Kobiety, które zawładnęły Europą

tytulowa_KOBIETY_KTORE_ZAWLADNELY_EUROPA.indd 2 2014-04-14 15:45:43Kobiety ktore zawladnely Europa.indd 2Kobiety ktore zawladnely Europa.indd 2 2014-04-15 11:03:112014-04-15 11:03:11

KOBIETY, KTÓRE ZAW ADN Y

EUROP

NAJPOT NIEJSZE KRÓLOWE

JEAN DES CARS

tytulowa_KOBIETY_KTORE_ZAWLADNELY_EUROPA.indd 2 2014-04-14 15:45:43Kobiety ktore zawladnely Europa.indd 3Kobiety ktore zawladnely Europa.indd 3 2014-04-15 11:03:112014-04-15 11:03:11

Przekład: Krystyna J. DąbrowskaProjekt okładki i stron tytułowych: Paweł Panczakiewicz/

/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGNRedakcja: Jacek RingRedaktor prowadzący: Sławomira GibkaRedaktor techniczny: Sylwia Rogowska-Kusz Korekta: Zespół

Zdjęcie na okładce: Nejron Photo/Shutterstock

© Editions Perrin, 2012© for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2014Wydano we współpracy z Agencją Literacką „Agence de l’Est”

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana jako źródło danych i przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody posiadacza praw.

ISBN 978-83-7758-707-2

MUZA SAWarszawa 2014

Kobiety ktore zawladnely Europa.indd 4Kobiety ktore zawladnely Europa.indd 4 2014-04-15 11:03:112014-04-15 11:03:11

Dla Monique, oczywiściei dla Joséphine


7

Przedmowa

Historia bywa niekiedy zdominowana przez kobiety. Dwanaście wybranych przeze mnie władczyń, o których tutaj opowiem, w cią-gu ponad pięciu stuleci zapisało główne karty europejskich dziejów.

Każda z nich jest w mniejszym lub większym stopniu symbolem utrwalonym w naszej świadomości. W ich życiu, długim lub krót-kim, oraz dziejach narodów, którym przewodziły, same bądź jako żony władców, zaszczyty przeplatały się z tragediami, pałacowe intry-gi z chwilami szczęścia lub cierpienia, a wszystko razem tłumaczy fascynację, jaką do dzisiaj wzbudzają. Wiktor Hugo napisał: „Jakże słaba jest królowa i jak niewiele znaczy!”. To niesprawiedliwe twier-dzenie. Można jednak wybaczyć to pisarzowi, ponieważ zauważył również, iż „kobieta ma wyjątkową władzę, na którą składa się rze-czywista siła i pozorna słabość”. Utytułowane królowe reprezentują-ce najwyższą godność w państwie, małżonki monarchów czy re-gentki naznaczyły swoje czasy, wykuwając przymierza, knując spiski, stawiając czoło walkom sukcesyjnym, wszczynając wojny, poszuku-jąc pokoju lub go zawierając, oddziałując na świat przez własne czy-ny, inteligencję lub po prostu urok osobisty, który jest podstawową zaletą monarchii. Zamężne lub nie, hołdujące cnocie lub kochliwe, znane z miłosnych przygód czy tylko o nie podejrzewane, stawały się niekiedy kimś więcej niż władczyniami z uwagi na rozległość lub zróżnicowanie podległych ich Koronie terytoriów. Bez nich nasza przeszłość byłaby inna i, nie wahajmy się tego powiedzieć, mniej pasjonująca.

Chronologicznie na pierwszy plan wysuwa się Katarzyna Medy-cejska, kobieta o nieprzeciętnym zmyśle politycznym, szafująca krwią swych przeciwników podczas straszliwych wojen religijnych. W tym chaosie Katarzyna potrafiła nie dopuścić do rozpadu Francji. Drugą


8

KOBIETY, KTÓRE ZAWŁADNĘŁY EUROPĄ

jest Elżbieta I, całkiem mylnie nazywana królową dziewicą, która wykazuje twardość i pragmatyzm w okresie zawziętych zmagań ka-tolików i protestantów, ale to jej zawdzięcza Anglia rangę pierwszej potęgi świata. Następna, szwedzka królowa Krystyna, o skompliko-wanej osobowości, przywdziewa męski strój dla narzucenia swego autorytetu, ale przedkłada życie duchowe nad sprawowanie rzą-dów; dzięki zaskakującej konwersji na katolicyzm ta luteranka jako jedna z nielicznych kobiet zasłużyła na pochówek w Watyka-nie. Czwarta, Maria Teresa z Habsburgów, kwestionowana dzie-dziczka Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i matka szes-naściorga dzieci, jest zagorzałą przeciwniczką pruskiego panoszenia się i natchnioną reformatorką w czasach oświecenia. Kolejna, cesa-rzowa Katarzyna II, zapomina o swoim germańskim pochodzeniu, zajęta powiększaniem imperium rosyjskiego i skupianiem wokół siebie encyklopedystów i ludzi sztuki. Maria Antonina, ostatnia królowa Francji, delikatna, dowcipna, ale nieprzygotowana do in-tryg w Wersalu, staje się ofiarą lekkomyślnego upodobania do zbyt-ku, które zrodzi pewien styl i zniszczy jej popularność; w okresie rewolucyjnego wrzenia zachowa wielką godność podczas swego procesu i w obliczu śmierci na szafocie. W XIX wieku Wiktoria, ukoronowana jako osiemnastolatka na królową Anglii, opiera swe rządy na surowych zasadach; pogrążona w apatii po przedwczesnej śmierci męża odzyskuje nieoczekiwanie radość życia, konsolidując przez sześćdziesiąt cztery lata monarchię brytyjską i majestatycznie ją ucieleśniając. Cesarzowa Eugenia, żona Napoleona III, inteli-gentna, ale także bardzo romantyczna i szlachetna, swoją dystyngo-waną osobowością symbolizuje triumf kobiecej elegancji w czasach Drugiego Cesarstwa. Elżbieta, zwana Sisi, cesarzowa Austrii i kró-lowa Węgier, już za życia staje się legendą dzięki niezwykłej urodzie, ekscentrycznemu zachowaniu i nieszczęściom; krytykowana i nie-lubiana w Wiedniu, natomiast podziwiana w Budapeszcie, jest nie-docenianą wizjonerką bałkańskich wstrząsów. Zyta z Habsburgów


Lotaryńskich, ostatnia władczyni Austro-Węgier, zmieciona przez pierwszą wojnę światową, zachwyca swoich zwolenników i wzbudza szacunek przeciwników; po sześćdziesięciu latach spędzonych na wygnaniu w biedzie i pogardzie, przeżyła zagrożenie i niełaskę dzię-ki wytrwałej wierze, a jej triumfalny powrót do Wiednia, którego byłem świadkiem, nałożył się na upadek komunistycznego świata, ożywiając tęsknotę za starą Europą. Astrid, szwedzka księżniczka, piękna, pełna wdzięku i uczynna królowa Belgów, zdobywa natych-miast popularność w przybranej ojczyźnie, a jej tragiczna śmierć staje się wstrząsem dla poddanych i czyni z niej prawdziwą ikonę, której blask nie gaśnie pomimo – a może z powodu – zbyt krótkiego panowania.

I wreszcie Elżbieta II, władczyni Wielkiej Brytanii i piętnastu państw członkowskich Commonwealthu, ostatnia w XX wieku ko-ronowana i namaszczona królowa, jest od ponad sześćdziesięciu lat najlepiej poinformowaną kobietą świata, ale zachowującą rezerwę jako monarchini konstytucyjna. Wzorując się na swojej wielkiej praprababce Wiktorii, w roku 2012 podczas diamentowego jubi-leuszu odnowiła uroczystą przysięgę, że będzie do końca „służyć narodowi”.

To one, kobiety władczynie, kobiety wpływowe, zajmują w naszej pamięci czołowe miejsce.

Jean des Cars


Katarzyna MedycejskaWładza sprawowana w cieniu

Portret olejny na desce przedstawiający Katarzynę Medycejską około roku 1580

autorstwa renesansowego artysty François Cloueta


M


13

MMarsylia, 1533 rok. Wystawna uroczystość zaślubin czternasto-letniej Katarzyny Medycejskiej z przyszłym Henrykiem II, synem Franciszka I, celebrowana przez papieża Klemensa VII.

Katarzyna Medycejska, którą historia połączyła na zawsze z naj-większą potwornością wojen religijnych, masakrą w noc świętego Bartłomieja z 23 na 24 sierpnia 1572 roku, nie jest jedyną za nią odpowiedzialną. Ta królowa matka, owdowiała małżonka Henry-ka II, bez jakiejkolwiek oficjalnej władzy, istnieje tylko dzięki wpły-wom, jaki wywierała na swoje utytułowane dzieci: trzech królów Francji i królową Nawarry. Nic nie predysponowało tej potomkini florenckich kupców do rządzenia Francją. Z jakiej wywodziła się rodziny? „Plebejusze, bankierzy […], agitatorzy, trybuni pospólstwa wyniesieni do władzy dzięki ludowej insurekcji, oto, kim byli ci Medyceusze około roku 1470”*. Znamy wspaniałe przeznaczenie tej wielkiej rodziny: w roku 1513 Giovanni de’Medici zostaje pa-pieżem Leonem X. Jej przedstawiciele do tego stopnia symbolizo-wali potęgę Florencji i prestiż papiestwa, że francuski król Franci-szek I, zatroskany o dobre stosunki z papieżem, godzi się, aby ostat-ni prawowity potomek Medyceuszy, Wawrzyniec II, książę Urbino i bratanek Leona X, poślubił francuską księżniczkę – bardzo pięk-ną Magdalenę de La Tour, której matka pochodziła z Burbo-nów-Vendôme, a ojciec był właścicielem olbrzymich posiadłości w Owernii. Z tego małżeństwa, uroczyście zawartego w Amboise 28 kwietnia 1518 roku, narodzi się 13 kwietnia 1519 roku we Flo-rencji dziewczynka – Katarzyna Medycejska. Należy tu więc przy-pomnieć, że jest w połowie Francuzką. Nie będzie miała szczęścia

* Simone Bertière, Les Reines de France au temps des Valois, Editions de Fallois, 1994.


14


poznać matki, która umiera piętnaście dni po jej urodzeniu, ani ojca, którego zgon nastąpił 4 maja kolejnego roku. Sierotę przy-garnia Leon X, a jej wychowaniem zajmują się w Rzymie babka i starsza ciotka. W roku 1523, po śmierci Leona X i krótkim pon-tyfikacie papieża podporządkowanego królowi Hiszpanii i rzym-sko-niemieckiemu cesarzowi Karolowi V, ponownie na konklawe wybrany zostaje Medyceusz, kuzyn poprzednika, który przyjmuje imię Klemens VII. To drugi stryj Katarzyny, który bierze ją pod opiekę. Bogaty, szuka dla niej znakomitej partii dla dodania blasku swojej rodzinie. A właśnie wtedy Franciszek I, którego nadal nęci kosztowny „włoski sen”, uznaje za bardzo cenny nowy alians ze Stolicą Apostolską, co niezwykle drażni jego odwiecznego wroga Karola V. Drażni do tego stopnia, że to utwierdza francuskiego kró-la w przekonaniu o genialności własnych planów. I tak dochodzi do małżeństwa Katarzyny, która poślubia jego młodszego syna Henryka, księcia Orleanu.

Przepych odmalowanych przez Rubensa zaślubin w Marsylii

Trzeba tu uściślić, że z uwagi na skromne pochodzenie młodziutka Medyceuszka nie mogła zostać wydana za francuskiego delfina, to-też obiecano jej rękę młodszemu. Przez całe życie Katarzyna odczu-wać będzie, że jest nie dość szlachetnego urodzenia (uczucie nie-uprawnione, gdyż wybrał ją sam król Francji) i przeniesie wszystkie własne ambicje na dzieci, które mogą pretendować do najwyższych godności. Kiedy jesienią 1533 roku, po dwu latach zaręczyn, obe-znana już dobrze z językiem francuskim, czternastoletnia Katarzy-na wysiadła w Marsylii (w 1481 roku przyłączonej przez Francję do Prowansji), urządzono tam wystawne zabawy dla uczczenia jej za-ślubin, które zostaną później uwiecznione przez Rubensa w jed-nym z cykli obrazów zachowanych w Luwrze.


15

Katarzyna Medycejska

Chcąc olśnić swoją synową, a jeszcze bardziej papieża, który 11 października błogosławi związek dwojga młodych, Franciszek I każe zbudować tymczasową dekorację – drewniany zameczek będą-cy przedłużeniem pałacu hrabiów Prowansji. Katarzyna nie jest urodziwa, ma wygląd niezbyt pociągający, ale jest bardzo inteligent-na i wykształcona. Zna łacinę i grekę, uczyła się matematyki i astro-nomii, i – oczywiście – pasjonuje się astrologią. Ponadto świetnie jeździ konno i kocha polowanie. Przede wszystkim jednak dorasta-ła w otoczeniu wyrafinowanej sztuki renesansowych Włoch. Miesz-kała we wspaniałych pałacach, co ukształtowało jej gust w sprawach budownictwa, dekoracji, luksusu i cudownych zabaw. Ma także upodobanie do muzyki i poezji. Papież szczodrze wyposażył swoją bratanicę w biżuterię, o której i dziś można by marzyć. Blask klej-notów ozdabiających Katarzynę to prawdziwa feeria.

W początkowym okresie Katarzyna z dużą subtelnością i zręcz-nością oswaja się z francuskim dworem. Bardzo dobrze przyjęta przez małżonkę Franciszka I, Eleonorę – zresztą siostrę Karola V, zostaje wzgardliwie odtrącona przez metresę króla, nieznośną diu-szesę d’Etampes. Nie lepiej odnosi się do niej mąż Henryk, w czym nie ma nic dziwnego. Bardziej zastanawiające są bardzo dobre sto-sunki Katarzyny z teściem; król docenia jej łowieckie zdolności, zwłaszcza że jest pierwszą na dworze damą, która dosiada konia w siodle, dzięki czemu może galopować. Franciszek I jest zachwyco-ny. Jego synowa uczestniczy we wszystkich uroczystościach, zawsze uprzejma, stale w dobrym humorze, nie wzbudzając zazdrości. W sposób naturalny i z wdziękiem znajduje swoje miejsce. Kata-rzyna przeżywa natomiast wielkie rozczarowanie, jeśli chodzi o sto-sunki z mężem, którego podziwia; Henryk jest wysoki, silny, ak-tywnie uprawia ćwiczenia fizyczne i ona natychmiast się w nim zakochuje. Odkrywa jednak przykrą rzeczywistość: jego pochłania namiętnie tylko jedna kobieta, a jest nią Diana de Poitiers, wdowa po wielkim seneszalu Normandii Ludwiku de Brézé.


16


Nie jest to zwyczajny przypadek. Henrykowa miłość od pierw-szego wejrzenia datuje się od wczesnego dzieciństwa i wiąże ze szczególnie bolesnym okresem. Po upadku Pawii w roku 1525 Franciszek I zostaje uwięziony w Madrycie i dla odzyskania wolno-ści musi zgodzić się, aby jego miejsce jako zakładnicy Karola V zaję-li dwaj synowie, ośmioletni Franciszek i siedmioletni Henryk. Ich niewola miała trwać cztery lata. W drodze do samej Bajonny chłop-com towarzyszyła ich babka, Ludwika Sabaudzka, oraz żona se-neszala. I to Diana, wzruszona wielkim zaniepokojeniem małego Henryka, złożyła pocałunek na jego czole. Wysoka, jasnowłosa, o wyrafinowanym guście, była wtedy i pozostała wyjątkową piękno-ścią. Jej czuły gest naznaczył na zawsze Henryka. Myślał o niej w cza-sie hiszpańskiego odosobnienia, a po powrocie do Francji zastał Dianę jeszcze bardziej olśniewającą. Jego namiętność nigdy nie osłabła. Ona aż do śmierci pozostanie damą jego serca pomimo dwudziestu lat dzielącej ich różnicy wieku…

Paradoksalnie Diana de Poitiers bardzo sprzyjała związkowi Katarzyny z Henrykiem; kochanka doszukała się pokrewieństwa po kądzieli z jego żoną, co sytuowało ją trochę bliżej rodziny kró-lewskiej.

Katarzyna bezdzietna po dziewięciu latach małżeństwa

Dziesiąty sierpnia 1536 roku. Delfin Franciszek umiera nagle po grze w piłkę ręczną. Było mu tak gorąco, że wypił mnóstwo lodowa-tej wody, co spowodowało zapalenie płuc. Nowym delfinem zostaje więc Henryk. Znacznie zmienia się też status Katarzyny, która ko-niecznie powinna dać królestwu następcę tronu. Chociaż jednak jej mąż regularnie wypełnia obowiązek małżeński (zachęcany przez Dianę!), nie widać, aby Katarzyna spodziewała się dziecka. Tymcza-sem rok później, podczas kampanii we Włoszech, Henryk wdaje


17


się w przelotną miłostkę z niejaką Filippą Duci, która rodzi mu córkę, co mogłoby wskazywać na bezpłodność Katarzyny i dopro-wadzić do jej oddalenia. Na matkę chrzestną córki delfina zgłasza się Diana i ona też zajmie się jej wychowaniem.

Sytuacja synowej króla Franciszka robi się coraz bardziej kłopo-tliwa. Dwór szemrze. Mówi się, że na nową żonę Henryka nadawa-łaby się doskonale młodziutka i śliczna Ludwika de Guise. Wtedy Katarzyna po raz pierwszy ujawnia swój zmysł polityczny, rzucając się ze łzami do stóp Franciszka I i proponując, że poświęci się dla przyszłego dobra dynastii. Król obejmuje ją i zapewnia, że nie może być o tym mowy. Za Katarzyną wstawiły się prawdopodobnie dwie metresy: jej królewskiego teścia oraz małżonka. Obie miały w tym swój interes. Katarzyna była osobą zgodną w pożyciu, a Bóg wie, do czego by doszło, gdyby jej pozycję na dworze zajęła nowa delfina! Szczególnie Dianie z uwagi na jej wiek groziłoby odsunięcie. Słusz-ne okazało się cierpliwe przeczekanie, ponieważ 19 stycznia 1544 roku w Fontainebleau, po ponad dziesięciu latach małżeństwa, Katarzyna wydaje na świat chłopca, Franciszka.

W ciągu następnych dwunastu lat Medyceuszka powije dziesię-cioro dzieci. Troje z nich nie przeżyje: Ludwik, urodzony w 1549 roku, umrze po niecałym roku, a bliźniaczki Wiktoria i Joanna umrą w roku swych narodzin – 1556. Siedmioro pozostałych dzieci będzie żyło, choć nie zawsze w dobrym zdrowiu: pierworodny Fran-ciszek, przyszły król Franciszek II; Elżbieta, urodzona w 1545 roku, znana jako Izabela, przyszła trzecia żona Filipa II, syna Karola V; Klaudia, urodzona w 1547 roku, przyszła księżna Lotaryngii, żona Karola III; Karol, urodzony w 1550 roku, przyszły król Karol IX; Henryk (Aleksander Edward), urodzony w 1551 roku, przyszły król Henryk III (Walezy); Małgorzata, urodzona w 1553 roku, przyszła słynna królowa Margot, żona Henryka z Nawarry; i Herkules Fran-ciszek, urodzony w 1554 roku, popędliwy książę d’Anjou i ekstra-wagancki narzeczony angielskiej królowej Elżbiety I. Dla każdego


18


ze swych dzieci Katarzyna zamawia horoskop u najsłynniejszego ówczesnego astrologa, Nostradamusa. Przepowie on, że „wszyscy jej synowie będą nosić koronę”.

Trzydziestego pierwszego marca 1547 roku w Rambouillet umiera Franciszek I. U wezgłowia konającego króla czuwają Kata-rzyna z Henrykiem, który na czas powrócił z zamku w Anet, gdzie przebywał z Dianą. Delfin Henryk jest teraz królem Henrykiem II, a Katarzyna – królową Francji.

Cierpliwa królowa Francji i triumfująca metresa

Nowy władca i jego małżonka mają po dwadzieścia osiem lat. Dia-na ma lat czterdzieści osiem, ale czas zdaje się jej nie imać. Prowadzi bardzo higieniczny jak na swoje czasy tryb życia. Poskramia apetyt, długo się wysypia, myje się tylko zimną wodą. Zdyscyplinowana, żadnego ranka ta świetna amazonka nie opuści jazdy konnej. Jej intymny związek z Henrykiem trwa już dziesięć lat, od czasu gdy on został delfinem. Diana potrafiła narzucić mu cierpliwość, ponie-waż bardziej zaszczytna była rola metresy przyszłego króla niż księcia Orleanu, drugiego w kolejce do sukcesji. Teraz króluje we wspania-łej rezydencji, jaką jest zamek w Anet. Nad wejściem góruje brązo-wa płaskorzeźba dłuta Benvenuta Celliniego Diana łowczyni z błysz-czącym półksiężycem i potężnym jeleniem u boku, który w oczywisty sposób nawiązuje do króla. W epoce renesansu lubowano się w roz-maitych symbolach, a prawdziwym arcydziełem przewrotności jest szyfrowany królewski monogram, który ozdobi mury wszystkich rezydencji Henryka II. Dwie odwrócone majuskuły D splatają się, tworząc jedno duże H. Czy to hołd dla Diany? Można tu również odnaleźć dwie duże litery C (Catherine), co pozwoli królowej pozostawić całą dekorację bez zmian po śmierci małżonka i wy-jeździe jego metresy. Henryk okazał się bardzo hojny, rozbudo-wując rodową siedzibę w Anet, a dodatkowo ofiarowując kochance


19


w 1547 roku zamek Chenonceau na lewym brzegu rzeki Cher, któ-ry stanie się jej wielką pasją. Usytuowany na prawym brzegu dawny elegancki dworek Bohier nasuwa Dianie myśl o połączeniu obu budowli mostem. Opracowaniem planu zajął się znany architekt Philibert Delorme (de l’Orme). Tej konstrukcji zawdzięcza Chenon-ceau całe swe piękno i oryginalność. Jednocześnie Diana tworzy przy zamku stylowy, służący wypoczynkowi i rozrywce ogród. W póź-niejszym czasie Katarzyna zleci dobudowanie nad mostem galerii. Osobiście bardzo jej zależało na Chenonceau, ale na objęcie zam-ku w posiadanie będzie musiała poczekać do śmierci Henryka.

Wymagając stosownych do swej rangi względów, królowa nie okazuje żadnej niechęci faworycie swojego małżonka, ponieważ bardzo dobrze wie, że co najwyżej wpędzi go w zły humor. Me-dyceuszka jest cierpliwa, dysponuje bowiem podstawowym atutem, jakim jest bycie matką książąt krwi. A ci wychowują się głów nie w Blois i Amboise, początkowo pod opieką pani Charlotty d’Humières, a następnie, od 1551 roku, pod nadzorem Marii, żony florentyńskiego bankiera Antonia Gondiego. To małżeństwo cie-szy się całkowitym zaufaniem królowej Katarzyny, która powierza im swoje dzieci do dziesiątego roku życia, kiedy przeniesione zosta-ną na dwór Saint-Germain. Władza rodzicielska (wiadomo, jak okaże się ważna) jest wówczas jedyną sprawowaną przez Medyce-uszkę, poza dwoma wyjątkami. Pierwszy odnosi się do roku 1552, kiedy Henryk II wyrusza na wojaczkę przeciwko Antoniemu Bur-bonowi z Nawarry i zgodnie ze zwyczajem król powierza regencję małżonce. Tymczasem królowa, jak prawdziwa Florentynka, dopo-mina się o pokazanie jej stosownego dokumentu.

Akceptuje go mimo stwierdzenia, że w rzeczywistości nie prze-kazano jej prawie żadnych uprawnień. Cierpi z tego powodu, ale nie ma złudzeń. Drugi wyjątek jest dużo poważniejszy. Dotyczy za-dawnionych wojen Franciszka I z Karolem V, które kontynuują ich synowie Henryk II i Filip II. Tym razem, w roku 1557, walki toczą


20


się na północy i na wschodzie Francji. Wojska francuskie, dowo-dzone przez diuka de Montmorency, ponoszą druzgocącą poraż-kę w bitwie pod Saint-Quentin, w której uczestniczy król Hiszpanii i jego sojusznik diuk Sabaudii. Ponieważ Filip II grozi marszem na Paryż, do akcji wkracza Katarzyna. W czarnym na znak żałoby stro-ju, podobnie jak jej świta, udaje się do ratusza i prosi miejskich urzędników o pieniądze na wystawienie armii zdolnej do obrony Paryża. Uzyskuje odpowiednie fundusze, co skłania syna Karola V do odwrotu spod stolicy. Znakomite wyczucie decyzji królowej oca-liło miasto i pozwoliło Francuzom odzyskać siły, do czego też przy-czyniły się wydatnie wojskowe zdolności Franciszka de Guise.

W tym właśnie czasie Henryk II zawiera błyskawicznie pokój z Filipem II w Cateau-Cambrésis. Ten zaskakujący układ nie mógł zadowolić Katarzyny. Francja definitywnie wyrzekała się ambitnych włoskich planów, które tak nęciły Ludwika XII i Franciszka I. Zda-niem królowej za pokój zapłacono zbyt wysoką cenę, ponieważ je-dyną odniesioną przez Francję korzyścią było Calais oraz trzy bi-skupstwa: w Metzu, Toul i Verdun, przy rezygnacji z zajętej przed trzydziestu laty Sabaudii i wszystkich włoskich posiadłości Korony. Wiadomo, że Calais i trzy biskupstwa okażą się później cennym atutem Francji. Jak pisze Simone Bertière, klucz do podpisanego układu znajduje się prawdopodobnie gdzie indziej: „Francja i Hisz-pania, wyczerpane niekończącą się walką, pogodziły się, aby stawić czoło innemu zagrożeniu: czyniącej wszędzie postępy reformacji”*. Wojny we Włoszech ustąpią miejsca wojnom religijnym.

Tragiczny turniej przy ulicy Saint-Antoine

Dla nadania większego znaczenia układowi pokojowemu postano-wiono uświetnić je dwoma małżeństwami: najstarszej córki Henryka

* Tamże.


21


i Katarzyny, Elżbiety de Valois, z Filipem II z Hiszpanii, oraz siostry Henryka, Małgorzaty, z Emanuelem Filibertem, księciem Sabaudii. Pierwszy związek zawarto per procura w Paryżu 22 czerwca 1559 roku. Tydzień później odbył się drugi ślub. Jak zawsze z okazji podobnych uroczystości średniowiecznym zwyczajem zorganizowano turniej. W tym celu przy ulicy Saint-Antoine ustawiono trybuny oraz pali-sadę, mającą zapobiec czołowemu zderzeniu jeźdźców. Król uwiel-biał turnieje. Miał na sobie wspaniałą zbroję i hełm z pozła caną przyłbicą. Nosił barwy Diany – czerń i biel. Po kilkukrotnych zwy-cięskich pojedynkach zechciał po raz ostatni stanąć w szranki ze szkockim kapitanem swojej gwardii, hrabią Gabrielem Montgome-rym. Dopiero później zorientowano się, że wracając w pośpiechu do walki, król zapomniał wyregulować zasłonę przyłbicy, która nie wy-trzymuje ciosu przeciwnika. Przez uchyloną zasłonę drewniane odłamki kopii Szkota kaleczą Henrykowi czoło i wbijają się w oko. Przy ich wyciąganiu król wrzeszczy z bólu. Sprowadzony na miejsce chirurg Ambroise Paré jest bezradny, ponieważ rana uległa zakaże-niu, które zaatakowało mózg. Król cierpi potwornie. Dziewiętnaste-go lipca 1559 roku o godzinie trzynastej oddaje ducha w ramionach Katarzyny. Miał wtedy czterdzieści lat. Ona, zrozpaczona, nie odstę-powała od łóżka swojego męża, ponieważ bardzo go kochała.

Pomimo smutku wdowa postępuje w przemyślany sposób. Przede wszystkim postanawia ubierać się na czarno w przeciwieństwie do Walezjuszy noszących zwyczajowo białą żałobę. To znak, że nie za-mierza powtórnie wyjść za mąż. Zmienia też godło, wybierając zła-maną kopię w hołdzie dla zmarłego Henryka i jako symbol jego przerwanego życia, z następującą łacińską inskrypcją: Hinc lacrimae, hinc dolor (Tutaj są moje łzy, tutaj jest mój ból). Wbrew tradycji nie zgadza się na pozostanie w pałacu Tournelles, gdzie powinna spę-dzić czas żałoby, ponieważ tam umarł król. Później każe budynek rozebrać; obecnie na tym miejscu znajduje się plac des Vosges. Niewykluczone, że przyczyną odejścia od utrwalonych zwyczajów


22


był smutek i wspomnienie strasznej agonii Henryka II. Jednak de-cyzja królowej to kolejny krok polityczny, ponieważ opuszcza Tour-nelles, aby powrócić do Luwru, czyli bliżej władzy, którą będzie sprawował jej pierworodny syn jako król Franciszek II. W pałacu nad brzegiem Sekwany każe urządzić dla siebie pokój, wprawdzie o czarnym wystroju, ale otwarty dla gości.

Jeśli chodzi o Dianę de Poitiers, to zachowuje się ulegle. Zwraca natychmiast klejnoty Korony, które przekazał do jej dyspozycji Henryk II, ale Katarzyna jest wobec niej dość wspaniałomyślna. Po-zostawia jej radość korzystania ze wszystkich innych dóbr z wyjąt-kiem zamku Chenonceau, oddając w zamian zamek Chaumont, do którego Diana nigdy się nie wybierze. Chenonceau staje się ulubioną rezydencją Katarzyny, która dokończy tam budowę galerii nad mostem na Cher i utworzy własny ogród, nazwany ogrodem Katarzyny jako swoiste pendant do ogrodu Diany. Zamek Chenon-ceau pozostanie na wieki symbolem małżeńskiego trójkąta Henry-ka II. Bardzo często właśnie tam, z małego gabinetu przylegającego do jej pokoju, Katarzyna będzie później zarządzać Francją.

Franciszek II ma piętnaście lat. Jest „wątły, brzydki, chorowity. Niewłaściwa budowa ciała umożliwia mu oddychanie tylko przy otwartych ustach. Wydzieliny z nosa i gardła spływają mu do ust, doskwiera też ropień w uchu, prawdopodobnie gruźliczy. Przy tym – nieinteligentny, denerwujący, skłonny do chorobliwych napa-dów agresji”*. Ten młody monarcha jest już pełnoletni i żonaty, gdyż rok wcześniej, 24 kwietnia 1558 roku, poślubił o dwa lata od siebie starszą Marię Stuart – piękną, przewyższającą go wzrostem, a jeszcze bardziej inteligencją i dojrzałością – królową Szkocji. Jako córka Jakuba V Stuarta, króla Szkocji, i Marii de Guise, stanowi ucieleśnienie sławetnego Auld Alliance (Stare Przymierze), które od czasów Ludwika XI zbliżało Szkocję do Francji. Dla Marii z rodu

* Jean Orieux, Catherine de Médicis, Flammarion, 1986.


23


Gwizjuszów życie szkockiej władczyni było bardzo ciężkie. Po utra-cie dwojga dzieci urodziła 8 grudnia 1542 roku małą Marię Stuart. Król Jakub V, stojąc na czele wojsk szkockich, poniósł dotkliwą klęskę w wojnie z Anglikami. Zmarł nagle kilka dni po narodzinach swojej córki. Wdowa po nim przejęła władzę jako regentka, a 9 września 1543 roku w kaplicy na zamku Stirling dziewięciomiesięczną za-ledwie Marię Stuart koronowano na królową Szkocji. Jeszcze nie-mowlę, a już zaręczona! Na żonę dla swego pięcioletniego syna Edwarda wybrał ją król Henryk VIII z myślą o połączeniu koron Anglii i Szkocji. Jednak kiedy Henryk II i Katarzyna doczekali się nareszcie syna, przyjęto ich propozycję, aby narzeczoną Franciszka została Maria Stuart. I tak w czerwcu 1548 roku na wybrzeżu szkoc-kim wylądował oddział francuski, aby zabrać małą dziewczynkę. Jej matka samotnie kontynuowała przegraną z góry walkę z Anglią i w 1560 roku zmarła, pozostawiając Szkocję na krawędzi chaosu.

Opinia Katarzyny o jej synowej, Marii Stuart

Maria Stuart wychowywała się na dworze francuskim ze swymi ku-zynami Gwizjuszami i dziećmi Henryka II i Katarzyny. Uosobienie wdzięku, pełna gracji i kokieterii, jest już uwodzicielką. Henryk II ją uwielbiał, podobnie jak cała Francja. Otrzymała staranne wy-kształcenie. Nie zapominajmy jednak, że przez swoją matkę jest z domu de Guise. Ta potężna katolicka rodzina traktuje Marię jak atut w politycznej rozgrywce. Beznadziejnie zakochany w swej żonie Franciszek II będzie jej słuchać. Jest słaby. W rzeczywistości to Gwi-zjusze, stryjowie Marii, szykują się do roli regentów królestwa Francji, gdzie już od wielu lat znaczne postępy poczyniła reformacja. A po-cząwszy od 1540 roku luteranizm jest wypierany przez dużo mniej pojednawczy kalwinizm. Z Genewy, będącej teokratyczną republiką Jana Kalwina, głosi on jeszcze bardziej radykalne hasła reformacji. Prześladowanie protestantów we Francji mnoży tylko ich szeregi.


Kobiety, które zawładnęły Europą

Documents

Transcript of Kobiety, które zawładnęły Europą