İKS KUMANDA DEVRELERİ - Deneysandeneysan.com/Content/images/documents/elektrik-10... ·...
Transcript of İKS KUMANDA DEVRELERİ - Deneysandeneysan.com/Content/images/documents/elektrik-10... ·...
1
İKS KUMANDA DEVRELERİ
HAZIRLAYAN
Huumlseyin BULGURCU
Balıkesir-2006
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
2
KONULAR
1 KUMANDA ELEMANLARI VE SEMBOLLER
2 KUMANDA YOumlNTEMLERİ
3 YOL VERME YOumlNTEMLERİ
4 EV TİPİ SOĞUTUCULAR
5 TİCARİ TİP SOĞUTUCULAR
6 YEREL İKLİMLENDİRME CİHAZLARI
7 SOĞUTMA GRUPLARI
8 SOĞUK DEPOLAR
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
3
Boumlluumlm-1
KUMANDA ELEMANLARI VE
SEMBOLLER
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
4
BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan
elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı
bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir
Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak
accedilıldığında akım geccedilişi durur
Yapılarına Goumlre Butonlar
1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar
eski konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
5
2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski
konumuna doumlner
3- Ccedilift Yollu Buton
Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur
Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer
bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
6
4- Ortak Uccedillu Buton (Jog Buton)
Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geccedilmektedir Butona kuvvet
uygulandığında devre 1-4 bağlantıları uumlzerinden tamamlanır Buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlner Ccedilift yollu butondan farkı 1 norsquolu ucun ortak
olmasıdır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
7
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar
1- Kalıcı Buton (Anahtar)
Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir
kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir
aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir
2- Ani Temaslı Buton
Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında
ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
2
KONULAR
1 KUMANDA ELEMANLARI VE SEMBOLLER
2 KUMANDA YOumlNTEMLERİ
3 YOL VERME YOumlNTEMLERİ
4 EV TİPİ SOĞUTUCULAR
5 TİCARİ TİP SOĞUTUCULAR
6 YEREL İKLİMLENDİRME CİHAZLARI
7 SOĞUTMA GRUPLARI
8 SOĞUK DEPOLAR
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
3
Boumlluumlm-1
KUMANDA ELEMANLARI VE
SEMBOLLER
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
4
BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan
elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı
bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir
Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak
accedilıldığında akım geccedilişi durur
Yapılarına Goumlre Butonlar
1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar
eski konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
5
2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski
konumuna doumlner
3- Ccedilift Yollu Buton
Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur
Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer
bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
6
4- Ortak Uccedillu Buton (Jog Buton)
Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geccedilmektedir Butona kuvvet
uygulandığında devre 1-4 bağlantıları uumlzerinden tamamlanır Buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlner Ccedilift yollu butondan farkı 1 norsquolu ucun ortak
olmasıdır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
7
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar
1- Kalıcı Buton (Anahtar)
Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir
kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir
aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir
2- Ani Temaslı Buton
Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında
ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
3
Boumlluumlm-1
KUMANDA ELEMANLARI VE
SEMBOLLER
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
4
BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan
elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı
bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir
Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak
accedilıldığında akım geccedilişi durur
Yapılarına Goumlre Butonlar
1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar
eski konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
5
2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski
konumuna doumlner
3- Ccedilift Yollu Buton
Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur
Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer
bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
6
4- Ortak Uccedillu Buton (Jog Buton)
Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geccedilmektedir Butona kuvvet
uygulandığında devre 1-4 bağlantıları uumlzerinden tamamlanır Buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlner Ccedilift yollu butondan farkı 1 norsquolu ucun ortak
olmasıdır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
7
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar
1- Kalıcı Buton (Anahtar)
Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir
kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir
aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir
2- Ani Temaslı Buton
Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında
ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
4
BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan
elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı
bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir
Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak
accedilıldığında akım geccedilişi durur
Yapılarına Goumlre Butonlar
1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar
eski konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
5
2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski
konumuna doumlner
3- Ccedilift Yollu Buton
Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur
Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer
bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
6
4- Ortak Uccedillu Buton (Jog Buton)
Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geccedilmektedir Butona kuvvet
uygulandığında devre 1-4 bağlantıları uumlzerinden tamamlanır Buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlner Ccedilift yollu butondan farkı 1 norsquolu ucun ortak
olmasıdır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
7
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar
1- Kalıcı Buton (Anahtar)
Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir
kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir
aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir
2- Ani Temaslı Buton
Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında
ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
5
2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton
Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında
kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski
konumuna doumlner
3- Ccedilift Yollu Buton
Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur
Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer
bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
6
4- Ortak Uccedillu Buton (Jog Buton)
Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geccedilmektedir Butona kuvvet
uygulandığında devre 1-4 bağlantıları uumlzerinden tamamlanır Buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlner Ccedilift yollu butondan farkı 1 norsquolu ucun ortak
olmasıdır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
7
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar
1- Kalıcı Buton (Anahtar)
Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir
kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir
aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir
2- Ani Temaslı Buton
Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında
ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
6
4- Ortak Uccedillu Buton (Jog Buton)
Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geccedilmektedir Butona kuvvet
uygulandığında devre 1-4 bağlantıları uumlzerinden tamamlanır Buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlner Ccedilift yollu butondan farkı 1 norsquolu ucun ortak
olmasıdır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
7
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar
1- Kalıcı Buton (Anahtar)
Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir
kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir
aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir
2- Ani Temaslı Buton
Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında
ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
7
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar
1- Kalıcı Buton (Anahtar)
Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest
bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir
kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir
aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir
2- Ani Temaslı Buton
Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında
ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
8
ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan
farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda
kullanılmaktadır
Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu
konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet
uygulanmalıdır
Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
9
LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal
lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır
Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli
lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar
Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu
bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal
lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
10
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın
hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı
denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil
kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de
devre sembolleri goumlruumllmektedir
1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında
sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar
accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
11
2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın
hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı
kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı
durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli
parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır
anahtarının parccedilalanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
12
3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise
aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde
kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır
Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler
Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker
Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
13
ROumlLELER
Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs
palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve
uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan
yapılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
14
KONTAKTOumlRLER
Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi
kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların
otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin
gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
15
KONTAKTOumlR KONTAKLARI
-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin
kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım
roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin
ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr
Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını
taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik
sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler
Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir
Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
16
AŞIRI AKIM ROumlLELERİ
Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları
oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi
adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar
da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri
nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlarYalnız hatları korurlar
Manyetik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım
roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir
manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve
geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur
Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri
olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler
Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı
kumanda devresinin girişine konur Bu kontak
accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve
motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin
motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin
ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde
hareket eden bir pistonla oumlnlenir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
17
Termik Aşırı Akım Roumllesi
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine
termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin
endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil
ccedileşidi vardır
Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler
Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı
Ergiyici alaşımlı
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
18
Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım
roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu
bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım
roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun
suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr
ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
19
ZAMAN ROumlLELERİ
Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra
kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine
goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir
bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi
bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi
İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir
bullPistonlu Zaman Roumllesi
bullMotorlu Zaman Roumllesi
bullDoğru Akım Zaman Roumllesi
bullTermik Zaman Roumllesi
bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi
Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri
Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar
eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği
goumlruumllmektedir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
20
Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan
zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji
kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir
İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri
Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi
bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine
pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu
gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun
iccedilinde bulunan yağ veya havadır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
21
Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor
kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir
Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye
uumlccedile ayrılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
22
Termik Zaman Roumllesi Zaman
gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir
Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve
kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur
Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln
ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan
zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı
verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen
bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci
sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
23
SOLENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya
vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su
yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait
borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar
Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki
kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek
gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok
ccedileşitli olarak yapılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
24
TERMOSTATLAR
Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit
tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat
adı verilir
Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların
bulundukları yerlerde kullanılırlar
Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak
uumlzere iki kısımdan oluşur
Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince
metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir
İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal
kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın
bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa
doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir
kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
25
Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki
şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de
aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu
elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın
denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru
genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu
olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata
kuyruklu termostat adı verilir
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
26
Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta
bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında
cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın
bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı
kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su
ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
27
Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara
denilir
Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın
sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde
termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır
Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
28
Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında
kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda
termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik
harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır
Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır
Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin
denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların
sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan
termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin
sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar
Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
29
PAKET ŞALTERLER
Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve
ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik
olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve
basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler
kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
30
0 - 1 (On-Off)
0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron
Motora Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
31
1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)
0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL
32
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)
0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Boumlluumlm-2
KUMANDA YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA
Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem
suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik
ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin
ihtiyaccedil duyulur
Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda
devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli
ccedilalıştırma devresi
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan
kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır
Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma
konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml
enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak
şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı
butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi
verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu
vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır
Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst
kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G
duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG
kontağını kapatır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir
Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak
uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına
ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna
doumlnmesini sağlar
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
BUTONLA KUMANDA
Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri
aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır
Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir
Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde
M kontakları kapanır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi
goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani
temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna
doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
UZAKTAN KUMANDA
Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan
kumanda adı verilir
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri
başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede
başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım
durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek
M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma
butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru
direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa
kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml
enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar
Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Boumlluumlm-3
YOL VERME YOumlNTEMLERİ
Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın
kumanda notlarından yararlanılmıştır
httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME
Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille
veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine
ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme
direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora
uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır
Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru
veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait
ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir
Tek kademeli direnccedille yol verme
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
İki kademe direnccedille yol verme
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME
Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto
transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha
ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin
sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr
gibi de kullanılabilirler
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME
Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol
vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır
Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor
duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce
motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz
sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya
devam eder
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment
Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az
olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment
ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan
geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik
hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu
goumlruumllmektedir
Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği
akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında
azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda
bırakılmaması gerekmektedir
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME
Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı
sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı
alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır
ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır
BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik
alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana
gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora
yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir
Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik
accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı
sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar
Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı
sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron
motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise
devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır