KMJ=:ELUGO&L&&JBCG OWJW=@BELBC=>WF@BO:J ......АЖЛЫН ХЭСЭГ М.Ганбат, зөвлөх,...

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

ФИЗИК VI-XII АНГИ

Улаанбаатар

2020

НҮБ-ын Хүүхдийн Сан, Боловсролын Төлөөх Дэлхий Нийтийн Түншлэл, Дэлхийн Банкны “Боловсролын чанарын шинэчлэл” төсөл, Азийн Хөгжлийн Банкны “Хөдөлмөр эрхлэх ур чадварыг дээшлүүлэх төсөл”-ийн дэмжлэгтэйгээр боловсруулж, хэвлүүлэв.

Формат 60x84/8Офсет хэвлэл. Офсет хэвлэлийн цаас. 70гр/м2

Хэвлэлийн хуудас 10.5 x.x

“Бест Колор Интернэшнл” ХХК-д 1333 хувь хэвлэв.

АЖЛЫН ХЭСЭГМ.Ганбат, зөвлөх, МУИС-ШУС-БУС физикийн тэнхимийн багшЖ.Дөлгөөн, магистр, МУИС-ШУС-БУС физик, дидактикийн багшН.Сайнбаяр, магистр, БМДИ-ийн арга зүйчО.Мөнхжин, магистр, БХ-ийн БХСС-ийн ЭША

ТЕХНИК РЕДАКТОР:Х.Цэцэгжаргал, магистр, БХ-ийн ДБМБСС-ийн ЭША

1

ФИЗИК

ГАРЧИГ

УДИРТГАЛ .................................................................................................................................2

НЭГ. ФИЗИКИЙН БАТАТГАХ ХИЧЭЭЛИЙН ЕРӨНХИЙ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ...........................................................................................................................3

ХОЁР. ҮР ДҮНГИЙН ОНОШИЛГОО, ЭРГЭХ ХОЛБОО ТОГТООХ АРГАЧЛАЛ....................42.1. Сурагчдын бүтээлийг оношлох аргачлал ................................................................42.2. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ хийх арга хэрэгсэл .........................................................82.3. Сурагчийн мэдлэг, чадварыг оношлох, дүн шинжилгээ хийх аргачлал ................10

2.3.1. Сурагчийн мэдлэг, чадварыг оношлох даалгавар ......................................12 6 дугаар анги ..................................................................................................12 7 дугаар анги ..................................................................................................13 8 дугаар анги ..................................................................................................14 9 дүгээр анги ..................................................................................................15 10 дугаар анги ................................................................................................16 11 дүгээр анги .................................................................................................17 12 дугаар анги ................................................................................................18

ГУРАВ. БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ ..............................................................................196 дугаар анги .....................................................................................................................207 дугаар анги .....................................................................................................................278 дугаар анги .....................................................................................................................339 дүгээр анги .....................................................................................................................3910 дугаар анги ...................................................................................................................4811 дүгээр анги ...................................................................................................................6912 дугаар анги ...................................................................................................................75

ДӨРӨВ. ОНОШИЛГООНЫ ҮР ДҮНГ ХИЧЭЭЛИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТӨД ТУСГАЖ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ МЕНЕЖМЕНТ ...............................................................................................82

2


УДИРТГАЛ

Улсын онцгой комиссын удаа дараагийн шийдвэрээр 2020 оны 01 дүгээр сарын 24-ний өдрөөс 09 дүгээр сарын 1 хүртэл бүх сургууль, цэцэрлэгийн сургалтын үйл ажиллагааг зогсоох шийдвэр гаргасан билээ. Үүнээс үүдэн 2020 оны хичээлийн жилд хичээллэх ёстой агуулгаас 75 өдрийн сургалтын хөтөлбөрийн агуулгыг теле хичээлээр хүргэсэн билээ.

Теле хичээлийн хүртээмжийн асуудлаар эцэг эхчүүд (12000), хүүхдүүд (5700)-ээс тандах судалгаа авч үзэхэд, сурагчдын 46.8 хувь теле хичээлийг байнга, 30.52 хувь нь заримдаа үзсэн гэж хариулсан байна. Энэ нь теле хичээлээр өгсөн агуулгыг бататгах, өмнөх ангийн агуулгын хоцрогдлыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулах эрэлт хэрэгцээ байгааг харуулж байна.

Дээрх хугацаанд физикийн хичээлээр нийт 175 теле хичээл заагдсан байна. Теле хичээлд нийт 198 бодит туршилт, 84 виртуал туршилт, 59 симуляц, 169 бичлэгийг ашиглажээ. 2020-2021 оны хичээлийн жилийн 9 сард III ба IV улирлын физикийн теле хичээлийг бататгах сургалт явагдах ба үүнд арга зүйн дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор энэхүү зөвлөмжийг бэлтгэлээ. Энд, бататгах хичээлийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, теле- хичээлийн үр дүнгийн оношилгоо, (суурь ба бүрэн дунд боловсролын агуулгаар) бататгах хичээлийн зөвлөмж, бататгах хичээлийн үр дүнгийн оношилгоо, бататгах хичээлийн менежмент гэсэн хэсэгтэйгээр боловсруулав.

Нөхцөл, боломжоос шалтгаалан теле хичээлд сурагчид харилцан адилгүй хамрагдсан тул эхний 7 хоногт сурагчдын дутуу, ташаа мэдлэг, ойлголтыг оношилж өгөгдөл цуглуулан, үр дүнд шинжилгээ хийхээр төлөвлөж байна. Оношилгоонд сурагчдын бүтээлийг рубрикээр, амжилт гүйцэтгэлийг даалгавраар, сурагчдын өөрийн үнэлгээ гэсэн 3 арга замаар явуулахаар зөвлөсөн. Оношилгооны өгөгдөл цуглуулах, үр дүнг гаргахдаа аль болох үнэлж дүгнэхээс зайлсхийж, бататгал хийх агуулга, арга зүйгээ илрүүлэхэд чиглүүлэх ёстой. Оношилгооны өгөгдлийг excel программ дээр гүйцэтгэх нь зүйтэй. Хоёр дахь долоо хоногийн үйл ажиллагааг оношилгооны үр дүнгээр сурагч, эцэг эхчүүдэд эргэх холбоо өгөхөд чиглүүлнэ. Үлдсэн хугацаанд оношилгооны үр дүнд үндэслэн теле хичээлийн бататгал хичээлээ явуулна.

Зөвлөмжид сурагчдын бүтээлийг үнэлэх рубрик, өөрийн үнэлгээний хуудас, 4 бүлгийн хүрээнд 6-12 дугаар ангийн агуулгын залгамж холбоо, теле хичээлийн сэдэв түүнд харгалзах суралцахуйн зорилт, оношлох даалгавар, бататгах хичээлийн жишиг арга зүйг тусгасан. Бүтэн 2 улирлын хичээлийг сар хүрэхгүй хугацаанд бататгаж эзэмшүүлэх нь бодит амьдралд хэтийдсэн зүйл, нөгөө талаас 175 теле хичээл нэг бүрийн талаар цөөн хуудсанд багтаан дэлгэрэнгүй зөвлөмжлөх боломжгүй нь ойлгомжтой. Иймд Багш Та теле хичээлийн бичлэгийг сайтар судалж, зөвлөмждөө баримжаалан бодит байдалд нийцсэн өөрийн төлөвлөгөө гаргаж хэрэгжүүлээрэй.

Сэдэв, гарчиг нэг бүрийг чухалчилбал зах нь харагдахгүй, судлагдахууны ерөнхий ба мета үр дүнд тулгуурлавал илүү дээр үр дүнд хүрэх, биелэх боломжтой зүйл гэдэгт итгэж болно.

Амжилт хүсье.

3

ФИЗИК

НЭГ. ФИЗИКИЙН БАТАТГАХ ХИЧЭЭЛИЙН ЕРӨНХИЙ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Суурь, бүрэн дунд боловсролын физикийн теле хичээлийн агуулгыг бүлэг сэдвээр багцалж, агуулыг бататгах хичээл, сургалтыг 2020 оны 9 дүгээр сард зохион байгуулна.

Хүснэгт 1. 2020 оны 9 дүгээр сард физикийн хичээлийн өмнөх ангийн агуулгыг бататгах хичээл, сургалтын үйл ажиллагааны төлөвлөлт

9 дүгээр сар7 хоног I II III IV

Хичээл 1 2 3 4 5 6 7 8

Зорилго

Теле хичээлийг үзэж судалсан байдлыг оношлох

• Теле хичээлийн агуулгыг бататгах

Агуулгын хоцрогдлыг арилгах төлөвлөлтийн дагуу хичээл, сургалтыг зохион байгуулах

• Багш сурагчдын oношилгооны үр дүнд шинжилгээ хийх

Хичээл, сургалтыг

зохион байгуулах

хэлбэр

Сурагчид теле хичээлийг үзэж судалсан байдлыг тодорхой арга, хэрэгсэл ашиглан илрүүлнэ. Тухайлбал:• Сурах арга барил• Теле хичээл үзсэн

байдал• Мэдлэг, чадвар

• Теле хичээлийн цөм агуулгыг бататгах хичээл, үйл ажиллагааг зохион байгуулах

• Оношилгооны үр дүнд хийсэн шинжилгээнд үндэслэн сурагчдын хоцрогдлыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулах

• Сурагчдын эзэмшсэн мэдлэг, чадварын түвшинг илрүүлэх

• Оношилгооны үр дүнд үндэслэн сурагчдын агуулгын хоцрогдлыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулах төлөвлөлт хийх

Тайлбар:

• Сурагчдын теле хичээлийг үзэж тэмдэглэсэн тэмдэглэл, бие дааж хийсэн дасгал даалгавар, эцэг эх, асран хамгаалагчийн дэмжлэгтэйгээр хийсэн бүтээлийг багш, сурагчид хамтран тодорхой шалгуурын дагуу боловсруулсан аргачлал бүхий хуудсаар оношилж дүн шинжилгээ хийнэ. Шалгуур гаргахдаа сурагчдад ачаалал буюу сэтгэлзүйн дарамт учруулахгүй байхаар төлөвлөхөд анхаарна. Жишээ нь: Теле хичээлийг үзээд хийсэн дэвтрийн тэмдэглэл болон хийсэн бүтээлээр үзэсгэлэн гаргана. Үүнд хичээлийн тэмдэглэл, хийсэн бүтээлийн зураг, бүтээл, телевизийн суваг бичлэгүүдийн жагсаалт гэх мэт

• Дүн шинжилгээний үр дүнгээ сурагч тус бүрт мэдээлж урамшуулж болно. Үүнд, шалгуурт суурилсан үнэлгээний хуудсыг ашиглана.

• Теле хичээлийг үзэж судалсан туршлага, хүндрэл бэрхшээл, багшаас асуух асуулт, цаашид сурах арга барилдаа тусгах шинэ санаа зэргийг асуулга, хяналтын хуудас зэрэг хэрэгслийг ашиглан сурагчид өөрийн үнэлгээ хийнэ. Багш сурагчдын өөрийн үнэлгээнд дүн шинжилгээ хийнэ.

• Теле хичээлийн цөм агуулга, сурагчдын зайлшгүй эзэмших чадвар, ШУАБ буюу хэрэглээг Блуумын таксономын танин мэдэхүйн 6 түвшний дасгал (бид энэхүү зөвлөмжид сурагчдын мэдлэг, чадварыг оношлох ажлын хуудас байдлаар боловсруулж оруулсан) даалгавраар илрүүлж, сурагчдын ташаа ойлголт, хоцрогдож буй агуулгыг бататгана.

• Суралцагчид өөрийн мэдлэг чадвартаа тулгуурлан судалгаа шинжилгээ хийх, бие даан турших, шинэлэг санаа гаргаж хэрэгжүүлэх, орчин үеийн техник технологийн хөгжилтэй холбон тайлбар хийх үйл ажиллагааг багаар болон бие даах байдлаар зохион байгуулна.

4


ХОЁР. ҮР ДҮНГИЙН ОНОШИЛГОО, ЭРГЭХ ХОЛБОО ТОГТООХ АРГАЧЛАЛ

2.1. Сурагчдын бүтээлийг оношлох аргачлал Сурагчдын теле хичээлийн тэмдэглэл, бие дааж хийсэн дасгал даалгавар, эцэг эх,

асран хамгаалагчийн дэмжлэгтэйгээр хийсэн бүтээлийг багш, сурагчид хамтран тодорхой шалгуурын дагуу боловсруулсан аргачлал бүхий хуудсаар оношилж дүн шинжилгээ хийнэ.

Рубрик нь тухайн даалгавар эсвэл суралцахуйн үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийг хэмжигдэхүйц байдлаар түвшинчилж илэрхийлсэн шалгууруудын багц хүснэгт юм.

Рубрикийг яагаад хэрэглэх хэрэгтэй вэ?• Үнэлгээний шалгуур, түвшин тодорхой байхаас гадна даалгаврын хэмжээнээс хамаарч

ямар шалгуураар оношилж болохыг тодорхойлно. Сурагчдыг оношлох үзүүлэлтүүдийг урьдчилан тодорхойлсноор багшид цаг хугацааг хэмнэх төдийгүй үнэлгээг бодитой болгоход тусална.

• Өөрийн гүйцэтгэлийг бодитой үнэлэх боломж бүрдэнэ. Рубрикт 3-5 түвшин, шалгуур боловсруулж, түүний дагуу гүйцэтгэлийг тэмдэглэж ашиглах нь богино хугацаанд бодитой оношилгоо хийхэд тусална.

• Оношилгоо хийсэн үндэслэлээ тайлбарлах боломжтой. Рубрикийг ашигласнаар багш, сурагчид даалгаврыг хэрхэн гүйцэтгэх болон тухайн даалгаврыг гүйцэтгэснээр сурагчид ямар мэдлэг, чадвар эзэмших нь ил тод болно.

• Сурагчийн идэвх оролцоог нэмэгдүүлдэг. Үнэлгээ ил тод байх нь сурагчдад сурах хүсэл тэмүүллийг төрүүлнэ.

Рубрикийг хэрхэн боловсруулах вэ?• Даалгаврын зорилгыг тодорхойлох (ямар мэдлэг, чадвар, үнэт зүйлийг үнэлэх гэж

байна вэ?)• Шалгуур үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох• Гүйцэтгэлийг түвшинчлэх (ихэнх тохиолдолд 4 байдаг.)• Түвшин хоорондын ялгааг тодорхой гаргах• Гүйцэтгэлийн түвшинд харгалзах оноог өгөх

Рубрикийг хүснэгтээр илэрхийлдэг бөгөөд хүснэгтийн баганад чанарын түвшинг, хүснэгтийн мөрийн дагуу шалгууруудыг харуулсан байдаг. Зарим тохиолдолд чанарын түвшинг мөрийн дагуу, шалгууруудыг баганад байрлуулсан байж болно. Чанарын түвшинг ихээс бага руу буюу зүүнээс баруун тал руу чиглүүлэн бичдэг нь ихэнх хүмүүс эхний баганад анхаарал хандуулдагтай холбоотой байдаг.

Рубрикийн төрөл, загварДараах төрлүүдээс тохирох загварыг сонгон боловсруулж болно. Үүнд:

1. Аналитик рубрик- тухайн бүтээгдэхүүн, үйл явцын бие даасан хэсгүүдийн шалгууруудыг тус тусад нь салган жагсаан бичдэг. Энэ арга нь давуу, сул талыг оношилж тогтоох, сурагч болон багшид явцын мэдээлэл өгөх боловч хугацаа их шаардана. Чанарын түвшинг тоо эсвэл харгалзах хэсэгт тэмдгээр тэмдэглэнэ.

2. Холистик рубрик - Давуу, сул талыг тогтооход чиглэдэггүй. Гүйцэтгэлд ерөнхий оноо өгдөг ба хугацаа арай бага шаардана.

5

ФИЗИК

3. Цогц рубрик – үйл явцыг уялдаа холбоотой байдлаар дүрсэлдэг.4. Хяналтын хуудас- сурагч даалгаврыг биелүүлсэн эсвэл биелүүлээгүй гэдгийн аль

нэг буюу тийм/үгүй гэсэн шийд маягаар дүгнэдэг. Жишээ нь Хяналтын хуудсыг та юу сурсан бэ, юу сурч байна, юу сурах хэрэгтэй байна гэдгийг илрүүлэхэд ашиглаж болно

5. Товчоолсон рубрик- нэг удаа хэрэглээд дуусгах эсвэл тасралтгүй үйл ажиллагааг хянах зорилгоор цаг хугацааны явцад сурагчид гарсан өөрчлөлтийг бүртгэж болно. Жишээ нь: Сурагч сорил туршилтыг хийж байгааг ажиглалтаар дүгнэж, долоо хоног бүрийн биелэлтэд зориулан цуврал багануудыг багтаасан байх бөгөөд тухайн сурагчийн ахицыг бүртгэж хөтөлнө.

6. Урт хугацааны рубрик- цаг хугацааны ахицын рубрик юм. Энэ рубрик нь тодорхой төсөл, бие даалтын ажлын шалгуур буюу үр дүнг багтаасан байна. Сурагч тухайн хүлээж буй түвшинг эзэмшсэн үед тэрхүү шалгуур буюу үр дүнг оноожуулж дүгнэдэг.

7. Процессын рубрик- хамтын суралцахуй, манлайлал, харилцаа, хандлагыг оноогоор дүгнэхэд хэрэглэдэг.

8. Бүтээгдэхүүний рубрик- эцсийн бүтээгдэхүүний бүрдэл бүрийн нарийвчилсан илэрхийлэл, тодорхойлолтуудыг багтаадаг. Процессын рубриктэй хамтад нь хэрэглэхэд тохиромжтой байдаг.

9. Зэрэглэл тогтоох хэмжүүр- сурагчдын ур чадвар, өөртөө итгэх итгэл, суралцахуйдаа тааламжтай байдал зэргийг шалгахад хэрэглэнэ.Сурагчид физикийн теле хичээлийн агуулгыг тэмдэглэж, хөтөлсөн байдлыг оношилж,

шинжилгээ хийх рубрикийн загварыг хүснэгт 2-т харуулав.

Хүснэгт 2. Сурагчийн дэвтрийн тэмдэглэлд оношилгоо хийх рубрикШалгуур Маш сайн Дунд зэрэг Хангалтгүй

Дэвтэр дэх тэмдэглэл

Бүх теле хичээлийг агуулгыг тэмдэглэсэн

Зарим теле хичээлийн агуулгыг тэмдэглэсэн

Теле хичээлийн агуулгыг тэмдэглээгүй

Дэвтрийн бичиглэл

Шинжлэх ухааны агуулгыг бүрэн гүйцэд, ойлгомжтой бичиж тэмдэглэсэн

Тэмдэглэл дутуу, эмх замбараагүй тэмдэглэсэн.

Сурагч шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголтыг бүрэн эзэмшсэн нь эргэлзээтэй.

Шинжлэх ухааны санааг тусган тэмдэглэж чадаагүй.

буруу ташаа ойлголттой байгааг харуулсан

Дэвтрийн бичиглэлийг баяжуулсан

Шинжлэх ухааны ойлголт, агуулгыг бичвэрээр илэрхийлэхээс гадна зураг, бүдүүвч, диаграмм, графикаар илэрхийлж тэмдэглэл хөтөлсөн

Шинжлэх ухааны ойлголт, агуулгыг зураг, бүдүүвч, диаграмм, графикаар илэрхийлсэн боловч утга санааг бүрэн илэрхийлж чадаагүй

Шинжлэх ухааны ойлголт, агуулгыг зураг, диаграмм, графикаар илэрхийлж тэмдэглэл хөтлөөгүй.

6

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖХү

снэг

т 3

. Сор

ил т

урш

илт

ын

явца

д ш

инж

лэн

судл

ах а

рга

бари

лын

эзэм

шил

тий

г үн

элэх

руб

рик

Үйл

Үнэл

гээн

ий ш

алгу

ур

Ханг

алтт

ай с

айн

Ханг

алтт

айС

айж

руул

ах

шаа

рдла

гата

йА

нхаа

рах

шаа

рдла

гата

й

Таам

агла

л дэ

вшүү

лэх

Хар

галз

ах т

аам

агла

л дэ

вшүү

лсэн

Хар

галз

ах т

аам

агла

л дэ

вшүү

лсэн

Хар

галз

ах т

аам

агла

л дэ

вшүү

лсэн

Уялд

аа х

олбо

огүй

таа

маг

лал

ба б

олом

жгү

й зү

йл

дэвш

үүлс

эн

Таам

агла

лаа

нягт

лахы

н ту

лд х

арга

лзах

мэд

лэги

йг

хэрэ

глэс

эн

Таам

агла

лаа

нягт

лахы

н ту

лд х

арга

лзах

мэд

лэги

йг

хэрэ

глэс

эн

Таам

агла

лаа

нягт

лахы

н ту

лд х

арга

лзах

мэд

лэги

йг

хэрэ

глээ

гүй

Таам

агла

лаа

нягт

лахы

н ту

лд х

арга

лзах

мэд

лэги

йг

хэрэ

глээ

гүй

Хэм

жиг

дэхү

үнүү

дийн

хол

боо

хам

аарл

ыг о

йлго

сон

Хэм

жиг

дэхү

үнүү

дийн

хол

боо

хам

аарл

ыг о

йлго

хгүй

Хэм

жиг

дэхү

үнүү

дийн

хо

лбоо

хам

аарл

ыг

ойлг

охгү

й

Хэм

жиг

дэхү

үнүү

дийн

хол

боо

хам

аарл

ыг о

йлго

хгүй

Сор

ил т

урш

илты

г тө

лөвл

өх,

гүйц

этгэ

х

Удир

дан

хувь

сах

хэм

жиг

дэхү

үний

г ялг

ан т

аних

Удир

дан

хувь

сах

хэм

жиг

дэхү

үний

г ялг

ан т

аних

Тогт

мол

бар

их

хэм

жиг

дэхү

үний

г орх

ихХ

эмж

игдэ

хүүн

үүди

йг

ойлг

охгү

й ба

йх

Тогт

мол

бар

их х

эмж

игдэ

хүүн

ба

даг

алда

н ху

вьса

гч

хэм

жиг

дэхү

үний

г ялг

ах

Тогт

мол

бар

их х

эмж

игдэ

хүүн

ба

даг

алда

н ху

вьса

гч

хэм

жиг

дэхү

үний

г ялг

ахы

г ор

олдо

х

Хэм

жиг

дэхү

үний

г ялг

ах

орол

длог

о хи

йхгү

й ба

йхХ

эмж

игдэ

хүүн

ийг я

лгах

ор

олдл

ого

хийх

гүй

байх

Хэд

хэд

эн о

ролд

лого

хий

хХ

эд х

эдэн

оро

лдло

го х

ийх

Зөвх

өн н

эг о

ролд

лого

хий

хЗө

вхөн

нэг

оро

лдло

го х

ийх

Тохи

ром

жто

й хэ

рэгл

эгдэ

хүүн

ийг с

онго

хТо

хиро

мж

той

хэрэ

глэг

дэхү

үний

г сон

гох

Сон

госо

н хэ

рэгл

эгдэ

хүүн

ий

зари

м н

ь то

хиро

мж

гүй

Сон

госо

н хэ

рэгл

эгдэ

хүүн

ий

ихэн

х нь

тох

иром

жгү

й

Турш

илты

г дав

тан

гүйц

этгэ

х за

маа

р үй

лийн

алх

маа

ба

рим

тжуу

лах

Үйли

йн а

лхм

аа б

арим

тжуу

лах

Үйли

йн а

лхм

ын

бари

мтж

уула

лт д

утуу

Бичс

эн ү

йлий

н ал

хам

нь

цэгц

гүй

Үйли

йн а

лхм

аа т

усга

сан

төлө

влөл

тийн

бүд

үүвч

, зу

рагл

ал га

ргах

Үйли

йн а

лхм

аа т

усга

сан

төлө

влөл

тийн

бүд

үүвч

, зу

рагл

ал га

ргах

Төлө

влөл

тийн

бүд

үүвч

, зу

рагл

ал о

новч

гүй

Төлө

влөл

тийн

бүд

үүвч

, зу

рагл

ал х

ийж

чад

ахгү

й

7

ФИЗИК

Өгө

гдөл

цуг

луул

ах

ба т

анил

цуул

ах /

тооц

ооло

х со

рил

турш

илты

н үе

д /

Өгө

гдли

йг т

эмдэ

глэх

хү

снэг

т зо

хиод

ог б

айх

(бүх

хэ

мж

игдэ

хүүн

ба

хэм

жил

тийн

нэ

гжүү

д)

Өгө

гдли

йг т

эмдэ

глэх

хү

снэг

т зо

хиод

ог б

айх

(бүх

хэ

мж

игдэ

хүүн

ба

хэм

жил

тийн

нэ

гжүү

д)

Өгө

гдөл

цуг

луул

ахӨ

гөгд

өл н

ь ал

даат

ай

Өгө

гдли

йн х

олбо

о ха

маа

рлы

г ха

руул

сан,

тох

иром

жто

й гр

афик

бай

гуул

ах (г

раф

икий

н нэ

р, т

энхл

эгий

н нэ

р, н

эгж

, ж

игд

хува

арь,

цэг

үүд,

цэ

гүүд

ийг х

олбо

сон

зохи

мж

той

шуг

ам, ш

угам

ын

ялга

х тэ

мдэ

г)

Өгө

гдли

йн х

олбо

о ха

маа

рлы

г ха

руул

сан,

тох

иром

жто

й гр

афик

бай

гуул

ах (г

раф

икий

н нэ

р, т

энхл

эгий

н нэ

р, н

эгж

, жиг

д ху

ваар

ь, ц

эгүү

д, ц

эгүү

дийг

хо

лбос

он ш

угам

)

Граф

ик б

айгу

улса

н, гэ

хдээ

ху

ваар

ь ж

игд

биш

, нэр

, нэ

гж б

ичээ

гүй,

цэг

үүди

йг

холб

осон

шуг

ам н

ь зо

хим

жгү

й

Граф

ик б

айгу

улаа

гүй

Чан

ары

н аж

игла

лт х

ийсэ

нЧ

анар

ын

ажиг

лалт

хий

сэн

Чан

ары

н аж

игла

лт

хийг

ээгү

йЧ

анар

ын

ажиг

лалт

хий

гээг

үй

Өгө

гдөл

цуг

луул

ах

ба т

анил

цуул

ах /

Чан

ары

н со

рил

турш

илты

н үе

д/

Өгө

гдли

йг н

ямба

й гү

йцэд

, он

овчт

ой, з

өв б

үртг

эсэн

Өгө

гдли

йг б

үртг

эсэн

Өгө

гдөл

дут

ууӨ

гөгд

өл ц

углу

улаа

гүй

Өгө

гдөл

нь

тооц

огдо

хуйц

Дар

аалл

ыг т

эмдэ

глэс

энӨ

гөгд

өл д

араа

лалг

үй,

тооц

огдо

хгүй

Өгө

гдөл

цуг

луул

аагү

й

Утга

сан

ааг т

одор

хой

ялга

н ха

руул

ж ц

эвэр

ням

бай

зурс

анУт

га с

анаа

г тод

орхо

й ял

ган

хару

улж

зур

сан

Утга

сан

ааг я

лган

хар

уулж

зу

рсан

Зура

г зур

аагү

й

Өгө

гдли

йн

шин

жил

гээ

ба

дүгн

элт

хийх

Өгө

гдөл

д үн

дэсл

эн д

үгнэ

лт

гарг

ахӨ

гөгд

өлд

үндэ

слэн

дүг

нэлт

га

ргах

Дүг

нэлт

гарг

ахД

үгнэ

лт н

ь он

овчг

үй

Таам

агла

лаа

бата

лсан

Таам

агла

лаа

бата

лсан

Зари

м т

аам

агла

л нь

ба

тлаг

дсан

Дүг

нэлт

нь

таам

агла

лтай

хо

лбоо

гүй

Турш

илта

ар т

авиг

дсан

ас

уудл

ыг х

өндс

өнТу

ршил

таар

тав

игдс

ан

асуу

длы

г хөн

дсөн

Турш

илта

ар т

авиг

дсан

ас

уудл

ыг х

өндс

өнТу

ршил

таар

тав

игдс

ан

асуу

длы

г хөн

дөөг

үй

Турш

илты

н ал

даа,

алд

аа

гарс

ан ш

алтг

аан,

түү

нийг

ба

гасг

ах а

рга

зам

ыг я

лгас

ан

Турш

илты

н ал

даа,

алд

аа

гара

х бо

лом

жит

шал

тгаа

ныг

тогт

оосо

н

Турш

илты

н ал

даан

ы э

х үү

свэр

ийн

шал

тгаа

ныг

тогт

оого

огүй

Турш

илты

н ал

даан

ы э

х үү

свэр

ийн

шал

тгаа

ныг

тогт

оого

огүй

Цаа

шид

тур

ших

асу

удлы

г дэ

вшүү

лэхэ

д үр

дүн

гээ

ашиг

лах

Цаа

шид

тур

ших

асу

удлы

г дэ

вшүү

лж ч

адах

гүй

Цаа

шид

тур

ших

асу

удлы

г дэ

вшүү

лж ч

адах

гүй

Цаа

шид

тур

ших

асу

удлы

г дэ

вшүү

лж ч

адах

гүй

8


2.2. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ хийх арга хэрэгсэл

Өөрийн үнэлгээний зорилгоСурагчдад өөрсдийн бүтээлийг үнэлэх, сайжруулах, хийсэн зүйлийн талаар эргэцүүлэн

бодох, цааш хөгжүүлэх зорилгоо тодорхойлох бодит шаардлагыг бий болгож, идэвхтэй суралцахуйг дэмжихэд оршино.

Өөрийн үнэлгээний арга хэрэгсэлСурагчийн өөрийгөө үнэлэх чадвар нь цаг хугацааны туршид улам туршлагажиж,

хөгжиж байдаг учраас өөрийн үнэлгээг хөгжүүлэхийн тулд багш нар ямар ч үед хэрэглэж болохуйц өөрийн үнэлгээний арга, хэрэгслийг сонгох хэрэгцээ шаардлага гардаг. Бид сурагчийн ялгаатай байдалд тохируулах хэд хэдэн арга, хэрэгслийг зөвлөж байна. Багш өөрийн үнэлгээний хуудас, хэрэгслийг тараан өгч, сурагчдаар өөрийн үнэлгээ хийлгэж сурагчдын өөрийн үнэлгээнд дүн шинжилгээ хийж ажиллах талаар эцэг эх, сурагчдад зөвлөнө.

1. Асуулгын арга

Хүснэгт 4. Сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас

Теле хичээлийг Би хэр судалсан бэ?Сурагчийн нэр................................................ Анги...........................

Та бүхэн үзсэн теле хичээлээ эргэн санаж, дараах асуултын дагуу хариулахдаа “Тийм”, “Заримдаа”, “Огт үгүй” гэсэн хувилбаруудын аль нэгийг сонгож, тохирох мөрөнд √ тэмдэглэл хийгээрэй.

Тийм Заримдаа Огт үгүйТеле хичээлүүд надад маш сонирхолтой байсан.

Би теле хичээлүүдээ бүгдийг нь үзэж, дэвтэртээ тэмдэглэж авсан.

Би теле хичээлийг ойлгож тэмдэглэхийн тулд тухайн хичээлийн бичлэгийг дахин үзэж байсан.

Би теле хичээлийг маш сайн ойлгож байсан.

Би теле хичээлээр заасан туршилтуудыг гарын доорх материал ашиглан бие даан туршиж үзсэн.

Би теле хичээлээр өгсөн гэрийн даалгавруудыг цаг тухайд нь хийж гүйцэтгэсэн.

Би теле хичээлийн нэмэлт даалгавруудыг бүрэн гүйцэд хийж, багшдаа онлайнаар илгээж байсан.

Теле хичээл хийхэд надад аав, ээж, ах, эгч нар тусалдаг байсан.

Би теле хичээлээр физикийн өмнөх ангид судалсан мэдлэг, ойлголтоо бататгасан.

Би анги дэвшин суралцахдаа физикийн хичээлийг илүү сайн сонирхон судална.

Теле хичээлээс би .............................................................................................................. ... ................................................................................................................................................ ..............................................................................................................................-ыг сурлаа

9

ФИЗИК

Багшид зориулсан санамж: • Сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудсыг бөглүүлснээр тухайн ангийн оношилгооны

үр дүн, сурагчдын дэвтрийн тэмдэглэлд рубрик ашиглан үнэлсэн үнэлгээ зэрэг бусад мэдээллүүдтэй харьцуулалт хийж, сурагчдын идэвх сонирхол, сэдэл, хандлагыг илрүүлэх, оношлоход ашиглаж болно.

• Сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудсыг бөглөх хугацаа 10 минутаас хэтрэхгүй байна.

• Багш сурагчийн бичсэн саналыг уншиж, дараагийн хичээлээр хариу өгөх ба хичээл төлөвлөлтөд тусгаж, ашиглана.

2. “2 од, 1 хүсэл” аргаЭнэ аргыг багш нар хичээл сургалтдаа түлхүү хэрэглэдэг хэдий ч теле хичээлийн

оношилгоонд хэрэглэх бүрэн боломжтой юм. Ингэхдээ доорх хүснэгтийг сурагч бүрээр бөглүүлэн теле хичээлийн үр нөлөөг илрүүлж болно.

2 одАнги: ........................................Бүлэг: ......................................

1 хүсэл Анги: ........................................Бүлэг: ......................................

Теле хичээлийг үзээд хамгийн сайн ойлгосон 2 хичээлийн сэдвээ бичнэ үү.

Илүү сайн ойлгох шаардлагатай 1 хичээлийн сэдвээ бичнэ үү.

3. Эргэцүүлсэн тэмдэглэлийн арга

ЭРГЭЦҮҮЛСЭН ТЭМДЭГЛЭЛ

Өнөөдрийн сурсан зүйлийн хамгийн чухал зүйл юу байв? Яагаад?..............................................................................................................................................Ямар асуудал гарч ирэв. Хариултаа олохын тулд юу хийх хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?..............................................................................................................................................Хамгийн чухал зүйл юу вэ? Яагаад..............................................................................................................................................

10


2.3. Сурагчийн мэдлэг, чадварыг оношлох, дүн шинжилгээ хийх аргачлалБид III, IV улиралд үзсэн теле хичээлийн агуулгын дагуу сурагчийн

мэдлэг, чадварыг оношлох ажлын хуудсыг анги тус бүрээр бэлтгэсэн. Ажлын хуудсын үр дүнг боловсруулахад дөхөм болгох үүднээс үнэлэх аргачлал бүхий “Excel” файл бэлтгэсэн бөгөөд та бүхний хэрэгцээнд тулгуурлан уг файлд томьёо оруулсан тул, ашиглахад хялбар болно. Тодруулбал, оношилгоо хийхдээ excel программын үр дүн болон оношлох

ажлын хуудсыг ашиглан нэгтгэх боломжтой. Excel хүснэгтээ гаргахдаа гар утсандаа QR аппликешн татаж суулгасан байх хэрэгтэй

ба энэхүү QR кодыг гар утсаараа уншуулж, холбоосыг интернетийн орчинд хуулахад zuvlumj холбоос гарч ирнэ. Энэ холбоос руу ороход үр дүнг тэмдэглэх excel файл байх ба түүнийг татаж аваад сурагчдын мэдлэг, чадварыг оношлох ажлын хуудасны үр дүнг оруулна.

1. Excel программын үр дүнг ашиглан хэрхэн шинжилгээ хийх талаар IX ангиар жишээлж танилцуулъя.

Хүснэгт 5. Сурагчдын мэдлэг, чадварыг оношлох даалгаварт хийх шинжилгээ

9 дүгээр ангийн сурагчдын мэдлэг, чадварыг оношлох даалгавар нь 13 асуулт, даалгавартай. Үүнд, 2, 3, 11-р даалгавар нь теле хичээл үзсэн эсэхийг, 1, 5, 10, 11, 12-р даалгавар нь тухайн бүлэг сэдвийн талаар ямар ойлголттой байгааг тандах, бусад даалгавар нь эзэмшсэн чадварыг илрүүлэх зорилготой.

Excel файлын “оношлох” sheet-нд сурагчдын гүйцэтгэлийг бичихдээ хүснэгт 6-ийн тайлбарын дагуу “ү”, “д”, “м”, “0” гэсэн тэмдэгтийг ашиглан засалт хийхэд тухайн ангийн сурагчдын гүйцэтгэл болон асуулт тус бүрийн авсан онооны нэгтгэл нь босоо болон хэвтээ баганад өгөгдсөн томьёогоор шууд бодогдож гарна. Үүний үр дүнд “хичээл үзэлтийн дүнд” гэсэн дараагийн sheet дээр нийт сурагчдын гүйцэтгэлийн дундаж хувь аль түвшинд харгалзаж байгаа нь графикаар харагдана. Харин “эзэмшсэн чадварын дундаж хувь” гэсэн sheet дээр сурагч тус бүрийн гүйцэтгэлийн графикийг 3 түвшний хаана байгаагаар харж болно. Сурагчдын мэдлэг, чадварын гүйцэтгэл анги болон сурагч бүрээр ялгаатай байх тул тэмдэглэгээ (засалт), өнгө, үр дүнгийн график нь мөн өөр өөр байх нь ойлгомжтой юм. 9-р ангийн хувьд засалт хийхдээ 2-р асуултад зөв хариулсан бол “ү”, буруу хариулсан бол “0”, 4-р асуултад зөв хариулсан бол “м”, буруу бол “0”, 1-р асуултад зөв бол “д”, буруу бол “0” гэх мэтээр тэмдэглэнэ. Ийм тэмдэглэгээг анги тус бүрийн оношлох sheet-д оруулсан.

Хүснэгт 6. Сурагчдын гүйцэтгэлийг тэмдэглэх

11

ФИЗИК

Хүснэгт 7. 9 дүгээр ангийн сурагчдын гүйцэтгэлийг тэмдэглэх тэмдэглэгээАсуултын дугаар Тэмдэглэгээ

Теле хичээл үзсэн 2, 3, 11 үОйлголт 1, 5, 10, 11, 12 дМэдлэг чадвар эзэмшилт 4, 6, 7, 8, 9, 13 мОролдлого хийгээгүй 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 0

Дээрх тэмдэглээг хийж үр дүн гарсны дараа тухайн өгөгдөл, мэдээллийг хэд хэдэн янзаар ашиглаж болох юм. Асуулт бүрийн харгалзах баганад теле хичээлийн дугаар, огноог оруулсан тул аль хичээлийг үзсэнийг мэдэх боломжтойгоос гадна үзээгүй байсан ч тухайн сэдвийн хүрээнд ямар мэдлэг, чадвартай байгааг баримжаалах боломжтой юм. Тодруулбал, 9 дүгээр ангийн оношлох ажлын хуудсын 2 дугаар даалгаврыг сурагч буруу хариулсан бол теле хичээлийг үзээгүй буюу “0” тэмдэглэгээ хийх боловч 1 дүгээр даалгаврыг зөв хариулбал “д” тэмдэглэгээ хийж, тухайн сурагч бие цахилгаанжих үзэгдлийн талаар өмнөх мэдлэг, ойлголттой байгааг илрүүлэх юм. Анги тус бүрийн үнэлгээ ялгаатай гарах учраас хичээлийн төлөвлөгөө ялгаатай байх шаардлага гарч болох юм. Иймд нийт гүйцэтгэлийн хувийг 0-30 бага, 31-65 дундаж, 65 буюу түүнээс дээш гэсэн 3 түвшинд хуваасан ба багш тухайн ангийн сурагчдын гүйцэтгэлийн үр дүн эдгээр түвшний хаана нь байгааг тодорхойлох юм. Үүний дараа суурь боловсрол (6-9 дүгээр анги)-ын зөвлөмжид оруулсан 3 түвшний “хичээлийн санаа”-г авч, хичээлийн төлөвлөгөөгөө боловсруулаарай. 6-9 дүгээр ангийн теле хичээлүүдэд туршилт, дадлага ажил олон хийгдсэн тул тухайн хичээлийн агуулгыг төлөвлөхдөө сурагчдаар туршилт хийлгэх, ажлын хуудас өгч ажиллуулах, өөрийн үнэлгээний хуудас ашиглах зэрэг үйлүүдийг хийх нь интеграц хичээл зохион байгуулахад багшид илүү дөхөм болно. Мөн сурагчдын гүйцэтгэсэн ажлын хуудсанд дүн шинжилгээ хийж, тухайн сэдвийн хүрээнд агуулгын багтаамжийг ихэсгэх/багасгах, цагийг зохистой хуваарилахад анхаараарай.

2. Оношлох ажлын хуудсаар анги, бүлэг бүрт хэрхэн шинжилгээ хийх талаар танилцуулъя.Сурагчдын мэдлэг,

чадварын түвшинг сурагч бүрээр (excel файлын хэвтээ мөр); тухайн ангийн гүйцэтгэлийн дундаж хувийг оношлох даалгавар бүрээр (excel файлын босоо багана) боловсруулж гаргасан үр дүн болон хүснэгт 8-ыг ашиглан анги, бүлэг тус бүрээр шинжилгээ хийж болно. Энэ шинжилгээ нь аль ангид, физикийн аль сэдвийг, ямар түвшинд, хэр хугацаанд бататган судлах зураглалыг бий болгох юм. Мөн багш хичээлээ төлөвлөхдөө ямар чадварыг хөгжүүлэх туршилт, ажлын хуудас ашиглахаа шийдэхэд дэмжлэг болно. Энэ хуснэгт нь QR код унших талбарт байх бөгөөд багш ямар гүйцэтгэлийг илүү олж харах гэж байгаагаас хамаарах тэмдэглэгээг өөр өөр хийж болно. Мөн google form ашиглан асуулга боловсруулах, боломжтой.

Хүснэгт 8. Сурагчдын мэдлэг, чадварыг оношлох ажлын хуудсанд хийх шинжилгээ

12


БДБ-ын хувьд сурагчдын мэдлэг, чадварыг оношлох оношилгооны үр дүн болон теле хичээлийн агуулгад баримжаалан хичээлээ төлөвлөх боломжтой. Хичээл төлөвлөхөд шаардлагатай программ хангамж болон онолын агуулгын зөвлөмжийг 1-2 сэдэв дээр бичиж оруулсан.

1. Ямар нөхцөлд хөшүүргээр хүнд ачааг өргөхөд хялбар байх вэ?а. ачааг тулгуураас холдуулах, дарах цэгийг

тулгуураас холдуулахб. ачааг тулгуураас холдуулах, дарах цэгийг

тулгуурт ойртуулахв. ачааг тулгуурт ойртуулах, дарах цэгийг

тулгуураас холдуулахг. ачааг тулгуурт ойртуулах, дарах цэгийг

тулгуурт ойртуулах2. Хөшүүргийн тулах цэгээс хүч үйлчлэх цэг хүртэлх

зайг юу гэж нэрлэдэг вэ?а. мөрб. тулах цэгв. үйлчлэлийн цэгг. хөшүүрэг

3. Зурагт өгөгдсөн тайлбарыг зөв сонгоно уу

а. баруун мөр 1 нэгж, ачаа 1 ширхэг, зүүн мөр 1 нэгж, ачаа 1 ширхэг

б. баруун мөр 2 нэгж, ачаа 1 ширхэг, зүүн мөр нэгж, ачаа 1 ширхэг

в. баруун мөр 3 нэгж, ачаа 1 ширхэг, зүүн мөр 1 нэгж, ачаа 2 ширхэг

г. баруун мөр 1 нэгж, ачаа 1 ширхэг, зүүн мөр 2 нэгж, ачаа 2 ширхэг

6 ДУГААР АНГИЙН СУРАГЧДЫН МЭДЛЭГ ЧАДВАРЫГ ОНОШЛОХ АЖЛЫН ХУУДАС

Үзсэн теле хичээлээ эргэн санаж дараах асуулт даалгаврыг хийгээрэй.

Анги: …..........… Бүлэг: .…......….. Сурагчийн нэр: …….............……………………………..

4. Зургийн өгөгдлийн зөв тайлбарыг сонгоно уу.а. 1х 1<3 х 2б. 3 х 1>1 х 2в. 1 х 1>3 х 2

6. Зүүн мөрөнд үйлчлэх ачааны хэмжээ хэд вэ?

5. Дараах зургийг ашиглаад асуултад хариулна уу. Зүүн мөрний хэд дэх нэгж дээр ачаа зүүсэн байна вэ?

а.10 г б. 20 г в. 30г г. 40 г7. Баруун мөрний үл мэдэгдэх ачааг 50 г гэж үзвэл

хөшүүрэг тэнцвэртэй байхын тулд “А” цэг хэдэн нэгжээр, хаашаа шилжих вэ?

8. Хөшүүргийн тэнцвэрийн нөхцөл ашиглан тооцоолол хийсэн хүснэгтэд өгөгдсөн мэдээллээс алдааг олно уу.

а. 15 ба 4 б. 30 ба 3в. 60 ба 1г. 20 ба 3

Зүүн мөр Баруун мөрАчаа (г) Мөр Ачаа (г) Мөр

20 315 430 360 1

а. 2б. 3

в. 4г. 5

Зүүн мөр

10 г

Баруун мөр А

?

Зүүн мөр

10 г


?

Зүүн мөр

10 г


?

а. тулах цэг рүү 1 нэгжб. тулах цэг рүү 2 нэгжв. байрнаасаа баруун гар тийш 1 нэгжг. байрнаасаа баруун гар тийш 2 нэгж

13

ФИЗИК

1. Зураг тус бүрт ямар гэрэл үүсгэгч байсан бэ? Асуултын хариултыг зураг тус бүрийн доор бичнэ үү.

6. Гэрлийн даалгаварт перископ хийхдээ юуг анхаарсан бэ?

................................................................................................................

7. Перископоор юу ямар үед харж болох талаар сэтгэгдлээ бичээрэй.

................................................................................................................

8. Хөх, улаан, ногоон өнгийг гэрлийн үндсэн 3 өнгө гэнэ. Улаан ногоон гэрлүүдийг хольж тусгахад ямар өнгө гарах вэ?

а. хөх б. ягаан в. шар г. цэнхэр

9. Нимбэг яагаад шар өнгөтэй харагддаг вэ? ........................................................

10. Туссан цацраг, ойсон цацрагууд нь гадаргын хувьд тэгш хэмтэй байх ойлтыг..........................гэнэ.

2. Гэрлийн цацрагуудыг ашиглан хавтгай толинд дурс байгуулаарай.

4. Аквариумтай усанд гэрлийн цацрагийг тусгахад дэлгэц дээр гэрлийн хоёр тусгал харагдаж байгааг чи юу гэж бодож байна вэ? Зураг дээрх тусгалууд хаанаас ойсныг дээрх зайд бичээрэй.

5. Перископын дотор талыг зурагт харуулжээ. Зургийг ажиглаад цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж бичнэ үү. А ба В хэсэгт ………..........………….............................. байрлуулна.

7 ДУГААР АНГИЙН СУРАГЧДЫН МЭДЛЭГ, ЧАДВАРЫГ ОНОШЛОХ АЖЛЫН ХУУДАС



............................

....................................................................................

3. Толины өмнө хэдэн биет байна вэ?

Толинд цагийн дүрс харагдана. Цаг хэд болж байна вэ?

Туссан өнцөг 50° 42°Ойсон өнцөг 30°

11. Хавтгай толь, лазерын гэрэл, өнцөг хэмжигчтэй зураг, толь тогтооч зэрэг хэрэглэгдэхүүн ашиглан туршилт хийжээ. Туршилтын үр дүнг хүснэгтэд тэмдэглэсэн байна. Хоосон нүдэнд туссан болон ойсон өнцгийг тооцоолж бичнэ үү.

12. Дараах зураг дээр хоёр төрлийн ойлтыг харуулжээ. Зураг тус бүрийн доор ойлтыг тодорхойлж бичнэ үү.

…........…........ …........…........

14


1. Монголын нууц товчоонд өгүүлснээр цэргүүд дайлаар ирж байгааг хуагчин эмгэн бусдаас түрүүлж мэдэхдээ газар чагнаж, морин төвөргөөний чимээг сонссон нь дууны ямар үзэгдэл вэ? ........................................................................ ........................................................................

5. Штангенциркулийн хуваарь унших зааврыг нөхөж бичнэ үү.

6. Хэмжигдэхүүний тохирох нэгжийг √ тэмдэгт ашиглан дараах хүснэгтийг бөглөнө үү.

7. Зургаас харахад 4 өөр төрлийн шингэнийг нэг саванд хийсэн байна. 4 шингэн хоорондоо холилдохгүйгээр үе давхарга үүсгэн зааглагдсан байна. Үүний шалтгаан нь юутай холбоотой гэж үзэж байна вэ? ....................................................... .......................................................

8. Эгшиг, аялгууны тод, сул дуугарах нь морин хуурын чавхдасны ..................-ыг ихсэж, багасаж байгаатай холбоотой.а. Хэлбэлзэл б. Далайц в. Давтамж

9. 72 км/ц-ийг м/с-ээр илэрхийл. а. 25 м/с б. 5 м/с в. 2м/с.

2. Яагаад алтан гадас одоор зүг чигээ баримжаалдаг вэ? Өөрийн бодлоо бичнэ үү. ........................................................................ ........................................................................

3. Stellarium программ ашиглан алтан гадас ба долоон бурхан одны ордыг хэрхэн тодорхойлох алхмуудыг жагсаа:• Stellarium ‘программаа нээнэ.• Монгол Улсыг сонгоно.• Улаанбаатар хотыг сонгоно. Цэгийн оронд дараагийн алхмуудыг

бичнэ үү.. ........................................................................ ........................................................................

4. Дараах зурагт харуулсан дууны долгионы хэлбэлзлийг дуу тархах орчинтой нь зөв харгалзуулаарай.




ОРЧИН

УС

АГААР

ХАТУУ

Үндсэн шугамын хуваарийг тэмдэглэж авах

............................................................................................................................................................

Үндсэн шугамын заалт дээр нониусын давхардсан тоог штангенциркулийн

нарийвчлалаар үржиж нэмнэ.

м3 г см кг/м3 градус секундУртХугацааЭзлэхүүнМассНягтТемператур

15

ФИЗИК

9 ДҮГЭЭР АНГИЙН СУРАГЧДЫН МЭДЛЭГ, ЧАДВАРЫГ ОНОШЛОХ АЖЛЫН ХУУДАС



1. Яагаад ус хазайгаад, цамцанд шаар наалдаад, слайдад үс татагдаад байна вэ?

7. Амперметрийн заалт I=0.2 А байв. Дараах гурван байрлалд хэлхээгээр гүйх гүйдлийн хүч ямар байх вэ?

8. Цахилгаан хэлхээгээ схемээр дүрсэлнэ үү?

9. Дараах зургийг ажиглаад энергийн хувирлыг бичнэ үү?

10. Цаасан могойг доороос нь зурагт үзүүлсэн байдлаар халаажээ. Гэтэл цаасан могой эргэлдсэн байна. Яагаад цаасан могой эргэлдсэн юм бол оо? Бодлоо бичнэ үү?

11. Зургийг ажигла. Ямар ямар хэлбэрээр дулааны энерги зөөгдөж байгааг бичээрэй.

2. Доор өгөгдсөн цахилгаан хэлхээний схем тэмдэглэгээг нэрлэнэ үү.

3. Аль тохиолдолд чийдэн тод асах вэ?

4. Чийдэн яагаад тод асаж байгаа талаар өөрийн бодлоо илэрхийлж бичээрэй.

.......................................................................................

.......................................................................................

5. Дараах багажийн хэмжих хязгаар, хуваарийн үнэ болон багажийн заалтыг зургаас ажиглаад нөхнө үү.

6. Ороомгийн соронзон хүч ороодсын тооноос хэрхэн хамаарахыг судлахын тулд ямар хэмжигдэхүүнийг тогтмол байлгаж ямар хэмжигдэхүүнийг өөрчлөх хэрэгтэй вэ?

...................................................................................

...................................................................................

....................... ....................... .......................

а. б.

хэмжих хязгаар ….. Ахуваарийн үнэ …… Абагажийн заалт ….. А

хэмжих хязгаар ….. Vхуваарийн үнэ ……. Vбагажийн заалт …… V

АB C

IA= … А IB=… А IC= … А

Тогтмол байлгах хэмжигдэхүүнӨөрчлөх хэмжигдэхүүн

16





1. Цуваа болон зэрэгцээ холболтын хувьд хүчдэл, гүйдлийг тодорхойлж бичнэ үү.

2. Омын хуулийг томьёолж бичнэ үү.

3. 12 В ЦХХ-тэй батарейд холбосон чийдэн бүрэн гэрэлтэж байгаа бол гүйдэл, хүчдэл, эсэргүүцлийн хамаарлыг илэрхийлэх тэгшитгэл бичнэ үү.

5. Шилэнд гэрэл тарах хурд 1.6 108 м/с шилний хугарлын илтгэгчийг олно уу?

................................................................................... ...................................................................................

6. Ойрын харааны гажгийг засахад ямар төрлийн линзтэй нүдний шил зүүлгэдэг вэ? а. Хүнхэр линзб. Гүдгэр линз

7. Бөмбөлөг толины томьёог гүйцээж бичнэ үү.

8. Зургийг ажиглаад тохирохыг харгалзуулан холбоно уу.

9. Хатуу төлөвөөс шингэн төлөвт шилжихийг .................................. гэнэ. а. Хайлахб. Царцахв. Ууршихг. Конденсацлахд. Сублимаци

10. 2 кг тоосгыг 20°С –ээс 220°С хүртэл халаахад шаардагдах дулааныг ол. Тоосгоны дулаан

багтаамж 0.75 ................................................................................... ...................................................................................

11. Ус буцалгагчийн гэрэл яагаад асаж унтардаг вэ? ................................................................................... ...................................................................................

4. Дараах хэлхээний чийдэнд зэрэгцээ холбогдсон вольтметр зураарай. Ү-ээр тэмдэглэсэн элементийг нэрлэнэ үү.

………………………………………………

а. C цэгб. O цэгв. OC цэгг. F цэг

1. Фокусын цэг2. Толины төв3. Муруйлтын төв4. Гол оптик тэнхлэг

Гүйдлийн хүч ............... Хүчдэл .........................

Гүйдлийн хүч ............... Хүчдэл .........................

Резистороор гүйх гүйдлийг тодорхойлно

уу?………………………………………………

Резистор дээр унах хүчдэлийг тодорхойлно

уу?………………………………………………

17

ФИЗИК

11 ДҮГЭЭР АНГИЙН СУРАГЧДЫН МЭДЛЭГ, ЧАДВАРЫГ ОНОШЛОХ АЖЛЫН ХУУДАС



1. Цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж, өгүүлбэрийг гүйцээж бичнэ үү.

Аливаа электрон систем ................, .................., ............. гэсэн 3 хэсгээс бүтнэ.

2. Дараах мэдрэгч элементүүдийн зургийг түүнийг ашиглан хийсэн цахилгаан хэрэгслүүдтэй зөв харгалзуулаарай.

Дараах зургийг 3,4-р асуултад хариулахдаа ашиглаарай.

1. A 2. В 3. C 4. D

1.A 2. В 3. C 4. D

LDR- Фоторезистор

Пьезометр

Термо резистор

Зөв хариултыг сонгоорой.3. Дифференциал өсгөгчийн оролтын эсэргүүцэл

Rin → ∞ учир оролтын гүйдэл тэг буюу Iin = ∞ байна.

а. Үнэн б. Худал4. Үйлдлийн өсгөгч нь сөрөг гэдрэг холбоотой үедээ

оролтын хүчдэлүүдийн зөрөөг Vin = 0 байлгахыг эрмэлздэг.

а. Үнэн б. Худал

5. Дараах Proteus программ дээр угсарсан захилгаан хэлхээн дэх элементүүдийг зөв нэрлэнэ үү.

6. Хоёр орчны зааг дээр долгион нэвтэрч өнгөрөх үед дараах хэмжигдэхүүнүүдийн аль нь өөрчлөгдөхгүй вэ?

а. Долгионы урт б. Хурд в. Далайц г. Давтамж

7. Хүний сонсож чадах дууны дээд хязгаар хэд байдаг вэ?

а. 20Гц б. 2000Гц в. 20000Гц г. 200000Гц

8. Хүний сонсож чадах дууны доод хязгаар хэд байдаг вэ?

а. 20Гц б. 2000Гц в. 20000Гц г. 200000Гц

9. Агаарт тархаж буй долгионыг зурагт харуулав. A, B, C, D дотроос аль нь долгионы далайцыг илэрхийлэх вэ?

10. Агаарт тархаж буй долгионыг зурагт харуулав. A, B, C, D дотроос аль нь долгионы уртыг илэрхийлэх вэ?

1 2 3 4 5

6 7

18





1. Цахилгаан ба соронзон орон хэрхэн илэрдэг вэ? Тайлбарлана уу.

........................................................................................ ........................................................................................2. Цэнэгтэй биеийн харилцан үйлчлэлийн хүчийг

илэрхийлэх Кулоны хуулийг бичнэ үү. ........................................................................................ ........................................................................................3. Зурагт үзүүлсэн цахилгаан цэнэгүүдийн үүсгэх

цахилгаан орны хүчний шугам ямар байх вэ? Зурж үзүүлнэ үү.

4. Ижил цэнэгүүд .............................., эсрэг цэнэгүүд ..................................

5. Цахилгаан орны хүчлэгийн нэгжийн бичнэ үү. [E] = . . . . . .

6. Цахилгаан орны потенциалын нэгжийн бичнэ үү. [φ] = . . . . . . .

7. Зурагт үзүүлсэн шулуун соронзын үүсгэх соронзон орны шугам ямар байх вэ? Зурж үзүүлнэ үү.

8. Соронзон орны индукцийн нэгжийн бичнэ үү. [B] = . . . . . . .

9-11-р асуултыг уншаад цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж бичнэ үү.

9. Соронзын ижил туйлууд .............................., эсрэг туйлууд ................................. .

10. Цахилгаан орны хүчний шугам ......................... цэнэгээс гарч, ....................... цэнэг дээр төгсдөг ................................. муруй байна.

11. Соронзон орны индукцийн шугам ..... туйлаас, ...... туйл руу чиглэх ................................. муруй байна.

a. тархаж буй чиглэл

б. долгион эхлэх цэг

в. хөдөлгөх чиглэлг. долгионы гадарга

13. Элдэв орчин дахь цахилгаан гүйдлүүдийн ялгаатай байх шинжийг олно уу.

а. цэнэг зөөгч б. төлөв байдал в. ионоор г. электроноор

14. Зураг дээрх хэлхээний ижил потенциалт цэгүүдийг сонгоорой.

15. Цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж, өгүүлбэрийг гүйцээж бичнэ үү.

Орчны цэгт гарсан ............... түүний эргэн тойрны цэгүүдэд дамжих үзэгдлийг ............... гэнэ.

16. Дараах үгүүдийг ашиглан цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж бичнэ үү.

17. Агаарт тархаж буй долгионыг зурагт харуулав. A, B, C, D дотроос аль нь долгионы урт, далайцыг илэрхийлэх вэ?

18. Дараах зургуудад хөндлөн болон тууш долгион пүршинд тархаж буйг үзүүллээ. Өгүүлбэрүүдийг гүйцээж бичнэ үү.

Долгион тархах үед ..........................................................................хөндлөн долгион гэнэ. Долгион тархах үед .........................................................................тууш долгион гэнэ.

19. Хоёр орчны зааг дээр долгион нэвтэрч өнгөрөх үед дараах хэмжигдэхүүнүүдийн аль нь өөрчлөгдөхгүй вэ?

а. Долгионы урт б. Хурд в. Далайц г. Давтамж

а. +29б. -29 в. -63г. +63

12. Зураг дээрх зэсийн атом хэдэн электронтой вэ?

1. A ба B 2. A ба C 3. D ба C 4. B ба D

1. A 2. B 3. C 4. D

19

ФИЗИК

ГУРАВ. БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ2020-2021 оны хичээлийн шинэ жил эхэлж байна. Багшийн ур чадвар хичээлийн шинэ

жилээр нэмэгдэж, хичээлийн шинэ жил бүхэнд өсөн дэвших шинэ боломжийг нээж байдаг онцлогтой.

Энэ хичээлийн жилийн хувьд дэлхий нийтийг хамарсан цар тахалын улмаас онцгой байдал зарлагдсан үед сургалтын үйл ажиллагаа явуулж байгаагаараа өмнөх хичээлийн жилүүдээс ялгаатай байна. Энэ үед багшлахуйд олон өөрчлөлт гарах нь шаардлагатай болж байна. Хүүхдийн сурах үйлийг дэмжиж сурлагын хоцрогдолгүй сургахад бүх талын оролцоо, хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, тэдний хөгжил төлөвшил, сурлагын амжилт, чанарт ахиц гаргахын тулд багш мэргэжлээрээ тасралтгүй хөгжүүлж технологийн дэвшилийг сургалтадаа ашиглах, физикийн болон бусад мэргэжлийн багш нартайгаа хамтран ажиллах хэрэгтэй болж байна.

Өнгөрсөн хичээлийн жилд III, IV улиралд танхимын сургалт ороогүй теле хичээлээр сургалт явагдсан билээ. Энэ хугацаанд теле хичээлийн үзэлт харилцан адилгүй байгаа нь олон төрлийн судалгааны үр дүнгээс харагдаж байна. Иймээс зөвлөмжд өгсөн оношлогоог хийсний дараа сурагчдынхаа үр дүнд зааврын дагуу анализ хийж багш арга зүйгээ төлөвлөх юм. Оношлогооны үр дүнг 3 түвшин болгон хуваасан арга зүйг зөвлөсөн бөгөөд “оношлох” үнэлгээ нь хэд хэдэн онцлогтойг байдгыг анаарах хэрэгтэй. Оношлох үнэлгээ нь багш хичээлийн төлөвлөлтөө хийхэд дэмжлэг үзүүлдэг.

Суурь боловсролын 6-9 дүгээр ангид теле хичээлийн агуулга арга зүйг бататгахад сурагчдын гүйцэтгэлээс хамаарсан ялгаатай гурван түвшний арга зүйг санал болгож байна. Тодруулбал, оношлох даалгаврыг тухайн ангийн сурагчдын 50-аас дээш хувь нь 0-30 хувийн гүйцэтгэлтэйгээр гүйцэтгэсэн бол эхний, 31-65 хувийн гүйцэтгэлтэй бол хоёр дахь, 65-аас дээш хувийн гүйцэтгэлтэй бол гурав дахь арга зүйд баримжаалан хичээл төлөвлөлтөө хийгээрэй. Үр дүнгийн нэгтгэлийн хүснэгтийн доод мөрөнд байгаа хичээлийн дугаар тус бүрийн сурагчдын үр дүнгээс ямар сэдвийн хичээлийг илүү бататгах боломжтой байхыг харж болох юм. Суурь боловсролын түвшинд шинжлэх ухаанч арга барилыг төлөвшүүлэхэд анхаарна. Шинжлэх ухаанд сургая гэвэл шинжлэн судлах үйл хийлгэ, үйлд сурснаар шинжлэх ухаанч арга барилтай болно. Иймд сурагчдад шинжлэх ухаанч арга барилыг төлөвшүүлж, хөгжүүлэх зорилтын хүрээнд хичээл төлөвлөхөд дэмжлэг болох үүднээс теле хичээлд ашигласан видео бичлэг, симуляцийг QR кодоор оруулсан бөгөөд физик сургалтаар сурагчдад эзэмшүүлбэл зохих шинжлэн судлах арга барилд тухайн хичээлийн оруулах хувь нэмрийг Ш6.1в гэх мэт кодоор тэмдэглэсэн тул сургалтын хөтөлбөрөө зайлшгүй ашиглах шаардлагатай. Мөн арга зүйн хувилбар бүрт сурагчдаар ажиллуулах ажлын хуудас боловсруулсан тул шууд ашиглах боломжтой. VI-IX ангид арга зүйн төлөвлөлтөө хийхдээ теле хичээл дээрх туршилтуудаас аль нэгийг нь сурагчдаар хийлгэж туршилтын үе шат бүрийг үнэлэх үнэлгээг төлөвлөх нь чухал. Бүрэн дунд боловсролын түвшинд оношилгооны үр дүн, түүнд хийсэн шинжилгээний үр дүн болон теле хичээлийн агуулгад баримжаалан хичээлээ төлөвлөх боломжтой. Хичээл төлөвлөхөд шаардлагатай программ хангамж болон онолын агуулгын хүрээг боловсрууллаа. Программ дээр ажиллах туршилтуудын сургуулийнхаа мэдээллийн технологийн багштай хамтран комьпютерийн ангид заахаар төлөвлөх нь сурагч бүр виртуаль туршилт хийх боломжтой болно. Түүнчлэн, 10-12 дугаар ангийн теле хичээлд симуляц, видео бичлэгүүдийг түлхүү оруулсан учир симуляцыг үр дүнтэй ашиглаж, хичээлээ төлөвлөх арга зүйг зөвлөмжилж байна.

20


6 ДУГААР АНГИЙН БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ6 дугаар ангид өмнөх ангийн агуулга болох “Хөшүүрэг” бүлэг сэдвийн агуулгыг

бататгана. Сурагчид амьдрал, ахуйдаа хөшүүрэг бүхий хэрэгсэл (хайч, бахь, хадаасны алх, чимхүүр гэх мэт)-ийг амьдралаас олсон дадал туршлагадаа тулгуурлаж ашигладаг. Хэрэв тэд хөшүүргийн зарчим, зүй тогтлыг нээн илрүүлж ойлгож ухаарвал хөшүүрэг бүхий хэрэгслийг илүү үр дүнтэй ашиглаж, мэдлэгээ хэрэглээ болгож чадна гэж бид үзэж байгаа юм. Иймээс байгалийн хууль зүй тогтлыг нээн илрүүлэх чадвар эзэмшүүлэх нь суралцахуйн зорилгод хүрэх алхам болно. Үүний тулд сурагчдыг багаар ажиллуулж, бусдын санаа бодлыг шүүн тунгаах, өөрийн үзэл бодолд шүүмжлэлтэй хандах, зөв шийдвэр гаргах сэтгэхүйн үйлүүдийг хийлгэх нь чухал юм.

Энэ үүднээс хөшүүрэгт үйлчлэх цэгийн байрлал ба үйлчлэх хүчний хэмжээг өөрчлөх замаар хөшүүргийн ажиллагаа, бүтцийг судлах боломж сурагчдад олгоно. Дараах зүйлийг сурахад чиглүүлнэ:

• Хэрэв ачааны хүнд хөнгөнийг өөрчлөөгүй байхад ачааны байрлалыг өөрчилбөл, хөшүүрэг хазайна.

• Хөшүүрэгт гурван (тулах цэг, хүчээр үйлчлэх цэг, ачааны дарах цэг) гол цэг байдаг. • Хөшүүргийн ажиллагаанд үйлчлэх хүчний хэмжээ болон тулах цэгээс хүчээр

үйлчлэх цэг хүртэлх зайн хамаарал чухал үүрэгтэй байдаг. Хөшүүрэг тэнцвэрт байх үед хүчний хэмжээ ба зай тодорхой зарчимд захирагддаг.

Бидний ерөнхий төлөвлөгөө бол хичээлийн эхэнд сурагчдын сонирхлыг нь төрүүлэх, улмаар шинжлэх ухааны баримттай ажиллах, хичээлийн төгсгөлд тэдний өдөр тутмын амьдралд олж авсан мэдлэг, ойлголтын чухлыг мэдрүүлэхэд чиглэнэ.

Сургалтын явцыг дараах байдлаар төлөвлөж хэрэгжүүлнэ.

Асуудлыг таних ТаамаглахХэлэлцэх ТуршихНотлох Дүгнэх

21

ФИЗИК

ХҮНД АЧААГ ХЭРХЭН ХЯЛБАР АРГААР ӨРГӨХ ВЭ?

Оношилгооны үр дүн: Теле хичээл үзэлтийн хувь: 0-30Сурагч бүрийн эзэмшсэн чадварын дундаж хувь: 0-30

Суралцахуйн зорилт: Өгсөн хэрэгслүүдээс хөшүүргийн зарчмаар ажилладгийг нь ялган таних, ажиллах зарчмын учрыг олох

• Хөшүүргийн зарчим ашигласан олон тооны хэрэгсэл бидний эргэн тойронд байдгийг ойлгож, сурсан зүйлээ практикт хэрэглэхэд нь чиглүүлнэ.

• Суралцахуйн удирдамжийн шинжлэн судлах арга барилд чиглүүлнэ.

5.2м. 5.2н. 5.2о. • Бид гарын доорх материал хэрэглэж,

сурагчдын сонирхлыг татахын тулд элстэй шуудайг ачаа болгож сонгон авлаа. Сурагчид хичээлийн эхэнд элстэй шуудайг булчингийн хүчээр хөдөлгөхийг оролдох нь мэдээж. Эндээс, шуудайтай хүнд элсийг хөдөлгөх аргыг сэтгэж олох нь гол асуудал юм. Элстэй шуудайг шилжүүлэхийн тулд эргэн тойронд байгаа зүйлсийг ашигтай хэрэгсэл болгон ашиглахад чиглүүлнэ. Энэ нь хичээлийн гол үйл явц болно.

Багшийн санамж

! Бат бөх, хугарахааргүй хатуу саваа хэрэглэх

! Савааг яаран тавьж суллахгүй байх

Анхааруулга

Хүнд ачааг газраас хөндийрүүлэхийн тулд юу хийх

хэрэгтэй вэ?

Өргөж чадаж байна уу?Юу мэдрэгдэж байна вэ?

Дарах байрлал болон ачааны байрлалыг

өөрчлөхөд мэдрэмжид ямар өөрчлөлт орж байна вэ?

Урт модоор хөшиж ачаа өргөх зориулалттай савааг хөшүүрэг гэдэг. Ачааг зүүх

болон тулгуурыг тавих, сурагчийн савааг дарах байрлалууд маш чухал.

Түрдэг тэрэг ашиглаж болно.

Урт модоор хөшиж өргөж болох юм

Саваа мод (2 метр), тулгуур ашиглан ууттай элсийг хялбархан өргөх аргыг олцгооё. Ачааг саваанаас зүүж, доор тулгуур тавьж, савааны нөгөө талыг хүүхэд доош нь дарж байна.

Савааг ширээн дээр сайтар бэхэлсэн тавцан дээр

тогтоон барина.

22


Хүний дарах цэгийг бага зэрэг өөрчлөхөд, ачааны дарах үйлчлэл их хэмжээгээр өөрчлөгдөж байгааг анзаараарай.

Хадаасны сугалагч алхны дарах цэг, хүчээр үйлчлэх цэг, тулах цэгийг саваа ашигласан хөшүүрэгтэй харьцуулан ажиглаарай.

Бахь, хадаасны сугалагч алх, чимхүүр, хайч, хумсны

хутга, ундаа онгойлгогч зэрэг ахуйд хэрэглэдэг багажууд нь

хөшүүргийн төрлүүд юм байна.

Бид өдөр тутмын амьдралдаа хөшүүргийн багажуудыг их ашигладаг

юм байна шүү дээ.

Зурагт саваа ашиглаж ачаа өргөж байгаа хөшүүргийн үндсэн гурван цэгийг тайлбарлаж үзүүлсэн байна. Ачааг саваанаас зүүж, түүний доор тулгуур тавьж, савааны нөгөө талыг сурагч доош нь дарж байна. Ачаа зүүсэн (ачааны дарах цэг), тулгуур тавьсан (тулах цэг), хүүхдийн дарж байгаа цэгийг (хүчээр үйлчлэх цэг) ажиглаж тэмдэглэ. Ачаа өргөх зориулалттай савааг хөшүүрэг гэдэг.

Дарах цэг

Дарах цэг

Тулах цэг

Тулах цэг

Хүчээр үйлчлэх

цэг

Хүчээр үйлчлэх

цэг

Тулах цэг

Дарах цэг

23

ФИЗИК

Өөрийгөө сориорой

1. 25 кг масстай ачааг газраас хөндийрүүлэхийн тулд ямар арга ашиглаж болох вэ? Өөрийн саналаа дэвшүүлж зургаар илэрхийлж тайлбараа бичнэ үү.

3. Дараах тохиолдлуудад дарах цэг, хүчээр үйлчлэх цэг, тулах цэгийг жишээ зургийн адилаар ялган зурж тайлбарлаарай.

а. Жишээ нь: Хадаасны сугалагч алх

б. Хоолны хавчаар

в. Бахь

2. Хөшүүрэгт ямар, ямар цэгүүд байдаг вэ? Нөхөж бичээрэй.

Тайлбар: ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

....................

.................... ....................

Дарах цэг Хүчээр үйлчлэх цэг

Тулах цэг

24


ХҮНД АЧААГ ХЭРХЭН ХЯЛБАР АРГААР ӨРГӨХ ВЭ?


Суралцахуйн зорилт: Хөшүүрэг (саваа мод) ашиглаж хүчийг ихэсгэж, багасгаж болохыг тодорхойлох

Саваандаа тэмдэг тавьж хэмжээсжүүлж хамаарлыг судалъя. Ачааны байршлыг өөрчилж, элстэй уутыг өргөхөд хялбар болж байгаа эсэхийг ажиглаарай.

Сурагчийн хөшүүргийг дарах цэг, ачааны байрыг солиод, ялгааг харьцуулаарай.

Хэвээр байлгасанзүил

Хүчээр үйлчлэх цэгба тулгуур Ачаа ба тулгуур Ачаа ба хүчээр

үйлчлэх цэг

Өөрчилсөн зүйл Ачааны дарах цэг Хүчээр үйлчлэх цэг Тулгуур

Үр дүн:Хөнгөн болсон /хүнд

болсон

• Ачааг тулгуурт ойртуулах тутам өргөхөд ....................болсон.

• Ачааг тулгуураас холдуулахад өргөхөд .....................болсон.

• Хүүхдийн дарах цэгийг тулгуураас холдуулах тутам өргөхөд болсон.

• Хүүхдийн дарах цэгийг тулгуурт ойртуулахад өргөхөд .....................болсон.

• Тулгуурын цэгийг ачаанд ойртуулахад ..................... болсон.

25

ФИЗИК


1. Дараах тохиолдлуудад ачааны хүнд, хөнгөн аль нь болохыг нөхөж бичээрэй.a) Хэвээр байлгасан зүйл – Хүчээр үйлчлэх цэг, тулгуур Өөрчилсөн зүйл – Ачааны дарах цэг

2. Ямар тохиолдлуудад ачааг өргөхөд хүнд, хөнгөн болж байгааг дүгнэж бичээрэй. .................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

б) Хэвээр байлгасан зүйл – Ачаа, тулгуур Өөрчилсөн зүйл – Хүчээр үйлчлэх цэг

в) Хэвээр байлгасан зүйл – Ачаа ба хүчээр үйлчлэх цэг Өөрчилсөн зүйл – Тулгуур

Тулгуураас 1 нэгж зайд Тулгуураас 3 нэгж зайд Тулгуураас 6 нэгж зайд

.................... .................... ....................

Тулгуураас 1 нэгж зайд Тулгуураас 3 нэгж зайд Тулгуураас 6 нэгж зайд

.................... .................... ....................

Ачаанаас 1 нэгж зайд Ачаанаас 3 нэгж зайд Ачаанаас 6 нэгж зайд

.................... .................... ....................

26


Бэхлүүр төмөр Төмөр савх Дундаа нүхтэй хөшүүрэг 10 г-ын туухайнууд.

Бэхлүүрт төмөр савхаа бэхэлж, тулгуур бэлтгээд түүндээ хөшүүргийг тогтооно. Хөшүүргийн зүүн баруун талд туухайнууд зүүж тэнцвэрт оруулан байрлал ба тоог нь өөрчлөх замаар зүй тогтлыг судална.

Хэрэглэх зүйлс:

ХӨШҮҮРГИЙН ТЭНЦВЭРИЙН НӨХЦӨЛИЙГ СУДЛАХ

Тулгуураас ачаа зүүсэн цэг хүртэлх зайг хөшүүргийн мөр гэнэ.

Оношилгооны үр дүн: Теле хичээл үзэлтийн хувь: 65 дээшСурагч бүрийн эзэмшсэн чадварын дундаж хувь: 65 дээш

Суралцахуйн зорилт: Өгсөн хэрэгслүүдээс хөшүүргийн зарчмаар ажилладгийг нь ялган таних, ажиллах зарчмын учрыг олох

Хөшүүргийн тэнцвэрийн зүй тогтлыг туршлагаар нарийвчлан судалъя!

Зүүн гар талын 6 дахь нүхэнд нэг туухай зүүсэн. Дараа

нь баруун гар талын 2 дахь нүхэнд 3 туухай зүүхэд

хөшүүрэг тэнцвэрт орлоо. Тэнцвэрт орсон нөхцөл юу вэ?

Зүүн мөрний ачааны дарах хэмжээ нь баруун мөрний ачааны дарах хэмжээтэй тэнцүү тохиолдолд хөшүүрэг тэнцвэрт орж байна.

Хөшүүргийн хүчний хэмжээг туухай ба мөрний хэмжээг үржүүлж олно. Тэнцвэрийн үед мөрний хэмжээ хоёр дахин их бол туухайны хэмжээ хоёр дахин бага байна.

27

ФИЗИК

7 ДУГААР АНГИЙН БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ7 дугаар ангийн III, IV улирлын “Гэрэл”, “Энерги хангамж”-ийн бүлгийг бататгаж

судална. Энэхүү арга зүйн санаа нь “Гэрэл” бүлгийн гэрэл ойх, гэрлийн хугарал, гэрлийн өнгө гэсэн агуулгын хүрээнд 3 түвшний ялгаатай арга зүйн санааг хүргэж байна.

ГЭРЛИЙН ОЙЛТ


Суралцахуйн зорилт: Хавтгай толинд гэрэл ойх зарчмыг дүрслэх, толин ойлтын хуулийг илэрхийлэх

1. Хэдэн цаг болж байна вэ?2. Толинд харагдаж байгаа

машины жолооны хүрд аль талдаа байна вэ?

12.40, баруун

11.20, зүүн Толь ашигласан байх

Ямар ч толь ашиглаж болно

Ямар толь ашиглах вэ?Өгөгдсөн багаж ашиглан туршилт

хийгээрэй

Яагаад ингэж харагдаж байна вэ?

Хичээлээ төлөвлөхдөө суралцахуйн удирдамж дахь тухайн суралцахуйн зорилтод харгалзах шинжлэн судлах арга барилыг анхаарах хэрэгтэй. Үүнд: 6.1в, 6.2а, 6.2г, 6.3а, 6.3б, 6.4а, 6.4в, 6.4г• Шинжлэн судалж болох бодит асуудлыг

дэвшүүлэх, хэмжилт ажиглалт хийх, таамаглалдаа тайлбар хийх, тайлбарлах зэрэг чадваруудыг туршилтын үед явцын үнэлгээгээр үнэлэх

• Сурагчид таамаглалаа батлах туршилт хийсний дараа үзүүлэх туршилт хийж дүгнэлт гаргахад туслахдаа яг юу ажиглах ёстойг анхааруулах. Лазерын гэрэл тусч байгаа цэгийг тэмдэглэх, гэрлийн цацрагаа зурахдаа шугам ашиглах зэргийг зөвлөх


Гэрэл тусаж байгаа хэсгийг гэрлийн цацраг гэж загварчлаад шулуунаар зурах, толийг шулуунаар дүрслэхдээ ар талыг нь жижиг хэрчмээр тодорхойлохыг анхааруулах.

• Лазерын гэрэл• Хавтгай толь• Шулуун шугам• Өнцөг хэмжигчтэй шугам• Цагаан цаас

Хэрэглэгдэхүүн:

Лазерын гэрлээ яаж байрлуулах ёстой вэ?

Лазерын гэрлээ толь цаас хоёрын ирмэгт тулгаж тусгана.

Бодит зүйл

Загвар

Лазерын гэрлийг дагуулан шулуун шугам ашиглан гэрлийн цацрагийг зураарай.

Туршилтаа хийгээд зургаа зурж дууссан бол багшийнхаа хийх туршилтыг ажиглаарай.

28


Туршилтад ашиглах хэрэглэгдэхүүнээ нэрлэж

бичээрэй.........................................................

Ойлтын хууль ашиглан хавтгай толинд биеийн дүрс

хэрхэн үүсдэг вэ?

Туршилтын үр дүнд гарсан ойлтын хуулийг бичнэ үү.

Багшийн зурсан улаан зураас юу тодорхойлж байгаа вэ?

Ойсон, туссан хоёр цацрагаа тусгаарласан байх

Тусгалын цэгээ тэмдэглээд гэрэл туссан хавтгайд перпендикуляр

татаад түүнийг нормал гэж нэрлэнэ.

Зургийн хавгай дээрх нормал ойсон цацраг хоёрын хооронд үүссэн өнцгийг ойлтын

өнцөг гэнэ. Нормал, туссан цацраг хоёрын хооронд үүссэн өнцгийг тусгалын өнцөг гэнэ.


• Сурагчид туршилтын зургаа зурахдаа Ш6.3а дахь чадвар байгааг нягтлах.

• Хүүхэд бүрийн чадвар өөр учраас ажлын хуудсаар чиглүүлэх.

• Сурагчдын шугам ашиглах, цэг хатгах, өнцөг зурах зэргийг нягталж дэмжлэг үзүүлэх.

• Туршилт хийхэд анхаарах зүйлийг сурагчдаар хэлүүлж, аюулгүй ажиллагааны зааврыг мөрдлөг болгох.

• Лазерын гэрлийг өөрийн болон бусдын нүд рүү тусгахгүй байх.

• Туршилтад ашигласан толины ирмэгийг скоч эсвэл цахилгааны лентээр ороох.

• Сурагчдыг зургаа зурсны дараа “Гэрэл ойх” теле хичээлээс хавтгай толинд дүрс үүсгэх хэсгийг үзүүлж өөрийн үнэлгээ хийлгэх. Хавтгай толинд үүссэн дүрс хэмжээ болон өнгө дүрс нь өөрчлөгдөхгүй гарч байгааг асууж таамаглалаа шалгах боломж олгох. Сурагчдыг ажлын хуудас дээр ажиллахдаа шугам ашиглаж, өнцгөө зөв зурахад нь туслах.

Туршилтын үр дүнг зургаар илэрхийлж, өнцгийг тэмдэглэж, өнцгүүд болон гэрлийн цацрагуудыг нэрлэнэ үү.

Гэрлийн ойлтын хуулийг ашиглан хавтгай толинд үүссэн дүрсийг зурна уу. Гэрэл ойх үзэгдлийг хаана яаж ашиглаж болох вэ? ..........................................................................................................................................................................................................................................

Ажлын хуудас

Туссан цацраг

НормалОйсон цацраг

29

ФИЗИК

ГЭРЛИЙН ХУГАРАЛ


Суралцахуйн зорилт: Агаар шил ба агаар усны заагт гэрлийн тархах чиглэл өөрчлөгдөхийг туршилтаар жишээлэн тайлбарлах

1. Харандаа яагаад муруйж харагдсан бэ?

2. Халимны бие өөрчлөгдсөн байдлаар харагдахад юу нөлөөлсөн бэ?

• Ш6.1в- шинжлэн судалж болох бодит асуудал дэвшүүлэх, Ш6.2а-таамаглал дэвшүүлж баримт нотолгоотой харьцуулж нягтлах чадваруудыг хөгжүүлэх

• Шинжлэн судалж болох бодит асуудлыг дэвшүүлэх, хэмжилт ажиглалт хийх, таамаглалдаа тайлбар хийх, тайлбарлах зэрэг чадваруудыг туршилтын үед явцын үнэлгээгээр үнэлэх

• Лазерын гэрэл ашиглахдаа анхаарах зүйлийг сануулах, багаар хамтарч ажиллах, туршилтын үр дүнг бусаддаа тайлбарлах, сайжруулах саналыг хэлэлцэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх

ДүгнэлтХоёр тунгалаг орчны зааг дээр гэрэл

тусаад хоёр дахь орчинд гэрэл тархахдаа чиглэлээ өөрчилж байна.

Энэ үзэгдлийг гэрэл хугарах гэнэ.

Туссан ба хугарсан цацрагуудыг ялгаатай өнгөөр зурах нь дүгнэлт гаргахад илүү дөхөмтэй.1. Тунгалаг биетийн гадаргууг орчны зааг гэж

хэлнэ. 2. Тусгалын цэг дээр перпендикуляр татна.3. Туссан цацрагийг үргэлжлүүлэн зурна. 4. Хугарсан цэгт перпендикуляр татна. 5. Ялтсаас хугарсан цацрагийг зурна.


Шилэн ялтасны цаана харандаа байна. Шилэн ялтас зузаан учраас харандааны

хэлбэрийг өөрчилсөн.

Шилэн ялтас ашиглан туршилт хийгээд үр дүнг зургаар

илэрхийлье.Шилэн ялтсаар гэрэл нэвтрэхдээ

чиглэлээ өөрчлөх үү?

Шилэн ялтас руу гэрэл нэвтрүүлж үзье.

Гэрлийн цацрагийг шулуунаар, параллел ялтсыг хос шулуунаар загварчилж туршилтын үр дүнг зураарай.

4 5

1 2 3

30


Шилэн ялтсаар гэрэл нэвтрэхдээ чигээ өөрчилж байна.

Гэрлийн цацраг чигээ өөрчилж байгаа нь шилэн

ялтсын шинж чанараас хамаарсан байх

Туршилтын үр дүнгээс харахад халимны бие яагаад

өөрчлөгдсөн мэт харагдаж байна вэ?

Усанд гэрэл тарахдаа чигээ өөрчилж байна уу? Туршаад үзээрэй. Мөн гэрлээ агаараас

биш шилнээс тусгаж үзээрэй.

• Сурагчид туршилтын зургаа зурахдаа Ш6.3а дахь чадвар байгааг нягтлах. Хүүхэд бүрийн чадвар өөр учраас ажлын хуудсаар чиглүүлэх.

• Сурагчдын шугам ашиглах, цэг хатгах, өнцөг зурах зэргийг нягталж дэмжлэг үзүүлэх. 4 сарын 9-ний теле хичээлийг үзэж, ажиглах.

• Туршилт хийхэд анхаарах зүйлийг сурагчдаар хэлүүлж, аюулгүй ажиллагааны зааврыг мөрдлөг болгох.

• Лазерын гэрлийг өөрийн болон бусдын нүд рүү тусгахгүй байх. Туршилтад ашигласан толины ирмэгийг скоч эсвэл цахилгааны лентээр ороох.

• Ажлын хуудас дээр ажиллахдаа шугам ашиглаж, өнцгөө зөв зурахад нь сурагчдад туслах.


тусгалын өнцөг

АГААР

ШИЛ орчнызааг

Хугарлын өнцөг

тусгалын өнцөг

Хугарлын өнцөг

орчнызааг

АГААР

ШИЛ

Туршилтын үр дүнг зургаар илэрхийлж, өнцгийг тэмдэглэж, өнцгүүд болон гэрлийн цацрагуудыг нэрлэнэ үү.

Гэрлийн хугарлыг үндэслэн найзууддаа зориулж голын усанд орохдоо анхаарах санамж бичнэ үү..............................................................................................................................................................................................................................................


Лазерын гэрэл Параллел шилэн ялтас


Туршилтын үр дүнд гаргасан дүгнэлтээ бичнэ үү.

...................................................................

...................................................................

...................................................................

...................................................................

Хагас дугуй шилэн ялтас дээр туссан цацрагийн хугарсан болон ойсон цацрагийг гүйцээж зураарай.

31

ФИЗИК

ГЭРЛИЙН ӨНГӨ

Оношилгооны үр дүн: Теле хичээл үзэлтийн хувь: 65-аас дээшСурагч бүрийн эзэмшсэн чадварын дундаж хувь: 65-аас дээш

Суралцахуйн зорилт: Цагаан гэрэл олон өнгийн гэрлийн нийлбэр болохыг призм юмуу дифракцын тор ашиглан задалж үзүүлэх

Гэртээ солонго үүсгэж чадах уу?Солонго яаж үүсдэг вэ? Асуултад хариулж бичээрэй. Солонго үүсэх зураглал

хийнэ үү. Туршилтын багаж ашиглан багаараа туршилт хийнэ.

• Багшийн асуулт нь Ш6.1б чадвар байгааг илрүүлэх зорилготой бөгөөд Ш6.1в чадварыг дэмжихэд чиглэсэн байна. Ажлын хуудас дээр зургийг зуруулна. Хичээлийн дараа ажлын хуудсуудыг теле хичээлийн тэмдэглэлд нэмж наалгах. Туршилт хийхдээ нарны гэрэл ангид тусч байвал шууд ашиглах, эсвэл улайсах чийдэнтэй гэрэл үүсгэгч ашиглана.

• Мэдлэг чадвар өндөртэй гэж үнэлэгдэж байгаа тохиолдолд багш асуулт, ажиглалтын аргаар үнэлгээгээ баталгаажуулах нь чухал. Гэрлийг задлах туршилт хийсэн бол гэрлийн өнгүүд ашиглан өнгө үүсгэж болох юм гэсэн таамаглал дэвшүүлэх боломж олгох.

• 2-р ангиас эхлээд дүрслэх урлагийн хичээл орж байгаа учраас үндсэн 3 өнгө гэдэгт хөх, улаан, шар байдгийг ойлгосон байдаг учраас гэрэл үүсгэгч ашиглан туршилт хийх нь хамгийн зөв шийдэл болно. Хөх, улаан, ногоон өнгүүд нь гэрлийн 3 үндсэн өнгө гэдгийг туршилтаар гаргуулж Ш6.4в-г хөгжүүлэхэд анхаарах.

• Туршилтад багш өнгийн лед гэрлүүд болон жижиг гар чийдэнгийн өмнө филтер слайд ашиглаж болно. Бичгийн хавчаарт дугуй хэлбэртэй батарей тогтоож лед гэрлээ асаавал сурагчид барихад амар байна.

Багшийн санамж Гурвалжин призм Улайсах чийдэн


Гурвалжин призмээр гэрэл нэвтрүүлж өнгөт судал үүсгээд өнгийн дарааллыг бичнэ үү. Гэрэл үүсгэгч болон призмээ

хөдөлгөж өнгөт судал үүсгээрэй.

Гэрэл үүсгэгч болон призмийг хөдөлгөхөд өнгүүдийн дараалал

өөрчлөгдөхгүй байна.

Призмээр үүсгэсэн өнгө нь: улаан, улбар шар, шар, ногоон, цэнхэр, хөх, ягаан

Гурвалжин призмээс өөрөөр өнгөт судал үүсгэдэг зүйлүүдийг бичнэ үү. Гарын доорх материал ашиглан өнгөт судал үүсгэх боломжтой

хэрэглэгдэхүүнийг сонгож туршилт хийж үзнэ үү.

Өнгийн гэрэл үүсгэгчүүд ашиглан өнгө үүсгэх туршилт хийж үзье. Энэ туршилтыг хийхэд ямар хэрэглэгдэхүүн ашиглах боломжтой вэ? Өөрийн санаа бодлоо тэмдэглэж төлөвлөөрэй.

Цагаан гэрэл задлахаас гадна өнгө холих аргыг хэд хэдэн янзаар туршиж болно. Солонгын долоон өнгө ямар зүй тогтолтой байгааг өнгө холих туршилтаар үзүүлж болох юм. Ж: шар цэнхэр 2 өнгүүдийг холиод ямар өнгө гаргахыг турших

Дүгнэлт:Цагаан гэрэл нь долоон өнгө болон задардаг. Эдгээр өнгүүд нь ямар ч үед дарааллаа өөрчлөхгүй. Хөх, улаан, ногоон өнгө нь гэрлийн үндсэн өнгө бөгөөд эдгээр өнгийг ижил хэмжээгээр холиход цагаан өнгө үүснэ.

32


Солонгын өнгө үүсгэхдээ шигтгээ, толины ирмэг,

устай шилэн сав зэргийг ашиглаж болно.


• Гэрлийн өнгийн тухай ойлголтыг 2-р ангиас эхлэн судалсан учраас хичээл эхлэхээсээ өмнө энэ тухай ойлголтыг нь илрүүлж сурагчдынхаа ялгаатай байдлыг илрүүлээрэй. Будгийн өнгө, гэрлийн өнгө хоёрын ялгааг гаргасан туршилтыг даалгавар байдлаар өгөөд тэмдэглэлийг нь үзэж бусад сурагчиддаа танилцуулах боломж олгох.

• Гэрлийн өнгийн хичээлд, туршилтын хэрэглэгдэхүүн бэлтгэхдээ, жижиг гар чийдэнгийн нүүр шил дээр өнгөт слайд нааж ашиглах боломжтой. Теле хичээл дээр туршилт хийж ашигласан байгаа тул санаа аваарай. Мөн лед гэрлийг дугуй батарейгаар асаахдаа төмөр бичгийн хавчаар ашиглаж болно. Эдгээр гэрлүүд нь гэрлийн хүч багатай тул ангидаа хар хөшиг татах.

Багшийн санамж Усыг нарны гэрэлд шүршихэд солонго харагддаг. Усаа нарны эсрэг

зүг харуулж шүршинэ.

Гэрлийн өнгийн талаар ойлгож авсан зүйлээ бичнэ үү.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Өнгийн шүүлтүүр ашиглан 3D кино үзэх нүдний шил хийгээрэй. Ийм шил ашиглан үзэх киног ангийхандаа санал болгоорой.

Туршилтын үр дүнд гаргасан дүгнэлтээ бичнэ үү.........................................................................................................................................................................................................................................................................................

Өөр өөр гэрлийн өнгөөс үүссэн өнгө нь солонгын 7 өнгөтэй жишиж үзэхэд ямар зүй тогтол ажиглагдсан бэ?....................................................................................................................................................................................................................................

Багш хичээлээ төлөвлөхдөө дараах QR кодыг уншуулан видео үзэж туршилтын багаж болон хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх санаа аваарай.

Өнгийн гэрэл үүсгэгч Дэлгэц


Туршилтын үр дүнг зургаар илэрхийлж, үүссэн өнгүүдийг нэрлэж бичнэ үү. Гэрлийн өнгүүдийг хоёр хоёроор нь хольж үүссэн өнгүүдийг бичээд солонгын 7 өнгийн дараалалтай жишээрэй.

Гэрлийн үндсэн өнгө, будгийн үндсэн өнгүүдийг ижил

хэмжээгээр холиод ямар өнгө үүсэж байгааг ажиглаарай.

Цагаан гэрэл задраад олон өнгө үүсгэдэг бол өнгүүд нэгдээд ямар өнгө үүсгэж

болох вэ? Туршилтын багаж болон өнгийн харандаа ашиглан туршилт хийгээрэй.

33

ФИЗИК

8 ДУГААР АНГИЙН БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ 7 дугаар ангийн III, IV улирлын агуулга болох “Дуу”, “Одон орон” бүлгийг бататгаж

судална. Сурагчид дууны талаар амьдрал ахуй, байгалиас олж авсан өөрийн төсөөлөлтэй

байдаг. Жишээ нь: • Дууны өнгө буюу нарийн бүдүүнийг шууд ялган таньж чаддаг, янз бүрийн чимээ,

шуугиан, аялгуу, хөгжим сонсон хүлээн авч байдаг.• Чанга дуу хол сонсогдоно.• Төмрийн хяхтнах чимээ чихэнд чийртэй. (сонсголын хязгаар)• Янз бүрийн амьтад өөр өөр дуу гаргана. Өмнө судалсан хичээлүүдээс дуу үүсэхэд

төвөнх чичирхийлнэ гэх мэтФизикийн шинжлэх ухаанд хэрэглэгдэж байгаа долгионы загварууд, шинж чанар, зүй

тогтол нь сурагчдын ойлгоход төвөгтэй, нүдэнд ил харагдахуйц бус, нуугдмал шинжтэй ойлгоход хэцүү байдаг. Тиймээс эдгээр ойлголтын ялгаа, заагийг нь тодруулан мэдэрч, ойлгох, ялган таних аргад суралцуулах нь багшлах арга зүйн гол асуудал болно.

Дуу нь харимхай орчинд хэлбэлзэх тархах үйл явц бөгөөд хэлбэлзлийг илэрхийлэх хэмжигдэхүүн нь давтамж, үе, далайц юм. Долгионы шинж чанарыг долгионы урт, үүсгэгчээс тодорхой зайд нэгж гадаргаар нэгж хугацаанд нэвтрэх энергийн хэмжээгээр тодорхойлогдох хэмжигдэхүүнээр илэрхийлэн судалдаг.

Дуу авиа гаргаж байгаа аливаа биеийн чичирхийлэлт, чичирхийллийн тоо хэмжээ, чичирхийллийн хүрээнд гарах дуу авиагаар дамжуулан биетэд гарч байгаа өөрчлөлт зэргийг энергитэй холбон тайлбарлана.

Агаарын бөөмийн хөдөлгөөнийг загварчлан судалж дууны шинж чанарыг илэрхийлэх, чанга сул ба далайц, өндөр нам ба давтамжийн хоорондох холбооны талаар мэдлэг бүтээнэ. Дуу үүсгэж байгаа хоёр өөр төрлийн туршилтыг нэг зэрэг хийж гүйцэтгээд тэдгээрээс гарч байгаа дууны долгионы ялгаатай шинжийг илрүүлэх сорил туршилт хийх зэргээр долгионы ойлт болон түүний давхцлыг судалж мэдэхэд чиглэнэ.

Дуу үүсэх, тархах, дууг хүлээн авах нь нүдэнд ил харагдаж, гарт баригдахгүй, зөвхөн сонсголоор мэдрэгддэг тул сурагчдад шинжлэх ухааны ойлголтуудыг ялган мэдрүүлэх, ойлгуулах хэрэгтэй. Иймд хичээл бүрээр дууг илэрхийлэх хэмжигдэхүүн, түүний илрэл хамаарлыг мэдрэх, хэмжих, хэрэглэх, бүтээх хэсгийг сурагчид өөрийн биеэр судлан гүйцэтгэвэл мэдлэг бүтээхэд нь дөхөм болно. Мөн судалгаа хийх явцдаа физикийн шинжлэх ухааны ертөнцийг танин мэдэх туршилтын аргазүйд суралцана.

Сургалтын явцыг дараах байдлаар төлөвлөж хэрэгжүүлнэ.

МэдрэхЭргэн

тойрны жишээ болон туршилтаар

мэдрэх

Хэрэглэх Мэдлэг

чадвараа ашиглах

Ойлгох Туршилтаар ухагдахуун,

хэмжигдэхүүнийг ойлгох

Дүгнэх

БүтээхБүтээл хийх,

судалгаа хийх

34


ДУУ АВИА ҮҮСЭХ


Суралцахуйн зорилт: Биеийн чичирхийллээр дуу авиа үүсдэг болохыг харуулах. Осциллоскоп ашиглан дууны чанга сул ба далайц, өндөр нам ба

давтамжийн холбоог тодорхойлох

Өдөр тутмын ахуй амьдрал, байгаль, техникт янз бүрийн дуу, чимээ, аялгуу, шуугиан байнга үүсдэг. Эдгээрийг бид сонсох эрхтнийхээ тусламжтайгаар

мэдэрдэг. Тэгвэл дууг харж дүрсэлж болох болов уу?

Энэ бүлгээр долгион бүлгийн агуулгын суурь тавигдах тул үндсэн ухагдахуун болон хэмжигдэхүүнүүдийг сурагчдад төлөвшүүлэхдээ:• энгийн гарын доорх материал

хэрэглэн туршилтын багажийг бүтээх• өөрсдийн бүтээсэн багажаар тушилт

гүйцэтгэн мэдрэх• хэмжигдэхүүн хоорондын ялгааг

өөрийн биеэр мэдрэх боломжийг бүрдүүлэх

• хэмжигдэхүүнийг туршилтаар хэжих явцдаа эзэмшсэн мэдлэгээ хэрэглэн, багаж тоног төхөөрмжтэй ажиллаж сурах гэсэн дарааллыг баримтлан хичээлийг удирдан зохион байгуулна.

Байгалийн юмс үзэгдлийн ямар шинж чанарыг судлахад ухагдахуун, хэмжигдэхүүний холбоосыг хамтад нь авч үзэхээ тодорхойлох.Хэмжигдэхүүн, нэгж, томьёог түлхүү анхаараад ухагдахуунаа тодотгохгүй орхигдуулдаг нь сурагчдад сонирхолгүй, хэт хийсвэр болгохоос гадна ойлгоход төвөгтэй байдлыг үүсгэдэг тул анхаарах.


Анхааруулга:

Дууны талаар эргэцүүлж туршилт хийж үзэцгээе.

Зурагт үзүүлсний адилаар цаасан тавганд резин утас хийж, татаж үзээрэй. Дуу гарах үед резин утас чичирхийлж байгааг анзаараарай.

Шилэн аяганд ихээс бага руу ус хийж савхаар цохих үед гарах жингэнэх дуу өөр өөр байна.Стаканд хүрвэл чичирч байгаа нь гарт мэдрэгдэнэ.

Шилэн аяганд ус хийж амсраар нь хуруугаар эргүүлж үзээрэй. Усны гадарга дээр чичирхийллээс үүссэн долгион нүдэнд харагдана.

Бидний хийсэн туршилтуудаас харахад дуу үүсэж байгаа бие нь ямар нэг байдлаар

чичирхийлж байна.

35

ФИЗИК

Эндээс харахад чичиргээ үүсэхэд дуу чимээ гардаг гэж ойлгогдохоор байна. Өөрөөр хэлбэл бидний хийж үзсэн туршилтуудаас харахад дуу чимээ гаргаж буй бие нь чичирхийлж байдаг нийтлэг шинж ажиглагдаж байна. Чичиргээ нь нүдэнд харагдах, чихэнд сонсогдох, гарт мэдрэгдэх замаар илэрдэг. Дуу чимээг физикт дуу авиа, харин чичирхийллийг хэлбэлзэл гэж ярьдаг юм.

Дуу гаргаж байгаа бие нь чичирхийлж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хэлбэлзэл дуу авиаг

үүсгэдэг байна.

Хоолойн төвөнх дээр гараараа тавьж дуугарах үеийг мэдрээрэй. Өөр өөр өнгийн буюу өндөр нам

авиа гаргах үед чичиргээ нь ямар ялгаатай байна вэ?

Хүний дуу гаргадаг гол эрхтэн нь төвөнх юм. Төвөнх амьсгалын хоолойн дээд хэсэгт байрладаг. Төвөнхнөөс цааш мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолой, уушги байрладаг. Хүн юм залгих үед төвөнхийн таглаа хаагддаг учраас амьсгалын хоолой руу хоол ордоггүй, харин улаан хоолой руу ордог. Харин амьсгалах үед төвөнхийн таглаа нээгдэж агаар уушгинд орно. Төвөнхийн хөндийд дууны хос хөвч оршдог. Ярих, дуулах үед дууны хөвч

маш хурдтайгаар тэлж агших байдлаар хэлбэлзэх хөдөлгөөн хийж дууг үүсгэнэ. Мөн уруул, хэл зэрэг нь хүн ярих үед янз бүрийн байрлалд орж авиа үүсгэхэд нөлөөлдөг.

Амны хөндий

Хэл

Дууны хөвч

Төвөнх

Хамрын хөндий

Осциллоскоп нь цахилгаан гүйдлийн хэлбэлзлийг өндөр нарийвчлалтайгаар хугацаанаас хамааруулан дэлгэц дээр харуулдаг багаж юм. Түүний дэлгэцийн хэвтээ тэнхлэгийн дагуу хугацаа, босоо тэнхлэгийн дагуу хүчдэлийн хэмжээ

харгалзан харуулдаг. Дууг осциллоскопоор хэмжицгээе.

Чанг

а ду

уС

ул д

уу

Бүдүүн дуу (давтамж бага)

2

4

Нарийн дуу (давтамж их)

1

3

36



1. Туршилтыг хийж гүйцэтгээд дуу хэрхэн үүсэж байгааг ажиглан үр дүнгээ бичнэ үү.

2. Зурагт үзүүлсэн 4 тохиолдолд дуу нь нарийн, бүдүүн болон чанга, сул аль нь болохыг тодорхойлж бичээрэй.

3. Дараах зүйлсээс дуу үүсгэгчийг сонгоно уу. a. Дууны хөвч б. Чих в. Чанга яригч г. Микрофон

4. Дараах хоёр баганыг зөв харгалзуулна уу. 1. Бөмбөрийг чанга цохиход а. Дууны өнгө бүдүүрнэ. 2. Бишгүүрийн даралтыг өөрчлөхөд б. Далайц ихсэж дуу чангарна. 3. Чавхдас нь хэлбэлзлийн далайц буурахад в. Дуу суларна. 4. Дууны давтамж буурахад г. Дууны давтамж өөрчлөгдөнө.

А Б В

Резин утас Савх

Мензурк

Хуруу шил

УсУсЦаасан таваг

Резин утсыг татах үед:

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

Савхыг мензуркны ирмэг дээгүүр гүйлгэх үед

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

Хуруу шил рүү үлээх үед

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

37

ФИЗИК

ДУУ АВИА ҮҮСЭХ


Суралцахуйн зорилт: Дууны долгион тарахад орчин хэрэгтэй гэдгийг тайлбарлах, хатуу, шингэн, хийд дуу тарах хурдны хэмжээг эрэмбэлэх.

Дууны ойлтоор цуурай хэрхэн үүсэхийг дүрслэх.

Туршилт 1

Утас сул байвал дууны чичиргээ дамжихгүй тул сонсогдохгүй. Хэрэв утас

урт байвал дуу сул, богино байвал чанга сонсогдоно.

Ууланд чангаар хашгирахад бидний дуутай зэрэгцэн яг адилхан сулхан дуу сонсогддог шүү дээ.Үүнийг бид цуурай гэдэг. Цуурай бол дуу ойх үзэгдэлтэй холбоотой юм. Дууны ойлтыг хананд шидсэн бөмбөг ойхтой адилтгаж төсөөлж болох юм. Туссан өнцгийн хэмжээнээс хамаараад түүний ойх чиглэл өөр өөр байдаг.Дуу үүсгэгчийн давтамжаас хамааран дуу авиаг 3 ангилна. 1. 20 Гц - 20000 Гц давтамжтай бол бидний сонсох дуу авиа2. 20 Гц - ээс бага давтамжтай бол хэт нам дуу3. 20000 Гц - ээс их давтамжтай бол хэт авиа гэж нэрлэдэг.

Дуу үүсгэгчээс гарах дуу усаар дамжин хуванцар хоолойгоор

сонсогдох нь шингэнд дуу тархдагийг нотолж болно.

Хуванцар хоолойгоор сонсогдох дууг агаарт сонсогдох дуутай

харьцуулан ярилцаарай.

Агаарыг соруулж вакум болгоод доторх хонхны

дуу сонсогдохгүй байгааг ажиглаарай.

Туршилт 2 Туршилт 3

Эдгээр туршилтаас харахад дуу авиаг хатуу, шингэн, хийн төлөвт байгаа ямар ч бие дамжуулдаг, харин вакуум орчин бол дамжуулдаггүй юм байна.

Нарийн хэмжилтээр дуу агаарт нэг секундэд 340 метрийн хурдтай тархдагийг тогтоожээ.**- Гэрэл нь нэг секундэд 300000 километр зам туулдаг. Энэ нь 1 секундэд дэлхийг 7 бүтэн

1 хагас тойрно гэсэн үг юм.

Дууны чичиргээ хатуу, шингэн, хийн биеэр буюу орчинд тархахыг дууны долгион гэж ярьдаг. Дууны долгион агаарт тарж байгаа нь нүдэнд харагдахгүй байгаа боловч усанд, утсаар, пүршээр тарж буй долгионтой ижил зарчмаар тардаг.

Дууны хурд [м/с] = Дуу үүсгэгчээс хүлээн авагч хүртэлх зай [м]

Дуу үүсгэхээс бүртгэгдэх хүртэлх хугацаа [с]

38



1. Хөгжмийн утсыг анх татаж орхисон байрлалд буцаж ирэхийг нэг бүтэн хэлбэлзэл хийлээ гэдэг. Үүнд зарцуулах хугацааг үе гэдэг. Харин нэг секундэд хэлбэлзэх тоог давтамж гэдэг. Давтамжийг физик ба техникт герц нэгжээр хэмжих ба Гц тэмдэглэдэг. 1 Гц = 1/1с. Доорх хүснэгтийг бөглөөрэй.

Хугацаа 2 с 3 с .......Хэлбэлзлийн тоо 1500 ....... 80

Давтамж ....... 1500 Гц 8 Гц

2. Дараах орчнуудын алинд нь дуу хамгийн сайн тархах вэ? Яагаад?а. Хий б. Шингэн в. Хатуу г. ХоосонТайлбар: ................................................................................................................................... .................................................................................................................................................

3. Тохирхыг харгалзуулж холбож зурна уу.а. ...... дууг үүсгэдэг. 1. Ойдогб. Сарнисан дуу ................ 2. Хэлбэлзэл

4. Зарим амьтны сонсголын мужийг ашиглан дараах хүснэгтийг бөглөөрэй.

1-р тохиолдол: ................................

2-р тохиолдол: ................................

3-р тохиолдол: ................................

4-р тохиолдол: ................................

5. Зураг дээрх масштабыг ашиглан 1, 2, 3, 4 дүгээр дэлгэц дээрх дууны давтамжийг олоорой.

Амьтад Нэг секунд дэх хэлбэлзлийн тоо

Далайн гахайСарьсан багваахайЭрвээхийНохойХүнШувууЗагасДэвхрэгМогой

Далайн гахай 66-150000Сарьсан багваахай 60-130000

Эрвээхий 330-100000Нохой 60-65000

Хүн 20-32000

Шувуу 66-9000Загас

ДэвхрэгМогой

0 100 1000 10000 10000 Герц

70-330055-999

100-1000

Зарим амьтны сонсголын муж (Гц)

43

2

Хугацаа

Хүчд

эл

1

39

ФИЗИК

9 ДҮГЭЭР АНГИЙН БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ8 дугаар ангийн III, IV улирлын “Цахилгаан соронзон”, “Энерги хангамж”-ийн бүлгийг

бататгаж судална. Энэхүү арга зүйн санаа нь “Цахилгаан соронзон”-гийн бүлгийн цахилгаанжих үзэгдэл, цахилгаан гүйдэл, гүйдлийн соронзон шинж гэсэн агуулгын хүрээнд 3 түвшний ялгаатай арга зүйн санааг хүргэж байна. “Энерги хангамж” бүлгийн агуулгыг тогтвортой хөгжил талаас нь бататгаж, харин 9 дүгээр ангийн үндсэн агуулгаар дулааны энергийг судалдаг учир VIII ангийн дулааны энергитэй холбоотой хэсгийг 9 дүгээр ангийн үндсэн агуулгад шингээн судлаарай. 8 дугаар ангид цахилгаанжих, цахилгаанжсан биеийн харилцан үйлчлэлийг туршилтаар судална. Цахилгаанжих үзэгдлийг бодисын бүтэц талаас нь тайлбарлахыг 9 дүгээр ангидаа түлхүү судална. 8 дугаар ангид цахилгаан гүйдлийн хэлхээ, цахилгаан зай, хэрэглэгчийн цуваа ба зэрэгцээ холболт, гүйдлийн хүчний шинж чанарын тухай судална. Хүчдэл гэж юу вэ гэсэн асуудлыг гүнзгийрүүлж судлахгүй. Хүчдэл бол зайн чадлыг харуулсан хэмжигдэхүүн, вольт нэгжтэй, вольтын хэмжээ их байвал чийдэн тод асдаг, хүчдэлийг вольтметрээр хэмждэг, хүчдэл их бол гүйдэл нэмэгддэг гэсэн суурь ойлголтыг өгөхөд хангалттай. Вольтметрээр хүчдэл хэмжиж сургана. Хүчдэл гүйдлийн хүчний хамаарлын зүй тогтлыг 8 дугаар ангид гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагагүй, 9 дүгээр ангидаа судална. 8 дугаар ангид дамжуулагчаар гүйдэл гүйлгэхэд түүний эргэн тойронд соронзон орон үүсдэг болохыг соронзон зүү ашиглан илрүүлж, үүссэн соронзон орны хэмжээ нь ороомгийн ороодсын тоо, ороомгоор гүйх гүйдлийн хүчний хэмжээ, зүрхэвчээс хэрхэн хамаарахыг судална. Соронзыг бодисын жижиг хэсэгтэй холбох, орны төрхийг ажиглах туршилтыг 9 дүгээр ангидаа гүнзгийрүүлэн судлах болно. Цахилгаан соронзон бүлэг нь 8, 9-р ангидаа залгамж холбоотой учир агуулгын залгамж холбоог анхаарч бататгах агуулгын хүрээгээ гаргаарай. Тухайн ангийн сурагчдын гүйцэтгэлээс хамаарч, чадварт нь тохирсон арга зүйг сонгож авах хэрэгтэй.

Сургалтын хөтөлбөрт VIII-IX ангийн сурагчдын эзэмших чадварыг шинжлэн судлах арга барилын дөрвөн алхам дээр нэг багц болгон томъёолсон учраас суралцахуйн зорилтын үйл үгийг анхаарч сурагчдын хийх үйл ажиллагааг төлөх шаардлагатай болно. Оношлох үнэлгээгээний үр дүнг багш зөвхөн хичээл төлөвлөлтдөө ашиглах хэрэгтэй. Оношлох үнэлгээ нь сурагчийн хандлага, ур чадварын талаар юу мэддэгийг тодорхойлохыг хичээхээс гадна суралцах талбарыг үнэлэх, хувь хүний болон нийгмийн ур чадвар, физик хэлний хөгжил, дасан зохицох зан төлөв зэрэг хандлага үнэлэхэд чиглэсэн байдаг учраас ялгаатай, уян хатан хөтөлбөр боловсруулах боломжийг олгодог. Мөн хими, газар зүй, биологийн хичээлүүдтэй сурагчдын эзэмших чадварын хүрээнд интеграци хичээлийн хөтөлбөр боловсруулахад дэмжлэг үзүүлнэ.

IX ангийн хувьд ахуйн хэлнээс хичээлийн хэлийг ашиглана. Хичээлийн хэл нь ахуйн хэлийг мэргэжлийн хэлтэй холбож өгөх бөгөөд сурах процессын үед ахуйн хэлийг хязгаарлан түүнийг мэргэжлийн хэлээр өргөсгөнө. Физикийн үзэгдлийг судалж, түүний мөн чанарыг ухаарахын тулд туршилт, загварын аргыг хэрэглэж байсан бол одоо сурагчид эдгээр аргыг яаж сурах, сурсан аргаа ашиглаж аливаа зүйлийг танин мэдэх когнитив чадварыг хөгжүүлэх шаардлага гарч байна. Физикийн хичээлийн туршилтууд нь туршилт гэж юу болохыг мэдэхээс гадна туршилтын аргын хүрээнд багтдаг туршилтын төлөвлөх, багаж төхөөрөмж сонгох багаж төхөөрөмжтэй харьцах, хэмжилт хийх, өгөгдөл цуглуулах, өгөгдлийг боловсруулах, үр дүнг нэгтгэн дүгнэх гэх мэт олон тооны оюуны болон үйлийн аргуудыг сурахад чиглэгдэж байна. Энэ нь ахлах ангид физикийн хичээл сонгодог сурагчдын тоо нэмэгдэхэд чухал үүрэгтэй.

40


ЦАХИЛГААНЖИХ ҮЗЭГДЭЛ


Суралцахуйн зорилт: Цахилгаанжих, цахилгаан цэнэгийн харилцан үйлчлэлийг туршилтаар жишээлэн тайлбарлах

Мууранд яагаад бөмбөлөг наалдаад байна вэ?

Ямар учраас бөмбөлөгт цаас татагдсан бэ?

Дараах туршилтыг хийе.

Цэнэгтэй болсон байна.

Соронзлогдоод байна. Шаар Салфетик Хув саваа

Шил саваа Ноос Торго


• Хичээлээ төлөвлөхдөө суралцахуйн удирдамж дахь тухайн суралцахуйн зорилтод харгалзах шинжлэн судлах арга барилыг анхаарах хэрэгтэй. Энд Ш8.3а.

• Шинжлэн судалж болох бодит асуудалд тулгуурлан, таамаглал дэвшүүлэх, таамаглалаа шалгах туршилт хийх, туршилтын үр дүнгээ дүгнэх, тайлбарлах зэрэг чадваруудад хувь нэмрээ оруулах

• Эдгээр туршилт гарын доорх материал ашигласан учир сурагчид өөрсдөө хийх боломжтой. Туршилт бүрийн өмнө сурагчдаар таамаглал дэвшүүлүүлэхэд анхаарах

Туршилтын үед сурагчдад аюулгүй ажиллагааг

анхааруулах


Шаарыг салфетикаар үрээд хооронд нь

ойртуулбал яах бол?

Өөр шаарыг салфетикаар үрж, хоёр шаар, хоёр

салфетикаа хооронд нь ойртуулбал яах

бол?

Шаар салфетик хоёр хоорондоо

татагдана.

Хоёр шаар, хоёр салфетикыг хооронд

ойртуулахад түлхэлцэнэ.

41

ФИЗИК

• Сургалтын үед дараах шинжлэн судлах арга барилыг төлөвшүүлэхэд чиглүүлж байгаа эсэхэд анхаарах

Ш8.1б Ш8.3а Ш8.3б. Ш8.1а Ш8.4г Сурагч бүрийн чадвар өөр учраас

ажлын хуудсаар чиглүүлэх. • Ташаа төсөөлөл: Цахилгаанжсан биесийг соронзлогдож

байна гэж өдөр тутмын амьдралд ярьдгаас болж цахилгаанжих, соронзлогдох үзэгдэл нэг зүйл буюу адилхан гэсэн ойлголт сурагчдад байхыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс сурагчдын ташаа төсөөллийг залруулахад анхаарах

• Яагаад биес хоорондоо таталцаад эсвэл түлхэлцээд байна вэ гэдгийг тайлбарлахын тулд атомын бүтцийн талаарх мэдээллийг багш өгч болно.

Багшийн санамж Атомын бүтэц

Яагаад биес хоорондоо таталцаад эсвэл түлхэлцээд

байна вэ?

Ижил цэнэгтэй бол таталцаж, эсрэг цэнэгтэй бол

түлхэлцэнэ.

НейтронПротон

Электрон

Химийн хичээлээр атомын бүтцийн талаар ойлголттой болсон. Цахилгаанжих үзэгдлийг бодисын жижиг хэсэгтэй холбон тайлбарлах

Хэрэглээний талаар дурдаад, ажиллах зарчмыг үндсэн агуулгаар нарийвчлан

судалж болно.

Цэнэг Цахилгаанжих

СоронзлогдохСоронз

Ялгааг гаргах

Энэ ангид соронзлогдох, цахилгаанжих үзэгдлийн ялгааг олж харах, цэнэгүүдийн хоорондын харилцан үйлчлэлийн талаар ойлголттой болно. Харин 9 дүгээр ангийн үндсэн агуулгаар бодисын жижиг хэсэгтэй түлхүү холбож цахилгаан орны талаар ойлголт өгөхөд илүү анхаарна.

Цахилгаанжих үзэгдлийг ахуй амьдралд юунд хэрэглэдэг юм

бол?

Хувыг ноосоор үрэх

Шилийг торгоор үрэх

Электрон авсан

Электроноо алдсан

42


Цахилгаан хэлхээ битүү учраас ассан.

Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Шаар, салфетик Туршилт 1: Шаарыг салфетикаар үрээд, хооронд нь ойртуулна.Туршилтаас ямар үр дүн гарна гэж бодож байна вэ?

Туршилтаас юу ажигласан бэ?

Ажигласан зүйлээ бодисын жижиг хэсэгтэй холбож тайлбарлаарай.

Туршилт 2: 2 шаарыг тус тусдаа салфетикаар үрээд, хоёр шаар, хоёр салфетикаа хооронд нь ойртуулна.Туршилтаас ямар үр дүн гарна гэж бодож байна вэ?

Туршилтаас юу ажигласан бэ?

Ажигласан зүйлээ бодисын жижиг хэсэгтэй холбож тайлбарлаарай.


ГҮЙДЛИЙН ХҮЧИЙГ ХЭМЖИХ


Суралцахуйн зорилт: Энгийн цуваа, зэрэгцээ хэлхээ угсрах, амперметрээр гүйдлийн хүчийг хэмжих, гүйдлийн хуваарилалтыг тайлбарлах

Чийдэн асаахад юу хэрэгтэй вэ?

Чийдэн яагаад ассан бэ?

Гүйдэл гүйсэн учраас ассан.

Ижил цэнэгтэй бол таталцаж, эсрэг цэнэгтэй бол түлхэлцэнэ.

Нэрлэсэн элементүүдээ ашиглаад чийдэн асаая.

Сурагчдын таамаг, бодлыг сонсож, боломжит хариултууд гаргуулахад анхаарна. Мөн хэлхээгээр юу дамжаад байна, яагаад заавал хоёр утас хэрэглээд байгаа талаар сэжүүр үүсгэн чиглүүлж болно.


43

ФИЗИК

• Хичээл төлөвлөхдөө суралцахуйн удирдамж дахь тухайн суралцахуйн зорилтод харгалзах шинжлэн судлах арга барилыг анхаарах хэрэгтэй.

• Шинжлэн судалж болох бодит асуудлыг дэвшүүлэх, хэмжилт хийх, хэмжилтийн үр дүнгээ нэгтгэн дүгнэх зэрэг чадваруудыг туршилтын үед явцын үнэлгээгээр үнэлэх

• Сурагчид өөрсдөө туршилтыг хийж гүйцэтгэнэ. Сурагчдын гүйцэтгэсэн туршилтад үндэслэн багш асуултаар цааш хөтөлнө. Хэмжилт хийхээс өмнө багажтай танилцах хэрэгтэй.

• Хэлхээгээр гүйдэл гүйхдээ хэрэглэгчээр дайрч өнгөрөхдөө хорогдож багасах уу?

• Хорогдож багассан эсэхийг илрүүлэхийн тулд амперметрээ хэлхээнд хэрхэн холбох талаар сурагчидтай хэлэлцэнэ.


Багажийн тухай

Багажийн хэмжих хязгаар болон хуваарийн үнийг эхлээд харах хэрэгтэй.

Хэлхээний гүйдлийн хүч багажийн хэмжих хязгаараас хэтрээгүй байх ёстой.

Цахилгаан хэлхээг дэвтэртээ дүрслэн зураарай.

Хэлхээг хялбар аргаар зурахын тулд тусгай тэмдэгтээр тэмдэглэнэ.

Хэлхээгээр гүйж байгаа гүйдэл хэмжээтэй юу? гэсэн асуултаар цааш хөтөлж хэмжиж үзье, үүний тулд багаж ашиглах хэрэгтэй гэсэн санаанд хүргэнэ.

Цахилгаан гүйдэл хэрэглэгчээр дайрч өнгөрөхдөө хорогдож багасахгүй, хэрэглэгчийн хоёр талд тогтмол юм байна гэсэн дүгнэлтийг хэмжилтийн үр дүнгээ ашиглан сурагчид өөрсдөө гаргана.


44


• Сургалтын үед дараах шинжлэн судлах арга барилыг төлөвшүүлэхэд чиглүүлж байгаа эсэхэд анхаарах

Ш8.2в Ш8.2г Ш8.3а Ш8.3б Ш8.4а Сурагч бүрийн чадвар өөр учраас

ажлын хуудсаар чиглүүлэх• Цахилгаан гүйдлийн мөн чанарыг нь

сайн ойлгоогүй байхад нь гүйдлийн хүчний тодорхойлолт, нэгжийг шууд өгөхөөс зайлсхийх


Аналог амперметр

Дижитал мультиметр

Аналог амперметр, мультиметр дээр хэрхэн хэмжилт хийх, хэлхээнд хэрхэн холбох талаар сурагчидтай ярилцана.

Багажийн хуваарийн үнийг хэмжих хязгаарыг нийт зураасны тоонд хувааж олно.

Хэрэглэгчийн тоог нэмэхэд цахилгаан гүйдэл хэрэглэгчээр дайрч өнгөрөхдөө хорогдох болов уу гэсэн асуултаар цааш хөтөлнө. Мөн 2 хэрэглэгчийг хэлхээнд хэдэн янзаар холбож болох талаар сурагчдаар зураг зуруулна. Боломжит холболтын санааг авч цуваа болон зэрэгцээ холбогдсон тохиолдолд цахилгаан гүйдлийн хэмжээ ямар байхыг туршилтаар гүйцэтгэнэ.

Сурагчид хэрэглэгчийг цуваа холбож, амперметрийг хаана, хаана байрлуулж хэмжилт хийх талаар ярилцана. Хэд хэдэн байрлалд гүйдлийн хүчийг хэмжин дүгнэлт гаргана. Хэмжилтийн үр дүнгээ хэмжилтийн хүснэгтэд тэмдэглэнэ.

Сурагчид хэрэглэгчийг зэрэгцээ холбож, хэд хэдэн байрлалд гүйдлийн хүчийг хэмжин дүгнэлт гаргана. Дүгнэлтийг сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулахад анхаарна.

Сурагчдын болон багажийн аюулгүй ажиллагааг анхаарах

Анхааруулга:

45

ФИЗИК

ГҮЙДЛИЙН СОРОНЗОН ШИНЖ

Оношилгооны үр дүн: Теле хичээл үзэлтийн хувь: 65-аас дээшСурагч бүрийн эзэмшсэн чадварын дундаж хувь: 65-аас дээш

Суралцахуйн зорилт: Гүйдэлтэй дамжуулагчийн орчимд соронзон орон үүсдэг болохыг туршилтаар жишээлэн тайлбарлах

Дамжуулагч утсыг соронзон зүүний дээд хэсэгт байрлуулж, гүйдэл гүйлгэж ажиглацгаая. (Гүйдэл үүсгэгчийг салгаж, залгаж харуулах)

Гүйдэлтэй дамжуулагчийн үүсгэх соронзон оронг хүчтэй болгох ямар арга байж болох вэ?

Дараах хэрэглэгдэхүүнийг ашиглан туршилтаа хийж үзье.

Эхлээд соронзон орон гүйдлийн хэмжээнээс хамаарах эсэхийг судалъя. Тэгэхийн

тулд аль хэмжигдэхүүнээ өөрчилж, аль хэмжигдэхүүнээ тогтмол байлгах вэ?

•

• Хичээл төлөвлөхдөө суралцахуйн удирдамж дахь тухайн суралцахуйн зорилтод харгалзах шинжлэн судлах арга барилыг анхаарах хэрэгтэй.

• Шинжлэн судалж болох бодит асуудлыг дэвшүүлэх, хэмжилт ажиглалт хийх, таамаглалдаа тайлбар хийх зэрэг чадваруудыг туршилтын үед явцын үнэлгээгээр үнэлэх

• Эхлээд багш үзүүлэх туршилт хийж, юу болсон талаар хэлэлцэж, цааш судлах асуудлыг тодруулахад сурагчдад дэмжлэг үзүүлэх

• Туршилтын үед ганцхан хэмжигдэхүүнийг өөрчлөөд, бусад бүх хэмжигдэхүүнийг тогтмол байлгахад анхаарах

• Сурагчдын бие даан гүйцэтгэх туршилтын өмнө аль хэмжигдэхүүнийг өөрчлөх, аль хэмжигдэхүүнийг тогтмол байлгах талаар сурагчидтай хэлэлцэх


Соронзон зүү яагаад хөдөлсөн бэ?

Гүйдэлтэй дамжуулагчийн орчимд соронзон орон

үүсдэг.Бид өмнө нь соронзон зүүг ашиглаж

тогтмол соронзны туйлыг илрүүлж байсан.

Их гүйдэл гүйлгэж үзье.

Хадаасны хэмжээ бас соронзон оронг хүчтэй болгоход нөлөөлөх болов уу?

Тэгэхээр батарейн тоогоо нэмнэ гэсэн үг.

Ороомгийн ороодсын тоо, хадаасны хэмжээг

өөрчлөхгүй гэсэн үг.

Гүйдлийн хүчнээс бусад

хэмжигдэхүүнээ тогтмол

байлгана.

Утсаа илүү олон давхарлаж үзье.

Нөлөөлж магадгүй. Туршиж үзье.

Гүйдэлтэй утас соронзон шинжтэй байх аа.


Хадаас, зэс утас, зай, соруул, соронзон зүү, бичгийн хавчаар

46


Ороомгийн ороодсын тоогоо өөрчилнө. Гүйдлийн хүч болон хадаасны хэмжээг өөрчлөхгүй.

Зүрхэвчийн хэмжээг өөрчилнө. Харин гүйдлийн хүч, ороодсын

тоогоо өөрчлөхгүй.

•

• Сурагчид туршилтын зургаа зурахдаа Ш6.3а дахь чадвар байгааг нягтлах. Хүүхэд бүрийн чадвар өөр учраас ажлын хуудсаар чиглүүлэх. Сурагчдын шугамтай ашиглах, цэг хатгах, өнцөг зурах зэргийг нягталж дэмжлэг үзүүлэх.

• Сурагчдад өөрсдийн болон багажийн аюулгүй ажиллагааны дүрмийг сануулах. Цахилгаан зайд утсыг богино холболтоор холбож байгаа учир их гүйдлийн улмаас маш хурдан халж, зай ашиглалтаас гарах аюултайг анхааруулах

• Тогтмол барьж байгаа хэмжигдэхүүнээ туршилт хийх хугацааны турш өөрчлөхгүй байхад анхаарах

• Хэмжилтийн үр дүнгээ ажлын хуудсын дагуу хүснэгтэд тэмдэглэх

• Туршилт бүрийн дараа хэмжилтийн үр дүнг хэлэлцэх

• Туршилтын үр дүнгээ танилцуулахдаа таамаглалтайгаа холбоход анхаарах


•

Ороомгийн үүсгэх соронзон хүч ороодсын тоо болон гүйдлийн хүч нэмэгдэхэд ихэсдэг. Мөн зүрхэвч хийхэд соронзон хүч эрс нэмэгддэг.

Дүгнэлт:

Хэмжилтийн үр дүнгээ ашиглан график байгуулж болно. Хэвтээ тэнхлэг нь удирдан хувьсагч, босоо тэнхлэг нь дагалдан хувьсагч байна. Масштабыг зөв сонгох, нэр, нэгжийг заавал бичих хэрэгтэйг анхааруулна.

Гүйдлийн хүчний хэмжээ их байх тутам илүү олон хавчаар татаж байна.

Ороодсын тоо их байх тутам илүү олон хавчаар татаж байна.

Зүрхэвч хийхэд соронзон чанар эрс нэмэгдэж байна.

Цахилгаан соронзын хэрэглээг дурдаад, ажиллах зарчмыг үндсэн агуулгаар нарийвчлан судалж болно. Мөн гэрийн даалгаварт тогтмол соронзонтой харьцуулж болно.

Соронзон чанар ороомгийн ороодсын тооноос хамаарах

эсэхийг судалъя. Үүний тулд аль хэмжигдэхүүнээ өөрчилж, аль

хэмжигдэхүүнээ тогтмол байлгах вэ?

Соронзон чанар ороомгийн зүрхэвчээс хамаарах эсэхийг судалъя.

Үүний тулд аль хэмжигдэхүүнээ өөрчилж, аль хэмжигдэхүүнээ тогтмол

байлгах вэ?

47

ФИЗИК


Туршилт 1 Гүйдлийн хүчний хэмжээнээс ороомгийн татах хүч хамаарах эсэхийг судлахЯмар хэмжигдэхүүнийг өөрчлөх вэ?Ямар хэмжигдэхүүнийг тогтмол байлгах вэ?

Хэмжилтийн үр дүнг тэмдэглэх хүснэгт

Татагдсан хавчаарын тоо

Туршилтаас гарсан дүгнэлтээ тэмдэглэнэ үү?

1234

Туршилт 2Ороомгийн ороодсын тооноос ороомгийн татах хүч хамаарах эсэхийг судлахЯмар хэмжигдэхүүнийг өөрчлөх вэ?Ямар хэмжигдэхүүнийг тогтмол байлгах вэ?




1234

Туршилт 3Зүрхэвчийн хэмжээнээс ороомгийн татах хүч хамаарах эсэхийг судлахЯмар хэмжигдэхүүнийг өөрчлөх вэ?Ямар хэмжигдэхүүнийг тогтмол байлгах вэ?




1234

Хэмжилтийн үр дүнгүүдээ ашиглан график байгуулаарай.

48


10 ДУГААР АНГИЙН БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙУламжлалт сургалтад тухайлсан сэдвийн арга зүй давамгайлдаг. Онлайн сургалттай

холбоотойгоор хичээлийг цөөн цагаар явуулах хэрэгтэй болж байна. Ийм тохиолдолд сэдэв дагасан арга зүйгээс илүүтэй дээд шатны арга зүй шаардлага тулгарна. Хөшүүргийн жишээгээр анги хоорондын, бүлэг сэдэв хоорондын агуулгын нийтлэг ерөнхий (судлагдахууны ерөнхий үр дүн) уялдаа холбоог харуулахыг хичээлээ. Энэ нь бусад бүлэг сэдэвт ижилхэн давтагдах онцлогтой. Мөн физик загварыг сурагчдаар бүтээлгэх үйлийг дэмжих арга зүйг “хийн дотоод бүтцийг судлах” гэсэн сэдвээр санал болгож байна. Танин мэдэхүйн дээд түвшинд, судлагдахууны ерөнхий уялдаанд сургалтыг удирдаж явуулах, сурагчдаас гарсан санааг хэрхэн чиглүүлж, нэг санаанаас шинэ санаа гаргахад анхаарах хэрэгтэй. Жишээ нь: Хууль бүрийг мэдээлэл болгож “заах” юм бол та сурагчиддаа хууль бүрийг цээжлүүлэх хэрэгтэй болно. Харин хууль, хамааралд байдаг нийтлэг шинжийг нь сурагчиддаа ойлгуулж чадвал, дараагийн хуулийг таны шавь өөрөө нээх боломжтой болно. Сурагчдаар хэрхэн нээлттэй эрэл хайлт хийлгэх, судлагдахууны нийтлэг шинжээр агуулгыг интеграцчилах боломжийн талаар дараах жишээнээс танилцах болно.

PHET СИМУЛЯЦЫГ АШИГЛАН ХИЙН ДОТООД БҮТЦИЙГ СУДЛАХФизикийн хичээлийн шинэ зорилтуудын нэг нь

сурагчдад бэлэн загвар өгөхөөс илүүтэй физик загвар бүтээх, түүнээ ашиглан үзэгдлийг тайлбарлах, улмаар загвараа хэлэлцэж сайжруулах, загварчлалд суралцах явдал юм. Теле хичээлийн онцлог нь физик загварыг бүтээх гол субьект болох сурагчийн идэвхтэй оролцоо байхгүйгээр зохион байгуулагдсан. Орчин үеийн дидактикт бодит бие, түүнд явагдах үзэгдлийг судлах ажиглах явцдаа цуглуулсан мэдээлэлдээ тулгуурлан биеийн шинж чанарын талаар сурагчдаар загвар бүтээлгэх үйлийг дэмжин, удирдан хөтлөхийг багш бидэнд санал болгодог. Энд, бодит ертөнц - физик загвар – хүүхэд гэсэн гурвалыг чухалчилдаг.

Бодит үзэгдлийг судлан, ажиглалт судалгааны мэдээлэлд тулгуурлалгүйгээр оргүй хоосноос загвар бүтээх үйл хийх боломжгүй. Нөгөө талаар, сурагчдад эрдэмтдийн бүтээсэн загварыг бэлэн өгч, биеийн шинж чанар, үзэгдлийг тайлбарлах нь загвар бүтээх үйл биш бөгөөд энэ нь загвар бүтээсний дараах үйлд, тодруулбал, загварыг ашиглаж үзэгдлийг нарийвчлан судлах үйлд хамаарна. Бодисын бүтцийн тухай түүхийг үзэхэд бодис атомаас тогтох тухай таамаглалыг 2000 жилийн өмнөөс дэвшүүлж, XIX зууны сүүлээр элементийн үелэх систем, хийн хуулиудыг нээсэн хэдий ч, хий молекулаас тогтох тухай, молекул дулааны эмх замбараагүй хөдөлгөөн хийдэг тухай баталгаа ХХ зууны эхэнд Броуны туршилтаар тогтоогдсон билээ.

1. Броуны туршилт. Хийн макро параметрийг өөрчлөх туршилтаар хийн даралт, температур, эзлэхүүн гэсэн макро хэмжигдэхүүний уялдаа холбоог харах боломжтой, харин микро бүтэц рүү орж чадахгүй юм. Молекулыг бид харж чадахгүй. Харин молекул оршин байгааг, түүний хөдөлгөөний үр дагаврыг нүдээр харах хамгийн боломжит ганц туршилт нь Броуны бөөмийн хөдөлгөөнийг ажиглах явдал юм. Броуны бөөм нь микроскопоор харах боломжтой, дулааны хөдөлгөөн хийж байгаа нь харагдах хамгийн жижиг хэсэг юм. Түүний хэмжээ нь микрометрийн эрэмбэтэй, миллиметрээс 1000 дахин бага, молекулаас 1000 дахин том завсрын хэмжээтэй бөөм юм. Ийм тоосонцорыг хатсан навч, ургамлын үр, кофе, цонхны нарийн тоос зэргийг маш сайн нунтаглан, гарган авч болно. Түүнийг усны дусал дээр хөвүүлж микроскопоор харна. Энд 300–500 өсгөлттэй биологийн микроскоп ашиглана. Дүрсийг сурагчдад нийтээр харуулахын тулд микроскопын дээр гар утасны камерыг байрлуулж, бичлэг хийх, эсвэл проектороор цацаж болох юм. Хэрэв боломжгүй бол Brown’s observation on Brownian movement хаягаар интернэтээс хайлт хийж, Броуны бөөмийн бодит хөдөлгөөнүүдээс сонгож харуулаарай. Эндээс бөөмийн хөдөлгөөний талаар ажиглалт хийж, эхлээд бөөмс яаж хөдөлж байна, дараа нь түүнийг юу хөдөлгөөд байгаа талаар, хөдөлгөж байгаа зүйлийн шалтгаан, шинж чанарын талаар ургуулан бодож бодисын молекул бүтцийн талаар өөрсдийн төсөөлөл, дүр бий болгоход нь туслаарай. Дараа нь Brownian motion demonstration хаягаар орж симуляцаар Броуны бөөмийг молекул

Хүүхэд

Физик загвар

Бодит ертөнц

49

ФИЗИК

хэрхэн мөргөж хөдөлгөж байгааг харуулах хэрэгтэй. Эндээс молекул байдгийг, тэрээр эмх замбараагүй, тасралтгүй хөдөлж, мөргөлдөж байдаг талаарх ойлголтыг сурагчдад бий болгож, зурж дүрслэхийг хүснэ. Ингэхдээ яаран дүгнэлт гаргах, бэлэн симуляц үзүүлэхээс татгалзах хэрэгтэй.

2. PhET симуляцыг хэрэглэх. Phet interactive simulation1 сан руу орж, gases-intro программыг татаж нээнэ. Энэ программын тусламжтайгаар бөөмөн загвар ашиглаж хийн макро параметр (даралт, температур) ба микро параметр (бөөмийн масс, хурд, тоо)-ийн уялдааг загварчлан судлах боломжтой.

Оролтын параметр Particles; heavy - хүнд (масс ихтэй),

light - хөнгөн (масс багатай) бөөм (молекул) хоёр төрлийн бөөмийг сав руу оруулах боломжтой удирдлагын цонх байна. Алгуур ба хурдан гэсэн товчийг дарснаар тодорхой тооны бөөмийг сав руу оруулж болно. Мөн бөөмийг шахуургаар оруулж болно. Энэ үед оруулсан бөөмийн тоог нь мэдэх боломжгүй.

Heat/ Cool – Халаах/хөргөх –товчийг шилжүүлж, температурын заалтыг тодорхой утганд хургэх боломжтой.

Width – Савны хэсгийн уртын хэмжээг харах. Бүлүүрийн бариулыг шилжүүлж, уртыг тодорхой утганд барих боломжтой. Энэ нь эзлэхүүнийг төлөөлнө.

Гаралтын параметр Wall Collisions – өгөгдсөн хугацаанд хана мөргөх тоо. Хугацааг сонгоно. 5, 10, 15 ps

(пико секунд) хугацаанд мөргөлтийн тоог тоолно. Temperature – Температурыг Kельвин ба Цельсээр харах боломжтой. Температурыг

зөвхөн халаагчаар өөрчилж болно. Pressure – Даралтыг атмосфер ба кПа –аар харах боломжтой. ТөлөвлөлтТуршилт төлөвлөхдөө ямар хамаарлыг судлахаа сайтар бодох хэрэгтэй. Энд,

юунаас (оролтын параметр), юуг (гаралтын параметр) хамааруулан судлах гэж байгааг ялгаж авна. Энэ үед бусад зүйлс (хяналтын параметр гэдэг) тогтмол байх ёстой. Нэгэн зэрэг олон зүйлийг өөрчилж болохгүй. Тухайлбал, та бүлүүрээр хийг шахаж оруулаад савны эзлэхүүнийг өөрчилбөл температур тогтмол байх үеийн хийн даралт - эзлэхүүний хамаарал руу хальтрах болно. Энэ тохиолдолд та хийн хууль руу орно. Бид бөөмийн микро параметр ба макро параметрийн холбоог харахыг хүсэж байгаа билээ. Туршилтыг хийхээс өмнө ямар үр дүн гарна гэж бодож байгааг бичүүлнэ. Энд, дараах ажиглалтыг санал болгож байна. Үүнд:

Хүнд/эсвэл хөнгөн Бөөмийн тоо: 50 Савны өргөн: 10 нм

1. Гарааны ажиглалт. Бөөмийн хөдөлгөөнийг ажиглах Оролтын параметр Гаралтын параметрБөөмийн масс хүнд температурБөөмийн тоо 50 даралтСавны өргөн 10 нм Мөргөлтийн тоохалаагч тэг

1 Phet interactive simulation – Монгол хэлэнд хөрвүүлэгдсэн

50


Ажиглах зүйл: Бөөмс хэрхэн хөдөлж, өөр хоорондоо мөргөлдөж, хана мөргөж, ойж байгааг

харна. Дараа нь оролтын ямар параметрийг өөрчлөхөд юу өөрчлөгдөх талаар хэлэлцэж

таамаглал дэвшүүлнэ.Гарах үр дүн: Эмх замбараагүй хөдөлгөөн, мөргөлдөөний төсөөлөл Анхаарах зүйл: Дахин хэлэхэд олон зүйлийг нэгэн зэрэг өөрчилж болохгүй. 2. Бөөмийн хөдөлгөөний эрчим ба температурын холбоог ажиглах

Оролтын параметр Гаралтын параметрБөөмийн масс Хүнд Температур 300 К/ 500 КБөөмийн тоо 50 Даралт Судлах зүйл биш тул анхаарлыг

төвлөрүүлэх хэрэггүй. Савны өргөн 10 нм Мөргөлтийн тоо Үүнийг нээхгүйХалаагч Алгуур өөрчилнө

Ажиглах зүйл: Халаавал бөөмсийн хөдөлгөөнд ямар өөрчлөлт орох талаар асууж, гарах үр

дүнгийн талаар таамаглалаа бичихийг хүснэ. Халаагчийг ажиллуулах үед бөөмсийн хөдөлгөөн хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг

харна. Дараа нь энэ үед температур хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг харна. Халаах /хөргөх замаар хөдөлгөөний эрчим ба температур хоёр уялдаатай эсэх

талаар сурагчдын бодлыг сонсоно. Температурын 300 К, 500 К утганд хөдөлгөөний эрчим ямар байгааг гар утсаар

бичлэг хийж зэрэгцүүлэн тавьж харьцуулна. Гарах үр дүн: Хөдөлгөөний хурд, хөдөлгөөний эрчим буюу кинетик энерги,

температурын чанарын түвшний холбоо

3. Бөөмийн масс, хөдөлгөөний эрчим болон температурын холбоог ажиглахОролтын параметр Гаралтын параметрБөөмийн масс Хүнд/ хөнгөн Температур 300 КБөөмийн тоо 50/50 Даралт Судлах зүйл биш тул анхаарлыг

төвлөрүүлэх хэрэггүй. Савны өргөн 10 нм Мөргөлтийн тоо Үүнийг нээхгүйХалаагч 0

Ажиглах зүйл: Бөөмийн массыг өөрчилбөл бөөмсийн хурд хэрхэх талаар асууж, гарах үр дүнгийн

талаар таамаглалаа бичихийг хүснэ. Бөөмийг хүнд ба хөнгөн бөөмөөр ээлжлэн сольж хурд ямар байгааг, энэ үед

температур яаж байгааг харна. Дараа нь гар утсаараа хүнд хөнгөн бөөмийн хөдөлгөөний бичлэг хийж зэрэгцүүлэн

тавьж харьцуулна уу. Хоёр бөөмийг ижил 50/50 тоогоор сав руу зэрэг оруулж үр дүнг харна уу. Дараа нь тоог бөөмийн тоог өөрчлөхгүйгээр температурыг өөрчилж гарах үр дүнг харна уу.

Гарах үр дүн: Тогтмол температурт хүнд бөөм удаан, хөнгөн бөөм хурдан хөдөлдөг. Эндээс,

Молекулын дундаж кинетик энерги ба температурын чанарын түвшний холбоо Ижил температурт байгаа хийн холимгийн молекулын дундаж кинетик энерги

тэнцүү. Температур их бол дулааны хөдөлгөөний кинетик энерги ихэснэ.

51

ФИЗИК

4. Бөөмийн хөдөлгөөн ба даралтын холбооОролтын параметр Гаралтын параметрБөөмийн масс Хүнд Температур 300 К/500 КБөөмийн тоо 50 Даралт Даралтыг тэмдэглэж авна. Савны өргөн 10 нм Мөргөлтийн тоо Үүнийг нээхгүйХалаагч Аажим ихэсгэх

Ажиглах зүйл: Бөөмийн хурдыг өөрчилбөл даралт хэрхэх талаар асууж, гарах үр дүнгийн талаар

таамаглалаа бичихийг хүснэ. Бөөмийн хурдыг ихэсгэж, даралт яаж байгааг харна. Гарах үр дүн: Бөөмийн хурд (кинетик энерги) – температур – даралтын шууд холбоо. Чанарын

болон тоон түвшинд холбох боломжтой. Бөөмийн кинетик энергийг нэмэгдүүлбэл даралт ихэснэ.

5. Бөөмийн тоо ба даралтын холбооОролтын параметр Гаралтын параметрБөөмийн масс Хүнд Температур 300 КБөөмийн тоо 50/100 Даралт Даралтыг тэмдэглэж авна. Савны өргөн 10 нм Мөргөлтийн тоо Үүнийг нээхгүйХалаагч тэг

Ажиглах зүйл: Зөвхөн бөөмийн тоог нэмж даралт хэрхэх талаар асууж, гарах үр дүнгийн талаар

таамаглалаа бичихийг хүснэ. Бөөмийн тоог ихэсгэж, даралт яаж байгааг харна. Гарах үр дүн: Бөөмийн хурд (кинетик энерги) – температур тогтмол үед бөөмийн тоо ба даралт

шууд пропорционал хамааралтай. Чанарын болон тоон түвшинд холбох боломжтой. Бөөмийн тоог нэмэгдүүлбэл даралт ихэснэ. Даралт яагаад ихсээд байгаа, даралтыг юу учруулж байгааг хэлэлцэж таамаглал

дэвшүүлнэ.

6. Бөөмийн параметр (тоо, масс) ба мөргөлтийн тооны холбооОролтын параметр Гаралтын параметрБөөмийн масс Хүнд Температур 300 К 500 КБөөмийн тоо 50 Даралт 538 кПа 898 кПаСавны өргөн 10 нм Мөргөлтийн тоо 31 37Халаагч өөрчлөх Хугацаа 10 pc (10 пс) 10 pc (10 пс)

Ажиглах зүйл: Бөөмийн мөргөлтийн тоо юунаас хамаарах талаар таамаглал дэвшүүлж, дээрхийн

адилаар судалгаа хийнэ. Зөвхөн бөөмийн тоог 50/100/150 болгон өөрчилж мөргөлтийн тоо ба даралтын

утгыг бичиж авна.

52


Дүгнэлт хийнэ. Гарах үр дүн: Бөөмийн тоо буюу концентрац даралтыг ихэсгэнэ. Бөөм ханыг мөргөснөөр даралт

үүсэж байгааг харах болно. Дараа нь бөөмийн хурдыг нэмж мөргөлтийн тоо ба даралтын холбоог харах боломжтой.

Эцэст нь бөөмөө хүнд /хөнгөн болгож мөргөлтийн тоо, температур ба даралтыг хянаж уялдааг харна.

Эцсийн дүгнэлт: Сурах зүйл: Загвартай ажиллах, виртуал туршилт хийх, бөөмөн загвараар макро

параметрийн өөрчлөлтийг тайлбарлах чадварт ахиц гарна.

Phet- Gases intro программд суурилан боловсруулав (Гүнзгийрүүлсэн түвшин) Шинжлэн судлах санаа: Энэхүү симуляцыг бодит молекулын хөдөлгөөн, харилцан

үйлчлэлийг нь их наяд дахин удаашруулсан, хэмжээг нь тэрбум дахин томруулсан, ажиглах боломжтой загвар гэж ойлгож байна. Энэ үнэн бол дэлгэцийн бөөмийн хөдөлгөөнийг судлах замаар бодит молекулын хөдөлгөөний динамикийг илрүүлэх боломжтой.

Сурах зүйл: Микро - ертөнцийн макро загварыг ашиглан загварчлалд суралцахМолекулын дулааны хөдөлгөөний талаарх ажиглалт дээр суурилан статистик зүй

тогтлын талаар төсөөлөлтэй болох Загварын тухай ойлголт эзэмшихЗагварчлалд суралцахДулааны хөдөлгөөн, дулааны тэнцвэр, МКО-ын үндэс, молекулын хурдыг

тодорхойлох, Броуны хөдөлгөөн, Максвеллын түгэлт, микро макро төлөвийн статистик, чөлөөт гүйлтийн уртыг тодорхойлох зэрэг макро хэмжилтээр илрүүлэх боломжгүй олон туршилтыг хийх болно.

Бөөмийн массаас бөөмийн хурд, кинетик энерги хэрхэн хамаарах вэ?Шийдэх асуудал: Хүнд, хөнгөн хоёр төрлийн, ижил тооны бөөмийг сав руу зэрэг

оруулъя. Бөөмийн хөдөлгөөний хурд, кинетик энерги, температур хэрхэх бол?Таамаглал: Дундаж температур тогтоно. Бөөмс мөргөлдөж дулааны тэнцвэр тогтоно. Асуулт: Дулааны тэнцвэр гэж юу вэ? Юу тэнцээд байна вэ? Таамаглал: Бөөмс мөргөлдөж энерги өгч аваад эцэст нь бөөмийн дундаж кинетик

энерги тэнцэх үед энергийн “шилжилт” зогсох байх. Эргэцүүлэл: Бөөмийн хурд тэнцвэл, кинетик энерги тэнцэхгүй. Кинетик энерги

тэнцвэл хурд тэнцэхгүй учир “хүнд” бөөм удаан хөдөлж, хөнгөн бөөм хурдан хөдлөх болно. Савны эзлэхүүний бүх хэсэгт даралт жигдэрнэ. Энэ үед хийн чиглэсэн хөдөлгөөн байхгүй болно. Энэ үед 2 бөөмийн мөргөлдөөн хэрхэн явагдахыг авч үзье. Харимхай мөргөлдөөн хийнэ.

Эндээс:

Тэнцүү кинетик энергитэй бөөмсийн халз мөргөлдөөн4 дахин ялгаатай масс (симуляцын бөөм ийм масстай) бүхий хоёр бөөмийн

мөргөлдөөний хувьд дээрх илэрхийллийг бичье.

53

ФИЗИК

Эндээс

Эндээс

Мөргөлдөөний дараа:

Мөргөлдөөний өмнө 2 бөөмийн кинетик энерги тэнцүү:

Мөргөлдөөний дараа 2 бөөмийн кинетик энерги:

Эндээс үзэхэд ижилхэн кинетик энергитэй бөөмс мөргөлдөхөд хөнгөн бөөм нь их хэмжээний энерги авч байна. Хүнд бөөм энергиэ алдаж байна. Мөргөлдөөний өмнө хоёр бөөмийн хурд 2 дахин ялгаатай байсан бол мөргөлдөөний дараа 14 их болж нэмэгдсэн байна. Хэрэв эдгээр бөөм эсрэг мөргөлдөөн хийвэл мөргөлдөөний дараах хурд нь анхны хурд болох ба мөргөлдөөний өмнөх хурд нь дараах хурд болж, кинетик энерги буцаж тэнцэнэ. Энэ үед хурд ихтэй, кинетик энерги ихтэй, моментум ихтэй хөнгөн бөөм энергиэ алдаж хүнд бөөм энерги авна. Ингээд эцэст нь кинетик энерги буцаж тэнцэнэ. Кинетик энерги тэнцүү биш байсан ч дараалсан хоёр мөргөлдөөн урвуу чанартай байх учир энергийн урсгал нэг тийш явагдахгүй байх боломжтой.

Симуляцын ажиглалт: Дулааны тэнцвэртэй байдлыг ажиглаж, аль бөөм мөргөлдөөний дараа их хурд авах, эсвэл удаан болохыг цаашид хэрхэхийг шинжиж дээрх дүгнэлтийг шалгаж болох юм.

Тэнцүү хөдөлгөөний тоо хэмжээ (ХТХ) бүхий бөөмсийн халз мөргөлдөөнМөргөлдөөний өмнө:

Эндээс үзэхэд тэнцүү ХТХ бүхий бөөмс мөргөлдөхөд энерги дамжихгүй, мөргөлдөөний дараа хэвээр байх ажээ.

Дүгнэлт: Бөөмсийн хооронд энерги дамжих эсэх нь мөргөлдөж байгаа 2 бөөмийн массын төвийг холбосон шулуун дээрх ХТХ-ний проекц тэнцүү эсэхээс асуудал хамаарах ажээ.

ХТХ-ний проекц ихтэй бөөм нь нөгөөд энерги өгнө, багатай нь энерги авна. Иймд эмх замбараагүй мөргөлдөөний үед энергийн солилцоо байнга явагдаж абсолют утгаар дулааны кинетик энерги яг таг тэнцэх боломжгүй, гэхдээ энергийн нэг тийш чиглэсэн урсгал үүсэхгүй, энерги- бөөмийн тооны хамаарлын тодорхой түгэлт үүсэхэд хүрнэ гэсэн санаанд хүрнэ.

54


Эндээс хийн бөөмс ижил хурдтай байх боломжгүй, ижил кинетик энергитэй байх боломжгүй, янз бүрийн хурдтай байж гэмээ нь дулааны тэнцвэр тогтох ажээ.

Асуулт: Энэ симуляц молекул хурдаар түгэх хуулийг харуулах болов уу? Хэрэв симуляц молекул хурдаар түгэх хуульд захирагдаж хийгдээгүй бол хийн хуулийг,

зүй тогтлыг илэрхийлж чадахгүй.

Бөөмийн массаас мөргөлдөөний тоо, даралт хэрхэн хамаарах вэ?Шийдэх асуудал: Хүнд, хөнгөн хоёр төрлийн, ижил тооны бөөмийг сав руу ээлжлэн

оруулъя. Бөөмсийн савны хана мөргөх тоо, даралт хэрхэх бол? Температур ижил. Таамаглал: Дулааны кинетик энерги ижил учир хүнд бөөм хурд багатай, ХТХ ихтэй

байна. Эсрэгээр хөнгөн бөөм ХТХ багатай байна. Савны ханыг мөргөх бөөмсийн тоо хүнд бөөмийн хувьд цөөн (удаан хөдлөх учир), мөргөхдөө ханад учруулах импульс их. Эцэст нь хананд учруулах даралт тэнцүү байх магадлалтай.

Туршилтын дүн: Симуляцын дүнг дараах хүснэгтэд үзүүлэв. Бөөмийн

массБөөмийн тоо, Температур, Хурд, Мөргөлтийн тоо Даралт, атм

Хөнгөн, 50 300 Их, 5.8Хүнд, 50 300 Бага, 5.8

Эндээс үзэхэд, үед ;Хөнгөн бөөм, хурд ихтэй хөдөлнө, мөргөлтийн тоо их байна.

Хэрэв савны ханыг бөөм мөргөсний дүнд даралт үүсдэг, мөргөлтийн тоо их бол даралт их байх ёстой.

Бөөм ханыг хүчтэй мөргөж, даралт их учирдаг бол бөөмийн ХТХ их бол их байна.

Энэ хоёр таамаглалыг нэгтгэвэл,

Хэрэв , молекулын хурд их бол мөргөж амжих бөөмийн орших мужийн эзлэхүүн их байна.

Дулааны тэнцвэрийн нөхцөлөөс

Туршилт: Өгөгдсөн бөөмийн хувьд мөргөлдөөний тооны харьцаа температур ба даралтаас хамаарахгүй тогтмол байна. Ийм байгаа эсэхийг шалгахын тулд нэг төрлийн бөөмийн хувьд температур ба мөргөлдөөний тооны квадратын (эсвэл логарифм) хамаарлын график байгуулж шулууны өнцгийн коэффицентийг олно.

55

ФИЗИК

Туршилтын үр дүн: Бөөм: хүнд, бөөмийн тоо: 50,

Хүнд бөөм Хөнгөн бөөм

200 3.9 16 241 65 4161300 5.8 19 361 79 6241400 7.7 22 481 91 8321500 9.7 25 602 102 10402600 11.6 27 722 112 12482700 13.5 29 842 121 14562800 15.5 31 963 129 16643900 17.4 33 1083 137 18723

1000 19.3 35 1203 144 20803

Дүгнэлт: үед хийн даралт ба температурын хооронд шууд пропорционал хамааралтай

болох нь харагдаж байна. Хийн температур ба даралт бөөмийн массаас хамаарахгүй байна. Харин массаас мөргөлдөөний тоо ба хурд хамаарч байна. Мөргөлдөөний тоо нь хурдтай пропорционал хамааралтай байна.

56


Бөөмийн тоо юунд нөлөөлөх вэ?Шийдэх асуудал: Нэг төрлийн бөөмийг янз

бүрийн тоогоор сав руу оруулъя. Температур тогтмол. Бөөмсийн тоог өөрчлөхөд савны хана мөргөх тоо, даралт, бөөмсийн хурд хэрхэх бол?

Таамаглал: Бөөмсийн тоо ихсэхэд концентрац нэмэгдэх учир мөргөх тоо, улмаар даралт нэмэгдэнэ. Харин бөөмсийн хурд нэмэгдэхгүй. Бөөмийн дундаж кинетик энерги тогтмол байна. Хэрэв бөөмийн тооноос температур хамаардаг бол бодисыг хэсэглэн хуваахад температур өөрчлөгдөх ёстой. Ийм бус бол температур нь нийт бөөмийн системийн бус нэг бөөмд харгалзах дундчилагдсан хэмжигдэхүүн байх болно.

Хийн температур бөөмийн тооноос хамаарахгүй байна. Энэ нь температур бөөмийн кинетик энергиэр илэрхийлэгдэнэ гэдгийг харуулж байна. Бөөмийн дулааны хөдөлгөөний дундаж кинетик энерги бөөмийн тооноос хамаарахгүй байгаатай холбоотой. Энэ нь температур бөөмийн тооноос хамаарсан системийн параметр биш гэсэн үг.

Асуулт: Энэ илэрхийллийн коэффицентийг олох боломжтой юу? Илэрхийлэлд ямар нэгжтэй байгаагаас хамаарна. Онолтой нийцүүлж гаргаад ямар

нэгжтэйг нь эргүүлэн олох боломжтой.

Загвар: Хийн холимгийг хий тус бүр дангаараа орших хоёр элементээс тогтоно гэж үзэж болно. Хий тус бүр бие биедээ нөлөөлөхгүй гэж үзвэл, хийн холимгийн даралт хий тус бүрийн парциал даралтын нийлбэртэй тэнцүү байна.

Туршилт: Нэг төрлийн бөөмөөс 50 бөөм оруулж, мөргөлдөөний тоо ба даралтыг бүртгэнэ. Дараа нь савыг цэвэрлэж нөгөө бөөмөөс 100 бөөм оруулж, мөн мөргөлдөөний тоо ба даралтыг бүртгэнэ. Дараа нь өмнөх 50 бөөмийг нэмж оруулан нийлбэр мөргөлдөөний тоо ба даралтыг бүртгэнэ.

Бөөм Температур Бөөмийн тоо Мөргөлдөөний тоо даралтХүнд 300 К 50

Хөнгөн 300 К 100Холимог 300 К 50+100

Дүгнэлт: Дальтоны хууль хүчинтэй байна. Энэ хуулийг симуляц үзүүлж байна.

Туршилтын үр дүн: Бөөм: хүнд

T/K Бөөмийн тоо

Мөргөлдөөний тоо

Даралт, атм

300 25 10 2.9300 50 19 5.8300 75 29 8.7300 100 38 11.6300 125 48 14.5300 150 57 17.4300 175 67 20.3300 200 76 23.2300 225 86 26.1

57

ФИЗИК

Чөлөөний зэргийн тухай ойлголт. мөргөлдөөний загварШийдэх асуудал: Бөөмийн хөдөлгөөнийг хэрхэн хялбар байдлаар загварчлах вэ?

Перпендикуляр хөдөлгөөнүүд болгон задлах боломжтой юу? Таамаглал: Бөөмийн хөдөлгөөнийг 3 тэнхлэг дагуух бие даасан тэнцүү хурдтай

хөдөлгөөнд задалъя. Тэгвэл

Бөөмийн мөргөлдөөн хэдэн хананд явагдахаар загварчилснаас хамаараад 1 хэмжээст 2 хэмжээст 3 хэмжээст

байдлаар илэрхийлэгдэх боломжтой юм. Үүний алин болохыг шалгах хэрэгтэй. Эдгээр нь коэффицентын зөрөөтэй учир илрүүлэхэд бэрхшээлтэй байх талтай. Загварчлал: Эндээс бөөмийг 3 тэнхлэг дагуу бие даасан хурдаар хөдлөх нэг хэмжээст

хөдөлгөөнүүдэд задлах боломжтой нь харагдаж байна. Бөөмсийн төв биш мөргөлдөөн 3 чиглэлд энергийн жигд хуваарилалт үүсгэж байна. Мөргөлдөөнийг нэгэнт тооцсон учир бөөмсийг өөр хоорондоо мөргөхгүй гэж үзэх боломжтой. Энд, сав дахь нийт бөөмийн 1/3 нь хэвтээ тэнхлэгийн дагуу хөдлөх гэх юм уу, эсвэл нэг бөөм 3 тэнхлэг дагуу хөдөлнө, нэг чиглэлд кинетик энерги нь 1/3 оногдоно гэж үзэж болно. Нэг чиглэлийн дагууд бөөмс дунджаар ижил кинетик энергитэй буюу чөлөөний зэргээр энерги жигд хуваарилагдах ажээ.

Молекулын хурдыг үнэлэхШийдэх асуудал: Бодит молекулын хөдөлгөөн ба симуляцын бөөмийн хөдөлгөөний

аналогоос молекулын бодит хөдөлгөөний талаарх мэдээллийг бий болгох боломжтой юу? Онолын үндэс:

Хөнгөн молекулын хувьд (тасалгааны температурт)

Дунд зэргийн атомын хувьд

Савны ханыг (хэдэн хана мөргөж байгаагаас хамаарна) мөргөх тоо -ийг бөөмийн (ямар эзлэхүүнд орших нь хамаатай) тоонд харьцуулбал дунджаар 1 бөөм савны ханыг мөргөх тоо гарна.

Дараалсан мөргөлтийн хоорондох хугацаа

Туршилт:1-р арга. Нэг ширхэг бөөмийг саванд оруулж, явсан зай ба хугацааг бүртгэж, хурдыг

олж болно. Мөн мөргөлтийн тоог бүртгэхийн, зэрэгцээ тоолж болно. Тэгээд 1 с хийх бөөмийн мөргөлтийн тоо ба 10 pc хугацаанд хийх молекулын мөргөлтийн тооны хооронд

58


холбоо тогтоох замаар симуляцын чөлөөний зэргийг сэргээх боломжтой гэж үзэж байна. Ийнхүү 10 pc хугацаа гэж симуляцын ямар хугацаа болохыг мэдэж болно. Савны хэвтээ ханын уртыг шугамаар хэмжих замаар симуляцын 10 см урт нь микро ертөнцийн ямар зайг төлөөлж байгааг олж болно. Энэ масштабаа ашиглан бөөмөөр төлөөлүүлсэн молекулын хурдыг олж болно.

2-р арга. Бөөмийн тоо ба мөргөлдөөний хамаарлын график ашиглая.

10 pc хугацаанд 0.40 буюу 100 бөөмийн 40 нь савны ханыг мөргөж амжина гэсэн үг. Энэ нь савны уртын 40% -д орших бөөмс нэг ханыг мөргөж чадна гэсэн үг. Хоёр (баруун\зүүн) тийш мөргөнө гэвэл нэг тийш туулах зай нм.

Эндээс молекулын хурдыг олж болно.

Зөвхөн нэг хана руу мөргөнө гэвэл молекулын хурд орчим. Ийм байдлаар мөргөлтийн тоо хэдэн хананд харгалзаж байгаагаас хамаараад чөлөөний зэргээр энерги хуваарилагдаж нэг чөлөөний зэрэгт оногдох хурд багасна.

Молекулын чөлөөт гүйлтийн уртыг үнэлэхШийдэх асуудал: Хийн молекулуудын хооронд

мөргөлдөөн хийхгүй явах чөлөөт гүйлтийн уртыг симуляц ашиглан загварчлах, тооцоолох боломжтой юу?

Ойлголт: Бөөм хоёр мөргөлдөөний хооронд дунджаар явж буй зайг чөлөөт гүйлтийн урт гэдэг.

Туршилтын аргачлал: Сав руу тэмдэгт бөөм оруулна. Олон жижиг бөөм рүү нэг том бөөм оруулах, эсвэл олон том бөөм рүү нэг жижиг бөөм оруулах замаар тэмдэгт бөөмийг ялгаж болно. Компьютерийн дэлгэц дээр тунгалаг нимгэн хальс байрлуулж, тэмдэгт бөөмийн бусад бөөмтэй мөргөлдсөн цэгүүдийг тэмдэглэж, дугаарлана. Статистик гаргахын тулд аль болох олон тооны мөргөлдөөнийг бүртгэх нь дээр. Мөргөлдөх бөөмийн тоо хэт олон байвал ойрхон мөргөлдөх учир бүртгэж амжихгүйд хүрнэ. Хэт сийрэг байвал удаан хүлээхэд хүрнэ. Дараа нь хальсаа салган авч, шугамаар зурагт үзүүлсний адилаар холбож гүйлтийн траекторыг гарган авна. Гүйлтийн нийт уртыг нь шугамаар хэмжих, мөргөлдөөний тоонд хувааж нэг гүйлтэд хамаарах дундаж уртыг олно.

Онолын загвар: Тэмдэгт бөөмийн диаметрийг , бусад бөөмийн диаметрийг гэж тэмдэглэе. Зөвхөн тэмдэгт бөөм хөдөлнө, бусад бөөм хөдлөхгүй гэж үзвэл тэмдэгт бөөм хугацаанд зайд хөдөлнө. Энэ хугацаанд

суурийн диаметртэй, өндөртэй цилиндр төв нь дотор орших бөөмийг мөргөнө.

Иймд мөргөлдөөний тоо дээрх бөөмийн тоотой тэнцүү байна.

Жижиг бөөмийг хөдөлнө гэвэл мөргөлдөөний тоо дахин нэмэгдэнэ.

59

ФИЗИК

Дүгнэлт: Чөлөөт гүйлтийн урт хурдаас хамаарахгүй байна. Хурд их байх тутам хол зай

туулах ч, мөргөлдөөний тоо олширч эцэст нь хурдаас хамаарахгүй. Чөлөөт гүйлтийн урт температураас хамаарахгүй. Үүний туршлагаар шалгах хэрэгтэй.

Тэмдэгт бөөмийг (том ба жижиг бөөмийг) солиход диаметрийн нийлбэр өөрчлөгдөхгүй учир үр дүн өөрчлөгдөхгүй.

Чөлөөт гүйлтийн урт концентрацаас урвуу хамаарна. Үүнийг туршлагаар шалгах хэрэгтэй.

Микро ба макро төлөв. Төлөвийн статистикШийдэх асуудал: Савны тодорхой хэсэгт хийн молекулууд оршин байх магадлалыг

онолоор тооцоолох, туршлагаар шалгахАргачлал: 6 бөөм саванд оруулж, дэлгэцийг хоёр тэнцүү

хэсэгт хувааж 1-р хэсэгт хэдэн бөөм байгааг 10 с хугацааны завсартайгаар бүртгэнэ. Үүний тулд дэлгэцийг түр зогсоох, эсвэл энэ боломжгүй бол print screen хийх, эсвэл гар утсаараа дэлгэцийн гэрэл зураг авах арга хэрэглэж болно. Тэгээд дэлгэцийн 1-р хэсэгт 1, 2, 3, 4, 5, 6 ширхэг бөөм орших төлөвийн давталтыг тоолж нэгтгэнэ.

Асуулт: 1-р хэсэгт хэдэн бөөм хамгийн их тоотой бүртгэгдэнэ гэж бодож байна вэ? Гистограм зурна уу.

Туршилт: Туршилтыг гүйцэтгэж, түгэлтийн диаграм байгуулна. Бөөмийн тоог олшруулж, давталтын тоог нэмэгдүүлж тодорхой зүй тогтолд захирагдаж байгааг ажиглана. Тухайн төлөв илрэх магадлалыг тооцоолно.

Молекул хурдаараа түгэх зүй тогтолШийдэх асуудал: Өмнөх туршилтаас үзэхэд халз биш мөргөлдөөний дүнд хийн

молекулууд бие биедээ энерги дамжуулдаг. Үүний дүнд молекулуудын хурд ижил биш болдог гэдгийг харсан билээ. Хийн молекулын хурд янз бүр юм бол тодорхой зүй тогтолд захирагдах болов уу? Температур нь ямар хурд, кинетик энергийг илэрхийлдэг вэ?

Таамаглал: Молекулуудын тоо хурдаас хамаардаг байх. Тодорхой нэг дундаж утгын орчимд түгэлт үүсгэдэг байх.

Онолын үндэс: завсарт оногдох хурдтай молекулын харьцангуй тоог тогтооно. Өөрөөр хэлбэл, молекулын тоо хурдны холбоо тогтооно.

хамаарлын муруйг байгуулна. Асуулт: Туршилтаар хамаарлыг судлах, ажиглах боломжтой юу?Аргачлал: Нэг бөөмийг дагаж тандах (тэмдэгт бөөм), мөргөлдөөн бүрийн дараа

байрлалын өөрчлөлт ба хугацааг бүртгэж хурдыг олно. Хурдыг интервалд хувааж оногдох тоог тоолж гистограм байгуулна. Чөлөөт гүйлтийн уртаас бага зайд хамаарах хугацааны хоёр агшинд бөөмийн байрлалыг өөрчлөлтийг хэмжинэ. Хугацааны интервал ижил учир шилжилт нь хурдыг илэрхийлэх болно. Штерний туршилтын анимац байдаг эсэхийг судлах хэрэгтэй.

Халаагуурын чадлыг тодорхойлох боломжШийдэх асуудал: Халаагуурыг асаахад температур нэмэгддэг. Хугацаанаас

температур хамаарах хамаарлыг судалж температур өсөх хурдыг тодорхойлж болох уу?

Аргачлал: Хугацаанаас температурын өөрчлөлтийг хамааруулан хэмжинэ. Бөөмийн тооноос энэ хамаарал хамаарах эсэхийг шалгана. Бөөмийн тоо олшироход температурын өсөлтийн хурд багасаж байвал бодитой туршилт болно.

60


Бага ангид араат дамжуургыг судлах STEM хэрэгслүүд олон бий. Үүний нэг нь сургуулиудад нийлүүлсэн STEM хэрэгслийн дотор “Сүү хөөсрүүлэгч” юм. 5 дугаар ангид үзэх хичээлийн дидактик алхмыг хүснэгт 1-д үзүүлэв.

Бага ангийн сурагч “хөдөлгөөн дамжиж байгааг, араануудын удаан түргэн эргэлтийн талаар чанарын түвшинд үгээр илэрхийлж байсан бол, аажмаар шүдний тоо, диаметртэй холбож тоогоор илэрхийлэх” чадвартай болж байв. Зарим сурагч параметр оруулж пропорцын зүй тогтлыг илрүүлж, түүн дээр тулгуурлан илэрхийлж байв. Эндээс үндэслэн хөдөлгөөн дамжуулах хэрэгсэл, хөшүүрэг зэрэг хялбар механизмыг зөвхөн хүч хувиргах үүднээс бус хөдөлгөөний шилжилт, хурд, хурдатгал (хүснэгт 2), хүч, хүчний момент (хүснэгт 3), энерги дамжуулах, хувиргах үүднээс судлах боломжтой гэдгийг илрүүлж сургалтад амжилттай ашиглаж болно. (нээлттэй эрэл хайлт + судлагдахууны нийтлэг шинж). Өөрөөр хэлбэл, нэг хэрэглэгдэхүүнийг олон физик хэмжигдэхүүний талаарх мэдлэг бүтээх, хууль зүй тогтлыг нээн илрүүлэхэд ашиглах боломжтой юм. 6 дугаар ангиас дээш ангийн сурагчид хүснэгт 1–д үзүүлсний адилаар “хэчнээн дахин ... төчнөөн дахин”, “шууд пропорционал”, “урвуу пропорционал”, “үржвэр өөрчлөгдөхгүй -тогтмол”, “харьцаа нь өөрчлөгдөхгүй -тогтмол” гэсэн утга санааг өөрсдөө гаргаж, Блуумын таксономын 4, 5, 6 буюу дээд шатны оюуны үйлийг сурагчид гүйцэтгэж, мэдлэг бүтээх чадварыг хялбар эзэмшиж байгаа нь харагдсан. Хүснэгтэд өгсөн мэдээлэл бол бэлэн өгөх зүйл биш, харин сурагчдаас гарч болзошгүй санаануудын хүрд юм. Сурагчдаас гарсан ахуйн түвшинд томьёологдсон санааг чиглүүлж хөтлөх замаар, математик хэллэгт оруулж утгажуулах, нэг санаанаас өөр шинэ санааг ургуулан гаргахад багш анхаарах хэрэгтэй. Санаа, томьёолол бүрийг хэлэлцэж эзэмшүүлэхийн тулд тухай бүрт харгалзах дасгал, даалгавар бэлтгэж ажиллуулах нь чухал.

НЭЭЛТТЭЙ ЭРЭЛ ХАЙЛТ: ХЯЛБАР МЕХАНИЗММэдлэгийг бэлнээр бус танин мэдэхүйн дээд

үйлийг сурагчдаар хийлгэх аргачлалын талаар ярилцъя. Гэхдээ энэхүү үйлийн алхам ямар ч сэдэвт адилхан давтагдана гэдгийг анхаарна уу.

STEM хэрэглэглэхүүний жишээнд унадаг дугуй орно. Түүнийг контекст болгон хөдөлгөөн дамжуулах механизмыг судлах замаар хялбар механизмын талаар анхны ойлголттой болж болно. Хэдийгээр 10 дугаар ангийн асуудал ярьж байгаа ч агуулгын залгамж холбоог гаргах үүднээс бага ангиас эхэлье.

а. Булт дамжуурга

б. Араат дамжуурга

в. Туузан дамжуурга

г. Гинжин дамжуурга

д.Шураган дамжуурга

61

ФИЗИК

Хүснэгт 1. 5-р ангийн хичээлийн дидактик алхам

Судалгаа (Science)

Тооцоолох, тоогоор илэрхийлэх маш чухал болохыг сануулна. Эд анги хэмжээ шүд эргэлтХөтлөгч том 30 1 Дамжуулах жижиг 10 3

Уялдаа холбооны талаар саналыг нь сонсоно.

Самбарт санааг бичиж, дэвтэрт тэмдэглүүлэхийг хичээнэ. Нөхөх даалгавар байж болно. Үржвэр, харьцаа, тогтмол, дахин их, дахин бага гэсэн хэллэгийг ашиглана.

Зурж дүрслэх (art)

Зургийг бусдаар яриулахДавуу талыг олж харахӨөр ямар боломж байгааг ярилцах

A3 цаасан дээр багаараа хэлэлцэж зурж үзүүлнэ.

Хичээлийн дүгнэлт

хэсэг(conclusion)

Шүдний тооны ялгаа нь ямар боломж олгож байгааг хэлэлцэхӨөр ямар хувилбар байж болох талаар саналыг нь сонсоно. Хөтлөгч арааны шүдний тоо, эргэлтДамжуулагч арааны шүдний тоо, эргэлт

Сурагчийн саналыг самбарт бичиж, өөр сурагчаар эргэлтийн тоог хэлүүлнэ. Учрыг өөр сурагчаас лавлана. Жигд биш хуваалтыг хэрхэн шийдвэрлэхийг нь ажиглаж болно. Жишээлбэл, шүдний тооны харьцаа 30/8 бол эргэлтийн тоо нь том араа 8 бүтэн эргэхэд жижиг араа 30, эсвэл 3 бүтэн нэмээд ¾ хэсгийг эргэнэ.

Мэдлэгээ өөр нөхцөлд

хэрэглэх(technology,

use knowledge

in new situations)

Хөтлөгч арааны шүдний тоо хэд дахин олон байна эргэлтийн тоог төд дахин олшруулж болно. Нударган араа эргэлтийн тэнхлэгийг 90 градусын өнцгөөр эргүүлнэ. Хурдан эргүүлдэг болгоё гэвэл шүдний тооны харьцааг улам ихэсгэнэ. Удаан эргүүлдэг болгоё гэвэл хөтлөгч, дамжуулагч арааны байрыг сольж эсрэгээр ажиллуулна. Хурдан удаан эргэлтийг ээлжилж хослуулъя гэвэл сольдог араат дамжуурга хэрэглэнэ. Цахилгаанаар эргүүлье гэвэл цахилгаан хөдөлгүүр холбоно.Хөдөлгөөн дамжуулах, хувиргах араат системийг сүү хөөсрүүлэгчээс өөр ямар зүйлд хэрэглэх боломжийг ярилцана.

Гарч болох санаанууд: Унадаг дугуйТоглоомон машинЦахилгаан өрөмКофе нухагчМахны машинАвтомашины эд ангиМеханик цагДүүжинт цагУгаалгын машин

Хүснэгт 2. Хэмжигдэхүүн оруулан математик хэллэгээр илэрхийлэх

Нэмэлт физик хэмжигдэхүүн

(Судлагдахууны ерөнхий) томьёолол... Хэчнээн дахин ... төчнөөн дахин

Урвуу пропорционал Тогтмол Шууд

пропорционал Харьцаагаар

Эргэлтийн тоо

Радиус нь хэчнээн дахин их байвал эргэлтийн тоо төчнөөн дахин бага.

Эргэлтийн тоо радиусаас урвуу пропорционал хамаарна.

Радиус ба эргэлтийн тооны үржвэр тогтмол байна.

1-р дискийн эргэлтийн тоо 2-р дискийн радиустай шууд пропорционал

Дискийн эргэлтийн тооны харьцаа радиусын харьцааны урвуутай тэнцүү.

62


Араат дамжуургын шүдний тоо

Шүдний тоо нь хэчнээн дахин их байвал эргэлтийн тоо төчнөөн дахин бага.

Шүдний тоо эргэлтийн тоо урвуу пропорционал хамааралтай.

Араат дамжуургын дискүүдийн шүдний хэмжээ адилхан байна.

Диск дээр орших шүдний тоо радиустай шууд пропорционал.

Шүдний тоо ба тойргийн радиусын харьцаа тогтмол байна.

Өнцөг хурд

Радиус нь хэчнээн дахин их байвал эргэлтийн өнцөг хурд төчнөөн дахин бага.

Дамжуургын дискүүдийн өнцөг хурд радиусаас урвуу пропорционал.

Дамжуургын дискүүдийн өнцөг хурд ба радиусын үржвэр тогтмол байна.

1-р дискийн эргэлтийн өнцөг хурд 2-р дискийн радиустай шууд пропорционал

Дискийн эргэлтийн өнцөг хурдны харьцаа радиусын харьцааны урвуутай тэнцүү.

Эргэсэн өнцөг

Радиус нь хэчнээн дахин их байвал эргэсэн өнцөг төчнөөн дахин бага.

Дамжуургын дискүүдийн эргэсэн өнцөг радиусаас урвуу пропорционал.

Дамжуургын дискүүдийн эргэсэн өнцөг ба радиусын үржвэр тогтмол байна.

1-р дискийн эргэсэн өнцөг 2-р дискийн радиустай шууд пропорционал.

Дискийн эргэсэн өнцгийн харьцаа радиусын харьцааны урвуутай тэнцүү.

Шугаман хурд

Нэг дискийн радиус тогтмол бол өнцөг хурд хэчнээн дахин их байна эргэлтийн шугаман хурд төчнөөн дахин их.

Дамжуургын дискүүдийн эргэсэн өнцөг радиусаас урвуу пропорционал.

Дамжуургын дискүүдийн шугаман хурд ижил байна.

Нэг дискийн өнцөг хурд тогтмол учир радиус ихтэй цэгийн шугаман хурд их байна.

Нэг дискийн радиус тогтмол учир шугаман хурд ба өнцөг хурдны харьцаа тогтмол.

Өнцөг хурдатгал

Радиус нь хэчнээн дахин их байвал эргэлтийн өнцөг хурдатгал төчнөөн дахин бага.

Дамжуургын дискүүдийн өнцөг хурдатгал радиусаас урвуу пропорционал.

Дамжуургын дискүүдийн өнцөг хурдатгал радиусын үржвэр тогтмол.

1-р дискийн эргэлтийн өнцөг хурдатгал 2-р дискийн радиустай шууд пропорционал.

Дискийн эргэлтийн өнцөг хурдатгалын харьцаа радиусын харьцааны урвуутай тэнцүү.

63

ФИЗИК

Хүснэгт 3. Хүчний тухай ойлголт ашиглан хөшүүргийн тэнцвэрийг илэрхийлэхДискийн

параметр ба нэмэлт физик хэмжигдэхүүн

(Судлагдахууны ерөнхий) томьёолол

... Хэчнээн дахин

... төчнөөн дахинУрвуу

пропорционал Тогтмол Шууд пропорционал Харьцаагаар

Хүч

Тэнцвэртэй байгаа хөшүүргийн мөр нь хэчнээн дахин урт байвал хүч төчнөөн дахин хожно.

Хүч мөрний уртаас урвуу пропорционал хамаарна.

Хөшүүрэг тэнцвэртэй үед мөрний урт ба хүчний үржвэр тогтмол.

1-р мөрөнд үйлчлэх хүч 2-р мөрний урттай шууд пропорционал

Хөшүүрэгт үйлчлэх хүчний харьцаа мөрний уртын харьцааны урвуутай тэнцүү.

Хүчний момент

Хөшүүрэгт үйлчлэх хүчний момент тогтмол бол мөрний урт хэчнээн дахин урт байвал хүчийг төчнөөн дахин хожно.

Хөшүүрэгт үйлчлэх хүчний момент тогтмол бол хүч мөрнөөс урвуу пропорционал хамааралтай.

Хөшүүргийн тэнцвэрийн үед баруун зүүн мөрөнд үйлчлэх хүчний момент тэнцүү.

Хөшүүрэгт үйлчлэх хүчний момент нь хүч ба мөрний уртын үржвэрээс шууд пропорционал хамаарна.

Хөшүүргийн мөр тогтмол бол хүчний момент ба хүчний харьцаа тогтмол байна.

Хөшүүргийн хуулийн математик томьёолол нь пропорцын зарчим юм (Хүснэгт 2, 3). Пропорц нь физикийн хувьд суперпозицын зарчмын үндэс болдог. ЕБС–д судалдаг ихэнх хууль, (Ньютоны хууль, бүх ертөнцийн таталцлын хууль, Кулоны хууль, Архимедын хууль, Био-Савар-Лапласын хууль, Амперын хууль гэх мэт) зүй тогтол суперпозицын зарчимд суурилдаг. Энэ нь хөшүүрэгт илрүүлсэн зүй тогтлыг бусад үзэгдлийг судлахдаа хэрэглэх боломжтойг харуулж байна (судлагдахууны нийтлэг шинж).

Физикийн нэлээд олон хууль хамаарал нь шалтгаан, үр дагавар, үзэгдэлд оролцсон бие юм уу бодисын параметр гурвын холбоог харуулсан байдаг. Үүнийг жишээгээр үзүүлье (Хүснэгт 4). Хүснэгтийг цааш үргэлжлүүлээрэй (хэрэглээ). Ийм ерөнхий зарчмыг баримталж хууль хамааралд хандвал эрэл хайлт хийх, мэдлэг бүтээхэд маш хялбар болно.

Хүснэгт 4. Хүчний тухай ойлголт ашиглан хөшүүргийн тэнцвэрийг илэрхийлэх

Үзэгдэл Хууль Шалтгаан Үр дагавар Бодис/ Биеийн параметр

Механик хөдөлгөөн

Ньютоны 2-р хууль Хүч Хурдатгал Масс

Харимхай деформац

Гукийн хууль Хүч Суналт Хат

Эсэргүүцэл температураас

хамаарах

Эсэргүүцлийн өөрчлөлт температурын хамаарал

Температурын өөрчлөлт

Эсэргүүцлийн өөрчлөлт

Эсэргүүцлийн температур коэффицент

Цахилгаан гүйдэл Ом -Кирхгофын хууль ЦХХ Гүйдлийн хүч Эсэргүүцэл Гэрлийн хугарал Хугарлын хууль Гэрэл тусах

өнцөгГэрэл хугарах өнцөг

Хугарлын илтгэгч

64


ЦС индукц Индукцийн Фарадейн хууль

Цахилгаан гүйдлийн хүч өөрчлөгдөх хурд

Индукцийн ЦХХ

Ороомгийн индукцлэл

Бодис халах Дулааны тоо хэмжээний илэрхийлэл

Дулааны энерги

Температурын өөрчлөлт

Масс, бодисын хувийн дулаан багтаамж

Бодис хайлах Дулааны тоо хэмжээний илэрхийлэл

Дулааны энерги

Масс Бодисын хайлахын хувийн дулаан

Энэ хуулиудын онцлог нь пропорцын буюу суперпозицын зарчим биелдэгт оршино. Жишээ нь: Биеийн олж авах хурдатгал нь (биеийн масс тогтмол үед) үйлчлэх хүчинд шууд пропорционал. Энэ нь шалтгаан үр дагаврын холбоог үгээр, томьёогоор, графикаар илэрхийлэх аргууд нийтлэг шинжтэйг харуулна. Үүнээс ургаад туршилтын алхам, гарах үр дүн, бодлого бодох арга нь хүртэл нийтлэг шинжтэй байдаг (үнэлгээ).

Тодорхой жишээ авч үзье.Жишээ №1. зайд орших хоёр тулгуур дээр тавьсан, l урттай жингүй саваан

дээр P жинтэй ачаа байрлана. Тулгуурт үйлчлэх хүчийг олно уу. Хүчний ба моментын тэнцвэрийн нөхцөл бичээд

системчилж дараах үр дүнд хүрч болно.

Эндээс үзэхэд хамаарал харагдаж байна (анализ). Тодорхой тоон утгын

хувьд авч үзвэл ачааны хүндийн хүч дээрх зарчмаар тулгуурт

хуваарилагдаж байна (дүгнэлт). Тухайлбал, А тулгуурт үйлчлэх хүч нь хүндийн хүчний 3/4-тай тэнцүү бол В

тулгуурт үйлчлэх хүч нь хүндийн хүчний 1/4-тэй тэнцүү байна.

Ачааны хүндийн хүч 3:1 харьцаагаар хуваарилагдсан байна. Тоон утгыг нь өөрчилж итгэл үнэмшил аваарай (хэрэглээ). Багш та ийм энгийн бодлого бодуулах бүртээ хүчний ба моментын нөхцөлийг бичээд, томьёонд тоо орлуулах, хариу гаргахад ач холбогдол өгөөд байвал танин мэдэхүйн доод шатандаа эргэлдээд дээд шатанд гарч чадахгүйд хүрнэ гэдгийг анхаарна уу. Одоо өмнөх бодлогодоо дараах байдлаар 2 ачаа нэмье. Ингэснээр 3 ачааны параметр нь болсон гэе. Суперпозицын зарчим ашиглах боломжтойг олж харвал (бүтээх шат) (энэ нь танин мэдэхүйн 3-р буюу хэрэглэх шатнаас шууд эхэлнэ. Хүчний ба моментын нөхцөлийг бичвэл сэргээн санах түвшинд шилжинэ гэсэн үг.) ачаа тус бүр тулгуурт өөрийн гэсэн хувь нэмэр оруулна. Тэдгээр нь нийлж нийлбэр дарах хүч болно.

Эндээс 4 дэх ачаа нэмэхэд юу хийх ёстой нь ойлгогдож байгаа байх аа. Зөв ойлгосон бол та томьёог санахаас илүүтэй, суперпозицын зарчим ашиглаж байгаа хэрэг болно.

65

ФИЗИК

Жишээ №2. масстай, температуртай усан дээр масстай, температуртай ус нэмэв. Хольцын температурыг ол. Дулааны алдагдлыг тооцохгүй.

Дулааны балансын тэгшитгэл ёсоор (сэргээн санах+ хэрэглэх)

Эндээс, нэг төрлийн бодис холиход пропорцын хууль, жигнэсэн арифметик дунджийн нөхцөл үйлчилж байгааг харж болно (анализ + дүгнэх).

Эндээс аналог хийж, хөшүүргийн хууль, массын төв олох, пропорцын хууль зэргийг олж харж байгаа бол танин мэдэхүйн дүгнэх + бүтээх шатанд очсоныг илтгэнэ. Аргыг эзэмших үүднээс тодорхой тоон утга авч үзье.

гэе. Хольцын температурыг олъё. Пропорцын зарчим ёсоор хоёр усны температурын завсар 3:1 харьцаагаар хуваагдана.

Дараагийн удаа (2 ба 3) томьёог бичихгүйгээр тооцоог хийвэл физикийн ерөнхий

шалгалтад амжилт үзүүлэхэд нэг алхам ойртлоо гэсэн үг. Дулаан багтаамжаар ялгаатай бие холивол яах вэ? Хөнгөн цагаан биеийг ус руу хийсэн гэе. Хөнгөн цагааны хувийн дулаан багтаамж усных

Энэ тохиолдолд (2) томьёо дараах байдлаар бичигдэнэ.

Эндээс харахад физикийн хувьд тооцоог хялбарчлахын тулд, танин мэдэхүйн хувьд ус ба хөнгөн цагааныг адилтгах (ерөнхийлөх) боломжтой нь харагдаж байна. Энэ нь усыг хөнгөн цагаан руу хувиргавал усны массыг ойролцоогоор 5 дахин ихэсгэх, эсвэл хөнгөн цагааныг ус руу хувиргавал хөнгөн цагааны массыг ойролцоогоор 5 дахин багасгаж авах боломжтой гэсэн үг.

масстай, температуртай ус руу масстай, температуртай хөнгөн цагаан ялтас хийсэн гэе. Хольцын температурыг олъё.

Энэ тохиолдолд хөнгөн цагааныг ус руу хувиргавал масстай хөнгөн цагаан нь масстай устай “дулааны хувьд” эквивалент болно.

Эндээс хоёр усны масс тэнцүү учир холимгийн температур ёсоор

Эсвэл (3) ёсоор

66


Жишээ №3. ба эсэргүүцэлтэй резисторууд зэрэгцээ холбогдсон байна. Ерөнхий гүйдлийн хүч I бол резистор тус бүрээр гүйх гүйдлийн хүчийг ол.

Зэрэгцээ холбогдсон эсэргүүцлүүд дээр унах хүчдэл тэнцүү

Цэнэг хадгалагдах хуулиар, Эдгээрээс

Ямар зүй тогтол ажиглагдаж байна вэ? Их эсэргүүцлээр бага гүйдэл, бага эсэргүүцлээр их гүйдэл гүйнэ, эсвэл гүйдлийн хүчний харьцаа эсэргүүцлийн харьцаатай тэнцүү, 1-р эсэргүүцлээр гүйх гүйдлийн хүч 2-р эсэргүүцэлд шууд пропорционал, ерөнхий гүйдлийн хүч эсэргүүцлийн харьцаагаар хуваарилагдана гэх мэтээр олон талаас нь харж болно (нээлттэй эрэл хайлт). Тоо орлуулж хариуг хурдан олох гэвэл энэ бүх оюуны үйлдлийн хажуугаар өнгөрч механик үйлдэл давамгайлахад хүрнэ шүү.

Аргыг эзэмших үүднээс тодорхой тоон утга авч үзье. гэе. Резистор тус бүрээр гүйх гүйдлийн хүчийг олъё.

Ерөнхий гүйдлийн хүч 3:1 харьцаагаар 4 хэсэгт хуваарилагдана. Түүний 3 хувь нь 1-р резистораар, 1 хувь нь 2-р резистораар гүйнэ.

Эсвэл их эсэргүүцлийн гүйдлийн хүчийг гэвэл, бага эсэргүүцлийн гүйдлийн хүч болно. Нийлээд ерөнхий гүйдлийн хүчтэй тэнцэнэ.

Эндээс 2-р резисторын гүйдлийн хүч 1-р резисторын гүйдлийн хүч болно. Ерөнхий эсэргүүцэл олох хэрэгтэй болсон гэе.

Таны толгойд ерөнхий эсэргүүцлийн томьёо санагдаж байна уу. Энэ бол найдвартай сайн арга. Гэхдээ нэг л арга. Дандаа нэг л арга хэрэглээд байвал танин мэдэхүйн сэргээн санах шатандаа гацна шүү. Иймд ерөнхий эсэргүүцлийн томьёог шууд хэрэглэхгүйгээр ерөнхий эсэргүүцлийг олох арга сэдье гэвэл асуудал өөрөөр тавигдана. Эрэл хайлт хийх хэрэгтэй болно. Өмнөх жишээний хувьд хүчдэлийг олъё.

Тэгвэл ерөнхий эсэргүүцэл нь ерөнхий хүчдэлийг ерөнхий гүйдлийн хүчинд харьцуулж олж болно.

Эсвэл

Энд томьёоноос илүүтэй хууль, зарчим, зүй тогтол ашиглаж байгааг анхаарна уу. Хуулийг олон талаас нь утгачилж хэрэглэж сурах, аргаас арга гаргах (бүтээх) давуу талтай.

Жишээ №4. ба багтаамжтай цуваа холбогдсон хоёр конденсатор байна. Ерөнхий хүчдэл бол конденсатор тус бүрт унах хүчдэлийн ол.

Цуваа холбогдсон конденсатор дээр хуримтлагдах цэнэгийн хэмжээ тэнцүү

Ерөнхий хүчдэл

Эдгээрээс

67

ФИЗИК

Ямар зүй тогтол ажиглагдаж байна вэ? Их багтаамжтай конденсаторт бага хүчдэл, бага багтаамжтай конденсаторт их хүчдэл унана, эсвэл хүчдэлийн харьцаа багтаамжийн харьцаатай тэнцүү, 1-р конденсаторын хүчдэл 2-р конденсаторын багтаамжид шууд пропорционал, ерөнхий хүчдэл багтаамжийн урвуу харьцаагаар хуваарилагдана гэдгийг харж байгаа бол нээлттэй эрэл хайлтад суралцаж, танин мэдэхүйн дээд шатанд ажиллаж сурч байгааг илтгэнэ. Тодорхой тоон утга авч үзье.

гэе. Конденсатор тус бүрт унах хүчдэлийг олъё. Ерөнхий хүчдэл 4:1 харьцаагаар 5 хэсэгт хуваарилагдана. Түүний 4 хувь нь 1-р

конденсаторт, 1 хувь нь 2-р конденсаторт оногдоно.

Эсвэл их багтаамжтай конденсаторын хүчдэлийг гэвэл, бага багтаамжтай конденсаторын хүчдэл болно.

Нийлээд ерөнхий хүчдэлтэй тэнцэнэ.

Эндээс 2-р конденсаторын хүчдэл 1-р конденсаторын хүчдэл болно. Ерөнхий багтаамжийг олъё.

Конденсаторын цуваа холболтын томьёогоор олж болно.

Эсвэл ерөнхий цэнэгээр дамжуулж олж болно.

Ерөнхий багтаамж

Эсвэл

Тест бөглөх үед аль болох илүү (гаргалгаа хийх, ерөнхий томьёог бичих, тоон холбогдол бүрийн нэгжийг бичих гэх мэт) үйлдэл хийхгүйгээр хамгийн богино оновчтой аргаар асуудлыг шийдэх хэрэгтэй болдог. Ингэж сурвал арифметик үйлдэлд саатахгүйгээр асуудлын голч санааг барьж сурна.

Жишээ №5. масстай, хурдтай бөөм масстай, хурдтай бөөмтэй халз мөргөлдөв. Мөргөлдөөний дараах бөөмсийн хурдыг ол. Мөргөлдөөнийг абсолют харимхай гэж үзнэ. Энерги ба ХТХ хадгалагдах хууль ёсоор

Эндээс

Хоёр биеийг хамтад нь нэгэн бүхэл систем болгох зүйл бол системийн ХТХ ба түүнтэй холбоотой массын төвийн тооллын систем (С -систем) юм.

Массын төвийн хурд

Массын төвтэй харьцангуй бөөм бүрийн хурдыг олъё.

68


Эндээс массын төв хөдлөхгүй учир 2 бөөмийн массын төвтэй харьцангуй ХТХ тоон утгаараа тэнцүү. ХТХ тэнцүү учир энергийн солилцоо явагдахгүй.

Иймд С -системд мөргөлдөөний дараа бөөмийн хурдны тоон утга өөрчлөгдөхгүй зөвхөн чиглэл эсрэгээр өөрчлөгдөнө.

Мөргөлдөөний дараах хурд

Газар тооллын системийн (6) ба массын төвийн тооллын системийн (7) нөхцөлийг ашиглаж ХТХ хадгалагдах хуулийн бодлогыг пропорцын хэлбэрт оруулж хялбархан шийдэж болох ажээ (дүгнэлт). Их масстай бөөм өчнөөн дахин бага хурдтай, хөнгөн бие төчнөөн дахин их хурдтай хөдөлнө. Тодорхой тоон утга авч үзье.

гэе. Мөргөлдөөний дараах бөөмсийн хурдыг олъё. Мөргөлдөөн абсолют харимхай. Системийн ХТХ ба массын төвийн хурд

(7) ёсоор мөргөлдөөний дараа массын төвтэй харьцангуй хөдөлгөөний хурдны чиг солигдоно.

(8) ёсоор мөргөлдөөний дараах хурдны тоон утга

Тоон утгыг (6) илэрхийлэлд орлуулж шалгая.

Адилтгал биелж байгаа учир хариу зөв гарсан гэсэн үг. Ийм бодлогыг зохиохдоо массын төвийн хурдаа эхэлж өгөх, дараа нь массын харьцаагаа авах гэх мэтээр эсрэгээр нь бүтээвэл илүү хялбар, илүү ойлгомжтой болно (эсрэгээр нь авч үзэх). Бодлогыг хариунаас нь буцааж өгөгдлийг нь гаргаж байгаа бол танин мэдэхүйн 6-р шатнаас эхэлж ажиллаж байна гэсэн үг. Иймэрхүү байдлаар пропорцын зарчмыг хийн изопроцессууд, цахилгаан ба соронзон орны тооцоо, линзэд дүрс байгуулах, линзийн дүрсийн өсгөлтийг тооцоолох гэх мэтээр олон асуудлыг шийдэхэд үргэлжлүүлэн ашиглаж болно. Өгөхийг хүсэж байгаа зөвлөгөө бол олон бодлого бодох, их зүйлийг бага цагт заах гэж оролдохоос илүүтэй, жижиг боловч зүйлээс олон зүйлд байдаг ерөнхий зүйл тогтлыг олж харахад нь тусалж, түүнийгээ бүлэг сэдвээс хамаарахгүй дамнуулан хэрэглэж сургах нь чухал юм.

69

ФИЗИК

11 ДҮГЭЭР АНГИЙН БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙФизикийн теле хичээлүүд нь сургалтын хөтөлбөрт санал болгосон сурах арга барилыг

дэмжихэд чиглэсэн бөгөөд нарийн хэмжилтийн туршилтын багажийг сургалтад ашиглах, хэмжилтийн багаж ашиглах боломжгүй үед виртуал туршилт хийх арга боломжуудыг харуулахыг зорьсон.

Сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд өнөөгийн сургалтын технологийн үндсэн чиглэл болсон сурагч төвтэй, мэдлэг бүтээх сургалтын арга зүй байх нь ойлгомжтой. Судлаачид энэхүү сургалтын технологийг судалж, олон загвар, дизайн, арга зүйг бүтээж сургалтын практикт туршин хэрэгжүүлж байна. Тэдгээрээс даалгаварт суурилсан сургалтын загвар (Task-Based Learning Models), асуудал шийдвэрлэх сургалтын загвар (Learning to solve problems model) нь ахлах ангийн физикийн хичээлийг явуулахад тохиромжтой. Асуудал шийдэж буй бүтэц нь бодолтыг алхам алхмаар хөтлөх логик дэс дараалалтай байх ёстой. Ингэснээр сурагчид юунаас эхэлж цааш хэрхэн үргэлжлүүлэхээ нягтлах, математик аппаратаа зөв хэрэглэх, хариулт зөв гэдгийг хянах алхмуудад сурна.

Асуудал шийдвэрлэх бүтэц ямар байх вэ?Асуудлыг яг таг шийдвэрлэх тогтсон жор, томьёо байхгүй. Асуудал шийднэ гэдэг бол

эзгүй цөлийг хэрхэн туулахтай ижил процесс. Алхам алхмаар шийдэл хийх бөгөөд зарим нэг буруу алхам хийсэн ч хүрэх зорилгоос нэг их хазайлгахгүй чиглүүлэх ёстой. Шийдэлд хүрэх алхам бүр физикийн суурь зарчмыг зөв сонгосон эсэхээр тодорхойлогдоно.

Олон жилийн туршлагаас харахад физикийн бодлогыг бодох тодорхой алхмууд байдгаас математикч Жеорж Полягийн (1945) тодорхойлсон нь алхмууд хамгийн түгээмэл юм.

1. Бодлогыг ойлгох (ямар асуудлууд байгааг тодруулах)2. Төлөвлөгөө боловсруулах3. Төлөвлөгөөний дагуу бодолт хийх4. Эргэж нягтлах (өөрийн үр дүнг шалгах)Эдгээр алхмууд төвөгтэй үйл ажиллагааг хялбарчилж ерөнхийлсөн байдаг боловч

зарим нь тохиолдолд нэгтгэж тодорхойлсон ч байдаг. Өөр тохиолдолд өмнөх алхмаа дахин давтаж болно. Тухайлбал, төлөвлөгөөний дагуу бодолт хийж байгаад бодлогыг бүрэн тодорхойлж чадаагүйгээ ухаарч эргэж бодлогоо эхнээс нь дахин төлөвлөж болох юм. Эцэст нь туршлагадаа дээрээ тулгуурлан зарим алхмыг алгасаж болно.

1-р алхмаар бодлогын зорилго буюу өгөгдөл, нөхцөл зэргийг тодорхойлно. Төлөвлөгөө боловсруулах 2-р алхмыг эргэж нягтлах үйл ажиллагаа гэж үзэж болно. Эцсийн зорилгоосоо хамаарч түүнд хэрхэн хүрэх алхмуудыг тодорхойлдог арга ч байна. Тийм учраас аль алхам нь бодлогын анхны нөхцөлийг тодорхойлоход тохиромжтой эсэхийг өөрөөсөө асуу. Ихэнх хүмүүс бодлогыг бодохдоо шийдэж болохуйц хэд хэдэн дэд бодлогуудад хувааж асуудлаа шийддэг байна.

Нийтлэг эсвэл өвөрмөц нөхцөл байдалтай тулбал Полягийн гаргасан ерөнхий алхмуудыг л дагах болно. Мэргэжлийн хүмүүсийн хувьд энэ арга замыг ийм тийм гэж тодорхойлоход хэцүү, учир нь, тэдний мэдлэгийн бүтэц асар өргөн хүрээг хамарсан бараг автоматчилагдсан байдаг. Тухайлбал, мэргэжлийн физикчид шинэ бөгөөд өвөрмөц бодлоготой таарвал дараах аргуудыг хэрэглэнэ:

Илүү сайн ойлгогдох аналог ашиглана.Уг аналогийн хэрэглэгдэх хязгаарыг хайна.Төсөөлөл мэдрэмжээ ашиглан тархиндаа загвар зохион бүтээж өгөгдсөн систем

ямархуу дүр төрхтэй байж болохыг ойлгохыг хичээнэ.Өгөгдсөн системийн захын нөхцөлүүдийг судална. Өөрөөр хэлбэл, аль нэг

параметрийг нь тэг рүү эсвэл хязгааргүй рүү тэмүүлүүлэх үед систем ямар дүр төрхтэй болохыг таамаглана.

70


III, IV улирлын теле хичээлээр дуу, долгион, цахилгаан, соронзон гэсэн хоёр том бүлгийн агуулгыг суралцахуйн зорилтоор багцалсан бөгөөд сэдвүүдийн онцлогоос хамааран бодит болон виртуал туршилтыг төрөл бүрийн программ хангамжийг түлхүү ашигласан. Эдгээр хичээлийн заах арга зүйд дэмжлэг болгохоор зарим сэдвийн агуулга, арга зүйг санал болгож байна.

ПРОТЬЮЗ 8 ПРОГРАММ АШИГЛАН ЭЛЕКТРОН ХЭЛХЭЭГ СУДЛАХЦахилгаан соронзон бүлгийн Электрон систем дэд бүлгийг заахдаа агуулгын

залгамж холбооноос тухайн агуулгын өргөсөл гүнзгийрлийг харж, бататгалыг яаж хийвэл оновчтойг төлөвлөлтдөө тусган ажиллана.

А. Цахилгаан, электрон хэлхээг компьютер симуляцаар турших Протьюз программ1. Протьюз программ хангамжийг суулгана. Өгөгдсөн программыг ажиллуулан Протьюз программыг компьютерт суулгана. Уг

программ нь Windows 7, 8, 10 үйлдлийн системүүдэд тохирно. Суулгац программыг: http://www.mediafire.com/file/amx77xeajzu1fvl/Prts84.zip/file линкээс татан авч болно.2. Программ хангамжийг татаж авсны дараа компьютерийн десктоп

дэлгэцэнд зураг 1-д үзүүлсэн айкон үүснэ.3. Протьюз 8 программыг дуудаж ажиллуулахад зураг 2-т үзүүлсэн дэлгэц

гарч ирнэ. Үүний Start цонхонд буй New Project товчийг дарж шинэ файл үүсгэх ба гарч ирсэн дэлгэцийн Name нүдэнд шинэ нэрээ оруулна. Энэ программыг ашиглахад кирилл үсэг тохиромжгүйг анхаарна уу. Name нүдэнд Dadlaga ajil #1 гэсэн нэр оруулаад Next товчийг дарна.Дэлгэцэнд:Do not create a schematic.Create a schematic from the

selected template.гэсэн хоёр сонголт гарч

ирэх ба хоёрдугаарыг сонгоно. Энэ үйлдлээр цахилгаан болон электрон хэлхээг компьютерт зурах боломж нээгдэх юм.

Next товчийг даран цааш үргэлжлүүлэхэд:

Do not create PCB layout.Create a PCB layout from the

selected template. гэсэн хоёр сонголт гарч ирэх ба эхнийхийг сонгох шаардлагатай. Учир нь бид

электрон төхөөрөмжийн хавтан РСВ зохиох шаардлагагүй.Next товчийг даран цааш үргэлжлүүлэхэд:No Firmware Project.Create Firmware Project. гэсэн хоёр сонголт гарч ирэх ба эхний сонголтыг авах шаардлагатай. Учир нь бид

программ хангамжаар ажилладаг электрон төхөөрөмж зохиох зорилго агуулаагүй.Ингээд Next товчийг дарж цааш үргэлжлүүлэхэд:SchematicLayoutFirmware

Зураг 1.

Зураг 2.

71

ФИЗИК

гэсэн дэлгэц гарч ирнэ. Зөв тэмдэг зөвхөн эхний Schematic дээр гарч ирэх ёстой. Хэрэв өөр сонголт хийгдсэн байвал Cancel товчийг дараад бүхнийг эхнээс нь эхлүүлнэ.

Finish товчийг дарахад зураг 3-т үзүүлсэн ажлын талбар гарч ирнэ.

Ажлын талбарт хэлхээг зурж эхлэхдээ хэлхээний элементүүдээ байрлуулна.

Үүний тулд товчлуурыг дараад товчийг дарвал Pick Devices цонх гарч ирэх бөгөөд

түүний Keywords нүдэнд элементийн нэрийг бичээд OК товчийг дарна. Жишээ нь RES гэж бичээд ОК дарна. Гэрэлт тэмдэг сум байснаа харандааны дүрстэй болсон нь элементийг

хаана байрлуулахыг сонгох төлөвт орсныг илтгэнэ. Энэ үед болон товчуудын тусламжтай тухайн элементээ босоо болон хэвтээ аль тохиромжтой хэлбэрийг сонгоно. Ингээд харандааг талбарын тохиромжтой хэсэгт аваачаад хулганын зүүн товчийг дарвал талбар дээр улаан өнгөөр элемент гарч ирэх бөгөөд байрлалыг сонгох боломжтой хэвээр байна. Хулганы зүүн товчийг дахин дарвал элемент байрлуулагдана.

Шаардлагатай элементүүдээ байрлуулж дуусаад холбох хөл дээр харандааг аваачин хулганы зүүн товчийг дарвал холболт идэвхжиж холбох шугам зурагдана. Холбогдох дараагийн элементийн хөлөн дээр очиж дарвал холболт хийгдэх ба 90о өнцөг үүсгэх цэг дээр дараад чиглэлийг өөрчлөн шугамаа зурна. Шугамыг арилгахдаа зурагдсан шугам дээр харандааг аваачин хулганы баруун товчийг дарахад гарч ирэх цэснээс Delete Wire командыг сонгоно.

Б. Хялбар электрон хэлхээг турших1. Зураг 4-т үзүүлсэн хүчдэл хуваагч хэлхээг зур. Энд V1 хүчдэлийн үүсгүүр болон R1, R2 резисторуудыг элементийн сангаас авна.

Харин вольтметрүүдийг авахдаа зүүн гар талын босоо цэснээс товчлуурыг дарж хэмжих багажны хэсгээс DC VOLTMETER багажийг сонгоно.

Жич: Зураг дээр VSOURCE, RES гэж сангаас дуудах нэрийг харуулсан байна. Таны зурж буй зурагт нэр нь гарч ирэхгүй.

Холболтыг хийх явцад дамжуулагчийг дамжуулагчтай холбоход заавал холбосон цэг үүсэхийг анхаар. Энэ цэг үүсээгүй бол хэлхээ бүрэн холбогдоогүй гэсэн үг. Хоёр холбогдоогүй дамжуулагч нэг нэгэн дээгүүрээ хөндлөн огтлолцоход энэ цэг үүсэхгүй гэсэн үг.

Зүүн доод буланд байх товчийг дарвал симуляц ажиллаж эхэлнэ. Вольтметрийн дэлгэц дээр гарч буй утгыг онолын тооцоотой харьцуулж шалгана.

Симуляцыг товчин дээр дарж зогсооно.

Зураг 3.

Зураг 4.

72


Хулганы зүүн товчийг хоёр дарах замаар хүчдэлийн үүсгүүрийн болон резисторуудын утгыг тухайн тоон утган дээр өөрчилж симуляцыг явуулна.

2. Зураг 5-д үзүүлсэн транзисторт өсгөгчийн хэлхээг зур.Хэлхээг зурахдаа зүүн хажуугийн

босоо цэснээс товчлуурыг дарж TERMINALS цэсийг гаргаад, GROUND буюу газардуулгыг сонгон хэлхээний ерөнхий зангилаанд холбож өгнө.

Хэлхээг зурж дуусаад симуляцыг ажиллуулахаас өмнө өсгөгчийн оролтод өгсөн VSINE хувьсах хүчдэлийн үүсгүүрийн далайц давтамжийг тохируулна. Ингэхийн тулд VSINE үүсгүүр дээр хоёр товшиж зураг 6-д үзүүлсэн цонхыг нээнэ.

Зураг 5.

Зураг 6.

Зураг 8.

Зураг 7.

Зураг 9.

Amplitude нүдэнд 0.1 V, Frequency нүдэнд 1000 Hz утгуудыг оруулаад ОК товчийг дар.

AC Voltmeter дээр хоёр товшиж зураг 7-д үзүүлсэн цонхыг нээгээд Display Range сонголтыг Millivolts болгоно.

Симуляцыг ажиллуулаад өсгөгчийн оролтон дахь хүчдэлийн утга болон гаралтан дахь хүчдэлийн утгын харьцаагаар өсгөгчийн өсгөлтийг тооцоолно. R3 болон R4 утгуудыг өөрчлөх замаар өсгөгчийн өсгөлт хэрхэн хамаарч байгааг судална.

QUIZ: Транзисторт өсгөгч хамгийн ихдээ 10 дахин өсгөдөг болох нь эндээс ойлгомжтой байна. Тэгвэл танд 100 дахин, 1000 дахин өсгөх шаардлага гарвал яах вэ?

В. Үйлдлийн өсгөгчийн ажиллагааг судлах1. Хүчдэл харьцуулагч хэлхээ. Зураг 8-д үзүүлсэн хэлхээг угсарна.

73

ФИЗИК

U1 элемент дээр хулганаар хоёр товшиход дараах цонх гарч ирнэ. Энд ҮӨ-ийн параметрүүдийг үзүүлнэ. ҮӨ-ийн өсгөлт нь 1Е6 буюу 106 дахин өсгөнө. Өсгөгч элемент заавал тэжээлд холбогдож ажиллах шаардлагатай учир хэлхээг зурах үед тусгагдаагүй тэжээлийн үүсгүүрийг энд +15 V болон -15 V гэж харуулжээ. Оролтын эсэргүүцэл 108 Ом байхад гаралтын эсэргүүцэл нь 1.0 Ом хэмжээтэй байна.

Үйлдлийн өсгөгчийн (+) оролтонд R1, R2 резисторуудаас бүтсэн хүчдэл хуваагч хэлхээ холбогдсон учир түүн дээрх хүчдэл 1 V үүсгүүрийн яг тал нь буюу 0.5 V хүчдэл өгөгдсөн байна. Харин (-) оролтон дээр RV1 хүчдэл хуваарилагч (потенциометр) холбогдсон учир бид хүчдэлийг 0 V-оос 1V хүртэл өөрчилж чадна. Хоёр оролтын хүчдэлүүд хоорондоо яг тэнцүү үед ҮӨ-ийн гаралтын хүчдэл 0 V байна. ҮӨ-ийн (-) оролт дээрх хүчдэл потенциометрийн тусламжтай өөрчлөгдөн 0.5 V-оос өчүүхэн төдий илүү эсвэл дутуу болох үед ҮӨ-ийн гаралт хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг ажигла. Дүгнэлт хийнэ.

Ажиглалт болон дүгнэлтдээ тулгуурлан дараах хэлхээний ажиллагааг тайлбарлана.

2. Хүчдэл давтагч. Зураг 11-д үзүүлсэн хэлхээг зурна.

ҮӨ-ийн өсгөлт . Тэгвэл байна. Энд

байхаар гаралтыг нь (-) оролттой холбосон байна. Харин (+) оролтод потенциометрээс хүчдэл өгөгджээ. Иймд гэж үзье. Эндээс

гэж бичиж болох ба хаалтыг задлаад хувьсагчдыг ялгавал, болно.

Нийт өсгөлтийн коэффицентийг оролт гаралтын хүчдэлүүдийн харьцаа гэж үзвэл, гэж олдоно. Тэгэхээр

болж оролт гаралтын хүчдэлүүд хоорондоо бараг тэнцүү байна.Симуляцыг ажиллуулан оролтын хүчдэлийг өөрчлөхөд гаралтын хүчдэл хэрхэн

өөрчлөгдөж байгааг ажиглана.3. Үл эргүүлдэг өсгөгч. Зураг 12-т

үзүүлсэн хэлхээг зурна. Симуляцыг ажиллуулан

потенциометрээр оролтын хүчдэлийг өөрчил. Энэхүү хэлхээний хоёр оролтын хүчдэл үргэлж ижил байгааг анзаараарай. ҮӨ нь сөрөг, гэдрэг холбоотой үедээ оролтынхоо хүчдэлүүдийг үргэлж ижил байлгах эрмэлзэлтэй байдаг. Тийм ч учраас өмнөх давтагчийн гаралт нь (-) оролттойгоо холбоотой учир (+) оролт, (-) оролт, гаралтын хүчдэлүүд хоорондоо тэнцүү

Зураг 10.

Зураг 12.

Зураг 11.

74


байжээ. Тэгвэл гэдрэг холбоо нь R1, R2 хүчдэл хуваагчаар холбогдсон үед болох нь харагдаж байна. Эндээс

байна. Зураг 12-т үзүүлсэн хэлхээний өсгөлтийн коэффицентийг резисторуудын

утгуудаар тодорхойл.Оролтын хүчдэлийн үүсгүүрийн туйлыг сольж холбоод симуляцыг явуул. Гаралтын

хүчдэлийн туйлыг анзаарвал хэлхээг яагаад үл-эргүүлдэг өсгөгч гэж нэрлэснийг ойлгох болно.

4. Эргүүлдэг өсгөгч. Зураг 13-т үзүүлсэн хэлхээг зурна. (RV1 потенциометр 2К утгатай болсныг анхаар)Зураг 9-д үзүүлсэн параметрүүдээс ҮӨ-ийн оролтын эсэргүүцэл 108 Ом болохыг

мэдэж авсан билээ. Энэ нь R2-ийн утгаас маш их учир ҮӨ-ийн оролтоор бараг гүйдэл гүйхгүй гэж үзнэ. Тэгвэл R2 резистороор гүйсэн гүйдэл бараг тэр чигээрээ R1 резистороор гүйнэ. Мөн туршилтаас (-) оролтон дээрх хүчдэл үргэлж 0 V байгаа нь ажиглагдана. Учир нь ҮӨ оролтын хүчдэлүүдээ үргэлж тэнцүү байлгах ёстой. Гэтэл (+) оролт газардуулагдсан учир эдгээр хүчдэлүүд үргэлж 0 V байна. Эдгээр нөхцөлүүдээс

болох ба өсгөлтийн коэффицент болно.

Зураг 13-т үзүүлсэн хэлхээний өсгөлтийн коэффицентийг тодорхойл. Өсгөлтийн коэффициентийн сөрөг тэмдэг ямар учиртайг тайлбарлана.

Багшийн санамжБагш нарт анхааруулахад мультиметр багаж нь амперметр горимд ажиллахдаа

хэмжих гүйдэл хэтрэхээс хамгаалж гал хамгаалагчтай хийгдсэн байдаг. Сурагчид амперметр горимд байгаа мультиметрийг шууд хүчдэлийн үүсгүүрт холбож хэт их гүйдэл гүйлгэснээс гал хамгаалагчийг шатаах, хямдхан чанар муу мультиметрийг ч ажиллагаагүй болгох явдал элбэг гардаг учир маш анхаарал болгоомжтой гүйдэл хэмжих ёстойг сайтар ойлгуулж байж туршилт хийлгээрэй.

Резисторын өнгөт кодоор уншиж эсэргүүцлийн утгыг тодорхойлох нь цаашид электроникийн инженер болох сонирхолтой сурагчдад заавал эзэмшсэн байх чадвар гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй.

Теле хичээл дээр багш эсэргүүцлийн копны Temperature coefficient буюу температурын коэффицентийг бүрэн тайлбарласангүй. 4 болон 5 бүст резисторыг ахуйн электрон төхөөрөмжид ашигладаг. Харин шинжлэх ухааны нарийн болон цэргийн зориулалттай төхөөрөмжүүдэд 6 бүст резисторыг ашиглана. Аливаа металл халахаараа дотоод эсэргүүцэл нь нэмэгддэг. Резистор ч адил шинж чанартай. Температурын коэффицент нь орчны температур 1°С буюу 1К-ээр өөрчлөгдөхөд эсэргүүцлийн хэмжээ РРМ (parts per million) буюу нэг сая утганд оногдох өөрчлөлтийн хэмжээ юм. Жишээ нь: 250 ppm/K гэдэг нь температур 1К-ээр өөрчлөгдөхөд эсэргүүцэл нь нэг саяны 250 буюу 250/106 хэмжээгээр өөрчлөгдөнө гэсэн үг.

Сансарт ажиллаж буй хиймэл дагуул сүүдэр талдаа -170°С, наран талдаа +150°C хүртэл хөрж халах учир электроникийн элементүүдийн утга нь хэт их хэлбэлздэг байж таарахгүй.

Зураг 13.

75

ФИЗИК

12 ДУГААР АНГИЙН БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙЦАХИЛГААН БА СОРОНЗОН ОРОН

Орон бол ойлгоход төвөгтэй, хийсвэр ойлголтын нэг юм. Учир нь орон гарт баригдаж, нүдэнд харагдахгүй. Орон бол атом молекулаас тогтсон бодис биш. Гэхдээ бодитой оршин байдаг, материйн нэг өвөрмөц хэлбэр юм. Гэтэл сургалтын практикт орныг үйлчлэл илэрч байгаа орон зай, талбар гэж заах нь элбэг байдаг. Харамсалтай нь физик орон бол орон зай, талбар биш. Харин орон зайд орших матери, бодитой зүйл.

Суурь боловсролын түвшинд орны үйлчлэлийг нүдэнд харьцангуй харагдах талаас нь судална. Орон байгааг гагцхүү түүний үйлчлэлийн үр дагавраар нь илрүүлэх боломжтой. Иймд суурь боловсролын эхэн шатанд цахилгаанжсан биеийн үйлчлэл, соронзуудын үйлчлэлийг гадаад харагдах талаас нь судална. Суурь боловсролын сүүлийн хэсэгт орны алсаас үйлчилдэг шинжид түшиглэж, яагаад холын зайнаас биеийг татаж түлхээд байгаатай нь холбох замаар цахилгаанжсан биеийн, соронзын эргэн тойронд нүдэнд харагдахгүй зүйл оршин байгаа юм биш үү гэсэн төсөөллийг хөгжүүлэх замаар орон бодитой оршин байгааг илрүүлэх туршилт хийлгэх, мэдлэг бүтээх хэрэгтэй. Энд нүдэнд харагддаггүй орныг хэрхэн дүрсэлж зураглах вэ, орны үйлчлэл их, бага байгаа газрыг хэрхэн ялгаатай байдлаар илэрхийлэх вэ гэдэг асуулт тулгардаг. Иймээс газар зүйн мэдлэгээ ашиглаж болно. Уулархаг ба нам дор газрыг өнгөөр, өнгийн нягтаар ялгаж дүрсэлдэг арга, эсвэл түвшний шугам ашигладаг арга, эсвэл гурван хэмжээст байдлаар биетээр дүрслэх, шугамаар, сумаар илэрхийлэх зэрэг олон аргыг санал болгож болно. Магадгүй сурагчид өөр аргыг, эсвэл эдгээр аргын хослолыг санал болгож болох юм (загварчлах).

Сумаар дүрслэх Өнгөөр дүрслэх Шугамаар дүрслэх

Орныг сумаар мөн өнгөөр хослуулан илэрхийлсэн байна.

Эерэг цэнэгийн орчмын орныг улаанаар, сөрөг цэнэгийн

орчмыг хөхөөр илэрхийлжээ.

Орныг хүчний шугам гэсэн ойлголт оруулж илэрхийлжээ.

3D гадаргаар дүрслэх 3D гадаргаар дүрслэх Түвшний шугамаар дүрслэх

Цахилгаан орныг потенциал гадаргаар илэрхийлсэн байна.

Цахилгаан орныг хүчний шугам ба гадаргаар илэрхийлжээ.

Цахилгаан орныг эквипотенциал шугам ба хүчний шугамаар

дүрсэлжээ.

Цахилгаан орныг дүрсэлдэг аргуудын дотроос хамгийн өргөн хэрэглэдэг нь хүчний шугам, ижил потенциалт гадаргын арга юм. Соронзон орныг цахилгаан орны нэг адил шугамаар дүрсэлж болох ч гол ялгааг нь анхаарч, ялгаж ойлгох ёстой. Жишээлбэл, цахилгаан орны шугамыг хүчлэгийн, хүчний гэж нэрлэж болох бол соронзон орны шугамыг хүчний гэж нэрлэж болдоггүй, учир нь энэ шугам соронзон хүчтэй давхцахгүй, иймд индукцийн шугам, эсвэл зүгээр л соронзон орны шугам гэж нэрлэх ёстой. Шугамыг бодитой байдаг мэтээр ойлгох явдал түгээмэл байдаг. Учир нь соронзын дээр цаас тавьж

76


төмрийн үртэс цацахад тэрээр шугамын дагуу байрлаж байгаа мэт хуурмаг төсөөлөл өгдөг. Эндээс шугам бодитой байдаг мэт төсөөлөл буудаг. Төмрийн үртэс гинжлэн байрладаг нь үртэс нөлөөгөөр соронзлогдож, дэргэдэх үртэстэй таталцаж бөөгнөрдөгтэй холбоотой. Цахилгаан орон потенциал шинжтэй, цахилгаан оронд цэнэг шилжүүлэхэд хийгдэх ажлын тухай ярьдаг, ижил потенциалт гадаргын талаар ярьдаг бол соронзон орон хуйларсан учир потенциал энергийн тухай ойлголт ярих боломжгүй байдаг. Түүх сөхье. Цахилгаан цэнэгийн орчимд цахилгаан статик (хөдөлгөөнгүй цэнэгийн үүсгэх) орон үүснэ. Цахилгаан цэнэгийн харилцан үйлчлэлийн хуулийг Ш.А.Кулон нээсэн. Цахилгаан гүйдлийн зүй тогтлыг Г.С.Ом нээсэн бол түүнийг Кирхгоф, Жоуль нар хөгжүүлсэн.

Цэнэг хөдлөхөд (гүйдэл гүйхэд) тухайн цэг хүртэл зай өөрчлөгдөх учир үүсгэх цахилгаан орны хүчлэг өөрчлөгддөг. Энэ өөрчлөлт тэр дороо ирж амжихгүй, гэрлийн хурдаар ирэх учир хугацааны хувьд хоцордог. Эндээс цахилгаан орны өөрчлөлт соронзон орон байдлаар илэрдэг. Гүйдлийн соронзон орон бол хувирсан цахилгаан орон юм. Цахилгаан гүйдэл соронзон үйлчлэл үзүүлдэг болохыг Х.К. Эрстед нээж түүнийг Ампер, Био, Лаплас, Гаусс зэрэг олон эрдэмтэн хөгжүүлсэн. Үүний эсрэг буюу соронзон орон гүйдэл үүсгэх үү гэдэг асуултад М.Фарадей хариулт өгч цахилгаан соронзон индукцийн үзэгдлийг нээж, орны шугам гэсэн ойлголтыг шинжлэх ухаанд оруулсан билээ.

Хүснэгт 1. Орныг дүрслэх

Орон Орон хаана үүсдэг вэ?

Орон байгааг хэрхэн илрүүлэх вэ?

Орныг илэрхийлдэг үндсэн хэмжигдэхүүн

Орныг хэрхэн дүрслэх вэ?

Цахилгаан орон

Хөдөлгөөнгүй цэнэгийн орчимд;Хувьсах соронзон орны орчимд

Турших цэнэгт үйлчлэх үйлчлэлээр

Хүчний талаас: хүч, хүчлэгЭнергийн талаас: Энерги, потенциал

Хүчлэгийн шугам, ижил потенциалт гадарга

Соронзон орон

Хөдөлж байгаа цэнэгийн (гүйдлийн) орчимд; хувьсах цахилгаан орны орчимд

Турших эгэл соронзод, гүйдэлтэй дамжуулагчид үйлчлэх үйлчлэлээр

Хүчний талаас: Соронзон индукц, соронзон хүчЭнергийн талаас: Соронзон орны энерги

Индукцийн шугам

Ж.К. Максвелл соронзон орон хувьсахад хуйларсан цахилгаан орон үүсдэг, эсрэгээр цахилгаан орон хувьсахад соронзон орон үүсдэг болохыг илрүүлж, цахилгаан ба соронзон орон нэгдмэл болохыг нээж, цахилгаан соронзон орон гэрлийн хурдаар долгион хэлбэрээр тархдаг болохыг тогтоосон. Түүхэн нээлтийн эдгээр алхам сурагчдад шинжлэн судлах асуулт дэвшүүлэх, санаа гаргах, таамаглал дэвшүүлэх чухал сэжүүр болж өгнө.

Хүснэгт 2. Орны шинж

ОронОрныг хаана хуримтлуулж

болох вэ?

Орныг тооцоолоход хэрэглэдэг үндсэн хууль зүй тогтол

Орныг илэрхийлэх

хуулийн шинжОрны ерөнхий шинж

Цахилгаан орон

Эсрэгээр цэнэглэгдсэн

ялтсын (конденсаторын)

завсарт

• Кулоны хууль• Хүчлэгийн

урсгалын (Гаусс Остроградскийн теорем)

• Цахилгаан орны циркуляцын теорем

• Хүчлэг потенциалын холбоо

• Лапласын теорем

• Цэнэгээс шууд хамаардаг

• Орны эрчим зайнаас хамаарч буурдаг

• Үл хамаардаг, нэмэгддэг (суперпозицын зарчим)

• Зайнаас үйлчлэл үзүүлдэг

• Холын зайд үйлчилдэг• Нэмэгддэг• Үйлчлэл хэрхэн

зөөгдөж байгаа нь тодорхойгүй

• Бодитой• Цахилгаан статик орон

потенциал шинжтэй• Хуйларсан орон

потенциал биш

77

ФИЗИК

Соронзон орон

Гүйдэлтэй ороомгийн

(соленоидын) хөндийд

• Био –Савар –Лапласын хууль

• Амперын хууль• Лоренцын хууль• Соронзон орны

циркуляцын теорем

• Соронзон индукцийн урсгалын теорем

• Гүйдлийн хүчнээс шууд хамаардаг

• Орны эрчим зайнаас хамаарч буурдаг

• Үл хамаардаг, нэмэгддэг (суперпозицын зарчим)

• Зайнаас үйлчлэл үзүүлдэг

• Холын зайд үйлчилдэг• Нэмэгддэг• Цахилгаан орны

хувирсан дүрс • Бодитой• Хуйларсан, потенциал

биш

Ахлах ангид гүнзгийрүүлсэн хичээлээр цахилгаан орны талаар юуг анхаарах талаар Багшийн номонд (10-12 анги, 2018 он) дэлгэрэнгүй тусгасан. Түүнийг дараах мэдээлэлтэй хослуулж судална уу. Багшийн номд соронзон орны талаар тусгаагүй учир цахилгаан оронтой аналогоор соронзон орны зарим онцлогийн талаар өгүүлье.

Хүснэгт 3. Цахилгаан ба соронзон орны аналог Цахилгаан орон Соронзон орон

Цахилгаан орны үүсгүүр: Байгальд эерэг, сөрөг эгэл цэнэгтэй бөөмс оршин байдаг. Хөдөлгөөнгүй цэнэг цахилгаан статик орон үүсгэнэ. Цахилгаан цэнэгүүд орноор дамжин харилцан үйлчилнэ. Орон цэнэгт үйлчилнэ. Орнууд харилцан үйлчлэхгүй.

Соронзон орны үүсгүүр: Байгальд соронзон цэнэг байдаггүй. Соронзон орны үүсгүүр нь гүйдлийн элемент болно. Гүйдлийн элемент гэж гүйдлийн хүчийг дамжуулагчийн хэсгийн утгаар үржүүлсэн үржвэрийг хэлнэ (үржвэрээр илэрхийлэгдэх хэмжигдэхүүн). Гүйдлийн элементийн чиглэл болгож гүйдлийн хүчний чиглэлийг авна.

Цахилгаан орны хучлэг: цэгэн цэнэгээс зайд орших цэгт үүсэх

цахилгаан орны хүчлэг Тоон хэмжээ:

Чиглэл:

Орны хүчлэг радиус вектортой параллел. Эерэг цэнэгийн орон гадагшаа чиглэнэ. Сөрөг цэнэгийн орон дотогшоо

чиглэнэ (анализ).

Соронзон орны индукц: гүйдлийн элементээс зайд орших цэгт үүсэх

соронзон орны индукц (Био-Савар-Лапласын хууль)

Тоон хэмжээ:

Чиглэл:

Био-Савар-Лапласын хууль нь цэгэн цэнэгийн цахилгаан орны хүчлэгтэй аналог байгааг харж болно. Орны индукц радиус вектор ба гүйдлийн элементэд перпендикуляр. Орны чиглэлийг вектор үржвэрийн дүрмээр олно (анализ).

Хүчлэгийн шугам: Цэг бүрт нь хүчлэг вектор шүргэгчээр чиглэх шугамыг цахилгаан орны хүчлэгийн шугам гэнэ. Цэнэгт үйлчлэх хүч, хүчлэг хоёр параллел (дагуу эсвэл эсрэг чиглэлтэй) учир цахилгаан орны шугамыг хүчний шугам гэх юм уу эсвэл хүчлэгийн шугам гэж хэлж болно. Цахилгаан орны шугам эерэг цэнэгээс эхэлж сөрөг цэнэг дээр дуусна. Эхлэлтэй төгсгөлтэй.

Индукцийн шугам: Цэг бүрт нь индукцийн вектор шүргэгчээр чиглэх шугамыг соронзон орны шугам гэнэ.Гүйдлийн элементэд үйлчлэх соронзон хүч, индукцийн вектор хоёр перпендикуляр учир соронзон орны шугамыг хүчний шугам гэж хэлэх боломжгүй. Иймд индукцийн шугам гэх юмуу орны шугам гэдэг. Соронзон орны шугам битүү, эхлэл төгсгөлгүй. Байнгын соронзын гадна талд N туйлаас S туйл руу чиглэнэ гэж үздэг.

78


Орны шугамын тэгш хэм: Тайван байгаа цахилгаан цэнэг цахилгаан статик орон үүсгэнэ. Цэнэгээс ижил зайд орны хүчлэг тэнцүү байна. Цэнэг хөдлөхөд түүний үүсгэх цахилгаан орон деформацлагдаж эллипсоид хэлбэртэй болно.

Орны шугамын тэгш хэм: Тайван байгаа цэнэгийн орчимд соронзон орон илрэхгүй. Хөдөлж байгаа цэнэгийн үүсгэх гүйдлийн элемент нь цэнэгийн хэмжээ ба хурдаар үржүүлсэнтэй тэнцүү байна.

ба векторын хоорондох өнцгөөс хамаараад соронзон орны индукц бөмбөлгийн тэгш хэмтэй биш. Жишээлбэл, хөдөлгөөний дагуу тэг байна.

Цэнэгт үйлчлэх хүч: Нэгэн төрөл цахилгаан оронд оруулсан цэнэгт үйлчлэх хүч

Эндээс үзэхэд

Орны хүчлэг ба хүч параллел, цэнэгийн тэмдгээс хамаарна.

Гүйдэлтэй дамжуулагчид үйлчлэх хүч: Нэгэн төрөл соронзон оронд оруулсан гүйдэлтэй, урттай ( ) шулуун дамжуулагчид үйлчлэх хүч (Амперын хууль)

Тоон хэмжээ:

Хүчний хэмжээ ба чиглэл: Цахилгаан оронд оруулсан цэгэн цэнэгт цахилгаан орноос үйлчлэх хүч (Кулоны хууль)

Тоон утга:

Чиглэл:

Хүч цэгэн цэнэгүүдийг холбосон шулууны дагуу чиглэнэ. Цэгэн цэнэгүүдийн харилцан үйлчлэлийн хүч хэмжээгээрээ тэнцүү, чиглэлээрээ эсрэг (анализ).

Тайван байгаа цэнэгүүдийн харилцан үйлчлэл Ньютоны 3-р хуульд захирагдана (дүгнэлт).

Хүчний хэмжээ ба чиглэл: Соронзон оронд оруулсан гүйдлийн элементэд үйлчлэх хүч (Амперын хууль)

Тоон утга:Хүчний утга нь гүйдлийн элементүүдийн утгаас гадна, векторуудын чиглэлүүдээс хамаарна. Чиглэл:

Векторуудын чиглэлээс хамаараад 1-р гүйдлийн элемендээс 2-рт үйлчлэх хүч ба 2-р гүйдлийн элементээс 1-рт үйлчлэх хүчний тоон утга ба чиглэл янз бүр байж болно (анализ). Нэг шулууны дагуу эсрэг зүг чиглэхгүй. Нэг нь тэг байхад нөгөө нь утгатай байж болно. Иймд соронзон үйлчлэлд Ньютоны 3-р хууль биелдэггүй (дүгнэлт).

Цахилгаан орны хүчлэгийн тодорхойлолт: Практикт хүчлэгийг нэгж эерэг цэнэгт үйлчлэх хүч гэсэн утгаар илэрхийлдэг.

Соронзон орны индукцийн тодорхойлолт:Практикт индукцыг нэгж гүйдлийн элементэд үйлчлэх хүч гэсэн утгаар илэрхийлдэг ( ).

Анхаар: Энэ илэрхийлэлд орны хүч ба индукцыг вектораар бичиж болохгүй. Чиглэл нь давхцахгүй.

Суперпозицын зарчим: Томьёо (1) -ээс үзэхэд цахилгаан орны хүчлэг цэнэгт шууд пропорционал байна. Энэ нь цахилгаан оронд суперпозицын зарчим биелэхийг харуулж байна (бүтээх). Хэд хэдэн дискрет цэнэгийн үүсгэх цахилгаан орон

Цэнэгийн түгэлт тасралтгүй бол цэнэг байгаа эзлэхүүнээр интеграл авна.

Суперпозицын зарчим:Томьёо (2) –оос үзэхэд соронзон орны индукц гүйдлийн хүчинд шууд пропорционал байна. Энэ нь соронзон оронд суперпозицын зарчим биелэхийг харуулж байна (бүтээх). Хэд хэдэн дискрет гүйдлийн элементийн үүсгэх соронзон орон

Гүйдлийн элемент тасралтгүй бол гүйдлийн элемент байгаа эзлэхүүнээр интеграл авна.

79

ФИЗИК

Хүчлэгийн урсгал: Томьёо (1)-ээс үзэхэд хүчлэгийн хэмжээ нь орныг авч үзэж байгаа цэг хүртэлх зайн квадратад пропорционал байна. (1) томьёоны хуваарьт байгаа гишүүнийг бөмбөлгийн гадаргын талбай болохыг харж болно (ажиглалт). Үүнийг тооцож цэгэн цэнэгийн үүсгэх орны хүчлэгийн илэрхийллийг дараах хэлбэртэй бичиж болно.

нийт цахилгаан урсгал, цэнэгийг тойрох радиустай бөмбөлгийн талбай.

Индукцийн урсгал: Томьёо (2) –оос үзэхэд индукцийн хэмжээ нь орныг авч үзэж байгаа цэг хүртэлх зайн квадратад пропорционал байна. (2) томьёоны хуваарьт байгаа гишүүнийг бөмбөлгийн гадаргын талбай болохыг харж болно (ажиглалт). Цахилгаан орны хүчлэгийн нэг адилаар соронзон урсгалыг дараах хэлбэртэй бичиж болно.

нийт соронзон урсгал, нь радиустай бөмбөлгийн талбай. Цахилгаан орноос ялгаатай нь бөмбөлгийн гадаргын хэсэг бүрт индукцийн вектор ижил байх боломжгүй.

Цахилгаан урсгалын тодорхойлолт: Цахилгаан орны хүчлэг их байгаа цэгт шугамын нягт их байна. Сийрэг байгаа газарт хүчлэг бага байна. Энэ холбоог ашиглаж орны шугамын нягт сийргээр орны хүчлэгийн хэмжээг илэрхийлэх боломжтой (шинэ санаа).

Нэгэн төрөл орны хувьд:

Орон нэгэн төрөл биш тохиолдолд элементар урсгал:

Нийт урсгал:

Нийт урсгалыг олохдоо урсгалыг тодорхойлж байгаа нийт гадаргаар интеграл авна.

Соронзон урсгалын тодорхойлолт: Соронзон орны индукц их байгаа цэгт шугамын нягт их байна. Сийрэг байгаа газарт индукцийн хэмжээ бага байна. Энэ холбоог ашиглаж орны шугамын нягт сийргээр орны индукцийн хэмжээг илэрхийлэх боломжтой (шинэ санаа).

Нэгэн төрөл орны хувьд:

Орон нэгэн төрөл биш тохиолдолд элементар урсгал:

Нийт урсгал:

Нийт урсгалыг олохдоо урсгалыг тодорхойлж байгаа нийт гадаргаар интеграл авна.

Цахилгаан багтаамж:Цахилгаан орныг хуримтлуулахын тулд конденсатор гэдэг дамжуулагчийн системийг ашигладаг. Конденсатор дээр хуримтлагдах цэнэг нь ялтсын потенциалын ялгаварт шууд пропорционал

Цахилгаан багтаамж нь цэнэг ба хүчдэлийн харьцаагаар илэрхийлэгдэнэ (Харьцаагаар илэрхийлэгдэх хэмжигдэхүүн).

Соронзон индукцлэл:Соронзон орныг хуримтлуулахын тулд дамжуулагч ороомог ашигладаг. Ороомгийн хөндийгөөр нэвтрэх соронзон урсгалын хэмжээ ороомгоор гүйх гүйдлийн хүчинд шууд пропорционал

Индукцлэл нь соронзон урсгал ба гүйдлийн хүчний харьцаагаар илэрхийлэгдэнэ (Харьцаагаар илэрхийлэгдэх хэмжигдэхүүн).

80


Гаусс -Остроградскийн урсгалын теорем:

Цахилгаан орны хүчлэгээс битүү гадаргаар авсан интеграл нь уг гадаргын дотор орших цэнэгийн алгебр нийлбэрийг цахилгаан тогтмолд харьцуулсантай тэнцүү. Энэ нь цахилгаан орныг цэнэг үүсгэдэг болохыг илтгэнэ. Урсгалын теоремыг цэнэгийн нийлмэл системийн орны хүчлэгийг тодорхойлоход ашигладаг.

Гаусс -Остроградскийн урсгалын теорем:

Соронзон орны индукцийн вектораас битүү гадаргаар авсан интеграл нь тэгтэй тэнцүү байна. Тэг байгаа нь соронзон цэнэг байхгүйг илтгэнэ. Мөн соронзон орны шугам битүү гэдгийг илтгэнэ. Битүү гадаргаар гарсан, орсон урсгал тэнцүү.

Цахилгаан оронд цэнэг шилжүүлэхэд хийгдэх ажил:Элементар ажил:

Цахилгаан орны 1 цэгээс 2 цэг хүртэл цэнэг шилжүүлэхэд хийгдэх ажил

Потенциалын ялгавар:

Соронзон оронд гүйдэлтэй дамжуулагч шилжүүлэхэд хийгдэх ажил:Гүйдэлтэй дамжуулагч цахилгаан оронд хөдлөхөд Амперын хүч үйлчилсний улмаас ажил хийгдэнэ. Элементар ажил:

Соронзон орны 1 цэгээс 2 цэг хүртэл гүйдэлтэй дамжуулагч хүрээг шилжүүлэхэд хийгдэх ажил

гүйдэлтэй дамжуулагч хүрээгээр нэвтрэх соронзон урсгалын өөрчлөлт

Цахилгаан орны потенциал:

Цахилгаан орны тодорхой цэгийн потенциал нь хязгааргүйгээс уг цэгт нэгж эерэг цэнэгийг шилжүүлэхэд хийгдэх ажилтай тоон утгаар тэнцүү (Харьцаагаар илэрхийлэгдэх хэмжигдэхүүн). Потенциал нь цахилгаан орныг энергийн талаас илэрхийлэх хэмжигдэхүүн. Потенциалын ялгаврыг хүчдэл гэдэг. Потенциал нь энергийн нэг адил тодорхой тогтмолын нарийвчлалтай илэрхийлэгддэг.

Соронзон орон потенциал биш учир соронзон орны потенциал энерги, потенциалын тухай ойлголт оруулах боломжгүй байдаг.

Цэгэн цэнэгийн потенциал:

Цэгэн цэнэгийн үүсгэх цахилгаан орны потенциал нь цэнэгийн хэмжээнд шууд пропорционал, зайн нэг зэргээс урвуу хамаарна.

Хүрээний соронзон момент:

Гүйдэлтэй хүрээний соронзон момент гэж гүйдлийн хүчийг хүрээгээр хязгаарлагдсан гадаргын талбайгаар үржүүлсэн үржвэрийг хэлнэ (үржвэрээр илэрхийлэгдэх хэмжигдэхүүн).

Суперпозицын зарчим:

Потенциал орныг үүсгэх цэнэгт шууд пропорционал учир олон цэнэгийн үүсгэх цахилгаан орны потенциал нэмэгдэнэ.

Дамжуулагч хүрээнд үйлчлэх хүчний момент:

Соронзон оронд оруулсан гүйдэлтэй жаазанд Амперын хүч үйлчилсний улмаас эргэх үйлчлэлд ордог. Дамжуулагч хүрээг эргүүлэх хүчний момент нь хүрээний гүйдлийн хүч , хүрээний талбай , хүрээг нэвтрэх соронзон орны индукц , соронзон орны индукцийн вектор ба гадаргын нормалын хоорондох өнцгийн синусээр үржүүлсэнтэй тэнцүү.

81

ФИЗИК

Хүчлэг ба потенциалын холбоо:

Цахилгаан орны хүчлэг потенциалын хамгийн их нэмэгдэх чиглэлийн эсрэг чиглэнэ.

Соронзон орны индукцийн тодорхойлолт: үед

Соронзон орны индукц нь нэгж соронзон моменттой хүрээнд үйлчлэх хүчний моментоор илэрхийлэгдэнэ (Харьцаагаар илэрхийлэгдэх хэмжигдэхүүн).

Циркуляцын теорем:

Цахилгаан статик орны хүчлэгээс битүү шугамаар авсан интеграл тэгтэй тэнцүү. Энэ нь цахилгаан орны шугам эхлэлтэй, төгсгөлтэй, цахилгаан орон потенциал гэдгийг харуулдаг.

Циркуляцын теорем:

Соронзон орны индукцээс битүү шугамаар авсан интеграл нь уг хүрээгээр хязгаарлагдсан талбайгаар нэвтрэн гарах гүйдлийн хүчний алгебрын нийлбэрийг соронзон тогтмолоор үржүүлсэнтэй тэнцүү. Энэ нь соронзон орны шугам битүү, соронзон орныг үүсгэгч нь цахилгаан гүйдэл гэдгийг харуулдаг.

Цахилгаан соронзон индукцийн хууль (Максвеллын тэгшитгэл):

Дамжуулагч хүрээгээр нэвтрэх соронзон урсгал өөрчлөгдөхөд уг урсгалын өөрчлөлтийн хурдтай тэнцүү индукцийн ЦХХ ороомогт үүснэ (Фарадейн хууль). Энэ орны үйлчлэлээр хуйларсан цахилгаан орон үүснэ. Хуйларсан цахилгаан орны шугам нь эхлэл төгсгөлгүй битүү байна.

Соронзон орны циркуляцын теорем (Максвеллын тэгшитгэл):

Соронзон орон цэнэгийн урсгалаар үүссэн дамжууллын гүйдлээс гадна хувьсах цахилгаан орны нөлөөгөөр үүссэн шилжилтийн гүйдэл үүсгэнэ. Шилжилтийн гүйдэл нь бодит цэнэгийн урсгал биш юм.

82


ДӨРӨВ. ОНОШИЛГООНЫ ҮР ДҮНГ ХИЧЭЭЛИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТӨД ТУСГАЖ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ МЕНЕЖМЕНТ

Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн нэг тулгуур нь орон нутгийн болон сургуулийн хөгжилтэй уялдсан өөрийн онцлог бүхий менежмент юм.

Зорилго: Сурагчдын оношилгооны үр дүнд үндэслэн 9 дүгээр сарын сүүлийн 7 хоногт зохион байгуулах хичээл сургалтын агуулгыг тогтоох, цаашид сургалтын тасралтгүй үйл ажиллагааг сургуулийн менежментээр дэмжих чиглэлийг энэхүү хэсэгт тусгав.

Судлагдахууны агуулга, аргазүйг бататгах менежментСудлагдахуун бүрийн онцлогийг тусгасан агуулга, арга зүйн зөвлөмжийг багш нар

хэрэгжүүлэхэд нэг сурагчид үүсэж болзошгүй ачааллыг тооцох ажлын менежмент зайлшгүй хэрэгтэй болж байна. Үүний тулд сургалтын менежер, ЗАН хамтран багш болон бага, дунд, ахлах ангийн нэгж сурагчид үүсэх ачааллыг гаргана. Үүний тулд:

1. Оношилгоо хийх, оношилгооны үр дүнд дүн шинжилгээ хийх;2. Зөвлөмжид тусгасан агуулга, арга зүйн дагуу хичээл, сургалтыг зохион

байгуулах; 3. Оношилгооны үр дүнд үндэслэн сургууль, багш хамтран хичээл, сургалтыг

цаашид төлөвлөн хэрэгжүүлэх агуулга, арга зүйн чиглэлийг харгалзан үзэх шаардлагатай.

Нэг.Оношилгоо хийх, оношилгооны үр дүнд дүн шинжилгээ хийх;Сурагчийн оношилгоо нь теле хичээлийн тэмдэглэл, даалгавар гүйцэтгэсэн байдал,

теле хичээлээр эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, хандлага, сурах арга барилыг авч үзэх талаар бид зөвлөмжид тусгасан.

Теле хичээлийн тэмдэглэл, даалгаврыг нөхөж хийхийг зөвлөмжлөөгүй болно.

Сургалтын менежер, багшийн анхаарах зүйлс:1. Зөвлөмжийг сургуулийн онцлог, багшийн нөөц, сурагчийн онцлог зэргийг харгалзан

төлөвлөлт, хэрэгжилт, үр дүнг тооцохдоо уян хатан, бүтээлчээр хэрэгжүүлнэ. 2. Хичээл бүрийн төлөвлөлт, бэлтгэлийг бүрэн хангасан байх ёстой.3. Сурагчдын хоцрогдлыг гэрийн даалгавраар нөхөхгүй. Харин бататгах хичээлийн

агуулга, арга зүй нь танхимын хичээлд ногдох цагт нягт төлөвлөгдөн, хэрэгжинэ.

Хоёр. Зөвлөмжид тусгасан агуулга, арга зүйн дагуу хичээл, сургалтыг зохион байгуулах;ЗАН, мэргэжлийн багш нар зөвлөмжийг сургалтын хөтөлбөртэй уялдуулж уншиж

судална. Бага, дунд, ахлах ангийн багш нар сургалтын менежертэй хамтарч зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх талаар хэлэлцүүлэг хийнэ. Хэлэлцүүлэгт дараах зүйлсийг харгалзана. Үүнд:

Сургуулийн ээлжийн тооНэг багшид ногдох сурагчийн дундаж тооАнги, кабинет, лабораторийн хүртээмжСургалтын хэрэглэгдэхүүний хүртээмж, хангалтМэргэжлийн багшийн нөөц, хамтын ажиллагаа зэрэг болно.Теле хичээл нь багш төвтэй байсан тул багш зөвлөмжид тусгасан агуулга, арга

зүйгээр танхимын хичээлийг сурагч төвтэй зохион байгуулах бэлтгэлийг сайтар хангана.Сургуулийн удирдлага өмнөх ангийн хичээлийн агуулгыг бататгах хугацаа (9 дүгээр

сар)-нд сургалтыг танхимд төдийгүй танхимын бус хэлбэрээр зохион байгуулах нөхцөл боломжийг бүрдүүлнэ.

83

ФИЗИК

Мэргэжлийн багш нар хамтарч хичээл сургалтыг зохион байгуулахад дэмжлэг үзүүлнэ.

Багш нарыг хичээл сургалтын үйл ажиллагаанаас хөндийрүүлэхгүй байх менежментийг хэрэгжүүлнэ.

Сургалтын менежер онцгой нөхцөл байдал үүссэнтэй холбоотойгоор зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхүйц түр хугацааны хичээлийн хуваарийг мөрдөж болно.

Гурав. Оношилгооны үр дүнд үндэслэн сургууль, багш хамтран хичээл, сургалтыг цаашид төлөвлөн хэрэгжүүлэх агуулга, арга зүйСурагчийн хөгжлийн онцлогийг харгалзан хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх Зөвлөмжид санал болгосон рубрикийг ашиглан сурагчийн даалгаврын гүйцэтгэлийн

ялгаатай байдал, тухайлбал; суурь чадварын онцлог, мэдлэг, чадвар эзэмшилтийн түвшин, сурах арга барил, бие бялдрын хөгжлийн ялгаатай байдал зэргийг харгалзан сурагчдын хөгжлийг дэмжинэ.

Энэхүү QR кодыг ашиглан сурагчдын танин мэдэхүй, нийгэмшил, бие бялдрын онцлогийг дэлгэрүүлж судлаарай.

Тусгай хэрэгцээт боловсрол шаардлагатай сурагч (хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, суралцахуйн бэрхшээл, зан төлөвийн өөрчлөлт, анхаарлын хэт идэвхижилттэй хүүхэд) суралцдаг бол тухайн суралцагчийн хөгжлийн (өөртөө үйлчлэх чадвар, хэл яриа-танин мэдэхүй, бие бялдар-хөдөлгөөн, харилцаа-нийгэмшлийн чадвар) түвшний оношилгоо хийнэ. Оношилгооны үр дүнд үндэслэн тухайн сурагч ЕБС-ийн сургалтын хөтөлбөр ба ганцаарчилсан сургалтын төлөвлөгөө (БСШУС-ын сайдын 2018 оны А/155)-р суралцах эсэхийг шийдвэрлэнэ. Хэл соёлын ялгаатай хүүхэд (өөр хэлээр ярьдаг, гадаад улс оронд суралцаж байгаад шилжиж ирсэн) суралцдаг бол тэдэнд анхаарал хандуулж даалгаврын утга, агуулгыг ойлгож буй эсэхийг тодруулж, дэмжлэг үзүүлнэ.

Сургуулийн удирдлага, багш нарын хамтын ажиллагаанд анхаарах зүйлс:Сурагчдын оношилгоог багш нар хамтран хийх менежментийг хэрэгжүүлэх;Оношилгооны мэдээллийн сан бүрдүүлэх, үр дүнд шинжилгээ хийхэд хамтарч, цаг

ашиглах боломжийг бүрдүүлэх (оношилгоонд зориулсан сурагчдын нэрсийг дахин давтан шивэхгүй байх);

Багш нар боломжтой цагаараа (цонхтой цаг) бусад багшийн хичээл, сургалтад дэмжлэг үзүүлэх менежментийг хэрэгжүүлэх;

Сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг хамтран бэлтгэх, хэрэглэгдэхүүний нэгдсэн сан бүрдүүлэх менежментийг хэрэгжүүлэх;

Бүлэг сэдвийн үнэлгээний даалгаврын сан бүрдүүлэхэд багш нар хамтран ажиллах нөхцөл бүрдүүлэх,

Теле хичээл үзэж чадаагүй, хөдөө мал дээр байсан сурагчдад зориулсан дэмжлэгийг хичээлийн жилийн туршид тусгайлан хэрэгжүүлэхдээ дотуур байрын багш болон эцэг эхчүүдтэй хамтран ажиллах,

Дотуур байранд амьдардаг сурагчдад зориулсан хөгжүүлэх үйл ажиллагаанд багш нарыг татан оролцуулах менежментийг хэрэгжүүлэх,

Багш, эцэг эхчүүдийн хамтын ажиллагааг үүссэн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор тусгайлан авч үзэж, зөвлөмжид тусгасан чиглэлийг хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг болно.

84


Багш нар, эцэг эхийн хамтын үйл ажиллагаанд анхаарах зүйлс:2019- 2020 оны хичээлийн жилийн сүүлийн хагас жилийн агуулгыг теле хичээлээр

хүргэхэд эцэг эх, асран хамгаалагч хүүхдийн сурах, хөгжих үйл ажиллагааг дэмжиж ирсэн. Эцэг эх, асран хамгаалагчийн энэхүү эерэг туршлагыг судалж, цаашид хүүхдийн сурах арга барил, мэдлэг, чадвар эзэмших үйл ажиллагаанд гэр бүл, олон нийтийн оролцоо, сургууль, багш нартай хамтран ажиллах боломжийг бүрдүүлж ажиллана.

Цар тахлын нөхцөл нь эцэг эхчүүдэд хүүхдийнхээ боловсрол, хөгжлийг дэмжих, сургууль багш нартай харилцах зэрэгт шинэ сорилт авч ирсэн. Эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ боловсрол, хөгжлийг гэр бүлийн орчинд дэмжих чадвар хэр байгаадаа дүгнэлттэй болж сургалтын агуулга, арга зүйг ихээхэн анхаарч, тухайн хичээлээр хүүхдийнхээ юу мэдэж, чаддаг болсон талаар мэдээлэлтэй болсон. Гэсэн хэдий ч тэдэнд тодорхой хэмжээгээр ачаалал үүссэнийг тооцож, цаашид сурагчийн хөгжил, боловсролыг өдөр тутам дэмжих мэдээлэл, арга зүйгээр хангахад багш нарын үүрэг тод болсон энэ үед бид хамтын ажиллагааг мэргэжлийн түвшинд хэрэгжүүлэх шаардлагатай боллоо. Үүний тулд:Сурагчдын оношилгоог хэрхэн хийсэн, суурь чадвар, мэдлэг,чадварын түвшин, сурах

арга барилын онцлог ямар байгаа талаар мэдээллээр хангах,Оношилгооны үр дүнтэй холбоотой хүүхдэдээ эцэг эхчүүд гэр бүлийн нөхцөлд ямар

дэмжлэг үзүүлэх талаар багш нар хамтран зөвлөгөө өгөх,Оношилгооны үр дүнд тулгуурлан хичээл сургалт өмнө хэрэгждэг байснаас ямар

онцлогтой хэрэгжих (сурагч, багшийн аль алинийх нь ачаалал зохих хэмжээгээр нэмэгдсэн) талаар мэдээллийг хүргүүлж, эцэг эхээс дэмжлэг авах,

Эцэг эхийн хурлыг хичээлийн жил эхэлмэгц, оношилгооны үр дүнг гарсны дараа хийх, мөн сарын дараа сурагчийн хөгжилд ямар ахиц гаргасан талаар мэдээлэл өгөх зохион байгуулалтын үйл ажиллагааг дахин хийх хэрэгтэй.

НҮБ-ын Хүүхдийн Сан, Боловсролын Төлөөх Дэлхий Нийтийн Түншлэл, Дэлхийн Банкны “Боловсролын чанарын шинэчлэл” төсөл, Азийн Хөгжлийн Банкны “Хөдөлмөр эрхлэх ур чадварыг дээшлүүлэх төсөл”-ийн дэмжлэгтэйгээр боловсруулж, хэвлүүлэв.

Формат 60x84/8Офсет хэвлэл. Офсет хэвлэлийн цаас. 70гр/м2

Хэвлэлийн хуудас 10.5 x.x

“Бест Колор Интернэшнл” ХХК-д 1333 хувь хэвлэв.

АЖЛЫН ХЭСЭГМ.Ганбат, зөвлөх, МУИС-ШУС-БУС физикийн тэнхимийн багшЖ.Дөлгөөн, магистр, МУИС-ШУС-БУС физик, дидактикийн багшН.Сайнбаяр, магистр, БМДИ-ийн арга зүйчО.Мөнхжин, магистр, БХ-ийн БХСС-ийн ЭША

ТЕХНИК РЕДАКТОР:Х.Цэцэгжаргал, магистр, БХ-ийн ДБМБСС-ийн ЭША


ФИЗИК VI-XII АНГИ

Улаанбаатар

2020

KMJ=:ELUGO&L&&JBCG OWJW=@BELBC=>WF@BO:J ......АЖЛЫН ХЭСЭГ М.Ганбат, зөвлөх,...

Documents

Transcript of KMJ=:ELUGO&L&&JBCG OWJW=@BELBC=>WF@BO:J ......АЖЛЫН ХЭСЭГ М.Ганбат, зөвлөх,...