Klinische Endokrinologie für Frauenärzte978-3-642-38043-3/1.pdf · V Vorwort zur 5. Auflage Das...

12
Klinische Endokrinologie für Frauenärzte

Transcript of Klinische Endokrinologie für Frauenärzte978-3-642-38043-3/1.pdf · V Vorwort zur 5. Auflage Das...

Klinische Endokrinologie für Frauenärzte

Freimut A. LeidenbergerThomas StrowitzkiOlaf Ortmann(Hrsg.)

Klinische Endokrinologie für Frauenärzte5. Auflage

Mit 204 Abbildungen

1 C

Ergänzendes Material finden Sie unter http://extras.springer.com

ISBN 978-3-642-38042-6 ISBN 978-3-642-38043-3 (eBook)DOI 10.1007/978-3-642-38043-3

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.

SpringerMedizin© Springer-Verlag Berlin Heidelberg 1992, 1998, 2005, 2009, 2014Dieses Werk ist urheberrechtlich geschützt. Die dadurch begründeten Rechte, insbesondere die der Übersetzung, des Nachdrucks, des Vortrags, der Entnahme von Abbildungen und Tabellen, der Funksendung, der Mikroverfilmung oder der Vervielfältigung auf anderen Wegen und der Speicherung in Datenverarbeitungsanlagen, bleiben, auch bei nur auszugs-weiser Verwertung, vorbehalten. Eine Vervielfältigung dieses Werkes oder von Teilen dieses Werkes ist auch im Einzelfall nur in den Grenzen der gesetzlichen Bestimmungen des Urheberrechtsgesetzes der Bundesrepublik Deutschland vom 9. September 1965 in der jeweils geltenden Fassung zulässig. Sie ist grundsätzlich vergütungspflichtig. Zuwiderhandlungen unterliegen den Strafbestimmungen des Urheberrechtsgesetzes.

Produkthaftung: Für Angaben über Dosierungsanweisungen und Applikationsformen kann vom Verlag keine Gewähr übernommen werden. Derartige Angaben müssen vom jeweiligen Anwender im Einzelfall anhand anderer Literaturstellen auf ihre Richtigkeit überprüft werden.

Die Wiedergabe von Gebrauchsnamen, Warenbezeichnungen usw. in diesem Werk berechtigt auch ohne besondereKennzeichnung nicht zu der Annahme, dass solche Namen im Sinne der Warenzeichen- und Markenschutzgesetzgebungals frei zu betrachten wären und daher von jedermann benutzt werden dürfen.

Planung: Dr. sc. hum. Sabine Höschele, HeidelbergProjektmanagement: Ina Conrad, HeidelbergLektorat: Dr. Susanne Meinrenken, BremenProjektkoordination: Barbara Karg, HeidelbergUmschlaggestaltung: deblik BerlinFotonachweis Umschlag: © MonkeyBusinessImages / Shutterstock.comHerstellung: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India

Gedruckt auf säurefreiem und chlorfrei gebleichtem Papier

Springer Medizin ist Teil der Fachverlagsgruppe Springer Science+Business Media www.springer.com

HerausgeberProf. Dr. Freimut A. LeidenbergerHamburg

Prof. Dr. Thomas StrowitzkiUniversitätsfrauenklinik HeidelbergHeidelberg

Prof. Dr. Olaf OrtmannUniversitätsfrauenklinikRegensburg

V

Vorwort zur 5. Auflage

Das nunmehr in 5.  Auflage erscheinende Lehrbuch zur klinischen Endokrinologie für Frauenärzte steht seit seinem Ersterscheinen im Jahre 1991 für die umfassende und systematische Einführung in die frauen-ärztliche Endokrinologie und ist ein fester Bestandteil der Weiter- und Fortbildung sowie ein Ratgeber für die praktischen Belange der klinischen Endokrinologie in der täglichen Arbeit geworden. Herausgeber und Autoren der neuen Auflage freuen sich, dass der Springer-Verlag ihnen die Gelegenheit gegeben hat, diese Tradition fortzusetzen und Inhalt und Form den sich ändernden Bedürfnissen unserer Leserschaft und den neuen Erkenntnissen in unserem sich rasch entwickelnden Fach anzupassen. Allen beteiligten Mitarbeite-rinnen und Mitarbeitern des Verlags ist unser herzlicher Dank gewiss, allen voran Frau Dr. Sabine Höschele, Frau Ina Conrad, und auch Frau Dr. Susanne Meinrenken. Die Zusammenarbeit mit ihnen ist gewohnt an-genehm und professionell gewesen.

Unser herzlicher Dank gebührt auch unseren exzellenten Autoren, die das veränderte Konzept der 5. Auflage mitgetragen und ihren jeweiligen Beitrag komplett überarbeitet in das Gesamtkonzept integriert und nicht zuletzt zeitgerecht der Redaktion übergeben haben. Wir hoffen, dass wie die Herausgeber auch unsere Leser bei der Lektüre zur Überzeugung kommen werden, dass auch bei dieser Auflage eines Vielautorenbuchs die Synthese zwischen neuestem praxisrelevantem Spezialwissen und durchgehend einheitlicher Didaktik und Sprache gelungen ist.

Die medizinischen Wissenschaften und mit ihnen die ärztliche Welt und die Anforderungen an die prakti-sche Arbeit ändern sich atemberaubend schnell. Treibende Kräfte sind die klinisch orientierten Naturwissen-schaften, insbesondere die molekulare Genetik und Proteomik sowie mit ihnen die Bioinformatik. Sie haben insbesondere im letzten Jahrzehnt in immer noch zunehmender Dynamik zu einem praktisch umsetzbaren Wissenszuwachs geführt, der nur noch schwer aufzunehmen und in ärztliche Tätigkeit umzusetzen ist. Diese Dynamik drückt sich u. a. in der Flut von Journalen in der Endokrinologie aus, deren Zahl seit Anfang der 70er Jahre des letzten Jahrhunderts von einem guten Dutzend auf weit über hundert angestiegen ist. Auch Lern- und Lesegewohnheiten ändern sich. Schnell abrufbare Informationen aus dem Internet und ähnlichen Quellen sind zu Journalen und Lehrbüchern komplementäre Wissensquellen geworden. Diese Entwicklun-gen gilt es auf eine Weise zu nutzen, die die frauenärztliche Gemeinschaft am besten in die Lage versetzt, ihr Wissen in ärztliche Tätigkeit zugunsten ihrer Patientinnen umzusetzen trotz der immer noch beklagenswert geringen Weiterbildungsmöglichkeiten während der mehrjährigen Tätigkeit bis zur Facharztprüfung.

Die hier umrissenen Entwicklungen spiegeln sich auch in der 5. Auflage wider: Wir haben platzsparend die zitierte Literatur weitgehend ausgelagert. Diese erreicht die Leserschaft über ein »Springer-Link«. An jedes Kapitel schließen sich nunmehr ausgearbeitete »Multiple-Choice«-Fragen zur Selbstprüfung an. Nicht zuletzt haben wir Theorie und Praxis insofern einander näher gebracht, als sie nunmehr in einer »Doppelpackung« räumlich zusammengefasst sind. Wir hoffen auf eine interessierte Leserschaft und dieser möglichst großen Nutzen und viel Vergnügen bei der Lektüre.

Mit der 5. Auflage verabschiedet sich auch der Seniorherausgeber als Autor und Herausgeber und dankt sehr herzlich seinen Mitherausgebern, allen Autoren und dem Verlag für die sehr vergnügliche, kollegiale und kreative Zusammenarbeit. Es ist v. a. ein sehr befriedigendes Gefühl, mit dem Buch einen wichtigen, wenn auch möglicherweise nur bescheidenen Beitrag zum Wohlergehen der uns anvertrauten Frauen geleistet zu haben.

Freimut A. LeidenbergerThomas Strowitzki Olaf Ortmann Hamburg, Heidelberg, Regensburg, im Frühjahr 2014

VII

Inhaltsverzeichnis

1 Einführung: Wirkungen und Stoffwechsel der praxisrelevanten Hormongruppen . . . . . . 1 T. Gudermann, J. Engel1.1 Physiologische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.2 Einführung in die Endokrinologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.3 Aufbau des Endokriniums . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.4 Informationsverarbeitung in hormonellen Regelkreisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81.5 Synthese und Stoffwechsel praxisrelevanter Eiweißhormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.6 Rezeptoren für Eiweißhormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141.7 Synthese von Sexualsteroiden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151.8 Transport von Sexualsteroiden im Blut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.9 Sekretions- und Produktionsrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.10 Stoffwechsel und Abbau von Sexualsteroiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.11 Hauptwirkungen der natürlichen Sexualsteroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261.12 Wirkmechanismus von Sexualsteroiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371.13 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421.14 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

2 Entwicklung der Fortpflanzungsorgane und der endokrinen Systeme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 C. L. Roth, O. Hiort, H. Jung, T. Strowitzki2.1 Geschlechtsentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492.2 Hypothalamus-Hypophysen-Ovar-Achse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492.3 Verschiedene Entwicklungsphasen der GnRH-Sekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512.4 Neuroendokrine Regelmechanismen der GnRH-Sekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.5 Übergeordnete Regulationsmechanismen der GnRH-Sekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552.6 Metabolische Signale für den Pubertätsbeginn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552.7 Die Pubertät bei Mädchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572.8 Adrenarche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602.9 Andere körperliche Veränderungen in der Pubertät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602.10 Ovarfunktion in Pubertät und Adoleszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632.11 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642.12 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

3 Abweichungen der Geschlechtsentwicklung und der Pubertät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 O. Hiort, C. L. Roth, H. Jung3.1 Auffälligkeiten je nach Entwicklungsphase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.2 Definition und Klassifikation von Besonderheiten der Geschlechtsentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.3 Chromosomale Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703.4 Störungen des gonadalen Geschlechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 753.5 Primär endokrine Störungen der Geschlechtsentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763.6 Formulierung von Behandlungskonzepten für angeborene Besonderheiten der

Geschlechtsentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 813.7 Vorzeitige Pubertätsentwicklung (Pubertas praecox) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.8 Vorzeitige Teilentwicklungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883.9 Verzögerte oder ausbleibende Pubertät (Pubertas tarda). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913.10 Primäre Amenorrhö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 953.11 Hoch- und Kleinwuchs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973.12 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 983.13 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

VIII Inhaltsverzeichnis

4 Einfluss von Umwelt und Lebensstil auf die endokrine und reproduktive Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 J. M. Weiss4.1 Natürliche Umweltfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1024.2 Umweltnoxen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1034.3 Methodische Probleme beim Nachweis von Schadstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054.4 Soziales Umfeld und Lebensstil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064.5 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.6 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

5 Hormonale Kontrazeption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 I. Wiegratz5.1 Pharmakologische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1215.2 Formen der hormonalen Empfängnisverhütung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1215.3 Kontrazeptive Wirksamkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1325.4 Systemische, günstige und unerwünschte Wirkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1355.5 Verordnungsrichtlinien. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1585.6 Therapeutische Anwendungen hormonaler Kontrazeptiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1605.7 Langzyklusbehandlung mit oralen Ovulationshemmern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1625.8 Kontrazeption in Problemfällen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.9 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1725.10 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

6 Regulation der Ovarfunktion, Gametentransport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 M. Ludwig, T. Strowitzki6.1 Endokrine Funktionen des Zentralnervensystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1776.2 Funktionen der Hypophyse: Synthese, Speicherung und Sekretion von Gonadotropinen . . . . . . . . 1846.3 Veränderungen von Ovarstruktur und -funktion während des menstruellen Zyklus . . . . . . . . . . . . . 1876.4 Gameten- und Embryotransport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1956.5 Uterus – Zielorgan von Hormonen und hormonell aktives Organ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1976.6 Offene Fragen zur Regulation der Ovarfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2026.7 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2046.8 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

7 Die Ovarfunktion – Grundlagen: Prolaktin, Androgenhaushalt und Insulinstoffwechsel, Schilddrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

M. Bals-Pratsch, C. M. Bamberger, J. M. Weiss7.1 Klinische Bedeutung des Prolaktins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2087.2 Schilddrüsenfunktionsstörungen in der Frauenheilkunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2297.3 Störungen des Androgenhaushalts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

8 Primäre prämature Ovarialinsuffizienz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 M. Ludwig8.1 Definition und physiologische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2648.2 Anamnese, Klinik, Labordiagnostik und Prognose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2648.3 Ätiologie und Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2698.4 Diagnostisches Schema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2748.5 Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2758.6 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2768.7 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

IX

9 Praktisches Vorgehen bei gestörter Ovarfunktion und assoziierter Phänomene . . . . . . 277 T. Strowitzki9.1 Allgemeine Überlegungen zur Diagnostik bei Ovarfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2799.2 Allgemeine Diagnostik zur Überprüfung der Ovarfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2809.3 Spezielle Diagnostik – Praktisches Vorgehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2859.4 Therapie der gestörten Ovarfunktion bei Sterilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2949.5 Hormonelle Therapie uteriner Blutungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3259.6 Hilfe zur Anamneseerhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3319.7 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3319.8 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

10 Reproduktive Funktionen und Endokrinium im Netzwerk des Zentralnervensystems und der großen Stoffwechselorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

A. Schäffler10.1 Zentralnervensystem – Syntheseort und Zielorgan von Hormonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34610.2 Zentrale Rolle des Fettgewebes als Energiespeicher und bei der Regulation der

Fortpflanzungsfunktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34910.3 Muskulatur und Skelettsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35310.4 Niere und Leber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35510.5 Magen-Darm-Trakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35810.6 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35910.7 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360

11 Endokrinium und reproduktive Funktionen bei Allgemeinerkrankungen und bei Funktionsstörungen der großen Stoffwechselorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

F. A. Leidenberger, T. Strowitzki11.1 Vorbemerkungen zur wissenschaftlichen Datenlage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36411.2 Fehlernährung, Unterernährung und Untergewicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36511.3 Übergewicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37211.4 Störungen der Schilddrüsenfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37611.5 Leber und Störungen ihrer Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37611.6 Porphyrien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38211.7 Störungen der Nierenfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38511.8 Hämatologische Erkrankungen und Störungen des Eisenstoffwechsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38611.9 Autoimmunerkrankungen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39011.10 Neurologische und psychiatrische Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40011.11 Transplantationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41011.12 Dermatologische Gesichtspunkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41411.13 Otolaryngologische Gesichtspunkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41611.14 Ophthalmologische Gesichtspunkte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41711.15 Zahnärztliche Gesichtspunkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41811.16 Darmerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41811.17 Weitere Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42211.18 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42611.19 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427

12 Endokrinologie der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 L. Wildt, P. Licht12.1 Physiologische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43112.2 Von der Befruchtung zur Implantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43112.3 Entwicklung der endokrinen Funktionen des Fetus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44212.4 Produkte der Plazenta und ihre Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44512.5 Produkte des Fetus und ihre Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44812.6 Stoffwechsel und Endokrinium während der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449

Inhaltsverzeichnis

X

12.7 Zweites und drittes Schwangerschaftstrimenon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45412.8 Geburt, Wochenbett und Stillzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45712.9 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46512.10 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468

13 Klinische Endokrinologie der Schwangerschaft und Stillzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 C. Bamberger, U. Germer, B. Toth13.1 Endokrine Diagnostik in der Frühschwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47013.2 Hormonale Überwachung der bedrohten Frühschwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47513.3 Screening auf Aneuploidie und andere Schwangerschaftskomplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47613.4 Erkrankungen endokriner Organe in der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48013.5 Praktische Hinweise zur Einnahme von Hormonpräparaten in der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . 48413.6 Hinweise zur Endokrinologie der Stillzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48613.7 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48913.8 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491

14 Endokrinologische Störungen an Haut und Haaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 H. Wolff14.1 Acne vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49414.2 Hypertrichosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50014.3 Effluvium und Alopezien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50314.4 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51214.5 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513

15 Perimenopause, Postmenopause und Senium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 C. Lattrich, P. Hadji, O. Ortmann15.1 Klimakterische Symptome und ihre Entstehung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51615.2 Das alternde Ovar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51715.3 Steroidhormonsynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51715.4 Weitere Symptome der Postmenopause . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52115.5 Hormontherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52615.6 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52915.7 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

16 Endometriose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533 S. P. Renner, A. Müller16.1 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54916.2 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549

17 Benigne und maligne Erkrankungen der Brust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 S. Buchholz, O. Ortmann17.1 Brustentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55217.2 Diagnostische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55217.3 Gutartige Brusterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55417.4 Präkanzeröse Brusterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55917.5 Mammakarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56017.6 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56617.7 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567

18 Weitere Tumoren und Endokrinium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 O. Ortmann, S. Buchholz18.1 Endometriumkarzinom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570

Inhaltsverzeichnis

XI

18.2 Ovarialkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57418.3 Zervixkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57718.4 Kolorektale Karzinome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57818.5 Magenkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57818.6 Bronchialkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57918.7 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57918.8 Benigne hormonabhängige Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57918.9 Lebertumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58018.10 Hormonproduzierende Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58018.11 Trophoblasttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58318.12 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58518.13 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586

19 Grundlagen der Laboranalytik in der gynäkologischen Endokrinologie . . . . . . . . . . . . . . . . 587 C. Knabbe19.1 Vorbemerkungen für die Praxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58919.2 Methoden der Hormonbestimmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58919.3 Qualitätskontrolle im Labor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59119.4 Störfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59319.5 Einflussgrößen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59419.6 Interpretation von Labordaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59519.7 Die wichtigsten Hormonbestimmungen und Funktionstests in der gynäkologischen Praxis . . . . . 59619.8 Wissenwertes zur molekularen Diagnostik einiger Endokrinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60519.9 Molekulare Diagnostik genetischer Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60819.10 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61519.11 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618

20 Endokrinpharmakologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619 T. Gudermann20.1 Östrogene und einige Abkömmlinge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62120.2 Gestagen wirksame Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62920.3 Androgen wirksame Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63520.4 Tibolon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63620.5 Selektive Östrogenrezeptormodulatoren und antagonistisch wirksame Substanzen . . . . . . . . . . . . 63620.6 Selektive Progesteronrezeptormodulatoren und reine Antigestagene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64120.7 Antiandrogen wirksame Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64220.8 Interaktion von Sexualsteroiden mit anderen Medikamenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64320.9 Gonadotropin-Releasing-Hormon (GnRH) und GnRH-Analoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64520.10 Gonadotropine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64820.11 Prolaktinhemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64920.12 Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65020.13 Testfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650 Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651

21 Verzeichnis der in Deutschland kommerziell erhältlichen Hormonpräparate und Präparate mit hormonartiger Wirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653

M. J. Strowitzki21.1 Östrogenpräparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65521.2 Gestagenpräparate. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65521.3 Östrogen-Gestagen-Präparationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65521.4 Antiöstrogene und Ovulationsauslöser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65521.5 Antiandrogene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66921.6 Hypothalamische Releasing-Hormone einschließlich Analoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66921.7 Hypophysen- und Plazentahormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67021.8 Prolaktinhemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672

Inhaltsverzeichnis

21.9 Glukokortikoide zur Androgensuppression und für Hemmtests . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67221.10 Mineralokortikoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67221.11 Schilddrüsenhormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672

Lösungen zu den Multiple-Choice-Fragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679

Stichwortverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683

InhaltsverzeichnisXII

XIII

Bals-Pratsch, Monika, Prof. Dr. med., M. Sc.,ProfertilitaHildegard-von-Bingen-Straße 193053 Regensburg

Bamberger, Christoph, Prof. Dr. med.Medizinisches PräventionsCentrum Hamburg (MPCH)Falkenried 88 (CiM-Gebäude)20251 Hamburg

Buchholz, Stefan, PD Dr. med.Klinik für Frauenheilkunde und GeburtshilfeUniversität RegensburgLandshuter Straße 6593053 Regensburg

Engel, Jörg, PD Dr. med.Klinik für Frauenheilkunde und GeburtshilfeUniversität RegensburgLandshuter Straße 6593053 Regensburg

Germer, Ute, PD Dr. med.Zentrum für PränatalmedizinKlinik für Frauenheilkunde und GeburtshilfeLandshuter Straße 6593053 Regensburg

Gudermann, Thomas, Prof. Dr. med.Walther-Straub-Institut für Pharmakologie und ToxikologieLudwig-Maximilians-Universität MünchenGoethestraße 3380336 München

Hadji, Peymann, Prof. Dr. med.Universitätsklinikum Gießen und Marburg GmbH, Standort MarburgKlinik für Gynäkologie, Gynäkologische Endokrinologie und OnkologieSchwerpunkt Gynäkologische Endokrinologie, Reproduktionsmedizin und OsteologieBaldingerstraße35033 Marburg

Hiort, Olaf, Prof. Dr. med.Sektion für Experimentelle Pädiatrische Endokrinologie und DiabetologieHormonzentrum für Kinder und JugendlicheKlinik für Kinder- und JugendmedizinRatzeburger Allee 160 (Haus 40)23538 Lübeck

Jung, Heike, Dr. med.Lilly Deutschland GmbHMedizinische Abteilung, Endokrinologie & DiabetesWerner-Reimers Straße 2–461352 Bad Homburg

Knabbe, Cornelius, Prof. Dr. med.Institut für Laboratoriums- und TransfusionsmedizinRuhr-Universität BochumGeorgstraße 1132545 Bad Oeynhausen

Lattrich, Claus R., Dr. med.Klinik für Frauenheilkunde und Geburtshilfe Universität RegensburgLandshuterstraße 6593053 Regensburg

Leidenberger, Freimut A., Prof. Dr. med.Lokstedter Damm 1522453 Hamburg

Licht, Peter, Prof. Dr. med.Frauen Hormon Centrum NürnbergAgnesgasse 2–490403 Nürnberg

Ludwig, Michael, Prof. Dr. med.amedes MVZ Hamburg GmbHMönckebergstraße 1020095 Hamburg

Müller, Andreas, Prof. Dr. med.FrauenklinikUniversitätsklinikum ErlangenUniversitätsstraße 21–2391054 Erlangen

Autorenverzeichnis

XIV

Ortmann, Olaf, Prof. Dr. med.Klinik für Frauenheilkunde und Geburtshilfe Universität RegensburgLandshuter Straße 6593053 Regensburg

Rabe, Thomas, Prof. Dr. med.Abt. Gynäkologische EndokrinologieUniversitäts-Frauenklinik HeidelbergVoßstraße 969115 Heidelberg

Renner, Stefan P., PD Dr. MBAFrauenklinik Universitätsklinikum ErlangenUniversitätsstraße 21–2391054 Erlangen

Roth, Christian L., MDAssociate Professor, Pediatrics / University of WashingtonDivision of Endocrinology & DiabetesCenter for Integrative Brain ResearchSeattle Children‘s Research Institute1900 Ninth AveSeattle, WA 98101P.O. Box 5371 M/S-C9S

Schäffler, Andreas, Prof. Dr. med.Medizinische Klinik und Poliklinik IIIUniversitätsklinikum Gießen und Marburg (UKGM), Standort GießenKlinikstraße 3335392 Gießen

Strowitzki, Moritz JohannesChirurgische Universitätsklinik Heidelberg Klinik für Allgemein-, Viszeral- und TransplantationschirurgieIm Neuenheimer Feld 110 69120 Heidelberg

Strowitzki, Thomas, Prof. Dr. med.Abt. Gynäkologische Endokrinologie Universitäts-Frauenklinik HeidelbergVoßstraße 969115 Heidelberg

Toth, Bettina, Prof. Dr. med.Abt. Gynäkologische Endokrinologie Universitäts-Frauenklinik HeidelbergVoßstraße 969115 Heidelberg

Weiss, Jürgen M., Prof. Dr.Reproduktionsmedizin und EndokrinologieNeue FrauenklinikLuzerner KantonsspitalCH - 6000 Luzern 16

Wiegratz, Inka, Prof. Dr. med.Gynäkologie und Geburtshilfe, Gynäkologische Endokrinologie und ReproduktionsmedizinMVZ Kinderwunschpraxis WiesbadenMainzer Straße 98–10265189 Wiesbaden

Wildt, Ludwig, Prof. Dr.Universitätsklinik für gynäkologische Endokrinologie und ReproduktionsmedizinAnichstraße 35A-6020 Innsbruck

Wolff, Hans, Prof. Dr. med.Klinik und Poliklinik für Dermatologie und AllergologieLudwig Maximilians Universität MünchenFrauenlobstraße 9–11 80337 München

Autorenverzeichnis