Upravljanje rizicima od poplava i ublažavanje njihovih štetnih posljedica 155

DOI: 10.5644/PI2015-161-13

KLIZIŠTA I NJIHOV MOGUĆI NEGATIVNI UTICAJ NA EFEKTE POPLAVA

Amer DžindoGeoworks d.o.o. Tuzla

Bosne srebrene 56, Tuzla, Bosna i Hercegovina geoworks@geoworks.ba

Mustafa BajićOpćina Gračanica, Služba za civilnu zaštitu

Mula Mustafe Bašeskije 1, Gračanica, Bosna i Hercegovina cz.gracanica@bih.net.ba

SažetakKlizišta kao različiti pokreti zemljane mase niz prirodne i vještačke kosi-

ne, često u svom najnižem dijelu (nožici) imaju direktni kontakt s vodotocima različitih kategorija. U mnogim slučajevima uzrok klizanja tla je negativan uti-caj ekstremnog vodnog režima na obalna područja stalnih ili povremenih povr-šinskih tokova. Također, vrlo često klizna masa u svom kretanju ka dolinskim dijelovima terena ima negativan uticaj na površinske vodene tokove. Mogući negativni uticaji klizišta na vodene tokove uglavnom se manifestuju kao:

- Unos raznovrsnog materijala u korita površinskih tokova,- Pomjeranje i preusmjeravanje površinskih tokova,- Smanjenje proticajnih profila površinskih tokova,- Zatvaranje proticajnih profila površinskih tokova uz stvaranje privre-

menih zemljanih brana.Osnova negativnog uticaja klizišta na efekte poplava ogleda se u formira-

nju blatnih tokova koji imaju veliku rušilačku snagu, pomjeranju trase vodo-toka ka naseljenim lokacijama i stvaranju poplavnih talasa nakon probijanja privremeno formiranih zemljanih brana nastalih djelimičnim ili potpunim za-tvaranjem korita vodotoka. Negativni uticaj klizišta na povećanje poplavnih efekata u velikoj mjeri zavisi od stanja planskog uređenja određenog područ-ja, uređenja i održavanja mreže vodotoka i postojanja nepovoljnih antropo-genih aktivnosti koje značajnije narušavaju prirodne režime kretanja površin-skih voda. Ključne riječi: klizišta, vodotoci, poplave, uticaj.

156 Upravljanje rizicima od poplava i ublažavanje njihovih štetnih posljedica

Odnos klizišta i vodotokaVodotoci (stalni ili povremeni) su često u direktnoj ili indirektnoj vezi s

klizištima. Direktna veza se odnosi na slučajeve kada se nožica klizišta nalazi u obali površinskog vodotoka čije erozijsko djelovanje poprima ulogu okida-ča (pokretača) klizišta. Indirektna veza se odnosi na slučajeve kada se klizni procesi dešavaju na višim dijelovima padina, iznad korita, a klizna masa u poodmakloj fazi klizanja dolazi do samog korita kada ga deformiše ili zapu-njava. U oba slučaja krajnji efekat je promjena režima proticaja koji se ogleda u smanjenju proticajnog profila vodotoka ili njegovog potpunog zatvaranja. Negativni uticaji klizišta na vodotoke mogu se manifestovati kao:

- Unos raznovrsnog materijala u korita površinskih tokova,- Pomjeranje i preusmjeravanje površinskih tokova,- Smanjenje proticajnih profila površinskih tokova,- Zatvaranje proticajnih profila površinskih tokova uz stvaranje privre-

menih zemljanih brana.Unos raznovrsnog kliznog materijala u korita površinskih tokova utiče na

karakter i uslove proticajnosti vodotoka. Naime, povećano prisustvo zemlja-nih masa u vodotocima uslovljava pojavu tzv. blatnih tokova koji mogu biti jako destruktivni, a poplavljena područja su izložena većem onečišćenju. U uslovima većeg prisustva kamenitih materijala vodotok poprima izrazito ru-šilački karakter i izaziva teška oštećenja na objektima, dok je poplavljena područja teško čistiti. Prisustvo stabala i grmolikog rastinja, koje klizna masa unese u korito vodotoka, često pričinjava velike probleme u proticajnosti i na pojavu zaprečavanja korita vodotoka. Ovo može uzrokovati formiranje „pri-vremenih brana“ kao i „zapušavanje“ proticajnih profila mostova ili propusta. Posebnu nepovoljnost predstavljaju slučajevi kada se kliznim procesima u vodotoke unesu razni otpadni materijali koji osim uticaja na proticajni režim mogu prouzrokovati i određena zagađenja okoline (Slika 1), u prvom redu poljoprivrednog zemljišta i izvorišta pitke vode.

Bočni pritisak koji klizna masa kontinuirano vrši na korito vodotoka če-sto dovodi do deformisanja trase vodotoka što se ogleda u pomjeranju trase vodotoka u pravcu kliznog potiska, a u ekstremnim slučajevima dolazi i do potpunog preusmjerenja trase vodotoka iz postojećeg korita u privremeno u uslovima gdje za to postoje prirodni mikromorfološki ili drugi uslovi uzroko-vani antropogenim djelovanjem.

U početnom stadiju ugrožavanja vodotoka dolazi do ograničenih defor-macija obalnih strana s jasno izraženim trbušastim deformacijama koje pro-storno narušavaju njegove postojeće gabarite. U kasnijem stadiju deformacije

Upravljanje rizicima od poplava i ublažavanje njihovih štetnih posljedica 157

obalnih strana dolazi do „uzimanja“ dijela proticajnog profila te ga u većoj ili manjoj mjeri smanji i oteža protočnost.

Ukoliko se klizni proces ne zaustavi (umiri), a procesi bočnih deformacija korita vodotoka nastave, dolazi do pojave kada klizna masa u potpunosti (pri-vremeno) zapuni korito vodotoka. Zapunjavanje se vrši postepeno ili odjed-nom kada se kliznim pokretom oslobode znatne klizne mase.

Slika 1. Prisustvo otpada u klizištu, korito rijeke Sokoluše u Gračanici Figure 1. The presence of waste in the landslide, riverbed Sokoluša, Gračanica

(Foto/Photo: A. Džindo)

Negativni uticaj klizišta na efekat poplavaUgroženost vodotoka kliznim procesima zavisi od mnogih prirodnih i

antropogenih faktora. Od prirodnih faktora najznačajniji su geološka građa, morfološke, hidrogeološke i hidrografske karakteristike terena. Prirodni fak-tori uvijek djeluju združeno tako da više prirodnih nepovoljnosti određeni teren čini rizičnijim po nastanak klizišta, pa i njihov uticaj na vodotoke.

Antropogeni faktori predstavljaju djelovanje čovjeka na okoliš u cilju nje-govog prilagođavanja vlastitim potrebama. U prilagođavanju okoliša čovjek vrlo često vrši nelogične i nestručne zahvate na vodotocima kao što su sma-njenje profila proticaja, preusmjeravanje ili „eliminacija“ vodotoka. Odsut-nost spoznaje o potrebi da održava, čisti i unapređuje stanje vodotoka jesu osnovne karakteristike sadašnjeg odnosa čovjeka prema vodotocima.

158 Upravljanje rizicima od poplava i ublažavanje njihovih štetnih posljedica

Slika 2. Nožica klizišta u koritu rijeke Drijenče u Gračanici Figure 2. Botom landslides in the riverbed Drijenča, Gračanica

(Foto/Photo: A. Džindo)

Svaka promjena vodnog režima unutar bilo kojeg vodotoka u manjoj ili većoj mjeri utiče na njegov kvalitetan i efikasan transport voda. Ovo je vrlo značajno u uslovima kada se radi o periodima obilnih padavina tokom kojih su transporti voda duž korita vodotoka količinski enormni, a po karakteru bu-jični. U takvim uslovima svaka prepreka unutar korita vodotoka prouzrokuje neočekivana izlijevanja voda izvan korita, usmjeravanje poplavnih talasa u nebranjena područja, destrukciju obalnih strana, privremenu izmjenu trase vodotoka i sl. Najnepovoljniji slučajevi se odnose na stanje kada klizna masa u potpunosti „pregradi“ korito vodotoka i formira privremenu zemljanu branu koja se usljed pritiska akumulacije vode može srušiti. Tom prilikom dolazi do stvaranja poplavnih talasa koji mogu biti izuzetno destruktivni s pojačanim poplavnim efektom. Ovaj poplavni efekat može biti trenutni, uzrokovan vi-sokim plavnim valom „protočnog“ karaktera, ili dugotrajniji, kada poplavni plavni val „napuni“ prirodne depresije u blizini vodotoka iz kojih se poplavna voda teško evakuiše.

Bilo kakav kontakt klizne mase s koritom vodotoka umnogome usložnjava vodni režim i negativno utiče na efekte poplava u uslovima obilnih padavina (Slika 2). Svako preusmjeravanje poplavnih voda izvan ustaljenih trasa vodo-toka uzrokuje poplavni efekat u područjima koja nisu adekvatno branjena niti

Upravljanje rizicima od poplava i ublažavanje njihovih štetnih posljedica 159

okarakterisana kao plavna. Svaki unos različitih materijala (zemlje, kamena, stabala, otpada…) pojačava rušilačku moć vodene stihije i predstavlja dodat-ni problem tokom čišćenja poplavljenih područja.

Kako umanjiti negativni efekat klizišta na vodotokeZa umanjenje negativnih efekata klizišta na vodotoke potrebno je provodi-

ti preventivne mjere i uspostaviti kvalitetan (stalni) monitoring.Monitoring podrazumijeva osmatranje kritičnih dijelova trase vodotoka

koji prolaze duž nestabilnih i uslovno stabilnih terena u kojima je rizik od pojave klizišta velik. Tokom monitoringa prati se stanje korita vodotoka, nje-gov proticajni profil, eventualne promjene u obalnim stranama vodotoka te u njihovom neposrednom zaleđu. Bilo kakve promjene geometrije vodotoka ili stanja stabilnosti njegovih obalnih strana predstavljaju upozoravajuće pojave.

Slika 3. Korito Babičke rijeke u Gračanici, nakon uklanjanja kliznih masa Figure 3. The bed of the river „Babička“ in Gračanica, after removing the sliding mass

(Foto/Photo: A. Džindo)

Prevencija podrazumijeva niz aktivnosti koje se zasnivaju na pravovre-menom i kvalitetnom održavanju korita vodotoka u cilju sprečavanja pojava smanjenog proticajnog profila, prisustva fizičkih prepreka u koritu, nagomi-lavanja raznog otpada u zoni visokih voda, kontrolisanja izvođenja građevin-skih radova u blizini korita ili u samom koritu i sl.

160 Upravljanje rizicima od poplava i ublažavanje njihovih štetnih posljedica

Monitoring i prevencija moraju predstavljati aktivnosti koje su predviđene projektima uređenja vodotoka i prostora oko njih.

Negativni efekat poplava može biti umanjen podizanjem ekološke svijesti čovjeka i njegovim odgovornim ponašanjem prema okolišu te ukazivanjem na značaj preduzimanja individualnih preventivnih aktivnosti. U onim uslovi-ma kada svijest čovjeka zakaže, neophodno je imati jake inspekcijske nadzo-re koji će blagovremeno spriječiti i sankcionisati negativne aktivnosti čovjeka u zonama vodotoka, bez obzira na to o kojoj kategoriji vodotoka se radi.

Određene poteškoće kod upravljanja vodotocima često predstavljaju ra-zličiti nivoi nadležnosti (Federacija, Kanton, Općina) u tretmanu vodotoka, a koordinaciju između njih treba podići na što viši nivo kako bismo povećali brzinu i efikasnost mjera na odbrani i sanaciji šteta od poplava.

ZaključakKlizni procesi i vodotoci često su u uzročno-posljedičnoj vezi pri čemu

klizna masa vrši određene deformacije korita vodotoka ili u ekstremnim uslo-vima vrši njegovo zapunjavanje. Svaki kontakt klizne mase s koritom vodo-toka u manjoj ili većoj mjeri utiče na izmjenu vodnog režima što u krajnjem ugrožava funkcionalnost i održivost vodotoka. Otežano ili onemogućeno kretanje vode duž korita postojećih vodotoka, uslovljeno prisustvom kliznih masa u njima, prouzrokuje promjene koje se manifestuju kao deformacije korita, izmjene trase korita, smanjenje proticajnog profila i mogućnost pojave poplavnih talasa. Uređenje korita vodotoka, njihovo redovno čišćenje i odr-žavanje uz povećanje nivoa kulture življenja i odnosa čovjeka prema okolišu bezuslovne su odrednice ka smanjenju poplavnih efekata. Prilikom obilnih padavina i uslova prirodnih nesreća posebnu pažnju treba obratiti na stanje vodotoka u cilju pravovremene intervencije na bilo kakvim pojavama zapre-čavanja ili zapunjavanja vodotoka kliznim masama (Slika 3). Na ovaj način obezbijedit će se protočnost vodotoka, a izbjeći pojava „zapreka“ koje svo-jim iznenadnim rušenjem mogu bitno povećati poplavni efekat. Monitoring i prevencija na vodotocima jedini su efikasni pristup rješenja i kontrolisanja negativnog uticaja klizišta na poplavne efekte.

Literatura(1) Džindo, A. 2011. „Individualne preventivne mjere kao uticajni faktori smanjenja rizika

od nastanka odnosno aktiviranja klizišta“, Međunarodni okrugli sto – Prevencija, monitoring i interventna sanacija klizišta, Tuzla.

(1) Sunarić, D. 2000. Klizišta i odroni u gornjem toku Drine, Rudarsko-geološki fakultet Beograd.

Upravljanje rizicima od poplava i ublažavanje njihovih štetnih posljedica 161

(2) HEIS (Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu) 2014. Okvir za upravljanje okolišem – Projekat hitnog oporavka od poplava (FERP) Bosna i Hercegovina – FBIH.

LANDSLIDES AND THEIR POSSIBLE NEGATIVE IMPACT ON THE EFFECTS OF FLOODS

Summary

Landslides as different movements of earth mass down the natural and artificial slopes by gravitational processes often in its lowest point (foot) have direct contact with waterstream of different categories. In many cases the cause of landslips is the negative impact of extreme water regime on the coastal areas of permanent and intermitent surface water flow. Also very of-ten sliding mass moving towards lower terrain and particulary lower valley of the field in different ways influence the surface waters. These impacts are generally negative and have destructive effect on the end. Possible negative impacts of landslides in watercourses are mainly manifested as:– Intrusion of various materials in the riverbed surface flows,– Movement and redirection the route of the riverbed surface flows,– Reduction of surface flow streaming profile and ,– Closing of streaming flow profile surface with the creation of temporary

landslide earthen dams.The basis of the negative impact of landslides on the effects of flooding

is reflected in the formation of mud flows that have great destructive force, moving the route of the watercourse to populated locations and creating flood waves after breaking of temporarily formed earthen dam caused by partial or complete closure. The negative impact of landslides on increasing flood ef-fects largely depend on the condition of the planning arrangement of the area and of the planning and maintenance of waterstream network in the area and the existence of adverse anthropogenic activities that significantly impair the natural models of movement surface water.Key words: landslides, watercourses, floods, impact.