'*-* 4

Bir "scltanat n6ibi" olarak Ktisem,ve Abazs Mehmed Pcgc'nln isycnt

. Osman'rn katliyle 2.keztahtagegen I.Mustafa, vezirdzam Kemankeg Ali Paga'run

uiema ile anlagmasr sonucu tahttan indiril-di. Bu drinemde asker kullar olsun, devlet

bagrndakiler olsun, hareketlerine megr0luk kazandrrmak

igin daima ulema ile ittifak etmekte :1i. Ulema da, kendi

ayrrcahk ve gegim kaynaklarlru arttrmak igin bundan

yaradanmakta idiler. Birbirine rakip ulema, geyhrilshmhk

igin kullara dayanr, onlan krglcrtrp rakibi azlettirirdi.

Harem'de Kafeste saklanan $ehzade Murad, "ekber-i

gehzAdegiri'oldugundan tahta getirildi. Murad o zaman

L2 yagnda idi. Annesi Kasernlakabryla bilinen Mahpey-

ker Vaiide Sultan, Saray'da ve devlet iglerinde en mifuzlu

makam sahibi olarak devlet iglerinde dofrudan do$ruya

soz sahibi oldu. IV. Murad 9 pl sonra L632'de doirudan

do$ruya devlet iglerinin bagrna geginceye kadar Kosem bir

getit saltanat "niibi" gibi devleti idare etti.

Bt yanmrzda ilkin, Kosem i n 1,623-7632 dcineminde

oilu adrna vezi rdzamlann'arz veya te l hisleri tizerinde

kendi e1 yzzrsrylaverdi$i emirlere aitbazr belgeleri ya-

ynlamaktzytz. Belgeler, Topkar Sarayr Mrizesi Argivi'nde

bulunmaktadr. Emirler, iizeri agrk brralalmg arzizerine

Kosem'in el yansrylayazrlmrgtrr. Emider, Valide Sultan

tarafindan "S a'ddetlti Arslanrm' diye andr$r gocuk padigah

adrna verilmekte, valide sultan bir gegit ndib-i saltanat glbihareket etmektedir. AsLnda, Osmanldar'da boyle bir ma-

kam yoktur. Qocuk sultan, daima gergek otoriteyi temsil

etmektedir. Valide, ttim emirleri onun adrna vermektedir.

Yezirdzamdo$rudan'arzrstltanayzpar:"Sultanhazretle-rinin hdkipiy-i geriflerine ma'rrrz olunan gudur ki". Vezir

Kcisem'e "benim devletlii efendim'diye hrtap eder.'Arz

"Bdki ferman devletlii efendimizindir" formriliiyle biter'

Valide'nin padigah adtna emri genelde goyledir: "Ne'arz

olundu, ma'lirmumuz oldu... emr-i gerif yazrldr." KimizamanYalide, do$rudan do$ruya emir gonderir (bkz.

Belge I).

1 Donemin Qaddag tarihgileri HasanbeyzadeAhmed, Vecihi ve Katib Qelebi'dir'Naima, bu kaynaklan aynen aktartr. Ddnem tarih9ilidi tlzerinde bkz. $. N. Aykut,

Hasanbeyzede Tarihi, |.lll, Ankata: TTK, 2004; R. Murphey, Oftoman Historians

and Historiography, istanbul: Eren, 2009. Vecihi'yi, Gciksel Baykan ile yaylna

hazrrlamaktayrz.2 Naima ll, 263: "tavaif-i 'askeri zabttan d|]r... her zaman fesad ve tugydn ve

hukkam ve vtrlAta tasallutlan 'ayan idi."

Kiisem: Saltonst "ndibi" (1623'16321I.Mustafa'mn tahttan indirilmesi igin gaidag tarihgilerinl

gozlemleri, dcinemin genel kogullanm iyi yansrtrr. Sultan

Mustafa dervig gibi bir meczib, aklen devlet iglerini gore-

meyecek halde, ozellikle asker gruplarrru otoritesi altrnda

tutmaktan dciz,br yizden anargi grkaranlann hakkrndan

gelemez.Yezkler ve ulema ittifakryla Suitan Mustafa

tahttan indirildi ve Kosem vesdyetinde Sultan Muradtahta grkarildr (7623). Kaprkulu her firsatta bagkaldrnp

idarecilere hiikmederdi.2 Gergekte IV. Murad'rn Kosemin

vesAyetinde ilkzamanlarrnda kullar yenigeri ve sipahi

askerinin "ger ve fitneleri" gittikge artmakta, rizellikle culfis

bahgigi ve bagka yol1ar1a devlet hazinesini bogaltmakta

idiler. Vakantivis, gocuk sultan Murad'rn tahta getirildiiidonemdeki anargiyi "her tarufta fitne ve fesid bag kaldrrdr"

diye krsaca ifade etmigtir.

I.Ahmed'in oitimrinden 0617 ) lV. Muradin culirsuna

(1623) kadat gegen 6 yl iginde devlet anargi iginde kal-

mrg, ii9 kez cijrlfis bahgigi verildiiinden ig ve drg hazinede

para kalmamrg:.;..1623'te kullar, bu kez terakLi (terfiler) ve

bahsis almamayr kabul etmiglerdi. Fakat sdzlerinde dur-

madrlar, onlara para yetigtirmek igin saraydaki aitrn gtimtig

kaplar darphanede akgaya gewildi. IV. Murad-Kosem

iktidara geldiginde,veitdzam Kemankeg A1i Paga ilkinkendi yanhsr Esid Efendi'yi geyhiisilamhia getirdi. Kul-lara bahgiglerini verdi, keza Murad'rn tahta gelmesinde

oynadrfir rol dolalnstyla bir diktator gibi hareket etmeye

bagladr, ral<pveirleri azl ve haps ettirdi. Koseniin idare

bagrnda oldugu 7623-1.632 doneminde baghca btiyrik

gaileler, Abbas'rn Bafdad'r zaptrve Abaza Mehmed Paga

isyamdrr.

Kemcnkeg Ali Pogc saddretindesipohi ayoklanmostPagalar,veirlik igin asker kullara gizlice.pan gonderip

kendileri igin saraya baskr yaptrrrrlardr. Ilging bir ornek'

Mrsrr pagahgrndan istanbul'a gelen Bosna devgirmelerin-

den Pir Mehmed Paga'drr. Kendisi II. Osman zamantnda

Saray'da 9ok niifuzlu bir makam olan bostancrbagrhfrnda

idi, emri altrnda saray bahgelerinde binlerce bostancr hiz-

met gormekte idi. Oradan Mrsrr Beylerbeyi oldu. II. Os-

man katledilince onun yanhsr olarak azlolundu, Istanbul'a

geldi, vezirdzamirk igin gizli temaslara bagiadr. Sipahilere

NTV TARIH MART

\'hn'r f'*r'tr'lt', litprulrvlt I'ut't fi tfrllrt\ Itlli.\'rl*r*rl.r larr,'li ir, li i! t i '

SAT|iI GOTfiYtT VAtiDT 5ULTAil SUItON

ibrahim'in tohtto bulundu[u ytllordo Bctrh

bir rescmrn qizdi[i groviirde, o torihte

henliz hoyotto 0lon Mohpeyker Kiisem

Vdlide Sulton diinemin kryoJetleri ve horem

giirevlileriyle bdyle tesmedilmiSti.

onbin altrn gonderdi. Parayr tam alamayan sipahiier

Yez\rdzam Kemankeg'e gidip agrkladrlar. Kemankeg,

Saray'da K<isenie Pir Mehmed'in oyununu bildirdi,"e$er Mehmed Paga idam olunmazsa sipahiler birkargaga grkanr" diye Kosem i kaygya dtigiirdii. PirMehmed'in katli igin ferman elde etti.

Kemankeg, "IV. Muradi ben tahta getirdim"

diye bribiirlenryor, sipahilere dayanryor ve Kiiserrii

rahatsn ediyordu. Bagdad ve Iralirn $ah tarafindan

i9ga1 edildi$ feldket haberi geJince, Kemankeg'in

bertaraf edilmesi Kosem igin kolaylagtr. Kemankeg

"bu haberler yalandrr" diye Kosem i kandrnyordu.

Kcisem, Kemankeg yerine getirilen Qerkes Meh-med Pagayr Erzurum'da isyan halindeki Abaza

Mehmed Puquyt ortadan kaldrrmakve Bagdadi

geri almak ri:zere orduya serdar atadr.

Abazo Mehmed Pogo isycnt(1623-1628)': Yenigerilere kargtAncdolu sekbanlcrrIl.Osmarirn katii rizerine Anadolu'da onun ocr.inri

almayr ilAn eden Abaza Mehmed Paga, kullara !kargr isydn bayragrnr kaldrrdr (1623).Anado1u'da :Celili sayrlan yenigeri dtigmanr sekbanlan bagrna i:.toplayrp Erzurum kalesine srfirndr. Iralirn kaybrn- :*:-^]

dan sonra Kosem igin 1.628 yrhna kadar en biiytksorun, Abaza Mehmed Paga isyanrdrr. Abaza Mehmed

rinhi Celili Canbulad-oflu'nun yanrnda yetigmig, sekban-

larla yenigerilere kargr savagmlg, sonra devlet hizmetinde

Hotin seferinde II. Osmanrn Rumel,i Beylerbeyi olarak

savaga katrlmrgtr. II. Osmanrn katlinde Erzurum Bey-

lerbeyiliiinde bulunuyordu. Sultan Osmarirn Yenigeriler

tarafindan katli iizerine yenigeriden onun ocr.inti almak

igin isyan etti. O srrada Sivas eyaleti de onun idaresinde

idi. Anadoludaher taraftan sekban toplanmaya bagla&.

Yamna 40 bin sekban topladr$r ogrenildi. Erzurum eya-

letinde korucu nobetgi olarakhizmette buiunan "nahvet

sahibi" (gururlu) yenigerileri toptan idam etti. Haber, o

zaman yenigerinin kontrohinde olan istanbul da yrldrnmetkisi yaptr. Abaza'ntn Sivas'a gonderdi$i sekbanlar ora-

daki yenigerileri ortadan kaldrrmaya galrgtrlar. Her tarafta

yenigeri avr bagiadr.

Sivas gehrinin Celili sekbanlara kargr korunmasr igin

gonderilmig bulunan yenigeri, topcu, cebeci ve acemi-

o$lani, kul-o$lu kim ve.rsa aman vermeden katledildi,

Anadolu'da CeliLiler doneminden beri yenigeri-sekban

mtcadelesi yeni bir atamaya giriyordu, yenigerilerin evleri

b asrlrp mallar yaimalanmaya bagladr. S e kb an I ar, b agtbog

levendler, rgadlar Sivasta Eok zuhim yaptrlar. istanbul'da,

yenigerilerin rakibi kaprkulu sipahileri de, Sultan

Osman'rn intikamrm ileri srirerek ayaklanmada idiler.

Ancak Sivasta sekbanlar kethuda-yeri kumandasr altrnda

bulunan sipahilere dokunmadrlar.

Abaza, Erzurum'dan bagka Sivas, Kayseri ve Ni$de yiidaresi altrna a1dr. Etrafa sekban bohiklerini gonderip ver-

gi toplamaya bagladr. Gtiglti kimseler dahi, rrzrm ve mahnr

korumak igin garesiz ona kargr gelemiyordu.a

3 Abaza lvlehmed Paga Lrzerinde bkz. H. inalcrk. 'fulehmed Paga, Abaza", El'(Leiden)ve H i" Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire",

i':,2:r# :,:: *''cum' vr ( 1 e8o)' 283-337

rllt,rr ljlLlt

i_._..-

Abaza'ntn bu kerte giiglendi$i haberi istanbul'a gelin_ce panik etkisi yaptr. Yayrlan haberler trim iilkede korkusaldr. Kosemin emriyie, Marag Beylerbeyi lirlar,un yusufPaga topiadrir 10 bin l<1iyle Abazinrn rizerine yiirti-dri. Dogu Karahisar'da Murtaz^Paga serasker atanmlg,Abazidan kaganlar gelip onun emri altrna girmeye bag-lamrgtr. Sarp bir yerdeki Karahisar giddetli garprgmalarasahne oidu. Karahisar halkr, korkuianndan kaleden inioAbaziya katrldrlar. Mrxtaza Paga da gok beklemedi, o da.\bazayanna gitti. Kaprkulu sipahileri kalede direnmeyedevam ettiler. istanbul'a baiJr Sivas pagasr Thyydr Meh-med Paga etrafinda toplanmaya bagladrlar. yenigeriye kargrAbaza, yannda toplanan sipahilerden sadrk kalacaklannadair yemin almayr ihmal etmedi.

Kosem, gocuk sultan adrna karar vermek, olaftamistti<inlemler almak gerektigini anladr. Anadoluda yuL., .yu-letlerdeki beylerbeylerine emirler gonderildi. Abaza dayenigeri kethridasrna mektup grinderdi. yenigeri oca$rndadogrudan katl iginde suglu olanlann idamrm istedi vesipahileri rakipleri yenigerilerden ay n maya gaLgtr. Kcisem

pidigah sefer-

Abaza,

yenigerinin

sarayda Kafes de

tutmak yerine Ye-

nrnda katletti$inilirtiyoa birkag

sorumlu fu- ruyordu. Kitib

Qelebi ye (Fezkke) gore, .Lbazayi$it bir savaggr olmaklaberaber igleri tam anlamakta akl sahibi deeildi. yanrndakibir geyhin kerimetlerine inanrrdr. Onda, Osmanrn inti-kamrnr alma drigiincesi, Anadolu Celdli ayaklanmalarrmyeniden gr.indeme getirmekte idi. Abaza,mektupta sipahi_leri de suglapp onlarrn devlet gelirlerine, vakrflara elkoy-duklarrnr ileri srirtiyordu. Yenigerinin, Sultan Mustafa'daninhm (bahgig) almak igin Sultan Osmadr cildtirdiikleriniileri srirmekte idi. "Sipahiden size yardrm olmaz, onlarsizi kandrrdr, siz 'katil-i sultan'oldunuz" diyordu. ,,yeni_

geri Oca$r'nda sozti gegen kethridddrr, aramzda SultanOsman'r katleden katilleri idam edin (adiarr veriyor)"diyoE 'yoksa 70 bins yenigeriyi katledecegim,tehdidindebulunuyordu.

Abaza izertne sefer karan verilince, kokten rjnlemlerahndr. Bu sefere, ttim kaprkulu askeri rizerine

genig yetkilerl e, vezirdzam Qerkes MehmedPaga serdar atandr. Anadolu beylerbeyileri

serdarrn emri altrna verildi. Kaprkulu sipa-hilerini yatrgtrrmak igin cizye tahsili hizmeti

tekrar kendilerine ba$rglandr (1624 Nisan). Oteyandan Abaza, Anadoluda "Tiirk, Kiird ve Tiirk_

merl' halktan asker topluyordu: istanbuldan qelenordulu kargriamak r-izere Sivastan ayrrldr.

Anadolu'da gehirlerde, kaprkullarr ile sekbanlar bir-birine kargr savag halinde idiler. Karamanda sekbanlar,levendler, Vali Sefer Pagayr katledip mallanm ya$ma-ladrlar. Serdar Mehmed Paga ordu ile Konya ovaslnavardt, hbaza'yr iraare davet eni. Abaza rn.ydun okudu,Kayseri'ye ge1di. Orduda yenigeriler, oteki askerden veserdardan emin de$ildiler. Serdann kendilerini krrdrrma-

5 Mekiupta 70 bin yenigeriden s6z edjlir. Ocaktakjler yeniQerilerjn Hotin seterindeoturak ve korucular dahil, ancak 25 binden ibaret oldugunu hattrlatttlar. Osmanlrtoptumunda cemaatleri, esnafl do0rudan dogruya temsil gdrevi kethudaya aittir.

:,s.O

o

a

{

llohpeyker Kdsem

Vdlide Sultanin

biiyiik oflu lv.

Muro4 Bogdot

seJerinden zoJer

elde ederek

ddnmiigii.

NTV TARIH MART

i5YANiN tiARAA$Altl f*lunlli]i K,qLISi Abozo Mehmed PoSo 1623'te yenigerilerle

siirekli gotrScn sekbonlon etroJrndo toployrp isyon ettikten sonro Erzurum

Kolesi'ne srErnmrttr. lS. yiizyrldo Erzurum tehrini giisteren grovlirde Mehmed

Po;a'nrn sekbonlorlo sovundufu Erzurum Kolesi g0riinmektedir.

srndan korkuyorlardr, ona kargr ayaklandrlar, aracrlar bangr

sagladrlar. Ab aziya kary harekete devam edildi.Kargi tarafta Abaza, Kayseri-Sivas bolgesindeki Yonik

Tiirkmen Agiretlerinden yardrm istedi (sonralarr Sultan

Murad onlardan iic alacaktrr). Kayseri ovasrnda iki ordu

kargrlagtr. Abaza ordusu baghca sekbanlar, ath levendler ve

dgiretlerden oluguyordu. Yenigeri sultam ve devleti, Abaza

ise halkr temsil ettiii iddiasinda idiler. Sonradan Tlirkmendgiretleri "bizim o1 likte bacrmrz yokdur, somun yedirdifiadamlanyla (sekbanlar) ig gorsrin'deyip gekip gittiler.Abaza'nrn Sivas eyalet askeri de (timarhlar vs.) ihanet et-tiler, savag meydamnda serdann ordusuna katrldrlar. Aba-za kendi sekbanlanyla kaldr. Sekbanlar, Abazdntn savagta

driqtrigunti sanarak kagmaya bagladrlar, durumu rimitsizgore.n Abaza atrna adayrp kagtr.

Ote yandan serdann ordusu sekbanlara kargr toplanyla

ristrin geldi. Savagta Abaza ordusu tam bir bozguna u$ra-dr. Abaza'mn ailesi, gadrrlan ve hazineleri Nigde kalesinde

saklanryordu, onlan Sivas'a kagrrmaya gahgtrysa da, takipteele gegirildi. Sefer, OsmanL merkez gtiglerinin, baghca

yenigerinin zaferryle sonuglandr. Abaza ile igbirliii yap-mr9 olan Sivas valisi Thlyir Mehmed Paga serdara geldi,affolundu. Abazakzgtp gu91ii Erzurum kalesine sr$rndr.

Serdar pniyup kaleyi kugattr. .Lbaza,kaleye adam koyupserdardan aman diledi. Kendisine yine Erzurum pagaLgr

verildi. Kaleye $ahin saldrn ihtimaline karqr nobetgi ye-nigeri (2000 kigi) konuldu. Serdar, krglamak tizere Tokatovasrna geldi; Abaza gdhbiveztrdzam Qerkes MehmedPaga gok yagamadr; onun cihimti iizerine (29 fuahk7624)Diyarbekir Beylerbeyi Hafiz Ahmed Paga vezirdzamhga

getirildi. Ahmed Paga, $ah'rn tehditlerine kargr koymug-

tur. Bu arada Yenigeri a$asr Hrisrev A$aya pagahk verildi.iranhiar saldrnlarrnr Hisnrkefa (Hasankef)'e kadar iler-letmi9lerdi.

Bu geliqmeler, Kosem in "nd.ipliii" srrasnda (1623-

1624'de) yagaruyordu. Sefer, yenigerinin zaferiyle bitmig ve

istanbul'da Sarayda yenigeri afasr Htisrev her zamandan

daha guglti bir durum kazanmrgtr. Kosem, yenigerilerle

uyum iginde kalmak zorunda idi. Kosem-Yenigeri i9-

birligi bu tarihte yerlegmig goninmektedir.1624 yrhnda

Abaza gailesinden sonra Kosem, bagka taraflardayeniisyanlar ve Kazak saldrnlanyla u$ragmak zorunda kaidr.

Devlet otoritesi hayh zayrflamrg bulunuyordu. IGrrm

Hanhgr'nda Mehmed Girap$ahin Giray isyam (Kefe

ovasrnda Osmanh kuwetlerinin bozgunu), KazaHartnBo$az'daYenikoy'ii yakmalan (20 Temmuz 7624) bu

srrada oldu. Kaza[ara kargr donanma, ancak Kasrm 1625

tarihinde kesin bir galebe kazznacaktrr (Deniz seferi, 300kadar Kazak gaykasrna kargr 43 Osmanh kadrgasr). DoiuAnadolu'da ve Gijucistan'da devlet, $ah'rn saldrrrlarrnr

kargilamak zontnda kaldr. Erzurum'da Abaza sorunu gim-

dilik yatrgmrg grirdnr.iyordu. Ama Bagdad'rn $ah Abbas

eline drigtriiti (Ocak762a) haberi istanbulda yrldrnmetkisi yaptr.

Serdor Hafu Ahmed Pogc'nrn BagdodSeferi (1625 Ekim-1626 Temmuz)$ah'rn ele gegirdifi Bagdad'r yedi-sekiz bin iran askeri

koruyordu. Kugatma igin Osmanh ordusunda gereklibtiyik toplar yoktu. Kugatma uzun srirdti. $ah Abbas,

Bagdad sarunuculanna yardrm igin Diyala nehrine geldiHafiz Ahmed Paga ordusuyla kargrladr (1626 Nisan),

sonug vermedi. Kugatma srinip gidiyor (Mayrs{bmmuz)ve $ah Abbas ile gcinigmeler sonug vermiyordu. Aghk ve

srcak ytizrinden orduda ayaklanmalar bagladr. Serdar, ban-gr kabul etti. Musul'a, oradan Haleb'e gekildi.

Bagdad'r korumaya gelen iran ordusuyla dort kez

savag yaprlmrgtrr. Osmanh ordusunda asker arasrnda "ser-

keg zorbalar" askeri tahrik ediyor, yararLhk gostereniere

timar ve zeimet verilmesi gerekirken, paganln bunlankendi adamlarrna verdiiini ileri stiriiyoriardr. Timar ve

zedmetler sorunu bu donemde asker arasrnda baghca so-

runlardan biri idi.6 Yezirizamtn seferde iken saraya gon-derdi$i telhisler, kugkusuz, Kosem Sultarirn kontrohindengegiyordu.

$ah'rn olasr saldrnlanna kargr serdar Hafiz AhmedPaga Halepte idi. Orada yenigeriler yeniden ayaklamp

yenigeri kdtibini katlettiler. Bagansrzl,rlda sonuglanan Bag-

dad seferi donrigrinde Hafiz Ahmed Paga gikdyetlerini

6 Timar ve zeametierin Harem ve b0yUklerce yagmasr bu ddnemde bagJtca

io!

J

o

*e

pddigaha gu beyitle anlatmaya gahgtr.

Cenkte hempimrz olup bag verir bag alma$a

Arsa-i'dlemde bir merd-i hrinerver yok mudur?Sultan Murad gu cevabr yazml9Hdftz-t Bagdad'a imddd itmege er yok mudur?Bizden istimdid idersin sende asker yok mudur?Rrigvet ile ctind-i islimr perigan eyledinigidilmez mi sanursun bu haberler yok mudur?Bagansrzhk nedenleri olarak Paga mn rtigveti, askerin

serkegli$i, otorite zay:Irltpl goze g^rpan sorunlardrr.

Yenigeri zorbolarrAbaza Mehmed yenilince Erzurum'da bir yenigeri gar-nizolllu yerlegtirilmig bulunuyordu (1626 yazt). istanbul'adonen yenigeriler arasrnda tahrikgi zorbalar yannyine kargaga grkarmaya galryolar. Yenigeri a$asr HafizAhmed'le Bagdad kugatmasrna gittiginde, istanbul muha-fazasnda yerine brrakrlan ocaktan sekban-bagr San Meh-med bu fesatgrlann bagr idi; San Mehmed, padigah (tabiiK6sem in) onayryla idam oiundu, i g-birlikgi zorbalar btrerbirer ortadan kaldrnldr. Bundan sonra bir stire, "ehl-i fesAd

namlna dgikirede kimesne igidilmez o1du."7

takrm rslihata girigti. Kaprkullanmn zorboJr$na kargr buiinlemler, kugkusuz Kcisem S ultan'rn onayryla yaprhyordu.Yenigeri zorbaJan idamla ortadan kaldrrrldrir gibi, birgokonemli gelir kaynaklarrmn tekelini eline gegirmig olankaprkulu sipahileri de yola getirilmeye gahgrldr.

Sipahiler, eskiden beribazr mukataalan, vahf tev-liyetleri gelirlerini toplama yetkisini milldzim adtylaellerine gegirmig olup, devlet dnemli gelir kaynaklannrkontrol edemez duruma drigmrig idi. Devlet hazinesi "kiillinoksan"la kargrlagmrg bulunuyordu; evkaf tevliyederini eie

gegiren sipahiler vakrf gelirlerini i9 ettiklerinden cami ve

mescidler gelirlerini aiamryordu. Ewelce vakrf gelirleri-nin tahsili, mriltezimlere rig yilLgrna iltizama verilmekte,onlar da taksitleri hazineye odemekte idiler. Ozede, vakrfve devlet gelirlerinin sipahilerce ya$masrna son vermekyagamsal bir sorundu. Bagdad seferinden sonra bu ko-nuda da esash cinlemler ahndr. "Der-i devletteri'(yaniKosem'den) vezirdzam Hafiz Ahmed Pagiya gonderilenemirle, sipahilere millhzimlik yasagr getiriliyordu. Fakat,sonradan ayaklanan sipahilere yeniden milldzimlik veril-migtir (Temm:uz1628).

L627'de bagka bir reform gudur: Seferde cilmtig olansipahi, yenigeri ve bagka dirlik (maag) alanlar yerine tayinyaprlmamasr emrolundu. Kaprkullan, bu gibi tayinleri

nigvetle istediklerine satr-

yorlardr. Yenigeri aiahsr, o

zamar.a kadarki kurala kargr

oiarak, saraydan galuqbagr

AJi Agaya verildi. Bu giri-gim, Ocak rizerinde sarayln

daha yakrndan kontroltiigin bir oniem sayrlabilir.

Ali Aia oltince, yerlegmig

adete aykrrr olarak (hildf-ikanun), boliik agasr HalilAia, yenigeri a$asr atanmrg-

tr. O zamana kadar a$ahk,

sar ay a$zlar ndan m ira I e m

v ey a k ap r b aS il ara v erilir di. II.Osman katli olayrndan beri,eski kanunlar de$igiyor, bugibi cinemli mevkiler, riigvetve kayrrma ile veriliyordu.s

1628'de Abazinnyeniden isyam ve Erzurum'da yeni-gerileri lahgtan gegirdi$i srrada pddigah (herhalde Kosem)ocakta en goze garpan bazr kotriltikieri ortadan kaldrrmacesaretini gosterdi: Yenigerilerin kadrosunu belirleyenesdmi defterinde kontrol yaprldr; olen yenigeriler yerinereayadan ve gehirde iggi srmfindan birgok kimse bu deftere

yazrhyor ve maaglarr ya$ma ediliyordu. Sultan Murad(herhalde Kosem) kendi bilgisi olmadan "deftere

I

BcAdcd Seferi okobinde(1526 Temmuz)reform iinlemleriKendisini pndigah neslindenilan eden Cennet-Kanoglu,Kaz-D a$t Etrak yortiklerinibagrna toplayp reiyap ko-ruma iddiasry'a kapr-kulusipahilerine kargr harekete

gegmigti. ilging olan nokta,

Cennet-o$1u'nun bu ta-raflarda sipahilerin, harac

defterlerini ahp gelir top-lamalanna kargr H rristiyanr edyayt koruma iddiasryla

ortaya grkmrg olmasrdrr.

Cennet-oilu'na kargr

gcinderilen kuwetler arasln-

da kaprkulu sipahi boliiklerivardr. Cennet-oglu, Man isa

ovasrndaki savagta yakalandr (Aralk 7624); aya4anmabastrrrldr. Istanbul'da ise vergi iltizamrnda titiz dawanandefterdar vezir Abdilkerim Pagaya kargr sipahiler ayak-

landilar. Krisem, defterdan feda etmek zorunda kaldr.L626 yannda Bagdad kugatmasr akabinde Saray bir

7 Fezleke'den naklen, Naima 11,395.

8 Naima. ll. 404.

Erzurum'doki isyon bosttnldlkton sonro iyice giiglenen yenigeriler scdece Anodoludo de[ilbotkent lstonbul'do do zorbahk yapmoyo boglomrElordr.

j,o

qtotu

!

q

NTV TARIH MART

Yemen isycnr ve Kiisem,sultanrn sa$h$r iizerine...

"Pa5a hazretle r ine selA mhr, dualaralundukton sanra, nedir hdlinizve"....... {bir kelimede) eyuler, hogarxz,hemdn stirftaf 'rifryette alasn.Efer ahrtllferden su'61 olunurscbi-iiamdilldhj to'dld ;irndilri haldecdntmtz tende olub gice ve gnndilzrimrnet-i Muft ammed'rn ds0deolmosrnc igtig1ldeytiz ve ba,dehu i,Id.m

olunur Jri:

Are ftdl ise M*r'dan mejetriblcrgetdi; zEhir size dahi gelib ahv&.ti

bildirmiglerdir. Imdi ma'&im unuzdur,lvtf e kke kapularidrr. femen cdn jb jn jn

P), rcbUd takayyiid l&nrndr; her neveclrjle ma kril ise takayyild tderiz.Arslonrm ile d.ahi sciyleginz; ielet'akir btt bdbda'akh peri;andr, bu

halleriyle bulaki (olaki) yemen dahihalds ola ve ztt (Allah?) biliir qimdiye

{dek) zahmetiniz gokd.ur, Ummet"jMuhcm med'jn htzmeti rahmett ir,tevzt'ile nicesiz, dahi gokmudur. LutJ-ihakta bu,hremefi edd idrib femencftvdlini soylegesiz.

Arslonrm sabah gider, akqama geliir,ben da,hr gotmem, sovukdan perhizttmez, mizdcr gird bozilur, hele o$u/olmaya beni heltlk ideyor; AIIAIerndnefi buldukqe kerrduye nasihatid.esiz, canuz eger gider, neyleyrimsdz tutmazt hosteUkden kalkmrydrysovukda gezer, bunlar bende'akttkamadtlar; hemdn yilcudlon soS oisun;Hele Yemen'e bir himmetcik gorun.All6h ahv&Iimize mu'in oia;Arslonrm,oandlm, ben Pagd ile sdylegirirn didi, ikigoz, biltirsiz, ftemdn sagllkdc olsun.,,

YORUM

I. Kosem, vezirdzomo yozdt!r bu yozrdoso!h$rnr soror, yokrnhk gosterir,kendisinin iyi oldu!unu ve holkrnigleriyle gece gundiiz u!rogtr!rnrbelirtir.II. Mrsrr'don kendisine ve vezire

mektuplor geldigini, Mekke ve yemen

hakkrndo hoberlerin kaygryo nedenoldu!unu sdyleyerek yokrndonilgilenmesini tovslye eder.i

Arslantm dedigi o!lu Sulton Murodile Yemen oloylorrnr soylegti!ini,kendisinin "okh perigon" oldu!unuyozor. "Yemen dohi holds olo,,dedi!inegore, orodoki isyonr dirgiinmektedir.Vezirdzomrn Yemen hokkrndohizmetlerini rqhmetle onor, yemen

oloyrnrn Divdn'do konugulmosrnr ister.III. Kosem, oQlu Murod'rn so!uklordoso!h!rno dikkot etmedigini, sobohgider, okgom gelir, so!ukdon hostoolur, bu yiizden kendisinin onneolorok "heldk" oldu!unu soyler,o!lunun so!hgr boghco diigiincesidir,Vezirinden ono nosihotto bulunmosrnrister; okh fikri o!ludur, o!lu Murad o

yogto devlet igleriyle de ilgilidir, yemen

oloylan hokkrndo bilgi almok iqin"ben pogo ile soylepirim" demig; Kosem"iki goz (i.im) bihirsiiz, hemdn so!likdoolsun" der.

Bu'orzdq Yemen korgogosr istonbul,doboghco koygr konusu olorok onrlmrgtrr.1033 (2s Ekim 1623-14 Eyliil 1624)

yrhndo Yemen'de Zeydilerden Aroplor,peygomber soyundon geldi!ini iddioeden imom Mehmed'i boglorrnogeqirip isyon boyro!rnr koldrrmrglordr.2Mehmed e mir tilmti' mtnin iinvonrnrtokrnrp egemenlik iddiosrndo idi.Yemen po$oslnln tedbirsizli!i ve

Mrsir Volisi Bqyrom pogo'nrn hotolonytziinden imom, Yemen'in onemlibir krsmrnr ele geqirmig, odrno porobostrrmrg bulunuyordu. SohrodokiAroploro bugday, piring do!rtorokkendi tqrof rno dondriri.ip, ytizbinioqon kuwetleriyle yemen VolisiHoydor Pq$o'yl kugotml$tt. KoledeoEhk geken Pogo istonbul'danyordrm istemekte idi. yemen,e GtircijAhmed Pq$o'yl gonderdiler. Mekke,ye

Kdsem Sultonln oElunun solh$rnr ve yemen isyonrylo

ilgili geligmeleri sordu[u mektup.

voron Ahmed Pogo'yr Mekke gerifiziyorette zehirlemigti. yemen,e

ycrdrm gonderilmesi dcil bir hololmlgtt. Kosem Sulton, Mrsrr,don gelenmektuplordo bu dcil durumo iSoreteder.

Bunun tizerine Konsu Bek, yemen

beylerbeyi qtondr. ileride, sipdhi ve

sildhdor b6luklerine kotllocoklonvoodiyle istonbul'un "erozil veecldfrndon" onbin kigilik bir kuwetmeydano getirildi. O tcrofrn kogullorrnrbilen idris A!o kumondostndo oskergonderildi. istonbul'un gtivenligi iqinde bu foydoh gorultiyordu. Gemilerebindirilip Mrslr'c A6nderildi (Kosem,inyczrsrndo Mrsrr, yemen'in koprsrsoyrlmrgtrr). Yemen'de Moho,yo Erkonbu kuwet ilerleyip ku$otmo oltrndokiSon':'yo voromodr. yemen beylerbeyiotonqn Konsu Pogo, Mekke gerifiniozl etti!inden, bo!durup yerine gerifMes'ud'u getirdi. Kosem'in yozrsrndo"Mekke koprlorrdrr Yemen c0nibinin,,if odesi Mekke'deki oloylorlo ili;kiliolqbilir. Olaylorlo K6sem'in ifodesikorgrlogtrrrldtgrndg bu belgenin 1038

hicri yrhnrn sonlorrndo, 1629 Agustosoyrndo yozrldr!r anlogrlrr. IV. Murod o

tarihte 18 yogrndo idi. Bundon uE yrlsonro 1632'de tUm soltonot iktidarrnricro etmeye bagloyocoktrr. 1G32,den

1640'dq olumtine kodor geqen zomondqdo Kosem'in devlet iglerine mtidohqleetti$i biliniyor.

1 Yemen isyanr hakkrnda NaimA, 1,445.2 Naima. ll, 445-447 .

.>g

.o

=goaa

s

Abszc Mehmed'in F

higkimsenin kaydr yaprlmaya, yoksa bagrm keserirn'diye

yeni atanan yenigeri kitibi Mehmed Efendi'ye kesin emir

vermig;yeni kitip orduya katJrp \leri dikkatle yiiriitmtig-tri. O zaman "sahte esdmilerin goiu karaya gairnmrg"trr.

1,628'de Abaza isyamm bastrran kudretli veirdzamH:d;s-

rev Paga da, istanbul'a dondrigtinde bir talam rsiihata

girigti. Bu arada, Abaziya kargr yararhk gosteren sipa-

hilere yine "mdlizemet hizmetleri" verildiyse de, "selitinevkafina dahl olunmaya" diye pddigah tarafindan "hatt-r

gerif (padigAhn elyanstyla emri) gonderildi. Bu gergek

bir reformdu. Selafin Evkaf, zenginvaalqflal:- ait dtik-kan, han gibi gelir getiren yerlerden, kiralann toplanmasr,

valaflarrn harcamalardan sonra kalan paranrn (ziydde-i

vartfl tgle{lmesi gibi mali i91er, vakf mritevellisinin yetkisi11i1-;-'ryffigilru=Hf=gelirlerine el koluyorlardr.

yeniden ayaklanmaslHafiz Ahmed Paga'mn Bagdad seferi srrasrnda Abaza,bunubilmez gortiniip serdann Erzurum'a gonder-

Erzurum'da Abaza Mehmed'in elleri serbest kalmrg, difi sekizyuz yenigeriyi bir gece baslamnda aimriyle krhg-

etrafta kontroliinii yeniden kurma firsatr ortaya grkmrg, tan geqirdi. Serdar Halil Paga'mn Erzurunia gonderdi$i

yenigerileri katle ve bagrbog Anadolu sekban $. $, Diglenk Hriseyin Paga ordusuna da gece baskrm yaptr.

;,mfli**u*:ll,ll,T:nr'"**"#il:i$uk';"*;.ffi:;t:i:lj:ffiii;:"'suz Kosem'in bilgisi dahilinde, btyiik bir =q9 tfu gegirdi. Etraf kasaba ve k<iylerde bulunan yenigerileri

#lHfur"Hil#:r*ffi'n:tr m ;:f##f#T:iuru:uilT:*'Hh"logkogullarrnabakrlmaksrzrn,yeniveirdzzmtim , :* araAhsrkalranhlarateslimoldu.SerdarHalilPagaiikinkaprkulu, yenigeri ve sipahiler ve Anadolu

* 4 afa,{IlSlKa lfanlllafa lesllm OIOU. Der0af -r1a[l ra9a I?.u' *\

Abaziyt ortadan kaldrrmaya karar verdi, Erzurum'u

Rumeli timarh kuwetleriyle hareket etti. 'n" lhrR gelip kugattr (Eylnl1627). Kasrmda krg soiuklarr

Serdaryantna,yigitli1detantnaneskiffibag1adr.Kar'9adrrlarrvemetris1erikap1adr.Yetmi9yenigeria[asrHtisrev,vezirlikunva_'ffi.'..'ffi.grinlnkbkkugatmadansonraordu'yo1dagrg1anry'ayardrmcrveri1di.ffitffibogu9upperi9anbirha1deTokat,ageki1di(20

AraJlk 7627). Yezirdzam ve yenigeri, Abaza

isycnbosttrtltyorffi*ffikorkusui9indeidi.Bek1enmedikbirgeli9-Abaza'nrnortadanka1drrrlmasl,eniffideffilffimeserdarpagayrkurtardr.Abazanrnilerionemlimeseleidi.Set.eri9inbri$ki'Tr'?ffigelenbazragaIarlge1ipitaatettiler.FeldkethazrrLklar yaprldr. Vezirlik payesi i { f; ffiW ffi haberleri istanbul'a erigtiginde, Ayin ve ule-

verilen eski Anadolu Bevlerbevi i t $ ffi$%ff madan brinik bir metveret meclisi toplandr.

Di9lenkHiiseyin'e,Haleb'ekadar\\@oze[ik1e,9eyhiilsildm\'ahyaEt.endi.nindeste_riim Anadolu sancaklannda asker \ \ ffiffffi[ liyle veztrazamhk ve serdarlk Htisrev Paga'ya

toplama ve Haleb'te bulunan serdara & \ '\W verildi.

erigme emri gonderildi. Bu srrada ffi" 'L ffi \'eni serdar Hiisrev Paga ertesi ytl(I628"- 1

a

iranlrlann srnrrda Ahsrka kalesini ffi ffi ffi* Haziran bagr)Tokat'a vardr. Hiisre'"', zuliim

kugattrklan haberi geldi. Vezirdzam f .,.&/i;$, ffi* yaptrklarrndan haber aldrgr idarecileri mer-

Haiil Paga,Abazaya Ahsrka'ya # '-- fffi ' ': ffi hametsizce idam ettiriy'or, disiplini korul'or-

yardrma gitmesini, bu taktirde tJ: -ff du. Kaleyi dogecek btiyuk toplar denizden

atfedilecegini bildirdi. O arada ken- kpf " ffiffiF Kiisem sutton,rn tv. Muroddgn s0nr0 tohto qrkon ikinci ogtu,

disinin idamr emri Abaza eline gegti. X _ "q::.Q yrllorco koJes hoyatryogcyon Sulton ibrchim olmugtu.

NTV TARIH MART

Kiisem Sultan'dcnkcymokam pagayo i'l6m

"Kevmdkar* Pa€a'ya seldmdcn sonrc

t lam olun,:: kt, maktu! yeniEeri

o$csr.nin q iJtlifii'akcrau bcg behcest

evi yok mudu.r; arayh su'al etilinizmi2 Rtz;<;tdi'u .i{tlirt; ha"-..r., --91 va{ tmlt;hir hnqrn hpr np vnr ;<p f ptnhhtrc idiih".' "v"_bize i'tam edes)z; tste CeJrer gonderdLk,

deft e r miicebince mrikemmel tahsiljldirub gd ntier esiz,,hesdb rizere

ktrk kise i/e dokscn beg gurug tahsil

{<\,1 u ) g ;e2.- y1,1, q\,8, * +,L{,q,*3, *,, ; fi , *;&1. ;rr I 4.-.r;l

r ;:" J' a--si z: }*l*, il t*;a 1,1

-/J t.' if l.t'J"lr, S f tjr$* &*,?,olunacekd*, mukcyyed alupihmAl plmrvp<iz "

YORUM

Belgeyi tqrihlemek igin Yeniqeri

A!asr'nrn kotli oloyrndon hqreket

etmeli. 1632 bohonndo yeniqeri

zorbolon pddigohrn yokrn odomr

Yeniqeri A!osr Hoson Holife'yiAtmeydonr'ndo krhg dorbeleriyle kotl

g

@

o

Kdsem Sulton'rn Topol Recep Pogc'yo mektubu.

ettiler (12 Mort 1632). 18 Moyrs 1632'de

vezirdzomh!o getirilen Tobanr Yossr

Mehmed Pogo'don once Topol Receb

Pogo bu mevkide idi, idomr 18 Moyrs

1632'dedir. Kosem'in hitob etti!i paqo,

Topol Receb Pogo oimohdrr.1

1L546

H. Danismend, izahh Osmanh Tarihi Kronolojisi, lll,

Samsuria, oradan yirmiger camus tarafindan gekilenarabalarla Erzurum'a gonderildi. Enerjik bir kumandanolan Hrisrev Paga idaresinde bu kez iyi hazrrhk yaprlmrgtr.

Aynca Hrisrev Pagaya tilihi de yardrm etti, birgoklanAbaz*yr brrakrp Htisrev Pagaya katrldrlar; Paga hepsini iyikargriadr.

Abaza durumun ciddili$ini gcirdri, son gare olarak irangahma yakrn adamr kethiidasrm gcinderip imdat istedi.

$ah, birkag bin kigi gcinderdi. Htisrev Paga, Abaziyrha-bersiz bastrrmak igin krigiik bir kuwetle sriratle Erzurumtrzerine hareket etti. Abazdyt hazrdrfirnr tamamlayamadanErzurum kalesinde kugattr. Ordunun kalan krsmr, toplarve cephaneyi erigtirdi.Top ategi ve lagrmlar kugatmanrnfazla sirmeyece$ini gcisterdi. Hiisrev'in Abaza askerine

vaadleri etkisini gcisterdi, gdcrp serdarrn y^nrna geldiler.Abaza rimitsizliHe aman diledi, teslim o1du. Anlagmayaprldr. Serdar kaleyi teslim ahp bir iran saldrnsr olasrh-grna kargr topiar ve 3000 yenigeriyle takviye etti (18 Eyliil1628). Hrisrev Paga yanrnda Abaza Mehmed ile Istanbul'avardr$rnda "azim alaylar" ile kargrlan&. Pddigahrn huzuru-na grktr$rnda "iki toplu mtcevher sorgug"ve murassa'birkhgla kutlan&.

Biitiin bu ola$anristii olaylar gegerken, geng padigah

IV. Murad (o zamanlT yagnda) Valide Sultan Kcjseniinvesdyeti aitrnda bulunuyordu. Topkapr Sarap argivindekiuein arzlan bunu gcistermektedir. Af dileyip Htisrev'leIstanbul'a gelen AbazaMehmed'e Avusturya slnmn-da Bosna valiligi verildi; Anadolu'dan uzaklagtrnl&.Istanbul'da Abaza adamlarryla, Htisrev Paga adamlanarasrnda Atmeydanr'nd a yap{an cirid kargrlagm alarrnaSultan Murad gelip olunu selretti.

Abazag6.1$iYezirdzam Hiisrev, gimdi tam bir otorite

ile en dcil bir srra rsldhatr gergeklegtirmek igin harekete

gegti. Hergeyden cince isyano yenigeriler sorunu vardr.

Abazi nn bertaraf edilmesi sonrasrnda Kcisem Suitan, ye-nigeri diktasrna son vermek igindevezirdzamla birlikte ha-reket ediyordu. Qaidag kaynaklarda olaylar daima pddigah

IV. Murad adrna yapilryor gcisterilir; grinkii Osmanl,r gele-neiinde niy db e t kurtmu yoktur; bu yaztda yaynladtgrmrzbelgelerde gonildrigri gibi, Kcisem datmaArslanrm diyeandgr o$lu Murad adrna emirler vermektedir

Kcisem in yay izerinde,kaynaklarda verilen 1589

dogum tarihi kesin deiiidir. Ol,i-ri 3 Eyhil 1651 oldu-

!'una gore, olaylar srrasrnda olgun bir yagta olmdr. Arzlar[zerinde kendi elyazrsryla verdi$i emirlerde (bkz. Belge1-2-3) Osmanhcayr iyi ciSrenmig oldugu anlagrlyor; fakatHarem telaffizu igikdrdrr (e lbette kelimesini helbette diyeyazar).

Kcisem, I. Ahmedin h a s e ki s i, yani yatagm paylagan

cdriyesi, olup IV. Murad ve i. ibrahirn\n annesi vdlidesultan'dr.lJnvam kudret ve ntifuzunu yansrbr: "Sahibii'l-makdm timmri'l-mriminin (Mrishimanlarrn anasr) ValideSultan Hazretleri".

IV. Mehmed'in saltanatrnda onun annesi Ti.rrhan vali-de sultan unvanr ahnca (1648), K<isem BilyilkValide Sultan

unvamyla amlagelmigtir. Kcisemin I. Ahmedden dort ogluolmugtur: Murad (1611), Siileyman (1,672),Kasrm (1613)

,'e ibtahim (1615). Bu gehzddeierden Murad (1623) ve

ibrahim (1640) tahta grkmrglardrr.I. Ahmed'in HadiceMahir0ze'den o$lu Osman (dogumu 1603) 1678-1622drineminde sultandrr. IV. Murad'rn ohimiinden sonra Os-manh sultanlan Kcjserriin o$lu ibrahim soy.rndan gelmig-lerdir. lizlarrndan Ayge S'iltanveitrdzam Nasuh Pagiyla;Fatma Sultan Yemiggi Hasan Paga ile evlendirilmigtir.

JWI

-_l

s

-.F#i

Kosem'in doSrudan doiruya oilu adrna devlet igleri iize-

rinde karar verme yetkisi, IV. Murad'rn tahta getirildigi

10 tryliil 1623 tarlhinden bagiayrp, 8 $ubat 1640 tarihine

kadar siirecektir.

Oilu Murad adrna devlet iglerini pnittrigr.i1623-1632 donemi bir gegit saltanat niydbeti olarak

alglanmaktadrr.e Kosem'in bu donemde, o$1u Sultan

Murad'rn yagamml yakrnda kontrol altrnda tuttuiunulO

yayrnladrirmrz belgeler yinelemektedir.

Osmanllar igin tali'eseri, iranhlarrn gelmig geqmig en

biiyiik htikrimdan $ah Abbas bu srrada vefat etti (7628).

Hiisrev Po$c, BcAdcd seferindeHrisrev Paga bu seferde askeri yldrran acrmasrz bir disip-

lin uygula&; meseli yenigerilerden silih ve techizattan

sorumlu cebeci-bagrnrn boynunu r,urdurmakta tereddtit

etmedi. Mihriban kalesi kugatmasr ve iranl ZeynelHanordusunun bozgana uirafllmasr arkasrndan, HtsrevLuristan'da Qamhalda iranh ordusunu bozdu, $ehrizorrizerinden gelip Bagdad'r kugatma altrna aldr (1630).

Kugatmada Hrisrev, yenigeri gadrrlannrn metrislerin

yakrmna getirilmesini emretti, top menziline girdi$i igin

gokzayat verildi. Serdarrn bu onlemi yenigeri tarafindan

elegtiri konusu oldu.Toplann agtl# gediklere dolru genel

saldrrrda (3 Rebi II,7040/9 tryltil 1630) yenigeri, sipahi ve

9 Sakao0lu, Bu Mulkin Kadn Sultanlan, (s. 225): "K6sem Naibli0ini Sultan

lvlurad'rn 1632'de mutlak egemenlik alrgtna de0in" korumug olduguna igaret

eder. Osmanlrlarda saltanat naibildiyoktur. Yaytnladt!tmtz belgelerde arzlar

daima Qocuk padigaha yaprlmrg ve emirler onun adlna verilmistir. Bunu bir

niyabet saymak milmkUndur.

10 Belgelerden l-lll'e bakrn z.

11 Fezleke: Naima, lll,79

kumandanlardan gok zayat verildi, megverette kugatmaya

son verilmesine karar verildi (1a Eyliil 1630).

Dcinrigte iran saldrnsrna kargr Musui yeni duvarlarla

berkitildi. Hrisrev'in plam Diyarbekir'de oturup tekrar

Bagdad iizerine gitmekti. Hiisrev, lirrm hamndan as-

ker istedi Samsun iizerinden gelen 20 bin Tatar askeri

Hiisrev'in ordusuna Diyarbekirde katrldr. Kdtib QelebiFezleke adh tarihinde, Hiisrev Paga'yr sorumlu tutar.

Paga'nrn deneyimsizliiini, bog iglerle uiragarak vakit kay-

bettiiini, birgok paganrn oltmiine neden olduiunu, gerek-

siz kan doktrigr.imi belirtir. Htisrev daha sonra Mardiri.e

gekildi (10 Mart 1631). Askerin hognutsuzlugunu hesaba

katan saray (Kosem), Htisrev'in plamnr benimsemedi ve

kendisini azlileveitazamhia tekrar Hafiz Ahmed Pagayt

getirdi.Htisrev'in Bagdad dniinden sonugsuz dontigf aka-

binde iran kuwetleri kargr saldrnya gegip $ehrizor ve

Dertenki aldrlar.

.Lbazinntesliminden (1628) beri devletin en <inemli

igi iranllann Bagdad-Irakta $iilere dayanarak egemen-

liklerini griglendirmeleri ve Dogu-Anadolu'1u tehdit

etmeleridir. Kugkusuz, Kcisem Sultan bu ddnemde, kendi-

sine sunulan arz ve telhisler ile son karar mevkiinde bulu-

nuyordu. Hrisrev'in diktatorce onlemlerinden rahatsrzdt.

Divinda IY.vezir Hafrz Ahmed Prquyu gtiveni vardi.

Hafrz Ahmed Paga'mn akrl sahibi, deneyimli, dindar, tarih

ve siyiset bilgisine sahip bir vezir gtihreti vardr.11 Saray

halkryla yakrnhk kurmug, pddigah hzr Ayge Sultarila ev-

lenmig bulunuyordu. Yine Kosem in deste$iy'e, pddigahrn

musahibi, yalon adamr Hasan Halife, /enigeri aiahgrna

getirildi. Bu defigiklikler, K6seniin piksek iktidan elinde

tuttugunu gcistermektedir.

'tgo

.=

6

m

NTV TARIH MART

Vezird zsml, otz odastndapadigchrn Yantnda bulunmo iste$i

"Saidetft Ye devlefll-i Sultsrtlm

hazr etlerinin h7kip*y'i 6erift erine

mo'riz'i bendeQi budu: ki:

Yann inrstl&hu ra'i,I& delrief iu et'endim

pddig#h i '|lempen&h hazret!*ri av ve

g ik6r a niyy et b *yur maSla, kcdimden

olugeldi$r 'i"tzere etr&.t'u lrnbih olufiup

l&an:, attlx$u'iz ere goritlmut ltir ve

devlerlti pddigaft tma feUris efrnjgimdjr,

'izzetli: efendim dchibile gid*b

orclcrds oian bnf gelerin b irinde

aturul$rss t mtin*s ib dir ; p {Ldiq ahtmn

baylerc i'idm oh:nmuqduU benirn

devleff u ef *ndim, ihs&n buYurttP

ma'an t*Srif buyrula lngcll*hu ta'd16

hazz idersiz. BdkiJermdn deviefiu

et'end.imintlir."

Kd stm' ift v ezit ttzama sullen adlna cmr:

"inlatilh,u ft'Al& Yar.:n so ddetl*

Arsfcnrnr hsrekef etmek' tiz*r* oiur ve

biz dahi b*t*ber alur*2, qoyle nl*'l*m

oluno"

frerkenar

'?enjm devlEriLi eJendiln, kcnfn

defiildir; yagis*, 'ttrzrla. bil* slffiantz

ricfi iderdim; b*n kuiun hdlis ve

muftlis kulunum, isfernefi ki bir un

b irb irinizd e n eY illasrz. Ihs dn

buyurub mc'sn hareket buYrula,

elft cmdrjSlidft i t a' &ift .ha"ralar

guzeld'ir,"

YORUM

Bu belge pddigdhrn ovo gtkmo

iste!ine doirdir. OsmGnil

pddigdhlon orto-Asyo gelenelini devom

ettirmigler, stk stk cvo qrkmrqlordtr'

Av, pddigdh veyo gehzdde iqin qegitli

y0nlerden o$retici tolimdir: Ilkin

oto binip sildh kuilonmo, emrindeki

kolobahk moiyetini emirle orgiitleme,

belli durumlordo belli toktik kullqnmo

gibi. iV. Murod, koynoklordo so!ltkIt,

gilgli.i, iri yoprh, okgu, giireggi bir

pddigdh olorak onlotrltr. Srk stk ovo

qrkordt.

Vezirdzomtn K6sem'e "benim devletlii

efendim" hitdbr ilginEtir. Kosem devlet,

egemenlik sohibi soytlmoktodrr' Vezir,

ovo Kosem'in kctllmoslnl tovsiye ile

bundon zevk olmostnt umut etmekte

Bu belgede onemli nokto gudur: Kdsem

Arz Odost'ndo o$lu pddigohio berober

olmok, vezirlerin ve oteki devlet

qif'tffi

K6sem Sulton'ln veziridzomo hitoben yczdllt

ve otz odostndo o[lu lV. Murod ile birlikte

olmok istedi[ini siiyledi[i mektup.

gorevlilerinin olzlqrtnt dinlemek

iste!indedir. Kosem'in, o!lu qocuk

pddigohr Yontndon oyrlmomqyo

6nem verdi!i onlogrlmoktodrr. Fokot

vezirdzom bunun konuno oYktrt

oldu!unu belirtir. Vezirdzomtn KOsem'e

bo!hh!rnr ifode eden notu ilginEtir:

"Ben kulun hdlis ve muhlis kulunum,

istemem ki bir on birbirinizden

oyrtlostz."

Kosem'de ise ov ve orz bohonesiYle

pddigohrn kullonrlmosr kuqkusu vordtr'

Vezirdzqm bu konudo Kosem'e guvence

verme gere!ini duYmugtur, Kosem'e

"kullu$unu" s6zleriyle tekrorior' Bu

belgeyi torihlemek iEin ogrk bir kqnit

ileri stiremiYoruz.

;**

';g

'aN>/6@ao€

YeztdzamHrisrev, pndigahrn mutlak vekili srfa-

try'a kontrolii elinde tutmaya Eahgmakla, Harem'in ve

KOsem in onaylni eslemeyen bir tutum iginde hareket

etmigti (7628-7637).Hafrz Ahmed sarzyla ahenk iginde

hureket .de., bir paga olarak Kosem'in tercihi idi' Ozetle'

7623-7632 doneminde kiigtik pddigah adrna ytilaek otori-

te Kosem Sultanrn tekelinde sayrlabilir'

IV. Murad, !632'de 20 yagndadevlet igleriyle yakrn-

dan ilgilenen gergek bir pddigah durumuna erigmig bulu-

nuyor, toplantrlara katlLyor, emirler veriyordu'

istanlul'da Arnavut Bognak sipahi zorbalan, Kciseniin

g<izdesi vezirdzamHafrz Ahmed Paquyt hadef aldrlar' Her

Iorb"nr. yumnda birkag yriz yenigeri bulunuyordu' Hris-

rev yanllarryla Receb Paga yanhlan miicadeleye girdiler'

Boylece, 1632'deciddi bir gekilde iktidar sorunu grkmrg

buiunuyordu. Ashnda gekigme saray ile yenigeri deste-

ftini alan ve ba$rmsrz hareket eden Hiisrev arasrnda idi'

1632'deya Kosem, o$iu Murad'rn gergek pidigah olarak

kendisinin yerini ahrasrnr do$ru bulmug olmah, yahut

artrk devlet iglerinde faal ro1 oynamaya baglayan geng

pddigah, annesi yerine geqmeye karar vermig olmaLdrr'

1632' de!<tdefigiklik bu iktidar bunahmrndan kayn aklan-

m19ur.

Zo rb alar, v ezir dzamlrt azline nede n olanlan lohgtan

gegireceklerini ilin ediyorlardr. Hedefte Hafiz Ahmed

Fa9a, Defterdar Mustafa Paga (maaglardan ve paradan

sor.rmlu), sara)4n akrl hocasr eski musahib YeniEeri Ha-

san Halife ve saraya yakrn musahib Musa Qelebi vardr'

Zorbzlar 17 kiginin bagrnt istiyorlardr' Atmeydam yine

isyancrlarrn toplantr merkezi oldu' Istanbul'da diikkanlar

kapandr, "ehl-i rrz olanlar" korkudan evlerine kapandr'

bazlangehirden kagtr. Yenigeriler Saray'a hricum etti'

igeride Kor.rn ve oflu pddigah, isileri "bugiin sabrediri'

dive yatrgtrrmak istediler, fakatzorbalzt tig giin saray

onrine geldiler ve adlarr gegenlerin teslimini istediler.

Ugrincri grin ulemayr yanlanna alp sarayda Orta-Kapr'yakadar girdiler. Sarayda Divnn (hrikiimet) toplantrsr iptalolundu. Pidigahr drgarr gagrrryorlardr. igeride saltanat

defigikli$inden korkuyorlardr. Enderun a$alan geng

pndigahr aralanna ahp Harem'e, Kosemin yanrna go-tiirdiiler. Asiler, Harem'e girmek istediler. 17 kigi teslim

olunmazsa, pddigahrn kendisini tehdit etmeye bagladrlar.

II. Osman vakasr akla geliyordu. Harem aialan pAdigahr

Harem'e gotrirddLler ve kapryr kapadrlar. Kaprya dayanan

zorbalar hiddet iginde baingryordu. Bu ayaklanmayr

tahrik etti$ bilinen Recep Paga, Htisrev Paga davasrm

benimsemigti. Bu olaylar srrasrnda Kosem degil, SultanMurad kendisi konuguyordu. Durumunu tehlikeli gor-dti. Bostancrbagr Cafer A$a'yr gonderip, zorbalarca bagr

istenen Hafiz Ahmed Paga'yr feda "-cmekten bagka gare

olmadr$rm gordri. Babussaidede tahtr rizerinde oturupzorbalan huzuruna ga$rrdr. iki sipahi, iki yenigeri segip

gondermelerini istedi, onlara yapt*lannrn din ve devle-

tin namusunu bozduiunu soylepp og)tlerde bulundu.

Asker isteklerinde rsrar edince, yoksa isyan bitmez diye

tehdit ettiler. O srada Hafiz Ahmed abdest almrg bek-liyordu. Darussaide'den grkrp pddigahrn yanrna geldi:"Pddigahrm binHafizyoluna fedi ... beni gehid etsinler"

deyip, duasrnr okuyrp zorbalara teslim oldu.

Pddigah, elindeki mendili ytizrine kapayrp gozyagla-

rrnr tutamadr. Orzdahanr olan enderun aialan ve divan

erbabr herkes gozyaglzrna boguldu. Meydana yiiniyenHafrz Ahmed Paga rizerine gelen bir sipahiye bir yumrukattr; sipahi pkrldr, kalktr, hangeriyle "bagrndan r,urup ku-lafrna kadar"yarala&. Otekiler de, paga izerine lahg ve

hangerle atrldrlar; bir yenigeri go$sii tizerine grlcp brga-

!rylabo$anm kesti, paga gehid olarak can verdi. Bu kor-kung sahne pddigahrn gozleri dniinde cereyan etti. Sultan

Murad daha fazla bu sahneyi grirmemek igin iginden"peygamber ve pddigaha itaat etmez zahmler,sizlerden

bunun nasrl intikamrnr ahrrm gonirstiniiz" diye kalkpBabussadde'den igeri gekiidi. Katiller Atmeydanr'na gittiler. Pddigah, Receb Pagayr vezirdzamltsa getirdi.

Sipnhiler, $eyhtilisldm Yahya Efendi'nin de bagrm

istemek azgtnh$nda bulundular. Pddigah orrt da azletti.

Mtifti kagrp gizlenmigti. Pddigah trim yriksek makam-

larda bulunanlan, zorbalarn isteii iizerine azletmek

zorwda kaldr. Sipnhiler, yenigeri aiasr Hasan Agayr da

katletmek istediler, yenigeriler kargr grktr, iki asker tdifesi

arasrnda ittifak bozuidu. Recap Paga siyasi olaylarda kilitrolii oynayan iktidardaki din adamlanm da defigtirmekigin zorbalan kullandr. Zorbalar, Stileymaniye Camiivdizi,pddigahrn yakrnr $eyh Kadr-zdde eli ile bir arz.halsundular ve rtigvetle sugladrklarr kadraskerleri yerierinden

attrrdrlar. Sultan Murad o zamanli koqullarda zorbalarrn

biitrin isteklerini yerine getirmek zorunda kalryordu.

iV. I1'1URAI] T0pKApl SAn"AYl'SpA Ktisem Sulton'rn biiyiik ollu Sulton lV. Murod

seJerleri kador soroydc tertipledigi dillere destan eflenceleriyle de iinliiydii.

Harem kadrnlan tizerinde etraflr bir aragtlrma yayln-layan Necdet Sakao$lu'nun Kosemin tarihi rohi tizerinde

vardr$r sonug kayda de$er.12 Sakaoflu'na gore Kosem, I.Ahmed'e 10 yrldan fazia hasekilik ettr,"1617-1648 ara-

srndaki toplam 31 yrlhk saltanatrnda" dort sultan gordri.

Bu 31 yrlda briyik bunahmlarda "devleti ayakta tutan,

hanedamn scinmesini onleyeri' Kcisem Sultan'drr, Hr-ise-

yin Ayvansarayi'nin Kdsem hakl<rnda soyledi$i "devletin

dayana$r" hrikmiinii Sakaoilu da paylagrr.

Sakao$lu, K<isem Sultan'rn, oiullan IV. Murad ve

(L623-1,640) ve I. ibrahim (1640-1,648) zamanlatnda"iki veya iirg kez saltanat nnibhiini iistlendigini" one siirer.

Osmanlr hanedanrnda ndiblikkurumu yoktur. Fakat IV.Muradin gocukluk doneminde (1623-1,632) devlet igle-

rini oilu adrna do$rudan doiruya ) iriittrigiinil, kendisi-ne vezirdzamtn arzlannda "devletli" diye hitab edildiginiTopkapr Sarayr belgeleri kesinlikle ortaya koymaktadrr.

Bu kargaga ddneminde onun fiilen devlet iglerinde son

kararTart veren bir otorite olduiuna kugku yoktur. Bu ne-

denle, hukuken olmasa da Kdsernin fiilen saltanat ndibi

olduiu hrikmri doirudur. Sakaoflu'nun hrikmrine katrh-yoruz: "Kcisem Mahpeyker'i valide sultanlar srralamasr-

nrn drgrnda, Osmanh tarihinin kitik bir evresini yonlen-

diren Bil1ilk Validekonumunda grirmemiz gerekiyor." I

12 Sakaoglu, Bu Miilkin Kadn Sultantan, istanbul Oglak Yay. 2A08,224-232.Sakaoglu, 'Erkek Tarihgiler Osmanlr Tarihi'nin en gtl9 r.l kadrnrnr nasrl kufbanetii" NTVTarih. no 21 (Ekim 2010).

N

o

I

f

NTV TARIH MART

ffiewT €#rsrIGUNij #-*BAJANLAITAK rqINIVART 2012 - 7,5 TLKKTCFyatrgTL

rssN 1308-7878

ililt ilililililr ilr I lll llllll9u77 1308',7878D1',

t; #'

ii;ii:

.i,9.

gffiE$E

BEryE

.t::r:ilt-'l-.-,:,..,..-.-._..,,' . l:,,,,,,' .' '

'-:' '- ' i ,:::

Hollywood'dcn gergege

Batr Amerikc'ntn fethi

.-,{..;i* llqgne gfi{ YAZIY#Rl{osrU SUTTAN'i:

vE oSMANLILARDA iqSnVnS DoNEMi

1t.

L. -'a -r, -,

*i+" -,

;t*; -" .'