Kur’ân’da Kader ve Özgürlük 1998_4_AYDINO

8/2/2019 Kurnda Kader ve zgrlk 1998_4_AYDINO

1/5

A KUR'AN'DAKADER VE OZGURLUKYrd. Doc;:.Dr. Orner AYDIN

Istanbul Universitesi Ilahiyat Fakultesi Ogretim UyesiKader ve ozgurluk, insamn

kar~lla~tIgl en kompleks vekarmasik bir problemdir. Bu yuzdenolsa gerek, gunumuzde de hakkmdaen cok soru sorulan bir konudur.Boyle bir konunun bir makalesimrlari icinde butun boyutlanylaele ahmp ilenmesi miimkiindegildir. Biz konuyu burada Kur'anacismdan anahatlariyla islemeyecahsacagiz.

Insanm ozgur olup olmadigikonusunda bircok dusunur, filozof,bilim adami fikir yurutmus; birkrsmi insanm ozgiir oldugusonueuna ulasirken bir kisnn dain san m zorunluluk al trn daoldugunu soylemislerdir. Oteki din,felsefe ve dnsuncelerde oldugu gibibu konu Islam'da da tartisilrms,bunun sonueu olarak temelde biriozgurluk digeri zorunluluk taraftan'iki gorii~ortaya ciknnstrr.

Her gorii~ sahibi, kendi hakh-hgrm kamtlamak icin Kur'an'dandelil arama yoluna gitrnist.ir.Kur'an'da bir kisim ayetler insanmozgur oldugunu ve yaptigi eylem-lerinden sor uml u oldu gun uvurgularken; bazi ayetler deAllah'mher seyin yaraticrsi oldugundan,'insam hidayete erdirenin de onusaptiramn da Allah oldugundan,"

i Bkz. Ziimer, 39/62; Miilk, 67/13-14;SMfat, 37/95-Q6; Enfal, 817.2 Bkz. Bakara, 2/26; A'raf, 7/186;Nisa, 4/88; Fatrr, 35/8-10; Bakara,2/213.

Herseyi Allah'm irade ettiginden,O'nun irndesinin dismda hicbirseyin meydana gelemeyecegin-den," Allah'm insanlarm kalpleri-'ni, kulaklarmi muhurlediginden vegozlerini perdalediginden' sozedilir.

Kur'an'daki bu gibi ifadeler,insanm ozgur olmadigmi belirtmekicin degil, Cenab-i Hakk'm mutlakiradeve kudret sahibi oldugunuvurgulamak icindir. Aksi takdirdebu ayetler, Kur'an'm ozgiirliiguifadeeden ayetleri ile celiski olusturur ki,Kur'an'da celiskinin olamayacagibizzat Kur+an tar afrn danaciklanrmstar: "Kur'tui": dUfjun-miiyorlar: mz? Eger 0,Allah 'tanbaehaemdan gelseydi, onda pekgok ihtilaflar buliirlardt;" (Nisa,4182).

Zorunluluk taraftarlari, bir. deKur'an'da gecen "hader" ve "takdir"kelimelerinin gec;:tigiayetleri karutolarak getirirler. "kader" kelimesisozlukte; takdir, hiikiim, leab, ilzam,yaratmak, bildirmek, bir seyinmiktarim ve degerini aciklamak,hikmete gore yapm ak" gibi. ~ ~ ' - - - - - - ~ - - - - - - -3, "Bkz. Bakara, 2/253; nea, 11/107;, Hac, 22/14; Burilc, 85/1,6; Sec de,32/13; Nahl, 16/93; Yilsuf, 12/118,En'fun, 6/149; Yilnus, 10/100; Insan,76/30;Tekvir. 81129.4 Bkz. Bakara, 217; Casiye, 45/23;Kehf, 18/57; Yasin, 36/9.

5 ibn Manzfu, Lisanu'I-Arab, Beyrut,1968, XV, 186-189; et-Tahiinevi,Ke~~af, Tahran, 1967, 1179;el-Isfehant, Miifredat, Ist., 1986,596-598.

-76-


2/5

KUR'AN MESAJI iLMI A.RAl;iTIRMALAR DERGiSi $UBAT 1998, SAY!: 4anlamlaragelir. IstIlahtaise,"olacak alan seyleriti zaman vemeluiniru, nitelik, ozellik veayrtntilaruii Ceruib-iHakk'm bilipezelde takdir ve tahdid etmesi'"seklinde tammlanrr. Kur'au'm"hader" ve "takdir" kelimeleriniiceren bazr ayetleri su sekildedir:

"Gerqeltten. Biz, hersevi bi':'olr,;iiyegore yarattzk." (Kamer,54149).

"0 kasabalar arastnda gelipgitmeyi takdir ettik." (Sebe, 34/18).

"Ancak onun ha.rt st n.t.gerr,;ekten (suclularla beraber)kalanlar arasinda olmasrnctakdir ettik." (Hier, 15/60).

"Her seyin. hazineleri yalrus:bizim yarumxedadcr. Biz onuancak belli bir kaderle (olcuyle)indiririz." (Hier, 15/21)."0, gokten bir kadere (olcuye)gore su indiren." (Zuhruf, 43/11).

"0, her fjeyi yarattz, birtakdire (olcuye) gore diizenledi:"(Furkan, 25/2).

"0, takdir edip yolgosteren."(A'la, 87/3).

Goruldugu uzere bu ayetlerde"kader" kelimesi, "blci)" anlammdakul lamlrmstar. Burada dikkatedilmesi gereken onemli bir noktada "hader''u: yukarida zikredilenrstilaht anlammi bu ayetlerdencikarmak mumkun degildir, Yine buayetlerden anhyoruz ki Kur'an'da"kader" iman esaslarmdan biriolarak sayilmamistar. Aneak bazi

6 Bilmen, Orner Nasuhi, MuvazzahJlm-i Kelam, ist., 1339-1342, 315-316.

hadislerde "kader"in imandansaYI1dlIPgorulmektedir ki, buradabunlardan bir kacmi aktarmak.istiyoruz.

Cibril hadisi diye bilinen uzunbir hadisin konumuzla ilgili kismisu sekildedir: ".. lman; Allah'a,meleklerine, kttaptamna, pey-gamberlerine ve :1hiret giiniine,h ayrr ve ~erriyle kadereinanmaktrr,"?

"kader"; trn and an sayanhadislerinden biri de oyledir: "KulfjUdbrt fjeye inanmadthea tmtin.etmis olmaz: Allah 'tan basha.ildh olmadigtna seluidet etmek;Benim hak ile gonderilmiAllah "in. Resulii oldugumafjehadet etmek; Oldiikten sonradirilmeye imtm. etmek; Kader'e,havu: ve serrin. O'ndan oldugunainanmak." 8

Hadislerdeki kadere imanm, birinane esasi olarak almmasi dogrudegildir. Hadislerde genellikleimanla ilgili hususlarda, inaneesaslan ile bu esaslara dahil olanayrmtrlar karrsik olarak yeralrmstrr. Yukandaki ikinei hadistegorUlduguuzere, "Allah/tan baskailtih. olmadigma fjehddet etmek;Benim hak ile giituiet-il mieAllah 'in. Resulii oldugumaseh.adet etmek" yani "helime-i

7 Muslim, Iman 1; en-Nesaf Iman,5, 6; Ibn Mace, Mukaddime, 9, 10;Ahmed b.Hanbel, Miisned, I, 27, 28,52.8 Muslim, Iman, 1, 7; et-Tirmizi,Kader, 10;lman, 4.-77-


3/5

KUR'.ANMESAJI iLMI ~TIRMALAR DERGisi $UBAT 1998, SAYI: 4ehadet" imandan sayrlrm star.Halbuki "kelime-i sehadet" iman rndegil, Islam'm sartlarmdan biridir.Ote yandan bazi hadislerde iseameller imandan sayilrmstrr.

"kader", Ce n ab-r Hakk'lnyaratismdaki oleu, tertip ve duzenanlamrnda hak ve gercektir. Qtinkuayetler bunu bize vermektedir.Ancak Kur'an'da, ''Allah'a, meleh-lerine, bitaplartna, peygamber-lerine, ahirete" fman edin"dendigi halde, "kader"e iman edindenilmemektedir. Cunku kader,inane esaslarrndan Allah'a imanlailgili hatta Allah'm "yaratma"sifatiyla ilgili ayrmti (fer'r) birkonudur. Bu ayrmtrnm tmanesaslarma ilave edilmesi, iktidar-larim guclendirmek icin insanlari'paaifize etmek isteyen Emeviyonetiminin marifetidir. Emeviler,hilafetin, Allah tarafmdan kendi-lerine ihsan edildigi iddiasm-d~drrlar.9 Onlar, kendilerini Al-lah'm yeryuzundeki vekili olarakkabul etmislerdir. Bu yuzden deyaptiklart herseyi, Allah tarafmdanirade edilmis bir tesirle yapbklanruileri surmuslerdir." Daha sonrakiEmevi halife ve idarecilerinin, Mua-viye veYezid zamanrndaki gorusleridevam ettirdikleri; kendi ahlaksizhkve adaletsizliklerini "kader"e yuk-ledikleri 11belirtilmektedir.

9 Golziher, Ignaz, Introduction toIslamic Theology and Law, NewJersey, 1981,84.10 Watt, W. M., islam DiiUncesinin'I'esekkttl Devri, cev,E. Ruhi Flglah,. Ankara, 1981, 115, 14l.11 ibn Kuteybe, EbuMuhammed

Bu Emevi propagandasi veIslam'm ilk donemlerindeki siyastkarisrkhklar, muslumanlari psiko-lojik olarak etkilemis ve onlarrn"kader"e cebri anlam vermelerineneden olmustur. Bu kimseler,"kader"e sigmarak teselli aramayabasladrlar.f Gmegin H.z. Alihakkmda kastde yazan Bekr b.Hammad, "ibn Miilcem'e soylelKaderin hacuulmaz olmasi yuzun-den Isltim'tn. buyilk onderlerini yokettin. ,,13diyerek kaderin kacimlmazolduguna inandrgmi gostermek-tedir.

Ancak Emevilerin bu anlayis-lan, muslumanlardan tepki gorme-ye baslarmstir. Kaynaklardanedindigimiz bilgiye gore ilk tavir,Ma'bed el-Cuherri'den gelmistir.Onun bu fikrini daha sonra Gaylaned-Drrmski savunmus, "kader"ininsan eylemlerini belirledigini inkarederek, insanm eylemlerinde ozguroldugunu iddia etmistir." Hasan el-Basri, Emevilerin "kendi fiillerininAllah'm takdiriyle oldugu" seklin-deki iddialanyla ilgili olarak,"Allah'm dusmanlari yalan soy-luyorlar.,,15demistir.

Abdullah Muslim, el-MeArif,--Kahire, 1969;441. . ...12 Rauf, M.A, "The Qur'An and FreeWill", The Muslim World, Vol. LX,No.3, 1970, 290.13 ibn Abdi'l-Berr, el-isti'Ab fima'rifeti'l-ashAb, II,482.14 el-Bagdadl, el-Fark beyne'l-firak,18-20; el-Ka srmf, TArihu'l-Cehmiyye ve'l-Mu'tezile, Beyrut,1985,73-74.15 Watt, islam DiiiincesininTesekkul Devri, 141.

-78-


4/5

KUR'AN MESAJI iLMI AR.A1;lTIRMALARDERGiSi $UBAT 1998, SAY!: 4Gorulmektedir ki Emevller,"kader"i kendi siyast iktidarlarim

saglamlatIrmak icin bir kalkanolarak kullannnslardir.

Kader problemi, Cenab-i Hakacrsmd an ele almdigmda, buproblemin cozumu guclesmektedir:Cunku kader, Allah'm 'I'ekvin(yaratma) sifati yanrnda ilim, Irade,Kudret'" sifatlariyla da ilgili birdurumdur. Biz, bu sifatlarm mahi-yetini idrak edemedigimizden, busifatlarla ilgili olan "kader"i de idrakedemeyiz. Bu sifatlarm idrakedilebilmesi, Allah'm zatmm daidrak edilmesi sonucunu dogurur kibu mumkun degildir." Insan akhbu gibi metafiziki hususlarikavrayabilecek nitelikte degildir.Ziya Pasa'mn dedigi gibi;

"jdrak-i me ali bu kilr;ilk aklagerekmezZEra bu tertizi bu kadar sikleticekmez"Insanoglu, kendisiyle ilgili olan;

nerede ve ne zaman dogacagi, hangiana-babadan meydana gelecegi, nezaman ve nerede olecegi gibidurumlari kendisi belirlemedigi,kendisinin bunlarda bir tercihi vearzusu olrnadigr icin sorumludegildir, Kur'an, "Allah kisiye ancakgucunun yetecegi kadar yiikler."

(Bakara, 2/286) diyerek insanmgucunun yetmedigi bu gibi durum-16 en-Nesefi, Ebu'l-Mu'in, Tabsrrattt'l-Edille, Tah. Claude Selame, Dnmsk,1993, II, 539; Yasin, M. Naim, el-hnan, Kahire, tsz., 73.17 Yiiksel, Emrullah, Kelfun Dersleri,Ankara, 1986, 1-7.

lardan sorumlu olmadigim belir-tiyor.

Insanm, kaderimde ne varsa 0olur deyip, oturmasi da dogrudegildir, QUnku boyle bir dusunceKur'an'm ruhuna aykrridir. Kur'an,insanlardan surekli olarak cahs-malanm istemektedir.

Isu konuda akla gelen sorulardanbiri de Cenab-l Hakk'm ne yapa-caguruzi onceden bilmesidir. Evet 0,bizim ne yaptigrmizr ve ne ya-pacagumzi, daha dogrusu evrendeolmus ve olacak olaylan ezeli ilmiylebilir. Cunku 0, herseyi bilir. Fakatbu bilgi, bizim eylemlerimizi ozgurolarak gerceklestirmemize engeldegildir. Qunku biz, Cenab-l Hakbildigi icin degil, biz yaptigumz icin biliyor. Bunu kelam bilginleri,"Bilgi, bilinene baghdir.":" seklindeformulize etmislerdir. Ote yandanAllah'm bilgisi, insam Uveya busaki.lde yonlendirmez. insan,Allah'm kendisi hakkmda nebildigini de bilmez. Bu konudayaprlan yanlrshklardan biri de"kader"in sadece insanoglu ile ilgilibit husus gibi gosterflmesidir.Halbuki kader, yukanda belirt-tigimiz gibi Allah'm yaratmasiylailgilidir. Allah ise butun evreninyaratacisidrr. insan ise bu evrendenbir parca olusturur. Ancak insamnbu yaratihsta, bu "tahdir" edilisteayn bir yeri ve onemi vardrr, Cunkudiger butun varhklarm aksineinsana "alul" ve "irtide" gibinitelikler takdir edilrnistir. IsteKelam bilginleri "kader" kelimesini

18 Ubeydullah b. Mes'iid, et-Tavdih,.Beyrut, tsz., 1, 197.

-79-


5/5

KUR'AN MESAJI iLMI AR.M;lTIRMALAR DERGiSi ~UBAT 1998, SAY!: 4"takdir" anlammda ele alrmslar'" veproblemi bu sekil de cozmeyecahsrmslardir. Buna gore herseytakdir edildigi gibi, insanmeylemlerini ozgur bir iradeyleyapmasi da takdir edilmistir. Yoksainsamn ne yapacagi oncedenbel'ir'lenrni s degildir. Eger birbelirlenme soz konusu olsaydi,ozgurlukten bahsedilmeyecekti.

Bunun yanmda Kur'an'dakibircok ayet, insan ozgfulugunu acikbir sekilde ortaya koyuyor. Buayetlerden bir kaci U sekildedir:

"Kim yararh. i ieleree kendilehinedir. Kim de kotiiliik islersekendi aleyhinedir." (Fussilet,41/46).

"Herkes kazanctna bagl-"birrehindir." (Muddesir, 74138).

"Hie bir giinahkar baehastntn.gunahl,nl, yuklenmez. insanancak gall,!jtzgmaerisir." (Necm,53- 38-39).

Bu ayetler, insanm eylemlerindeozgur oldugunu belirtirken, "Putatapanlar: ''Allah dileseydi, baba-Iarimie ve biz puta tapmaz vehiebir eyi haram kl,lmazdl,k"diyecekler; onlardan iincehilerde, Bizim iddetli azabl,ml,zl,tadana kadar boyle demislerdi."(En'am, 6/148); "Eger Rahmandilemie oleaydi biz bun larakulluk etmezdik derler. Bunadair bilgileri yoktur." (Zuhruf,43/20) gibi ayetler de cebrt (fatalist)dusunceyi tenkit ediyor.

19 Ubeyd ullah b. Mes 'lid,Ta'dilu'l-'Uliim, Siileymaniye,Antalya-Tekelioglu, 798,vr. 193b.

Bu ayatlere gore insanmeylemlerinde ozgur oldugu gun gibiaciktir. Insan, ozgfulugunu kendisiiein "tahdir" edilmis bulunan "irtide"sayesinde elde etmektedir. Irade,kisiye cesitli alternatifler arasmdasecme imkam veren bir yetidir."Insan iradeli oldugunu, zorunl:ueylemleri He istege bagh eylemleriarasmdaki farki anlayarak bilebilir.Ornegin elimizin kendi tercihimizlemeydana gelen hareketiyle, titre-meden dolayi meydana gelenhareketi arasmdaki farki biliriz.Birincisi kendi irademizle, ikincisiise bir sinir hastahgmdan oluyor .21Yine insanm, dogumu, olumu, hangiana-babadan, nerede ve ne zamandogacagr da kendi elinde degildir,Evet bunlar da takdir edilmistir,ama bunlar insamn glir;:yetirecegiseyler degildir. Daha dogrusubunlar, insanm istegine birakilma-mistir. Birakilmadigi icin de 0,bunlardan sorumlu degi ldir.Sorumluluk insanm, ozgfu iradesiile yaptigi eylemleri yuzundendir.Kisacasi, sorumluluk, ozglirlugu,ozgurlnk de sorumlulugu gerektir-mektedir.

Ir

Sonuc olarak, Kur'an'a gore"hader", "blcil" anlammda olup,insan eylemlerinin zorunlu 01-dugunu gosteren bir inane esasidegildir. Bunun yamnda insanmozguroldugu, irade yetisi bulunduguda Kur'an tarafmdan ifade edil-mistir.

-80-

20 Ubeydullah b. Mes'tid, et-Tavdih, I,187.21 Seyyid Bey, Usul-ii Frkih Dersleri,Dersaadet, 1338, 13.

/~/,\\l~-~0-\(~",.KO IO p ha ne si )':)\Slq~1-

Kur’ân’da Kader ve Özgürlük 1998_4_AYDINO

Documents

Transcript of Kur’ân’da Kader ve Özgürlük 1998_4_AYDINO