KÜRDİSTAN TEÂLİ CEMİYETİ 1918 – 1927.pdf

5/26/2018 K RD STAN TEL CEM YET 1918 1927.pdf

1/292

T.C.

ANKARA NVERSTES

TRK NKILP TARHENSTTSMLLMCADELE DNEMNDE

KRDSTAN TELCEMYET(19181927)

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYANZeynep AMSOY

Ankara 2007


2/292

1

T.C.

ANKARA NVERSTES

TRK NKILP TARHENSTTS

MLLMCADELE DNEMNDE

KRDSTAN TELCEMYET(19181927)

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN

Zeynep AMSOY

DANIMAN

PROF. DR. zzet ZTOPRAK

Ankara 2007


3/292

i

ZET

Balkan Savalaryla zaten ypranm olan Osmanl mparatorluu I. Dnya

Savandan yenik kmas neticesinde 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros

Mtarekesini imzalamt. Mtareke Dneminde 17 Aralk 1918 tarihinde Seyyid

Abdlkadir bakanlnda stanbulda kurulan Krdistan Teli Cemiyeti ise o srada

rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en etkin ynlendiricisi

konumundayd.

Kurulduu gnden itibaren yapt faaliyetlerle de adndan olduka sk sz

ettiren Krdistan Teli Cemiyeti, I.Dnya Sava sonunda Amerikan Cumhurbakan

Thomas Woodrow Wilson tarafndan ilan edilen 14 lkenin yaratt ortamdanfaydalanmaya alarak bamsz ya da otonom eklinde bir Krt Devleti oluturma

gayesiyle almtr. Cemiyet ayn zamanda 18 Ocak 1919 tarihinde toplanan Paris

BarKonferansnda erif Paa araclyla da sesini duyurmaya almt. Btn

bunlarn yan sra Osmanl mparatorluunun 10 Austos 1920 tarihinde imzalad

Sevr BarAntlamas Krtler ve cemiyet nezdinde de epey yank uyandrmt. Sevr

zerine Krdistan Teli Cemiyetinde geceli gndzl tartma ve mcadeleler devam

ederken bu arada rgt tarafndan oluturulan bir heyet ise Ermenilere sz verilen

Krdistandaki bu topraklar zerinde Krtlerin hak sahibi olduklarn BatlDevletlerin temsilciliklerine izah etmeye almt. Yine bu dnemde kendi amalar

dorultusunda Batl Devletlerle temas kurmaya alan cemiyet ise zellikle ngiltere

ile iyi ilikiler kurmutu.

Milli Mcadele Dneminde iktidarda olan Osmanl Hkmetiyle de irtibat

olan Krdistan Teli Cemiyeti 22 Aralk 1918 tarihinde Hrriyet ve tilaf Partisiyle

imparatorlua bal zerk bir Krdistann kurulmas konusunda anlamlard.

Cemiyet Anadoluda balayan Milli Mcadele Hareketinin de karsnda olmaklabirlikte Ali Galip Olay ve Kokiri Ayaklanmasnda etkin bir rol oynad.

Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekime ve ayrmalarn 1919un son aylar

ile 1920 yl ierisinde younlamas neticesinde cemiyetten ayrlan radikal


4/292

ii

Krtlerin oluturduu bir grup Tekilat- timaiye Cemiyetini kurmulard.

Zararl faaliyetlerinden dolay mevcut ynetim tarafndan kendisi hakknda kapatlma

karar alnan cemiyete bu kararn nasl uyguland bilinmemektedir. Cumhuriyetin

ilanndan az nce hukuki varl sona eren Krdistan Teli Cemiyeti tmyle ortadan

kaldrlamamt. Cemiyet varln illegal ekilde oluan ve ileride eyh Sait

Ayaklanmasn birinci derecede rgtleyecek olan Krt stikll Komitesiyle

srdrrken ayaklanma sonunda ise Seyyid Abdlkadir sulu bulunarak aslacakt.

Cemiyetin kapanmasna ramen faaliyetlerini srdrecek olan bir dier kadro

ise Milli Mcadelenin baaryla kazanlmasndan sonra Suriyeye kaarak burada

Tanak Ermenileriyle cemiyet adna temasa geerek Hoybun Cemiyetini kuracaktr.


5/292

iii

ABSTRACT

The Ottoman Empire which has already been worn with Balkan Wars in the

result of defeat after the World War I has signed Mondros Armistice on 30 October

1918. The Association of Kurdistan Ascent which has been established in the

armistice term in 17 December 1918 in stanbul and directed by Seyyid Abdlkadir,

was at the place of the most effective director of the organized Kurdism activity that

was taking place at those times.

The Association of Kurdistan Ascent, which made a name from the day it has

been established worked for the aim of founding an independent or an autonomic

Kurdish Country by tying to utilize from the environment of 14 principles which havebeen announced by president of USA, Thomas Woodrow Wilson at the end of World

War I. Beside this The Association tried to put itself on the map during Paris Peace

Conference which has assembled on 18 January 1919 by means of erif Pasha. The

Treaty of Svres which Ottoman Empire has signed on 10 August 1920 has had

repercussions among the Kurdish people and the ones in the association. While the

day and night discussions and struggles were carrying on Svres in Kurdish Ascent

Association the commission which has been constituted by the association was trying

to explain the rights of the Kurds on the grounds in Kurdistan which have beenpromised to Armenians to the representatives of the Western Countries.Again in this

term the association which tries to contact with Western Countries according to their

own targets, have good relationships especially with England.

The Kurdish Ascent Association which is in contact with Ottoman Empire that

is in the government during National Struggle term have agreed with Freedom and

Entente Party on the subject of establishing an autonomous Kurdistan that is bounded

to the empire on 22 December 1918. Being against the National Struggle Activity thathas started in Anatolia the association has played a big role in Ali Galip Event and the

Kokiri Commotion.


6/292

iv

In the result of the conflicts and the separations which have increased in the

last months of year 1919 and augmented in year 1920, a group that has been

composed of the radical Kurdists separated from the association has established

Association of Social Organization. The association, about which closing decision

has been taken by the present administration because of its harmful activities right

before the declaration of the republic; it is not known how this decision is applied.

Just the same the association whose legal existence has been terminated can not be

abrogated completely. The Kurdish Ascent Association has continued it existence

with Kurdish Independence Committee whose existence has been constituted

illegally and which will trigger the eyh Sait Commotion in the future primarily,

and in the end of the commotion Seyyid Abdlkadir has been found guilty and

hanged.

Another group that would sustain their actions although the association had

been abolished had gone to Syria and contacted with Tanak Armenians and

founded the Hoybun Association right after the success of National Struggle.


7/292

v

NSZ

I. Dnya Savandan yenik kan Osmanl mparatorluunun 30 Ekim 1918

tarihinde Mondros Mtarekesini imzalamasndan sonra kurulan Krdistan Teli

Cemiyeti o dnemde rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en

etkin ynlendiricisi konumundayd. Benim bu konu zerindeki alma amacm ise

gerek 20. Yzyln balarndan itibaren gerekse Mtareke Dneminde Osmanl

mparatorluunda yaam alan bulan bu tr faaliyetlerin ortaya k sebebini ve

niteliini Krdistan Teli Cemiyetinin icraatlar erevesinde aklayabilmektir.

Bu almam olutururken konuyla ilgili olan ariv belgeleri ile mmkn

olduu kadar o dnemde cereyan eden Krtlk hareketlerinin ierisinde bizzat yeralmakla kalmayp ayn zamanda cemiyet ierisinde aktif rol oynayan kiilere ait

hatratlarn yan sra yine bu konu hakknda yerli ve yabanc aratrmaclarn meydana

getirdii eserlerden de faydalanmaya altm.

Tezimin hazrlanmas srasnda bana olduka destek olan aileme ve zellikle

de aratrmalarma yn vererek benden yardmlarn esirgemeyen danmanm Sayn

Prof. Dr. zzet ztopraka teekkr bir bor addediyorum.


8/292

vi

NDEKLER

GR ..................................................................................................................1

BRNCBLM

16. YZYIL ile 19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDAKRTLER ve YAADII BLGELERN SYASve SOSYO- EKONOMK

DURUMU

1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve YaadBlgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu....................................................5

2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu ..............................................................................................11

3. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler..................................15

4. 19. ve 20.Yzyl'da Osmanl mparatorluunda Krtlerin YaadBlgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu....................................................28

KNCBLM

19.ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDAII. ABDLHAMDN SYASETve HAMDYE ALAYLARI

1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti ....................................................................33

2. Hamidiye Alaylar............................................................................................37

NC BLM

19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KURULANKRT RGTLERile TTHAT ve TERAKKCEMYET

1. 19. ve 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri ve zellikleri ............ ......... ......... 43

2. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Krt rgtleri .................................................48


9/292

vii

3. 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri............ .......... ......... .......... .......... ......... ... 54

a) Krt Teavvn ve Terakki Cemiyeti ............................................................54

b) Hevi Cemiyeti............................................................................................56

c) Krt stikll Komitesi.................................................................................59

) Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti...............................................62

d) Krt Kadnlar Teli Cemiyeti....................................................................64

DRDNC BLM

KRDSTAN TELCEMYETNN KURULUU

1. Krdistan Teli Cemiyetinin Kuruluu............................................................65

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Kurucu ve yeleri ........... ......... ......... ........... .....70

a) Seyyid Abdlkadir .......................................................................................70

b) Said-i Nurs .................................................................................................73

c) Dr. Abdullah Cevdet ...................................................................................83

) Mehmet kr Sekban ................................................................................92

d) Halil Hayali .................................................................................................95

e) kr Baban ...............................................................................................97

f) Kamuran Ali Bedirhan..................................................................................98

g) Babanzade smail Hakk .............................................................................99

h) Muhammed Mihri...................................................................................... 100

) Memduh Selim Begi .................................................................................. 101

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Nitelii ............................................................ 102

4. Krdistan Teli Cemiyetinin ubeleri ........................................................... 107

5. Jin Dergisi...................................................................................................... 109


10/292

viii

BENCBLM

MLLMCADELE DNEMNDE KRDSTAN TELCEMYETNN ve DIFAALYETLERile YABANCI DEVLETLERLE OLAN

LKLER

1. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyeti ......... ........... ........... ...111

2. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin DFaaliyetleri119

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Wilson Prensipleri.........................................119

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Paris Bar Konferans ..................................122

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Sevr BarAntlamas ...................................138

3. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Yabanc DevletlerleOlan likileri..................................................................................................... 147

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve ngiltere.........................................................147

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Amerika........................................................156

4. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Faaliyetleri .....158

1. Krdistan Teli Cemiyetinin stanbuldaki Faaliyetleri .................................158

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Hrriyet ve tilaf Partisi ................................. 158

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk-u MilliyeCemiyeti159

c) Krdistan Teli Cemiyetinin stanbul Hkmetiyle Olan Grmesi .......163

) Seyyid Abdlkadir ve Otonomi Dncesi.................................................165

d) Seyyid Abdlkadir ve Son Osmanl Mebusan Meclisi .......... ......... .......... ..167

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Anadoludaki Faaliyetleri ......... ......... ........... ...170a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Krt Kulb ......... .......... .......... ......... .......... ..170

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Ali Galip Olay......... ........... ......... .......... ....... 175

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Kokiri Ayaklanmas................ ......... .......... .. 197


11/292

ix

ALTINCI BLM

KRDSTAN TELCEMYETNN BLNMESveKAPATILMASI

1. Krdistan Teli Cemiyetinin Blnmesi ...................................................... 220

2. Tekilt- timaiye Cemiyetinin Kuruluu.................................................... 223

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Kapatlmas ..................................................... 227

SONU............................................................................................................. 230

KAYNAKA .................................................................................................... 232

EKLER.............................................................................................................. 238

ZGEM....................................................................................................... 280


12/292

1

GR

Bu yzylda bile hala lke gndemini megul eden Krt Meselesi tarihin

eitli dnemlerinde bile deiik ekillerde ilenerek konu olmutu.

Celadet Ali Bedirhann da belirttii gibi ttihat ve Terakki hkmetleri

zamanndan bile nce balayp merutiyetten sonra tesis edilen Trk Ocaklaryla

ilk tohumlar salm olan Trklkten bile daha eski saylan bu Krt Meselesi

dris-i Bitlisi araclyla Dou Anadolu Blgesine hkim olan Yavuz Sultan Selim

dneminden beri mevcuttu.1

Bu meselenin kklerini daha yakn tarihlerde arayan Behet Cemal ise eyhSaid syan adl eserinde daha farkl dnmektedir. Yazara gre Osmanl

mparatorluunun son dnemlerinde zellikle Ermeni Meselesinin, Ruslar

tarafndan gndeme getirilmesi zerine Bab- li ark Vilayetlerinde Rusyann

destekledii Hristiyan Ermeni aznla kar Krt airetlerinin tarafn tutuyordu.

Bunun yan sra II. Abdlhamid ise saltanat esnasnda fazlaca martt Krt

airetlerinin baz beylerine verdii rtbelerle onlarn vezirlik ve paala kadar

ykselmelerini salamt. te bu esnada Bab- li tarafndan eitli mevkilere

ykseltilen birok Krt ileri gelenlerinin muntazam tahsil grmocuklar Batdakimilliyeti cerayanlarla temas etmilerdi. Denilebilir ki, Abdlhamid devri ve bu

padiahn Divide et mpare (Ayr ve hkmet)siyaseti, Krt stiklal hareketinin

balangcn tekil etmitir.2

Krt Meselesini ark Meselesi erevesinde ele alan Yaar Kalafat ise

olaya farkl bir bak asndan yaklamaktadr.1890 ylndan sonra Osmanl

mparatorluu ierisindeki eitli unsurlara ilgi duyan Avrupann bu dnemdeki

amac imparatorluu yamalamakt. Osmanl mparatorluu ile Almanlarnbirbirlerine yaknlamaya balamas neticesinde 1900 ylnda bu iki lke arasnda

1Celadet Ali Bedirhan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, Doz Yaynlar, stanbul,1992,s.20.2Behet Cemal,eyh Said syan,Sel Yaynlar, stanbul,1995,s.13.


13/292

2

Badat Demiryolu Projesi iin bir dayanmann yaanmasyla ngiltere ve Rusya

ark Meselesini ortaya attlar. ok eitli taktiklerle uygulamaya geirilen bu yeni

strateji erevesinde bir yandan Araplar Trklere kar kkrtlarak imparatorluun

Trk ve Mslman olan unsurlar arasndaki btnln paralanmas amalanrken

dier yandan da Ermenilerin tahrik edilmesinin yan sra Krtler de ayaklanmaya

tevik ediliyordu.3

Yazar Tark Zafer Tunayaya gre 1918 ylna kadar bamszlk isteklerini

iinde barndrmayan bu mesele4 Dou Vilayetlerinin sorunlar ad altnda 1908

1913 yllarn kapsayan dnemde parlemento iinde ve dnda daha sk bir ekilde

gndeme getirilmiti5

Yine bu srada bir ksm Mtareke Dneminde ortaya kan

ayaklanmalarda ve daha sonraki olaylarda rol oynayacak olan ve Dou

Vilayetlerinin temsilcileri saylan Meclis-i Mebusandaki Krt asll mebuslar6 ise

Devr-i Sabk ta bu vilayetlere bir ey yaplmadn ve bu yrenin adeta bir yetim

ocukmuamelesi grdn belirtmilerdir.Bu arada eletiriyi daha da

arlatrarak: Ne var ki Devr-i Merutiyette de bir ey yaplmamtr.Diye de

sylemilerdir.7

I.Dnya ava ncesinde Avrupal Devletler kendi aralarndaki menfaat

ekimeleri dorultusunda Osmanl mparatorluunun snrlar ierisinde var olan

aznlklardan bilhassa Ermenileri kkrtrken onlara ayn zamanda birok vaatler de

3 Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve DOlaylar, Boazii Yaynlar, Ankara,1992,s.23.4 Krt meselesi bu dnemler boyunca Balkanllar, Araplar ve Ermenilerde olduu gibi deil,

Osmanl lkesi iinde Dou Anadolu vilayetlerinin (Vilayat- arkiyyenin ) iinde bulunduu okkt sosyo ekonomik durumdan kurtarlmas olarak ele alnmtr. Tark Zafer Tunaya,TrkiyedeSiyasal Partiler, Cilt I kinci Merutiyet Dnemi (19081918), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,1986, s.408.5Ayn yer.6 Mebuslar seim blgelerini i karartc tablolarla dile getirmilerdir: Musul stanbula otuz begnlk mesafedeydi. Van Vilayetine, Osmanl lkesinin sibiryas gzyle baklyordu. Dersim sancaher eit bayndrlktan uzakt. Okuryazarla gelince, Krdistann onbinde biri bile okuryazardeildi.Bu oran binde bire indirmek iin tahsisat isteniyordu.Ayn yer.7a.g.e, s.407408.


14/292

3

de bulunuyorlard.8Bu byk ava sonrasnda bu meseleyle birlikte gndemdeki

yerini salamlatran Krt Meselesi iin baknz Kazm Karabekir neler sylyor:

Bizi paralayarak yutmak isteyen harici kuvvetler Krtlk cerayann da

teden beri yayyorlard. Hristiyan unsurlardan mada Araplar, Arnavutlar gibi bu

sessiz slam unsuru da beylik, muhtariyet gibi zehirli haplar yutturuluyordu.

Merutiyetin ilanndan sonra ademi merkeziyet diyerek bu gayeye varmak isteyen

aklsz harisler tredi. Mtareke ilanndan sonra ise Krt stiklli fikri bsbtn

atelendi. Krte gazeteler karld. Krtlerin slah iin projeler etrafa yayld,

kongreler yapld, siyasi ahsiyetleri, ordu erkan bile seildi.9

Harbi Umumiyi mtareke felketi takip ettii iin ttihat ve Terakkihkmeti bu havalide bir ey yapamad. Ben mtareke bidayetinde Erzuruma gelir

gelmez Krtlk meselesinin yukarda bildirdiim mthi faaliyetiyle karlatm. O

zaman stanbul hkmetinin de Krt stiklaline taraftar bulunduunu gnderdii

heyetlerden anlayarak hayretlere dtm. Hatta Fevzi Paa Hazretlerinin de

bulunduu bir heyet reisi lhami Bey bana heyeti muvacehesinde dedi ki; ark

Vilayetleri Ermenistan olacak, Krtler de kyam ile muhtariyet isterlerse Krtlerle

meskn mntkalar olsun kurtulur. stanbulun bu cahilane ve gafilane zihniyetini

dzeltmeye altm. Kendilerine ve btn Krtlere u fikri verdim:

Dmanlarmz byk Ermenistan yapmaya alyor. Buralarda ise en

ziyade Krt kardelerimiz oturmaktadrlar. Krt istiklali diye alanlar

dmanlarmzdr. Maksatlar Krtleri bizden ayrdktan sonra Ermenistan

yapmaktadr. Krtleri mahvedeceklerdir. Bunun iin Trk ve Krt kardeler bu

felakete meydan vermeyiniz.10

Biraz nce bahsettiimiz gibi gemii ok eskilere dayanan Krt MeselesiOsmanl mparatorluu ierisinde gerek i sebeplerden dolay gerekse Avrupal

8brahim Ethem Grsel,Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara,1997,s.2324.9Kazm Karabekir,Krt Meselesi, Emre Yaynlar, stanbul, 1995, s.9.10a.g.e, s.10.


15/292

4

Devletlerin kkrtmalar neticesinde nemli bir yer igal etmiti. imdi Biz bu

meselenin geliimini tarihi dnemlerin seyri iinde ve esas konumuzu oluturan

Krdistan Teli Cemiyeti ve onun faaliyetleri erevesinde incelemeye balyalm.


16/292

5

BRNCBLM

16.YZYIL ile 19.ve20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA

KRTLER ve YAADII BLGELERN SYASve SOSYO-EKONOMK

DURUMU

1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve Yaad Blgelerin

Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu

Ortadouda nemli olaylarn meydana geldii srada Osmanl Padiah

olan II. Mehmet 1453 ylnda stanbulu feth edip Bizans mparatorluuna son

verirken, halefleri de Rumeli ve Anadolunun birok blgesine hkim olmulard.Buna karlk Azerbaycann Erdebil taraflarnda nfuz kazanan ve ii Safavi

eyhler slalesinden olan smail 1501 ylnda Akkoyunlu Devletini ykarak

Tebrizde ahln ilan ettikten sonra on yl iinde btn ran idaresi altna almt.

Osmanl Padiah Yavuz Sultan Selimin Safavilerin Anadoluda ii propogandas

yapmas zerine ah smaille 1514 ylnda gerekletirdii aldran Meydan

Muharebesini kazanmasyla birlikte Dou Anadolunun kaps Osmanl Trklerine

almt.11

Osmanl ynetimi bylelikle ilk kez Yavuz Sultan Selim dneminde

Krtlerin yaad blgelerin geni bir blmn hkimiyeti altna almt. Bu

avata ou snn olan Krt beyleri ran ahna kar safhnda avat Osmanl

mparatorluunun himayesini kabul ederken, ran ahlar ise Anadoludaki ii

Trkmen ve dier Krt beyliklerini yanlarna ektiler.12 Btn bunlarn yan sra

aldran avandan sonra Krtlerin byk bir blm Osmanl mparatorluunun,

kk bir blm ise Safavi rannn yapsna katlmtr.13

11 Ercment Kuran,Trkiyede Krt Meselesi,Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, stanbul,Austos 1992,Say 79,s.160.12 Cemil Alada,Krdistann Smrgeletirilmesi ve Krt Ulusal Hareketleri, zgrlk YoluYaynlar, stanbul, 1978,s.20.13 Celile Celil, XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, z-Ge Yaynlar, Ankara,1992,s.18.


17/292

6

Yavuz Sultan Selimin blgeyi fethetmesinden sonra Krt beylikleri

arasnda genel bir ittifakn olumasna alan eyh dris-i Bitlisi araclyla sultanla

Krt beylikleri arasnda1514 ylnda bir antlama14 imzalanmt. Antlama metnini

yazan dris-i Bitlisi bu metni Krt beyliklerine ayr ayr imzalattktan sonra onu

Sultann onayna sunmutur.15

1514 ylnda imzalanan bu antlama u maddeleri ieriyordu :

1.Osmanl ynetimine bal olarak Krt Emirliklerinin zerkliklerini

korumak,

2.Krt Emirliklerinde de ynetim babadan oula geerek srecek, eskiden

beri yrmekte olan yntem yrrlkte kalacak ve bu konuda ferman

Padiahtan kacak,3.Krtler, Trklere btn savalarda yardm edecekler,

4.Trkler de Krtleri btn dsaldrlardan koruyacaklar,

5.Krtler, devlete verilmesi gereken her trl vergiyi deyecekler,16

Antlama sonucunda Krtlerin yaad blgeler kategoriye ayrld:

1)Hkmetler: Byk prensliklerden oluan Krt hkmetlerinin iilerine Osmanl

mdahale edememekteydiler.

2)Yurtluk-Ocaklk: Daha snrl zerklik sahibi beylikler. Hkmetlerden kk

sancaklar halindeydiler. Ynetim babadan oula geebilirdi. Kendi blgelerinin

hukuki sahibiydiler beyler.

3)Sancaklar: Merkezden atanm sancak beyleri tarafndan ynetilen beyliklerden

oluuyordu. Ad geen kategorilerin tm de, eyalet paalklarna balanmt.

14 Yavuz Sultan Selim ile Krt beylikleri arasnda eyh dris-i Bitlisi araclyla 1514 ylndayaplan antlamadan sonra sultan blgeye gnderdii on yedi adet bayrak ve deerli hediyeleri bubeyliklere datmak zere eyh dris-i Bitlisiye verdi. Onlara parasal yardmda da bulundu.HasanYldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, Politik Felsefe Asndan Krt Toplumunun BirKritii, Frat-Dicle Yaynlar, stanbul, 1991, s.33.15Garo Sasuni,Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni Krt likileri,MedYaynlar, stanbul,1992,s.26.16Mehmet Emin Zeki,Krdistan Tarihi,Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.83.


18/292

7

rnein Erzurum ve Sivasn gneyinden itibaren 7 byk 10 kk beylik

Diyarbakr Eyaletine balyd. Ama hepsi de zerk prenslikti.17

ilerinde btnyle bamsz olan bu hkmetlerin bakanlarna Miri

Miran18deniliyordu. 19

rnein bu dzenin uyguland Van ve evresi 37 sancak ve 4 hkmete

ayrlmt:

1.Hakkari Hkmeti: Bu hkmetin yaklak onbin avacdan oluan srekli

bir askeri gc vard.

2.Bitlis Hkmeti: Bunun da Hakkari Hkmetinin iki kat orannda srekli

askeri gc vard.3.Mahmudi Hkmeti (Vann dousunda): Buras yaklak olarak 120 Krt

airetinin birlemesinden olumutu. Srekli askeri gc altbin dolaylarndayd.

4.Paniyani Hkmeti: Bu Mahmudiye Hkmetine komuydu ve ayn

nfusa sahipti.20

eyh dris Diyarbekiri 21bld 19 sancaklktan 11nin ynetimini

dorudan doruya Osmanl yneticilerinin emrine verdi. Artakalan sekizinin de Krt

Beylerinin ynetiminde, Osmanl ynetimine bal zerk biimde olumalarn

17a.g.e, s.84.18Krtlerin yaadklar blgelerdeen nemli egemen ailelerin tarihlerini anlatan erefnamede uaklkla ortaya kmaktadr ki drisin atad mirlerin hepsi de drt yzyl krallk benzeri birynetim uygulayan eski ailelere mensupturM.Van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, KrdistannSosyal ve Politik rgtlenmesi, z-Ge Yaynlar, Ankara,1993,s.177.19Zeki, a.g.e, s.85.20a.g.e, s.86.21 Evliya elebi de Seyahatnamesinin birinci cildinde bu konu hakknda unlar sylyor :

Diyarbekir eyaleti 19 sancaktr, 5 hkmettir. Bu sancaklarn on biri Osmanl mal olup,Osmanllarn teki kent ve memleketleri gibi ynetilir. Sekizini Krt heyetleri ellerinde tutarlar ki,Yavuz Sultan Selim buralar feth ve zapteyledii zaman yurtluk ve ocaklk olarak balamtr.Azilleri, tayinleri hep kendilerine aittir. lrlerse sancaklar, eyalet valisinin emriyle ocuklarnaverilir. Bakasna verilmez. Ama hkmet diye yazl sancaklar iinde timar ve zeamet yoktur. Beylerikim ise mlk sahibi olarak da hkm srer. Evlere, arazi ve rnlere bunlar sahiptir. Yazlmaktan vegezilmekten uzak braklm yerlerdir.( )Hkmetler unlardr: Cezire Hkmeti, EinHkmeti,Gen Hkmeti, Palu Hkmeti, Hazro Hkmeti. Bu Krdistan sancaklar byk eyaletler kadargenitirAlpay Kabacal, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar,CemYaynlar, stanbul, 1991,s.1314.


19/292

8

gerekletirdi. Bunlar: Saman, Kulp, Mihraniye, Atak, Pertek, Cakcur, ermik

sancaklaryd.22

Bu blgedeki idari tgtlenmenin ilk olarak tesis edildii yer olan

Diyarbakrda idari yapy kurmakla grevlendirilen drisin nemli konumlar verdii

eski Krt aileleri bylelikle varlklarn koruyarak egemenliklerini salamlatrdlar.

Tamamen zerk kalan baz blgelerin yneticileri konumlarnn tannmas iin belge

aldlar. Merkezi hkmet ynetici seimine mdahale etmiyordu. Bunula birlikte

babadan ola geen yneticilik eklinde babann yerine geecek olan olu hkmet

deil airet semekteydi. Krt Hkmeti denilen ve merkezi hazineye vergi

dememekle birlikte herhangi bir ekilde dzenli askerlik hizmetiyle de ykml

olmayan bu blgenin arazilerini sultan tmar olarak da veremezdi.

23

Zeamet vetmarlara sahip olmayan ve beylerbeyinin ordusuna dzenli birlikler

gndermemesinin yan sra merkezi hazineye yllk vergi de demeyen bu

hkmetlerden gerektiinde devlet yneticileri onlarn muharebelere katlmalarn da

isteyebilirdi.24

20 sancaa blnen blgenin geri kalan ksm ise merkezden atanmolan

sancak beyleri tarafndan ynetilerek Ocaklk Yurtluk ya da Akrad Beylii

diye adlandrlrd.(Aile mevkii ya da Krt Sanca) Ynetimin, Krd olanegemen ailenin insiyatifine brakld sancaklarda merkezi hkmet (Beylerbeyi)

mdahale yetkisine sahipti. Her grevli, beylerbeyi tarafndan yeniden

yetkilendirilmesine ramen yalnzca egemen ailelerin yelerine ynetici yetkiler

verilebilirdi. Aileler aras rekabet atmalarnda bir zm de dayatarak uygun

bulduu bir aday atayabilen devlet ynetimi buna ramen yneticilii ailenin

elinden alamazd.19.Yzyla kadar Osmanl idarecileri bu dzenlemeleri

srdrebilirken M.Van Bruinessen ise bu konuda Krtlerin Osmanllardan

bamsz dnceli olduuna dair daha ok ey sylenebilecei ifadesinikullanmaktadr.25

22Zeki, a.g.e, s.85.23Bruinessen, a.g.e, s.191192.24a.g.e, s.193.25a.g.e, s.192.


20/292

9

Dier sancak beylerinin devlet karsndaki ykmllklerinden de sorumlu

olan bu Krt sancak beyleri askeri seferlere katlmann yan sra Krt olmayan ve

merkezden atanan beylerbeyine itaat etmekle birlikte sancaklarn yllk gelirinden bir

ksmn hazineye gndermek zorundaydlar. Merkezi hkmetin gl ve sultann

birliklerinin yaknda olduu sralarda grevlerini daha bir titizlikle yapan Krt

sancak beyleri dier zamanlarda istedikleri gibi davranarak askeri ve ekonomik

ykmllklerini yerine getirmeyebiliyorlard.26

Biraz nce bahsettiimiz gibi sradan sancaklar eklinde, tmar ve zeamete

blnen Krt sancaklarnn banda bulunanlar27 btn dier sipahilerle ayn

ykmllklere sahiptiler. Bu kiilerin grevlerini savsakladklarnda ellerinden

alnan tmarlar oullarndan birine ya da bir akrabaya verilmek zorundayd. Yabancbir kiiye verilemeyen bu tmarlar yalnzca yerlilere verilirdi. Bu tmarlarn

balanmasyla pekien g dalmnn etkisi toprak dalm dnemlerinde de

hissediliyordu.28

Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda gerekletirdii aldran Savayla

blgeye hkim olmasndan sonra ran yanls ve Osmanl yanls olarak taraflara

ayrlan Krtlerden snn olanlar Osmanllarla, ii olanlar ise ranllarla birlikteydiler.

rann tarafn tutanlar genellikle ran snrlar iinde yaayan Krtlerle bu snrayakn olan ii Krtleriydi.29

26a.g.e, s.193.27Evliya elebininyle bir yorumu var:

Bu blgenin yneticileri tam bir otoriteye sahiptiler. Yalnzca, toprak gelirlerini deil, fakatsancaklarda zeamet ve timar iletenlere denen btn dier tr vergileri; evlilik, at, ba, bahe, otlak

vergilerini de elde ediyorlard.rnein; ehrizor Eyaleti zerine yine Evliya elebi unlar da sylemektedir:(ehrizordaki 20 sanca sraladktan sonra).Bu sancaklarda, banda, baz airet reisleri ya daprensleri vard. Bunlar herhangi bir sancak beyine bal deillerdi, bamsz bir varlksrdryorlard. Sancak beyinin sahip olduu belli standartlara sahip deillerdi. Harp divannakatldklar gibi sancak beyiyle birlikte savalara katlrlard. Ve lmleri halinde, rtbelerioullarna kalrd. Ailenin tmyle varln yitirdii durumlarda bu rtbe yabanclara, hkmettarafndan verilirdi.a.g.e, s.193194.28a.g.e, s.193.29Sasuni, a.g.e, s.2829.


21/292

10

te biraz nce saydmz sebeplerden dolay Krtlere kar dikkatli

olmaya zorlanan Osmanl Hkmetini bu duruma iten bir dier neden ise kar taraf

dman saylan ve avalan ran hkmetlerinin oluturmasyd. Krt beyleriyle

Osmanllar arasnda yaanan en kk bir atmada beyler kendisine snabildikleri

ran tarafndan da desteklenebilirdi.30

Krt beylikleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki bu ilikiyi Krt

beylerinin Osmanl hkimiyeti altna girmesi eklinde deil de ortak dmana kar

yaplan ittifak anlayna dayanan bir iliki biiminde deerlendiren yazar Yaln

Kk bu konu hakknda Yani zorla egemenlik altna alma deil, gnll bir ittifak

durumu sz konusudurdemektedir.31

Temelini imparatorluun dou snrlarnn, zellikle de ii Safavi

Devletine kar korumann oluturduu bu ittifakla hem Osmanl mparatorluunun

doudaki konumu glendirilmekte, hem de bu sayede imparatorluun desteinden

yararlanarak gl bir ekilde gelimeleri salanan Krt feodallerinin ekonomik ve

siyasi kudret sahibi olmalar da gereklemibulunuyordu.32

Krtlerin yaad blgelerin birok yerinde tmar sistemini

gerekletiremeyen Osmanl mparatorluu dneminde de Krt beylikleri varlklarnsrdrd. Bu blgenin kontrolnn gl ve tampon bir yer olma zelliinden

dolay Osmanl mparatorluunun Krt beyliklerini ortadan kaldrmaktan ok

onlarla ittifak politikas kurmas bylelikle feodalizmin gnmze kadar var

olabilmesinin en nemli nedenlerinden birisini oluturmutur.33

.

30Faik Bulut, Dar gende syan, Krdistanda Etnik almalar Tarihi, Belge Yaynlar,stanbul, 1992, s.86.31Yaln Kk,Krtler zerine Tezler, Dnem Yaynclk, Ankara, 1990,s.76.32Ayn yer.33Alada, a.g.e, s.30.


22/292

11

2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve

Sosyo- Ekonomik Durumu

Osmanl mparatorluu Avrupada, Karadeniz ve Akdeniz kylarna doru

geniledike kuvvetli dmanlarla karlat. Siyasi ve fikri adan olduka

gelimeler gstermesi sebebiyle Ortaaderebeyliklerinin yklp yerine kuvvetli ve

byk krallklarn kurulduu Avrupada yaanan Rnesans (uyan) ve Reform (dini

slahat) Hareketleri yeni ufuklar am, yeni bulu ve toprak keifleri bu ktay

maddi ve manevi anlamda ykseltmitir. Buna karlk bu yeniliklere yabanc ve

uzak kalan Osmanl mparatorluu 17. Yzylda Avrupa ordularndaki byk

teknik ve lojistik gelimeleri ge ve etkisiz bir ekilde izledi. Fransz htilalinin

ortaya att liberalizm, milli egemenlik prensipleri ve milliyetilik akm gibifikirler Osmanl mparatorluunda gayri mslim olan tebay harekete geirerek

onlarn siyasi bamszlklarn kazanmalarna neden olmutur. Avrupadaki

gelimelere yabanc kalmas sebebiyle zayflamaa ve gerilemee balayan Osmanl

mparatorluu kendisine kar olan devletlerin kendi aralarndaki rekabetleri

sonucunda I. Dnya Savann sonuna kadar yaayabilmitir.34

Yeni ada ve Fransz htilalini takip eden dnem ierisinde teknik

gelimelerden faydalanp, sanayi ve ticaretlerini gelitirip, hukuk dzenlerini gnngeleneklerine gre yenileyerek, hem ekonomik hem de askeri ynden kuvvet

kullanan Avrupa Devletlerine karlk Osmanl mparatorluu ise slahatlarn

gayretlerinin eitli engeller yznden baarszla uramas yznden hareketsiz

ve tutucu bir durum ierisine girmitir.35

Osmanl mparatorluunun kp dalmasnn temel sebeplerinden bir

digeri ise Rusyann emperyalist politikasyd. Boazlar ele geirip, Osmanl

mparatorluunu paralayp ykmaya alan Rus arlar kardklar sreklisavalarla imparatorlukta yaplan slahatn baarl olmasn engellemek

istemilerdir. Byk Petroya kadar Boazlara doru yaklaarak buralar dini

34Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981, s. 2829.35a.g.e, s. 31.


23/292

12

sebepler yznden ele geirmek isteyen Rusya din ve kltr balar ile bal

bulunduu Dou Bizans yeniden kurmak istemekte idi. Byk Petrodan sonra

dini sebepleri ikinci plana iterek, asl emperyalist gayeyi n planda tutup Akdenize

inmeyi balca politik urahaline getiren ve byk bir kta devleti olan Rusyann

genilemesinde jeopolotik konumunun da etkisi vardr. Byk Petronun Osmanl

mparatorluunu ortadan kaldrmay amalayan siyasi vasiyetinden etkilenen Rus

politikas, Ruslar daima Osmanl mparatorluunun aleyhine genilemeye

sevketmitir.36

Osmanl mparatorluunun gerileyerek kne neden olan i sebepleri

ise genel olarak kendi ierisinde, devlet niteliinde ve idari tekilatnda grlen

kusur, aksaklk ve modern hayatn gerektirdiklerine uyulmamas eklindesnflandrabiliriz.37

En kuvvetli dneminde dahi rf ve adetlerini muhafaza eden, geni bir

bamszla sahip eitli dinlerden halk ve rklarn topluluu olarak grnen

Osmanl imparatorluundan nce ayn dinde olmayanlar ayrlmak istemilerdi. Bu

durum ise bylelikle varlna korkun bir darbe indirilen imparatorluun

paralanma sebeplerinden birini oluturmutu.38

Osmanl mparatorluunun kne neden olan balca i sebeplerden

bir dieri ise ekonomik ve mali durumdur. eitli retim sektrlerinde ilkel

metodlarn kullanl, ilim ve teknikten faydalanlmamas yznden ekonomik ve

mali bunalma doru srklenen imparatorlukta kapitlasyon imtiyazlar arasnda

yer alan yabanc ithal mallarnn serbeste girmesi de sna gelimeyi nlemi,

sermaye birikiminin bulunmamas, kredi messesesinin teekkl etmemesi, sna ve

zira yatrmlara da imkn vermemitir.39

36a.g.e, s. 29.37a.g.e, s. 30.38a.g.e, s. 31.39a.g.e, s. 32.


24/292

13

19. Yzyln sonlarnda imparatorluk ierisinde yaayan eitli topluluk ve

ulusal aznlklarn bamszlklar iin harekete getii sralarda Osmanl

mparatorluu 93 Harbi (1877 1878) ile Rusya karsnda ar bir yenilgi almt.

Osmanl ynetiminin Avrupal Devletlerden ald yksek miktardaki borlarn

faizlerini bile deyemeyecek duruma derek alacakllarn borlarn toplama

hakkn uluslar aras nitelikli Dyun-u Umumiye rgtne brakmas imparatorluun

iine dt gsz durumu aka gsteriyordu. Bununla birlikte yine bu

dnemde ayrlk- bamszlk eylemlerin daha bir hz kazanmasnda Avrupada

19. Yzyl boyunca gelien ulusu liberal akmn ulamay baard Osmanl

topraklarnda Avrupal Devletlerin lkeyi paylamak amacyla yrtt politikann

da etkisi vardr.40

Osmanl mparatorluu biraz nce saydmz i ve dsebeplerden dolay

hzl bir kve paralanma srecine girerken dnya ise yeni ve byk bir savan

eiine doru srkleniyordu.

I. Dnya Savann kmasnn ana nedeni ise Byk ve Batl Kapitalist

Devletler arasndaki g dengesinin eit olmamas ve 19. Yzyl sonlarna doru

geri bir konumdan gelerek sanayi rnleri imalatnda en st sraya ykselen

devletlerden biri olan Almanyann ngiltere ve Fransa ile byk blm budevletlerin denetimi altndaki smrgelerden oluan dnya pazarlarnda rekabete

tutumasyd. Sanayi retiminin kendi yerel ihtiyalarn ve komu devletlerin

taleplerini bir hayli amasndan tedirgin olup bu nedenle 19. Yzyl sonlarndan

balayarak telala bir k yolu arayan Almanyaya Fransayla birlikte sert bir

direnile karlk veren ngiltere smrgelerinden oluan bu ok geni pazarlarn

kaybetme korkusuyla kyasya bir mcadele verdi.41te emperyalist devletler

arasnda var olan bu mcadeleler I. Dnya Savann yaanmasna neden olacaktr.

40Mustafa Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve MerkezOrdusu, Yksek retim Kurulu Matbaas, Ankara, 1991, s. 63.41 Kemal Mazhar Ahmed, I. Dnya Sava Yllarnda Krdistan, Berhem Yaynlar, Ankara,1992,s.22.


25/292

14

Balkan Savalaryla zaten ypranmolan Osmanl mparatorluu Merkez

Kuvvetlerinin bala olarak I. Dnya Savana girmekle birlikte tilaf

Devletlerinden zellikle ngiltere tarafndan yenilgiye uratlmas neticesinde 30

Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kalmt. Bu sava

esnasnda Arap illeriyle kendisi arasnda son ba tekil eden dini birletirici gcn

de yitiren Osmanl mparatorluunun Sultan Halifesinin cihad ilan etmesine

ramen Araplarn, Padiaha kar ayaklanarak birletikleri Hristiyan tilaf

Devletleri, Osmanlya kar atklar savata Hintli Mslmanlar kullandlar.

Sonunda kendi ulusal yurtlarnn snrlarn savunmak yerine bakalar iin

savamaktan usanan Anadolu Trk Yemen ya da Arabistanda bulunan kutsal

blgeleri savunmak amacyla savamann bouna olduunu anlad. I. Dnya

Savandan bitkin bir halde karak artk kendisine balanp kalmann bounaolduu grlen42Osmanl mparatorluu iin Atatrk konu ile ilgili olarak unlar

sylemitir:

Osmanl Devleti bu Mtareke ile kendini kaydsz artsz dmanlara

teslim etmee muvafakat etmitir. Yalnz muvafakat etmi deil, dmanlarn

memleketi istils iin onlara muaveneti de vaad eylemidi. Bu Mtareke, olduu

gibi tedkik edildii takdirde memleketin badan nihayete kadar igal ve istilya

mruz kalaca kanaatini o zaman dermeyan ettim.43

42 Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,Ankara, 1995, s. 1.43Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1991, s. 147.


26/292

15

3. 19. ve 20. Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler

Osmanl mparatorluunda youn Krt nfusu, lkenin gney ve gneydou

blgelerinde yer alyordu.44Bu dnemde Krtlerin kardklar isyanlarn

bastrlmasndan sonra yaplan ilk i blge sahiplerinin yani Krtlerin vergi

vermelerinin ve askere gitmelerinin salanmas olmutur.45

Osmanl mparatorluunda 1856 ylnda toprak zel mlkiyeti esaslarnn

tannmas dorultusunda Arazi Kanunnamesi karlmtr.46Bu kanunname ile Krt

beyliklerinin ellerindeki topraklar gebe airetlere verilirken prensliklerin de tasfiye

edilmesi sonucunda airet reislerinden toprak aalar tremiti. Elbetteki bu yeni

oluan aa snf ynetimi altnda bulunanlara feodalizmin etkisini dehissettirecekti.47

Klasik Avrupa feodalizmiyle ark-slam feodalizmi ve bu arada Krt-slam

feodalizmi arasndaki nemli farklar karlatran yazar smail Beikiye gre

Avrupa feodalizminde, kiliseyle senyrn, ya da benzer feodal otoritelerin

fonksiyonlar farkldr. Avrupa feodalitesinde retim ilikilerinden doan

fonksiyonlar ile dinsel fonksiyonlar ayn elde toplanmazken Krt-slam

feodalizminde ise bu durum tam tersine olmakla birlikte retim srecinin, eyhliin,airet reisliinin zaman zaman ayn ellerde toplandn da gryoruz. rnein

Krtlerin yaad blgelerde Mir(bey) din ilikilerinin de banda bulunan

adamdr.48

Tanr adna din ilerini yrten bu kiiler camilerde hutbe okuyup kendi

adlarna da hutbe okuturlard. Tanrnn yeryzndeki temsilcisiydiler. Batda

kiliseyle senyrlerin grev ve sorumluluklarnn farkl olmasndan dolay retim

ilikilerini merulatran bir kurum olmayan kilise, feodal ilikilerin zlmesi ve

44Celil, a.g.e, s.51.45Bulut, a.g.e, s.310.46 a.g.e, s.88.47Ayn yer.48smail Beiki,Devletleraras Smrge Krdistan, Alan Yaynclk, stanbul, 1990, s.70.


27/292

16

tasfiyesi srasnda bu sistemin meruluunu en iyi ve ezeli bir dzen olduu

konusunda savunmamtr. ark-slam feodalizminde ve bu arada Krt-slam

feodalizminde dinsel kurumlar mirlerin (beylerin)veya feodallerin denetiminde

olduu iin, retim ilikilerinin daha ileri bir dzeye geiinde, yazara gre tutucu bir

fonksiyon roln stlenen din ise feodal smry meru gstermeye almtr.

Din ileriyle retim ilikilerini kontrol edenlerin ayrl Avrupada feodalizmin daha

ksa srede yklmasna neden olurken bu olgunun tam tersi bir durum ise Krt-slam

feodalizminde sreklilii salamtr.49

Feodalizm konusuna ise yazar Ercment Kuran dnceleriyle farkl bir

bak as getirmektedir. Zamanla airetler zerinde nfuzlarn kaybeden Krt

aalarnn yerini alan ve kutsallklar airet snrlarn aan tarikat eyhleri halkn diniduygularna hitap ettikleri tekkelerde zhd takva ile, bazende kerametler gstererek

kitleleri kendilerine baladlar. H.z. Alinin veya Peygamberin yaknlarndan birinin

soyundan geldiklerini iddia ederek itibar kazandlar. eyhler ve halifelerin mridi

olan derviler araclyla memleketin her tarafna yaylan tarikatlar arasnda en ok

da Kadirilik ve Nakibendlik gelime gsterdi.50

Airetler aras kan davalarn dini nfuzlar sayesinde zerek Krt

toplumunda itibar salayan eyhler, miri topraklarn zel mlk haline getirilmesineimkan veren Arazi Kanunnamesinden de yararlandlar. Vakf topraklarn kendi

mlkleri gibi kullanmalar nedeniyle iktisad adan glenen eyhler airet

reislerinin kzlaryla evlenerek de siyasi nfuz elde ettiler. Osmanl

mparatorluunda merutiyetin ilan edildii dnemde eyh ailelerine mensup kiiler

beyzadelerle birlikte Krt milliyetiliini savundular.51

Bunlarn yan sra Krt feodal beyleri ran, Trkiye, Rusya snrndaki Krt

blgelerinde yaayan Hristiyan Ermeni ve Asuri (Nasturi-Kildani) kitlelerden vergide alyordu. Zirhuli(altnla alnp satlan) denilen bu gelir toplama ilemi yznden

49Ayn yer.50Kuran, a.g.m, s.162.51a.g.m, s.166.


28/292

17

olduka yoksullaan Hristiyan halklar bu vergileri deyemez duruma gelince,

beylerin klesi olmay kabul ettiler. Tek bana alnp satlabilen bu kleler daha

sonralar toprakla birlikte alnp satlmaya balandlar. Kukusuz dierleri gibi

durumlar iyi olmayan Krt gebeleri de beylerine karmak vergilerle

balanmlard. rnein Yezidi Krtleri gelirlerinin onda birini de airet reisi ve

eyhlerine demek durumundaydlar. Dier vergilerle birlikte bir kylnn verdii

vergi oran bete iki oranna ykselirken gebe airetler ise sava iin atl asker

donatmak zorundayd.52

O dnemde koullarn da uygun olmasyla birlikte Krt feodal toprak

sahipleri Ermeni ifti ve nfuz sahibi olan baz Ermenilerin arazilerine el koymaya

balad. Ermeni kylleri zerinde basklarn daha aarlatran Krt feodal beylerigavur vergisi dedikleri bir vergiyi topluyordu. Ermeni kyllerinin byk bir

blmnn ok saydaki devlet vergisinin dnda Krt feodal beylerine demek

zorunda olduklar bu vergilerden papazlar ve teki din adamlar bile muaf deildi.53

Kapitalist pazara katlan Krtlerin yaad blgelerde parann temel

deiim arac olarak benimsenmesinden dolay en byk tefeci haline gelerek hem

varlkl toprak sahiplerinin hem de yoksul kyllerin dara dtklerinde bavuruca

kimseler haline gelen Ermeniler, btn alacakllar gibi bor verdikleri kesimlertarafndan hi sevilmiyordu. Ayrca ok sayda Krt feodal beyi, toprak aa ve

kyls genellikle tarm aleti ve dier retim aralaryla birlikte temel ihtiya

maddelerini de Ermeni esnaftan satn almaktayd.54

Krt feodal beylerinin Ermeni kylleri zerinde uygulad bask

ekonomik nedenlerden dolay kaynaklanmakla birlikte ulusal ve dini bir zellik

tamyordu. Ayn baskya Krt kylleri de maruz kalyordu. Bununla birlikte Krt

airet reisleri ile Ermeniler arasndaki ilikiler hep bu ynde olmamt. rnein krtairet reislerinin bamsz ve gl olduu 1830lu yllarda Krt airet reislerinin

52Bulut, a.g.e, s.79.53Ahmed, a.g.e, s.231.54a.g.e, s.229.


29/292

18

mahiyeti ve yardmclar arasnda yer alan birok Ermeninin Krtlerle sk

ilikileri55 vard ve onlarla birlikte yayordu.56

Krtlerle Ermeniler arasndaki ilikiler bu erevede seyrederken Krtlerin

yaad blgelerde bu halkn Ermenilere bask yaptn ne sren raporlar Osmanl

ynetimine sunuldu. Osmanl mparatorluunda Ermenilerin kendilerine ait

sorunlarn tartp inceleyen ve yine Ermenilerin oluturduu Milli Mecliste yerel

ikayetleri inceleyerek bir rapor hazrlamakla grevli olan komisyonun 8 Kasm

1871 ylnda sunduu raporda hkmetin almas gereken nlemleri ieren blmde

despotluun yannda vergi vermemek, askere gitmemek, devlet maliyesine zarar

vermek, Ermeni mal, mlk ve hatta namuslarna tecavzle sulanan Krtlere kar u

nlemlerin alnmas isteniyordu:

1.Krtler ve dier dal halklar ki bunlarn stne bir de son dnemde

erkezler eklendi, yalnz Ermenilere deil baka halklara da olduu gibi, zellikle

devlet hazinesine de ok byk zararlara neden oluyorlar. Bunlar silah tadklar

gibi ne devlete vergi ne de asker veriyorlar ve bundan baka da isyan iindedirler.

Dier haklar ise silahszdrlar ve hem devlete vergi ve asker vermekte ve hem de bu

isyanclara ayr bir vergi vermektedirler. Osmanl idaresinin yapaca ey, ya bu

zmrenin elinden silahlarn almak veya teki halklara da silah datmaktr. nk ozaman adrlarda yaamakta olan bu canavarlar yerleik kyller haline geecekler

ve bylece lke de bu zlmden kurtulmuolacaktr.

2.Bab- Aliye sunulduunda isimlerin alnmasn ngrm olduumuz -

zel zulm- yapanlar yerlerinden alnp Rumeliye srlmelidir. Eer bu tedbir ele

55

Erzurumdaki Rusya Konsolosu, stanbuldaki elisine, Krt-Ermeni ilikilerini, bir Ermeni diniliderin azndan,yle iletiyordu:Patriyark, ay bahanesiyle ardm ve sz Krt-Ermeni ilikilerine getirmek iin bahanearadm. Saygdeer dnceleri yle:Eer Krt kabileleri arasnda ve zellikle Bitlis Vilayetinde,Ermeni dman olarak bildiimiz bazlar olmasa, dierleri, Ermenilere yoldalar gzyle bakyorve elele tutumaya hazrdrlar. Bu iki halk arasndaki dostluu kuku ile izleyen ve bu nedenle bunlarkar karya getirmek iin aba gsteren Trk Hkmeti, imdi Krtler arasnda boyveren ulusalharaketin sivri ucunu Ermenilere evirtmek iin youn almalar yapyor.Naci Kutlay, ttihatTerakki ve Krtler, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.265.56 Bulut, a.g.e. s.188189.


30/292

19

alnmazsa o blgedeki yoksul halk, onlardan ve esaretten kurtarmak ok zor

olacaktr.

3.ran hudutlar boyunca ve Krdistann belirli blgelerinde klalar tesis

etmek gereklidir.57

19. Yzyln son eyreinde Krt-Trk-Ermeni ilikilerinde nemli bir

deiiklik olmamasna ramen durum eskisinden farkl olmakla birlikte Ermenilere

verilen dini temsilcilik Krtlerin kskanlna sebep oluyordu. Avrupal Devletlerin

zerinde fikir olarak anlat Krtleri itici ve onlar kk drc nitelikte olan

neriler rnein 1878 ylnda imzalanan Berlin Antlamasnn maddelerinde

Krtlerin silahlardan arndrlmas ve topraa yerletirilmesine ynelik olmasnnyan sra bu durum Osmanl ynetimi tarafndan da gnlszce onaylanyordu. Baz

yerlerde Krtler istatistiklere bile dahil edilmemekle birlikte Berlin Antlamasnn

61. maddesiyle Ermenilerin korunmas ve Ermenistann slah u ekilde gvence

altna alnyordu:

Bab- Ali gecikmeden Ermenilerin yerleik olduu blgelerde yresel

ihtiyalarn zorunlu kld her trl reformlar uygulamaya giriecek ve Ermenilerin,

erkez ve Krtlere kar can emniyetlerini garanti ederek, bu amala balanlmolan btn tedbirleri zamannda ( bu maddenin yerine getirilmesini kontrol etme

sorumluluunu yklenmi) byk devletlere bildirecektir.58

Bu dnemde halk ncelikle reformlarn imparatorluun zayflndan

kaynaklandnn ve Avrupal gler tarafndan dayatldnn farkndayd. Hristiyan

aznlklarn59 korunmasna ynelik tedbirler geleneksel islami, siyasi ve toplumsal

57Kutlay, a.g.e, s.2223.58a.g.e, s.38.59 rnein bir krt milliyetisi unlar yazabildi: Sryaniler her an iin dileyebildiklerini BatlHristiyan devletlerden alabilmektedir. Buna karlksa biz Krtlerin, dnyada yardmisteyebileceimiz tek bir lke yoktur.te bu nedenle de biz Krtler, her hakkmz bileimizin gcyleyaratp almalyz. Gemite Krtler, sorun yaratacak dier birok halka kar kullanldlar. Bu yzdende o yrelerde tek isim altnda anlr oldular: Zalim, acmasz ve vahi Krtler Bulut, a.g.e, s.102.


31/292

20

dzeni yok etmeye ynelik giriimler olarak deerlendiriliyordu. Reformlara kar

gsterilen tepkiler ise genelde dini niteliktelikteydi.60

Yazar Naci Kutlay, Krtlerin yaplan reformlarn dnda tutulmasnn

douraca tehlikeye o dnemde baz yabanc devlet yneticilerinin dikkat ektiine

dair bilgilere rastlandn yazar. rnein eyh Ubeydullahn 1880 ylndaki

isyanndan nce, Van ngiliz Konsolosu ile o yredeki Osmanl Paas ve Krt

olmayan yerel nde gelenler arasnda geen konumalarda Paa yle der:

Reform planna ok yanlbir ekil verilmibir plann uygulan da

ok yanlolarak gerekletiriliyor. nk bu reform projesinde yalnz Ermeniler ve

Sryaniler, baka bir deyile yalnz Hristiyan unsurlar ele alnarak, Krt unsuru(vahi babozuklar) olarak nitelendirilerek bsbtn reform plannn dnda

braklmlardr. Burann en eski ve yerleik halk olan Krtler incitildiklerinden

byk tahribatlar dourabileceklerdir.61

Konsolos, daha sonra endielerini ieren bir raporu stanbuldaki ngiltere

Bykeliliine yazacaktr.62

Btn bunlarn yan sra baz yerlerde Hristiyanlarn ekonomik ve kltrelgeliiminin kendilerinden st dzeyde olmasndan endielenen Krtlerin bu

duygularn1880li yllarda o blgede yaayan ngiltere Konsolosu olan Henri Trotir

Kk Asya Krtleriadl yaptnda u ekilde ifade eder:

Vanda on yedi tane Krt reisi, orada yaamakta olan krkbin Krt

vatanda adna hazrlam olduklar mazbatay, o srada idari islahat iin Vana

gelmi bulunan Sultann mebusuna takdim ettiler. Krtler bu mracaatlarnda

hkmetten gereken masraflarn kendileri karlamak art ile mektep yaplmasn,

60M.Van Bruinessen,Krdistan zerine Yazlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1993, s.126127.61Kutlay, a.g.e, s.4041.62a.g.e, s.41.


32/292

21

mecburi askerlikten muaf tutulmalarn ve buna karlk olarak da Hristiyanlara

tatbik edilen bedel usulnn kendilerine de uygulanmasn, hatta Hristiyanlara

nispetle daha fazla bedel demeyi kabullendiklerini bildiriyorlard63

Her ne kadar o dnemde Avrupal Devletlerin istekleri dorultusunda

Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Hristiyan halklara ynelik reform

hareketleri gndeme gelmekle birlikte rnein Krt-Ermeni ilikilerinde dikkat

ekici gelimeler de yaanyordu.

Tanaksityun Partisinin merkez yayn organ Troakta 1901 ylnda

yaymlanan bayazdaki bir paragrafta u cmleler yer alyordu: Gerekten de bize

sorarsanz, Ermeni ulusuna- hi olmazsa 19.yzyldan itibaren- srekli olarak hangihalk daha ok zarar vermitir diye sorarsanz, o zaman Krtlerdir ite cevabn

vermeyecek olan hibir Ermeni bulamazsnz. te bizi daimi olarak harab eden,

kesen, rzmza geen, ikenceye tabi tutan ve bizi vatanmzdan g ettiren, kanmz

emen, yani tek bir deyileErmenileri asan ip Krtlerdir ve biz ite byle bir ipten

bahsedeceiz. Durum ok fecidir.64

Bu konuda Ermenilerden olduka farkl fikirlere sahip olan Kazm

Karabekir ise dncelerini u ekilde ifade etmekteydi: Bir de istisnasz btnKrtlerin Ermenileri mahvetmek iin uratklarn iddia eden muharrirlerin iddias

tamamyla yalandr. Eer o iddialar doru olsayd, Krtlerin arasnda dier milletten

hi kimsenin yaamamas lazm gelirdi. Bunlarn arasnda yaayan dier milletlerin

ya kamilen Krtlerin esiri olmas ya da lokma ekmek tedarikinden aciz kalarak

tamamen hicret etmeleri iktiza ederdi. Halbuki bu iki kkn her ikisi de mevcut

deildir. Tersine olarak dou vilayetlerini iyi tanmolan her ahs itiraf eder ki bu

havalideki hristiyan kyleri Krt kylerinden her halde daha zengin ve daha

rahattr.65

63a.g.e, s.39.64Kk, a.g.e, s.60.65Karabekir, a.g.e, s.135136.


33/292

22

Gerek Krtlerin gerekse Osmanl yetkililerinin gzn korkutan ey

Avrupal Devletlerin kendi karlar dorultusunda Ermeni sorununa gsterdikleri

ilgiydi. Rusya, ngiltere ve Fransann yardmyla kurulacak olan Hristiyan bir

devletin egemenliine Mslman Krtlerin de girecei sylentilerini duyan Krtler

dehete dmt. Bu durumun gerekleeceini umarak bu konuda byk bir

iyimserlik besleyen baz Ermeniler zellikle de Tanak mensuplar Osmanl ynetimi

altnda ektikleri btn dinsel ve etnik eziyetlerden sonra byk devletlerden ok

eyler yapmasn bekliyordu. Krtlerin, Ermeni aydnlarnn, dini nder ve siyaset

adamlarnn yardm iin srekli bavurduu devletlerin ou kez aa vurulmayan

ekillerle onlarn imdadna yetimesinden dolay rkmesinin nedeni bu byk

devletler tarafndan Ermeni sorununa yaplan mdahalenin kendi yaam koul ve

tarzlarn olumsuz ynde etkilemesiydi. Yabanc devletlerin byk elileriErmenilerin gvenliine ynelik olarak birka kez grtkleri Osmanl ynetiminin

Ermenistan ve Ermeniler lehine almaya sz verdii tedbirlerden bazlar ise rnein

gebe Krt airetlerinin dolamalarnn kstlanmas, zel izin almadan silah

tamas yasaklanan Hamidiye Alay Svarilerinin herkes gibi devlet

mahkemelerinde yarglanmas eklindeydi. Btn bunlar ise yalnzca Krtleri ve

onlarn yaadklar blgeyi etkileyecek ekildeydi. ok abuk duyulmakla birlikte

ounlukla uygulanmayan bu tr kararlar halk arasnda korku yaratt. zellikle

gebe airetlerin dolamas gibi nemli konularla ilgili olanlar belirli airetler iinhayati nem tayordu.66

O dnemde Krt-Ermeni ilikileri bu ekilde bir seyir gsterirken Sultan II.

Abdlhamidin saltanat srasnda mevcut ynetime muhalefet eden Jn Trk

hareketine yaknlk duyan ve yurt dna kam olan Krtler Ermeni-Krt

atmalarna engel olmak iin, Krt halkna sesleniyorlard. Avrupadaki zgrlk

havann, darda Ermeni-Krt-Trk ve dier Sultan kart glerin almalarndaki

yaknlama ve yardmlamalarn, byle bir dnce tarz olumasnda elbette etkisivard. Bunlarn bazlar, o dnemin sosyal ve siyasal yapsn gstermeleri

bakmndan ilgintir67:8 Haziran 1898 tarihli, Ermeni Troak Gazetesinde, Dr.S.

66Ahmed, a.g.e, s.252253.67Kutlay, a.g.e, s.5051.


34/292

23

imzasyla Krtlere ar balkl bir makale yaynland. Ey Krtler diye balayan

uzun makalede, Krtlerin okulsuz, bilgiden yoksun brakld, ar vergiler altnda

ezildii, rvet alan memurlarn basks anlatldktan sonra neden sessiz kalnd

sorulmaktayd. Binlerce yl birlikte yaanan Ermenileri ldrmeyi Sultann salk

verdiini, bunun yanlolduunu syleyen yazar, ocuklarmz iin okul alarak,

eitilerek zgrle kavumaya alalm diyordu. Benzer bir kardeolma ve ortak

mcadele arsn da ttihat ve Terakkinin kurucularndan olan Abdullah Cevdet

ayn gazetenin Ocak 1900 tarihli saysnda yapyordu: Osmanl Hkmeti Krt

aalarn kullanp, Krt milletini g duruma sokuyor. Krtler Ermeni ikayetlerine

sahip kmaldrlar. Krt aalarna ramen birok Krt Ermenilere yardm ediyor.

Krtlerle Ermeniler despot ynetime kar el ele vermelidirler68

1908 ylnda II. Merutiyet Dneminin ilk gnlerinde Ermeniler iinde

bulunduklar durumdan olduka honutken ayn ey Krtler iin sz konusu deildi.

ktidara gelen ttihatlarn Pan-slamizim arlkl, Dou Anadoludaki birok

kimseyi izzet ve ikbale kavuturan II. Abdlhamidin politikasnn tam ztt olan bir

politika benimsemeleri blge halkn zellikle de aa ve eyhleri hi memnun

etmemiti.69Baka bir deyile Sultan II. Abdlhamid tarafndan kendilerine ayrcalk

tannan airet reisleri ve Hamidiye Alaylarnn airet subaylar merutiyeti karlar

zedelendii iin hi hokarlamamt.70

Merutiyet ilan edildiinde mevcut olan siyasi hrriyet ortamndan

faydalanan Ermeniler, Krt bey ve airetinin elinde bulunan topraklarn geri alma

ansn elde etmiti.71

II. Merutiyetin ilanndan evvel Ermenilerin Krt airet reislerine dedii

kfirlik vergisiyle yine bu reislerin emrinde cretsiz alma biimi ttihat ve Terakki

Hkmeti tarafndan kaldrlmt.72

68Bulut, a.g.e, s.105.69Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Sava ncesinde Bir Rus Komplosu: eyh Selim Ayaklanmas,Trk Kltr, Say 350, Haziran, 1992, s.363.70Kutlay, a.g.e, s.159.71Sasuni, a.g.e, s.147.72a.g.e, s.148.


35/292

24

Merutiyetin getirdii hrriyet ortamndan yararlanmaya alan

Ermenilerin Krt airet reislerinin isteklerine kar koyarak vasal vaziyetten

kurtulmak istemeleri hrriyetin ilk gnlerinden itibaren dnk feodal Krt ile onlarn

arasnda bir gerginliin domasna neden oldu. Krt airet reislerinin merutiyetle

uyuabilmeleri iin kendilerinden topraklarn geri istememeleri gereken Ermenilerin

kfirlik vergisini vermeye devam ederek gulamlklarn srdrmeleri gerekiyordu.

Onlar ancak bu ekilde merutiyeti kabul edebilirlerdi. Kafasnda yzlerce seneden

beri bu feodal kavramlar kkletiren feodaller iin bu kavramlarn sarslmas

imknszd. Feodaller iin korunabilmesi hayati bir sorun olan bu konuda Ermenilere

taviz verilmesi Krtler iin hkmeden snfn siyasi ve ekonomik haklarndan

vazgeerek bir emeki-kyl gibi kendi emekleriyle yaamas demek olacakt ki buiise ancak snfsal-ekonomik ynden kkl bir deiiklikle mmkn olabilirdi. Bu

durumda ancak devletin zor kullanmas veya Ermenilerin gl bir ekilde isyan

etmesi gerekirdi.73

Mevcut olan bu yeni rejime kar olan honutsuzluk dalgas bir ekilde

kendini gstermeye balamt. Bylece ttihatlara kar ilk ayaklanmalara nclk

eden Sultan II. Abdlhamide bal Krt airet reislerinin yeni rejimden korku

duymasnn sebebi milliyeti saiklerden ok kiisel karlardan kaynaklanyordu.ktidara geleli daha bir yl bile doldurmayan ttihatlar tanmadn ilan eden Milli

Aireti Reisi brahim Paa birka silahl adamdan oluan kuvvetleriyle Erzincandan

Derezora kadar uzanan blgeyi denetim altna ald. brahim Paann hareketinin

baarl olmas halinde Anadoludaki Trk ynetiminin temellerinin sarslacandan

korkan Jn Trklerin, Neet Paa komutasnda gnderdii 22 taburdan oluan byk

birlikler baz iddetli arpmalardan sonra isyan bastrd. eitli blgelerde benzer

nitelikte kan ayaklanmalar somut bir sonu getirmezken M.S. Lazarev ise

ttihatlarn izledikleri bu politikalar nedeniyle ilgisini ekmeyi baaramadklarKrt halknn dalarnda da henz devrimin etkisinin hissedilmediini sylyordu.74

73a.g.e, s.148149.74Ahmed, a.g.e, s.93.


36/292

25

lke genelinde ttihatlara kar oluan muhalefet ortamnda rnein Krt

liderlerinden geleneksel olanlar srf taktiki nedenlerle merkeziyetilii savunan ve

hem ieride hem de darda ttihatlara kar etkin bir alma yrten Osmanl

Ahrar Frkasn ve onun saizgideki ardl Hrriyet ve tilaf Patisini desteklediler.

Bu arada 1912 ylnn aralk aynda yelerinin ounluunu Krt aydnlarndan

oluturduu Mcedded Frkas da kurulmutu.75

ttihat Devrimden sonra Arap mcadelelerinin dnm noktasnda olduu

bir srada Dou Arap Dnyasnn her yannda var olarak eitli yerlerde patlama

dzeyine kan genel honutsuzluk Krtlerin yaad blgelerdeki duruma da ikili

bir etkide bulundu. Biryandan ortaya kan gelimeler Krtlerin her zamankinden

daha fazla harekete gemesine neden olurken dier yandan da bu blgeler dedurumun bozulmas mevcut olan ynetimin etkisinin bata Krtler olmak zere

imparatorluun dier halklar zerinde azalmasna neden oldu. ttihatlarn

aleyhindeki geniapl yayn almalar ve milliyeti etkinliklere bal olarak 1910

ylnda Bitlis ve evresinde eitli dernek ve kulplerin kurulmas zerine bu duruma

son vermek iin zor kullanmak isteyen yeni Vali smail Hakkya ksa bir sre sonra

stanbuldan Krtleri kkrtmamas ynnde kesin talimat verilmemesinin sebebi

stanbuldaki Rus Bykeliliinin S.t.Peterburgdaki Dileri Bakanlna

gnderdii zel raporlara gre Yemen, Suriye ve rdndeki Arap kurtuluhareketlerinin bastrmaya alld bir srada yeni sorunlarla karlalmak

istenilmemesiydi. M.S. Lazerev ise bu durumu yle yorumlamaktadr:

ttihat devriminden sonra Krt hareketi en nde Arap Halk olmak zere

Osmanl mparatorluundaki baka etnik topluluklarn kurtulumcadelesiyle yakn

iliki iinde geliti. O srada Yemende, Irakta-her ikisi de Suriye iinde kalan-

Horanda ve Drzi Dalarnda Arap ayaklanmalar meydana geldi; Arap

yarmadasnn Hicaz, Necd, Asir ve baka blgelerindeki nderler Trk Hkmetinekar dmanca bir tavr ald76

75a.g.e, s.107108.76a.g.e, s.111112.


37/292

26

Krtlerin o dnemde sempati duyduklar Araplara ynelik olan destekleri

snrl imknlar dorultusunda eyleme ve dorudan yardma da dnmt. rnein

Rus diplomatik belgeleri77dizininde yer alan bilgilere gre Krtlerin dorudan temas

kurduklar Yemenli ayaklanmaclarn davalarn desteklemek zere eitli Krt

blgelerinde para toplanmas zerine Yemenli ayaklanma liderlerinin blgeye

gnderdii temsilciler Diyarbakr, Mu, Hns ve baka yerlerde belirli nfuz sahibi

ahsiyetlerle dorudan ilikiye girdiler. mam Yahyann 1911 ylnn mart ay

balarnda Mua varan zel elisinin Krt airet reisleriyle yapt gizli toplantdan

ok gemeden haberdar olan yetkililer bu toplantya katlanlar tutukladlar.78

Bu olaylarn gelecek iin iyiye iaret olmadn sezen ttihatlar Krtlerin

yaad blgelerdeki muhalefeti gzetleme iini daha sk tutarak Dersim, Erzincanve baka yerlerde kan karklklarda etkisi olduklarna inandklar Araplardan

blgeye gelenlerini yakn takibe aldrtmlard. Yetkilileri bu ve benzeri olaylarn

etkisiyle zamanla belirli Krt airet reislerine ynelik olarak yattrc bir politika

izlemek zorunda brakan bu gelimeleri Urmiye deki Rus Konsolos Yardmcs bir

raporunda yle deerlendirmektedir:

Eer Trkler Arap Yarmadas ile Makedonyadaki ayaklanmalarla ve

teki i sorunlarla megul olmasayd, Krtlerin stesinden gelmeleri imdikindenok daha kolay olacakt. Armaanlarla Krt beylerinin gnln almalar gerekiyor ve

bu da her zaman istenen sonucu vermiyor.79

Krtlerin yaad blgelerin durumu ttihat ve Terakki Partisinin en byk

skntlarndan birini olutururken Avrupal Devletler ve zellikle de Rusya,

77Yazar Kemal Mazhar Ahmed bu konuyla ilgili olarak Bayeziddeki Rus Konsolos Yardmcs

tarafndan yazlmolan belgeyiyle aktarmaktadr: Arap yarmadasndaki baarszlk Trklerin cann ne kadar skyorsa, Krtleri de olde rahatlatyor. Eer Araplar Trklere kar mcadelelerinde baarl olmaya devam ederse, uanda sakin grnen Krdistanda bir ayaklanmann balamas olduka muhtemeldir. Trklerkukusuz bundan ekiniyorlar, nk tepeden trnaa silahlanm Krtleri bastrmann kendilerinebyk can kaybna mal olacan biliyorlar.

Ayn koleksiyonda yer alan bir dier belgeye gre Bitlis Vilayetindeki Krtler Yemendeasilerin kazand bu baarlar byk bir sempatiyle karlamlard.a.g.e, s.112.78a.g.e, s.112113.79a.g.e, s.113.


38/292

27

Ermenilerle Krtlerin bir arada yaad blgelerde bir slahat yaplmasnda

srarlyd. Kat bir merkezi anlaya sahip olan hkmet ise merkezden uzak olmakla

birlikte yollar yetersiz, feodal ve airetsel dzene sahip olan bu blgeyi sk bir

denetim altna almak istiyordu.80

Rusyann stanbul elisi tarafndan 8 Haziran 1913 ylnda sunularak

Osmanl ynetimince de benimsenen ve blgede slahat yaplmasn ieren projeye

gre Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput ve Sivas vilayetleri birletirilerek zel

bir vilayet oluturulacakt. Ynetimsel ve hukuksal adan byk dzenlemeler

getiren projeye gre Hafif Krt Svari Alaylar,-eski Hamidiye Alaylar-terhis

edilirken, vilayetteki resmi yazmalar Trke, Ermenice ve Krte olmakla birlikte

bu halk kendi dilleriyle zel okullar aabilecekti. Bu neriler I.Dnya Savannbalamasyla uygulamaya konulmasa da bu paralelde kararlar alnd. Padiah

buyruklaryla Beinci Umumi Mfettilik adyla birletirilerek zel bir stat verilmek

istenen Van, Bitlis Diyarbekir ve Mamuretlaziz vilayetlerinin genel mfettiliine

Norveli Binba Hoff atanrken Trabzon, Erzurum, Sivas illerinden oluan Umumi

Mfettilike ise Hollandal Westenen atand. I. Dnya Savann kmasyla bu

ynetim ksa bir sre sonra sona ererken Binba Hoff, 25 Mays 1914 ile 31 Aralk

1914 tarihleri arasnda yaklak alt ay sreyle bu grevde alabildi.81

Devletin vergi politikas Osmanl mparatorluunun genelinde olduu gibi

alt kesimdeki Krt toplumunun da ekonomik durumunun bozulmasnda nemli rol

oynamt. Ar yaam koullar ierisinde bulunan halkn mevcut vergilere kar

duyduu souklua ramen sava yllarnda eski vergileri artran ttihatlar, yeni

olaanst vergiler de koydular. rnein davarlardan alnan anam vergisinin drt

katna karlmas Krt hayvan yetitiricilerinin Osmanl Kuvvetlerinin

ulaamayaca yerlere g etmesinde bal bana bir etkendi. 82

80Kutlay, a.g.e, s.155.81a.g.e, s.158.82Ahmed, a.g.e, s.214.


39/292

28

4. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtlerin Yaad

Blgelerin Siyasi ve Sosyo Ekonomik Durumu

Geri bir tarm blgesi olan Krtlerin yaad yerlerin belli bal

kentlerinde daha ok Ermenilerden oluan bir burjuva snf vard. Topran

ortaklk ile ileniyor olmas tarmsal gelimenin yetersiz olmasna bu durumda

toplumun sosyal yapsn duraan hale gelmesine neden oluyordu. Buna bir de ar

vergi yknn eklenmesi sebebiyle 19. Yzyldaki Krt bakaldrlar ulusal

istemlerden ok vergi ve askere alnmaya dayanyordu. Kentlerdeki gelime

genellikle ticaret burjuvazisi tarznda olmakla birlikte btn esnafn bavurduu bir

yntem olan tefecilik ilerletici bir kapitalizm biimi olmadndan Krtlerin

oturduklar blgenin yaps fazla deiken deildi. Yollarn yetersizliinden dierblgelere veya lkelere aktarlamayan tarm rnlerinin fiyat dk olurken, mal,

para yerine mal ile deitiriliyordu. rnein o dnemde Avrupann gelikin fabrika

mallaryla rekabet edemeyen Diyarbakr dokumacl bir yandan zayflarken

gvenliin de yeterli olmamas gibi sebeplerin retim ilikilerine yansmas

yznden bu durum blgenin ilkel kalmasna neden oluyordu.83

Batl smrgeci devletler daha 16. Yzyln ortalarnda kapitlasyon ad

verilen ticari antlamalarn getirdii imtiyazlar dorultusunda Osmanlmparatorluuna sokulup lkenin ekonomik ve siyasi hayatnda byk etkinlikler

kazandlar. Bu devletler tarafndan kendi lkelerinde daha ucuza ve daha nitelikli bir

ekilde retilen bu mallar imparatorluun pazarlarna akn etti. rnein ipek ve

ynl dokumaclk kendi alannda yer yer manifaktr dzeye gemi olmasna

ramen yabanclarla rekabet edemeyen dokumaclk sektrnn tezgah saysnda

hzl bir dgrld. ok gemeden dier el sanatlar da ayn akbete uramakla

birlikte yn rnlerinin ekonomisinde nemli bir yer tuttuu Krtlerin yaadklar

topraklar da bu deiikliklerden etkilenmekte gecikmedi. Bu arada lkenin batsndadaha sonraki dnemlerde yabanc kapitalistlerin yan sra oluan kapitalist pazar da

bu blgedeki el sanatlarn yok edecekti.84

83Kutlay, a.g.e, s. 1819.84Alada, a.g.e, s. 24.


40/292

29

Osmanl mparatorluunda Krtlerin yaad blgelere kapitalist

ilikilerin girdii bir dnemde tm blgeyi etkileyecek bir dzeyde olmasa da

Diyarbakr, Elaz, Sivas, Bitlis ehirlerinin bulunduu yerlerde retici gler

asndan yeni ilikiler meydana gelmitir. Kapitalist pazar iin yaplan retimin

kyl ekonomisini deitirmesi Krt beyliklerinin ekonomik gcn etkiler.

ngilizlerin Anadolunun birok yerinde ve bu blgede kurduklar ipekli kuma

(Diyarbakr) ve hal fabrikalar (Sivas) blgeye canllk getirse de buradaki retim

gerek Avrupa mallar ile olan rekabetin rol ve gerekse bir trl istikrarn

salanamad blgenin siyasal konumundan dolay uzun sreli olamaz. Krtlerin

yaad blgelerde srekli yaanan sava hali iletmecileri rktmekle birlikte

buradaki kapitalist ilikiler daha ok yn, afyon vs. gibi tarm rnleriyle snrl

kalr. rnein koyun ynnde fiyatlarn krlmasndan sonra ngiltere bu ticaretibrakr.85

Saltanat srasnda imparatorlukta eitli alanlarda slahat yapan II.

Mahmud dneminde yenieri ocann kaldrlmasndan sonra getirilen 15 yl sreli

zorunlu askerlik hizmeti mr boyu askerlik demekti. retici nitelikteki yzbinlerin

topraklarndan, zanaatlarn dkknlarndan ayrlarak uzak cephelere

gnderilmeleri Anadoluda tarmn ve el sanatlarnn sekteye uramasna yol

ayordu. Bunlarn yan sra ar vergiler ve uzun askerlik hizmeti de Osmanltoplumunda sermaye birikimiyle kapatilasit ilikilerin douunu aksatan nemli

etkenleri oluturuyordu.86

Askeri alanda da slahat yapmak isteyen II. Mahmudun Avrupadan

getirttii askeri danmanlarn bir tanesi ise Prusyal Mareal Moltkeydi.87 Dou

85 Yldz, a.g.e, s. 61.86Alada, a.g.e, s. 14.87 Alman SubayMoltke 18361839 yllar arasnda Osmanl ordusunda danmanlk yapt sreierisinde baz Krt syanlarnn bastrlmasna da katlarak blgeyi adm adm dolamt. Dahasonra 1870 Alman-Fransz Savanda Prusya ordularna komutanlk etmiti. Ayn yer.


41/292

30

zerine Mektuplar88adl eserinde Krtlerin o gnk yaad blgelerin zelliklerini

sergilemekle birlikte Osmanl ordusunun danman olduu halde Krtler

karsndaki sempatisini gizleyemeyen Moltkeye89gre Krtlerin savunma ve

direnmesinin asl sebebi; bir mr boyu devam eden askerlik hizmetine alnmak

korkusu idi90 Yine eserinde Osmanl ordusunda yer almasna ramen bu ii

gnll olarak yapmayan Krtlerin ordudan srekli katklarn da yazar.91

II. Mahmut dneminden sonra gelien kapitalizmin Krtlerin yaad

blgelerde etkisini hissettirmesiyle kyden kopup ehre yerlemeler o dnemde

grlmeye balar. zellikle tarm ve sanayi sektrlerinde Batyla ve Avrupa ile

rekabete girememesi nedeniyle mallar elinde kalan retim sahiplerinin yanlarnda

altrdklar kylleri serbest brakmasyla ehre giden kyller burada hamallk,ayakkabclk, raklk, terzilik, berberlik gibi ilerin yan sra ialetlerinde, dokuma

tezgahlarnda ii statsnde almlard. Ancak ehirlemenin zayf olmas

nedeniyle bir ksm tekrar kylerine airetlerine dnmlerdir.92

Yeni reform hareketleriyle birlikte batllama ve merkezilemenin balad

Tanzimat Dneminde ayn zamanda Bat kapitalizmi de lkeye hzl bir giri

yapmtr. Buna ramen Osmanl mparatorluunun siyasal ve askeri bir g olarak

I. Dnya Savana kadar varln srdrmesi Bat kapitalizmine teslim olmadnnbir kantdr. Merkezi devlet anlayn rnek alan Osmanl mparatorluunun eyalet

88Osmanl ordusunda organizatr ve Genel Kurmay Danman olarak kumanda heyeti iinde grevliolan General Moltke hizmet sresince iki yllk askeri hareketlerle bu hareketlerin meydana geldiiortamn ve buradaki halkn portresini annesine yazmolduu mektuplarla belirtmiti. Bu mektuplardaha sonra bir cilt kitap halinde getirilerek yaynlanmtr. Sasuni, a.g.e,s. 62.89 Moltke siyasaladan ok kat bir ekilde yarglanmamas gereken Krt insan iin onun iindeyetitii okul, devlet karsndaki hak ve devleri konusunda bir anlay edinmesi iin gerekliilkelerden hi birinin ona alanmadn belirtirken Bazil Nikitin ise airet Krdnn, modernulusal toplumun temeli olan u kuruma kar kkl biimde serke davrandn hakl olarak

belirtir: mecburi askerlik, vergi ve gmrkBazil Nikitin,Krtler, Sosyolojik ve Tarihi ncelemeler,Deng Yaynlar, stanbul, 1997, s.329.90 Helmut Von Moltke,Trkiye Mektuplar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1967, s.115116.91 Yldz, a.g.e, s. 94.92 Sasuni, a.g.e, s. 56.


42/292

31

sisteminden vilayet sistemine geiiyle Krtlerin yaad blgeler 10 idari vilayet93

birimine ayrlmt.94

1856 Arazi Kanunnamesi ile yerel aristokratlar ve mltezimler topraklarn

en gzeline sahip olurken Sultan Abdlmecid, topraklarn devlete ait olduunu

aklyordu. Bir taraftan da verilen tapularla topran ileme hakk bireylere

verilmekle birlikte bu arada tapu idareleri kuruldu. Ancak uygulamada rvet

nedeniyle bu hakkn babadan ola devri ve hediye edilebilirliinden dolay byk

topraklara bey ve aalarn sahip olmas airetlerde ve kylerde snfsal ayrmn

netlemesini salad. Toprak aalnn oluumu nedeniyle kentlere yerleen Krt

kyls ortakla ve toprak emekiliine zorlanrken, eski Krt emirlerinin yerine

onlara gre gsz olmakla birlikte saylar ok olan Krt toprak aalar dnemibalyordu. Osmanl merkezi ynetimi karsnda sayca ok olmasna ramen daha

gsz olarak meydana kan Krt feodalitesi blgede dzeni salayamayacakt.95

Osmanl mparatorluunda 18. Yzyln balarndan itibaren 19. Yzyln

sonlarna kadar Krtlerin yaad blgelerde nemli bir ekonomik gelime

yaanmaktayd. Yerli ve yabanc tccarlara tarm ve sanayi rnleri satan feodal

beylikler pazar ekonomisi iine girmekteydi. Bu blgede canlanan ticaret, kyll

ve airetleri de etkileyerek onlar topraa yerlemeye tevik ediyordu. rnein BitlisVilayetinde gebelikten yerleik hayata geenler bu yeni yaam biimine uyum

salamakla birlikte retimde nemli gelimeler salamlardr. Ticari ilikilerin

gerek piyasa deeriyle srd bu dnemdeki gelimeler Krtler zerinde olduka

etkiliydi. 17. ve 18. Yzyllarda ulam olanaklarnn son derece snrl olmas

nedeniyle hayvan srtnda gerekleen ticari ilikiler birbirleriyle temasa geirmeye

zorlad Krt ehir ve airetlerini karlkl bir etkileim iinde olmasn salad.

Uzun yllar kapal bir ekonomik yap ierisinde yaayan Dersimdeki Krtler en ok,

daryla daha ok balants olan Van blgesindeki Krtlerle temas halindeydi.96

93Bu idari birimler iseunlard: 1. Erzurum 2. Sivas 3. Bitlis 4. Van, 5. Mamurat-l Aziz 6.Diyarbakr 7. Musul 8. Adana 9. Halep, 10. Mtessarifat Zor. Yldz, a.g.e, s.53.94a.g.e, s.5253.95Kutlay, a.g.e s. 20.96Yldz, a.g.e, s. 66.


43/292

32

Ekonomik durumun srekli bir gelime ivmesi gsterdii 1880li yllardan

sonra Bat kapitalizminin mdahaleci karakteri ve dnya apnda gelien rekabet

unsuru etkilerini Krtlerin yaad blgelerde de gsterdi. Zaten zor olan ulamn

pahal da olmas giderek tccarlarn saysn azaltan bir etken durumuna geldi. Bu

nedenlerden dolay tarma alm olan topraklarda gerileyen retim, kyly

ihtiyacna cevap verecek kadar retmeye zorlamt. Ticarette da almann ve

gelimenin n koulu olan yol sorununun gndeme geldii 1880li yllarda ise

lkedeki ekonomik ihtiyalar, smrgeci politikann kurallarna gre olumutu.97

Osmanl mparatorluunda 17. Yzyln sonlarnda Krtlerin yaad

blgelerde balayan ekonomik gelimelerin fazla uzun mrl olmaynda Avrupa

mallaryla rekabet edilemeyiin etkisi olmutur. Bu duruma etki eden bir dierfaktr oluturan savalar ise ekonomik hayata katlmn engelledii yre halknn

dalara ekilmesine neden olmutur. 19. Yzyl boyunca lkede adeta zaman zaman

patlayan Osmanl Rus Savalarnn yan sra yine zaman zaman alevlenen Ermeni

ayaklanmalar ve bu yzyl boyunca meydana gelen Krt isyanlar sebebiyle

Krtlerin yaad blgelerde sknet salanamamtr.98

97Ayn yer.98a.g.e. s. 73.


44/292

33

KNCBLM

19. ve 20. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA

II. ABDLHAMDN SYASETVE HAMDYE ALAYLARI

1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti

II. Abdlhamid 1876 ylnn austos aynda tahta ktnda II.

Mahmudun uygulad merkeziyetilik siyasetiyle devletin paralanmasn

nlemeyi dnyordu. Daha 1877 ylnn ubatnda Mithat Paay sadrazamlktan

azlederek yurd dna gndermesinin yan sra ayn yl Rusyaya sava kararn

oylayan Mebusan Meclisini datarak otuz yl srecek olan mutlakiyet devrinibalatmt.99

II. Abdlhamidin merutiyete son vererek liberal grl aydnlar bask

altna almas memlekette bir muhalefet hareketi oluturdu. Nitekim 1889 ylnda

Askeri Tbbiye Mektebindeki birka rencinin istibdat ynetimini ykmak

amacyla dernek eklinde kurduklar ttihad- Osman adl gizli tekilatn okullara

yaylmasyla ttihat ve Terakki Cemiyeti meydana geldi. Cemiyetin 1895 ylnda

Padiah aleyhine beyannameler datmas zerine birou yakalanarak uzakvilayetlere srlen yelerinin bir blm yurt dna kaarak Kahire, Paris, Cenevre

Londra gibi ehirlerde Gen Trkler adyla faaliyetlerini srdrdler.100

18771878 Osmanl-Rus Savandan sonra imzalanan Berlin

Antlamasyla Balkanlardan Trkleri attklarna veya atmak zere olduklarna

inanan Avrupal Devletler ark Meselesini Osmanl mparatorluunun Asya

topraklarna kaydrmlard. Nitekim Berlin Antlamasna koydurulan 61. madde ile

Anadoluda Ermeniler lehine reformlar yaplmasn Bab- liye kabul ettiren

99 Kuran, a.g.m, s. 166167.100a.g.m, s. 168.


45/292

34

Avrupal Devletler iin ark Meselesi kurtarmaya altklar Hristiyan Ermenilerin

Dou Anadoluda kendi devletlerini kurmas anlamna geliyordu.101

Osmanl mparatorluu 18771878 Osmanl-Rus Savanda gnll

Ermeni birlikleriyle de savamak zorunda kalmt. Krtlerin Rus yanls

eilimlerinin glenmesinin yan sra Krt otonomisi ya da bamszln

Rusyann st egemenliinde arayanlarn kmas II. Abdlhamidi zgr ve yeni bir

Krt politikas bir baka deyile yeni bir Dou Anadolu politikas- oluturmaya

yneltmiti.102

II. Abdlhamidin her ynden elikiler iinde olan ve uluslararas

karlarn arpt Dou Anadoluda kendi merkeziyeti slamc- dengeci reformcu devlet anlayna gre izledii bu politika blge artlarna uygun olma

mecburiyetinde olunca kimi zaman sert ve tavizci kimi zaman da lml, dengeli ve

olumlu bir ekilde belirmiti. Dou Anadolunun sosyo ekonomik yapsnda bir

deiiklik yapamayan bu politika az ok kltrel anlamda Mslman halkn lehine

bir durum yaratmtr. Zaten II. Abdlhamidin politikasnn temelini103bnyesinde

bir Ermeni Devletinin kuruluunu nlemeye alt Dou Anadoluyu

imparatorluk snrlar ierisinde tutarak bylelikle blgede ikinci bir Dou Rumeli

veya Girit hadisesine meydan vermemekti. Her ne kadar II. Abdlhamid zamanndaDou Anadolunun btn meselelerinin ele alnm olduu sylenemez ise de o

101 Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou AnadoluPolitikas, Orkun Yaynevi, stanbul, 1983, s. 9.102Kk, a.g.e, s. 48.103Sultan II. Abdlhamid saltanat boyunca gerek lke geneline gerekse Dou Anadolu Blgesineynelik uygulad politikann esaslarn anlarndauekilde ifade ediyordu:

mparatorluumuz dahilindeki boaraziyi iskn etmek iin mnasip ekilde muhaceret tertibineihtiya var. Fakat Yahudi muhaceretini mnasip telkki edemeyiz. Yabanc dinden olanlar, kymkgibi kendi etimize, kendimiz soktuumuz devirler geti. Devletimizin hudutlar dahiline ancak kendi

milletimizden olanlar ve bizimle ayn dini inanlar paylaanlar kabul edebiliriz. Trk unsurunukuvvetlendirmee dikkat etmeliyiz. Bosna-Hersek ve Bulgaristandaki mslman halkn oalpartann muntazaman buraya getirip yerletirmeliyiz.

Muhaceret yalnz mill kudreti arttrmakla kalmyacak ayn zamandamparatorluumuzun iktisadkudretini de fazlalatracaktr. Rumelinde ve bilhassa Anadoluda Trk unsurunu kuvvetlendirmek veher eyden evvel de iimizdeki krtleri yourup kendimize maletmek arttr. Trk tahtna kmolanseleflerimin en byk kusuru Slav unsurunu, Osmanllatrmam olmalardr. Bu tabi kolay bir ideildir. Mamafih Rum ve Ermenilerle kan karm daha kolay husule gelmitir.

Fakat Allaha kr kanmz stnln muhafaza etmitir.Sultan Abdlhamid, SiyasiHatratm, Dergah Yaynlar, 1984, s.7374.


46/292

35

dnemde zamann ynetici kadrolar iin iten ve dtan sarslan, mali gc olmayan

imparatorluu ayakta tutmann ok nemli bir mesele olduunu unutmamak

gerekir.104

Dou Anadolu politikasnn bir paras olarak 1884 ylndan itibaren II.

Abdlhamid daha yumuak yntemler kullanarak airetleri kendine balamaya

alt. Nitekim bu konuda Erzurumdaki Rus Konsolosu Dinitin yle demektedir:

Osmanl hkmeti mahalli yneticilere emir vererek airet reisleri ile samimi

ilikiler kurmalarn ve onlar tatl szlerle, iyi davranlarla kendilerine

balamalarn istedi. Gerekten bu politikann yrtlmesinde valilerin, askeri

erkann byk bir pay vardr. Mesela, 1884 ylnda Hakkariye vali atanan Ethem

Paa srekli olarak airet reisleriyle iliki kuruyor, onlara dosta ve samimidavranarak kendi aralarndaki anlamazlklar hallediyor ve bylece hkmete

sndryordu. Ayn zamanda airetlere silah datarak onlarn ruhlarn okuyor ve

devletin gcn ve hamiliini hissettiriyordu.105

Saltanat boyunca Krtlere ynelik olarak ttihat ve Terakkiden farkl bir

politika izleyen II. Abdlhamid106 airetlerin yan sra byk bir ksm kendisinin

aleyhinde alan Krt feodal ve aile ocuklarna da yaknlk gsterek onlar

stanbula getirip yerletirmiti.107

18851890 yllar arasnda airetleri, az ok kontrol altna alabilmek iin

onlara ho grnmeye alan Bab- li Ermenilere kar ise ok lml

davranyordu. Nitekim bu yllarda nemli bir ikyeti olmamakla birlikte sadece

mahalli memurlarn ve airetlerin davranlarndan yaknan Ermeniler lehine 1887

ylnda devrin nde gelen ve pek ok defa sadrazamlk yapmkiisi olan Said Paa

104

Kodaman, a.g.e, s. 2526.105a.g.e, s. 28.106Krt feodal ve aile ocuklarna ynelik uygulad politika yznden eletirilen II. Abdlhamidanlarnda kendisini u ekilde savunuyordu: Krt aalarnn bazlarnn ocuklarn, stanbulagetirip memuriyete yerletirdiim iin de tenkit edildiimi biliyorum. Senelerdir Hristiyan Ermenilernazr mevklerini igal etmilerdirBundan sonra da kendi dinimizden olan Krtleri kendimizeyaklatrmakta ne gibi bir zarar olabilir? Ayn ekilde Bedirhan oullarn himaye ettiim vemerkezde muhafaza ettiim iin, bunlarn memleketin huzurunu bozacaklar sylenerek tenkidediliyorum. Tabi herkes istedii gibi dnmekte serbesttir! Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.75.107Kutlay, a.g.e, s.202.


47/292

36

reformlarn yaplmasn istemitir. Fakat Ermeni gizli tedhi rgtlerinin dardan

aldklar destek ve tevikle Dou Anadoluda ve imparatorluun dier yerlerinde

devlet aleyhine almaya balamas II. Abdlhamidi rktmt. Dou

Anadolunun elden gidebilmesi ihtimaline karlk Ermeni okullar, gazeteleri ve

dier faaliyetleri iyice kontrol altna alnmt. 1890 ylnnda yaplan bir aramada

Ermeni kiliselerinden bol miktarda silah kmas zerine mevcut olan tehlikenin

hem imparatorluk iin hem de airetler iin ciddi bir durum yaratmas Bab- liyi

ve II. Abdlhamidi Mslman halka, zellikle airetlere daha da msaid

davranmaya ve onlarla ibirlii yapmaya itti. Zira tedbir alma zaman artk

gelmiti.108

108Kodaman, a.g.e, s. 2829.


48/292

37

2. Hamidiye Alaylar

1877 ylnda Birinci Meclis-i Mebusan kapattktan sonra, imparatorluun

kurtuluunu uygulamaya koyulduu koyu bir merkeziyeti sistem de gren II.

Abdlhamid asrlardr stanbulun kontrol dnda kalm olan Dou Anadolu ve

airetlerin durumunu grmezlikten gelemezdi. Her trl otoriteden uzak yaam

olan airetleri ve sosyal politik gleri merkeze balamada, hi olmazsa onlar

sndrarak Dou Anadoluda devlet otoritesinin tesis edilmesi esnasnda ok

dikkatli davranarak rktmemek gerekiyordu. Nitekim tavizlerle, hediyelerle,

nianlarla taltif ve takdirle airet reislerinin, eyhlerin ve buna benzer kiilerin

ruhlarn halife olarak okayarak kendine balayan Padiah, airetleri kendine

balamann daha somut ve inandrc yollarn buldu. Daha 1890 ylndan ncevaliler ve askeri paalar vastasyla silah datp eitli yardmlarda bulunduu

airetlerin gznde Hami Padiah olduunu ispat etmeye alt. Ayrca, mahalli

otoritelerle airetler arasnda iyi mnasebetler oluturulurken Hamidiye Alaylarnn

kurulmasyla, padiah airetler veya merkezi otorite mahalli otoriteler airetler

arasndaki iyileilecei farz edilen mnasebetlerin daha da salamlaacana

inanlmt. Balangta baz sakncalarn olabilecei dnlmesinin yan sra hatta

uygulama esnasnda bile bazen kt sonular dourmu olmasna ramen ilerde

otoriteye alacak olan airetlerin itaat edecekleri de kabul edilmiti. Ksacas,Hamidiye Alaylar vastasyla devlet otoritesi Dou Anadoluda oluturulmaya

allacakt.109

II. Abdlhamidin Dou Anadoluda yaayan Ermenilerin arasnda

milliyetilik fikrinin yaylmaya balamas neticesinde ayr bir devlet kurmaya

ynelik abalarn nne geilmesinin yan sra Krtlerin de bu akmlara

kaplmalarn nlemek amacyla kendi isminden hareketle Hamidiye ad verilen bu

alaylar kurdurttu.110

109a.g.e, s. 3031.110Hdr Gkta, Krtler syan Tenkil, Alan Yaynclk, stanbul, 1991 s. 21.


49/292

38

Baz kaynaklara gre ise Hamidiye Alaylarnn kurulugerekesi Krtleri

alla geldikleri itima yaantsndan kopartmayarak imparatorluk bnyesi iinde

toplumsallatrma gayretleridir.111

Alaylardan eitli faydalar elde edeceini mit eden II. Abdlhamidin bu

tekilattan bir dier beklentisi ise onlar Rus ordularna kar kullanabilmekle

birlikte daha da mhimi yabanc devletlerin airet

KÜRDİSTAN TEÂLİ CEMİYETİ 1918 – 1927.pdf

Documents

Transcript of KÜRDİSTAN TEÂLİ CEMİYETİ 1918 – 1927.pdf