Kjelda nr. 1 2011

KjeldaNr. 1 - Mars 2011. Årgang 20

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Fylkesarkivet på Internett:www.fylkesarkiv.no

Sogn og fjordane

fylkeSkommune

2

kjelda, nr. 1 – 2011, årgang 20

Semantisk teknologi inn i den digitale allmenningenFylkesarkivet i Sogn og Fjordane har iei årrekkje arbeidd for å gjere inn-haldet vårt tilgjengeleg på Internett. Vivar tidleg ute med eigne nettsider,digitalisering av foto, arkivsaker ogstadnamn og oppbygging og deltakingi portalar som arkivportalen ogEuropeana.

Den digitale allmenningen byrjar å blistor. Ny teknologi kan no gjere hanbetre.

Fylkesarkivet vil bidra til dette arbei-det av to hovudgrunnar:1. Sikre autentisiteten til opplysning-ane

2.Gjere det enklare for brukarane åfinne fram til relevant informasjon

Fylkesarkivet har i lag med gode sam-arbeidspartnarar fått midlar frå norskkulturråd til prosjektet ”Semantisksamhandling i kulturformidlinga”.Prosjektet skal gjennomførast i løpet

av 2011 og er eit samarbeid mellomFylkesarkivet, Vestlandsforsking, Pop-senteret, Oslo Byarkiv, KulturIT ogOrigo/Underskog.

Teknologien som vert teken i bruk idette prosjektet er kalla semantisk webeller web 3.0. Semantikk handlar ommeining og semantisk web vil seie atdatamaskiner skal ”forstå” meiningatil den informasjonen som ligg påInternett. Ved hjelp av ei rekke autori-serte register blir informasjon lenkasaman på ein ny måte.

Eit av registra vil skal arbeide med idette prosjektet er fotografregisteretsom Preus museum og nasjonalbiblio-teket har ansvar for. Fotografregisteretinneheld biografiske opplysningar omfotografar som har vore aktive iNoreg.

Når vi knyter våre fotografi til detautoriserte registeret kan du bruke

Fylkesarkivet si fototeneste somdøropnar til å finne fleire bilete av einbestemt fotograf og ulik informasjonom fotografen, til dømes ein artikkel iWikipedia eller Kulturhistorisk leksi-kon. Det autoriserte fotografregisteretvil såleis fungere som eit knutepunktsom bind ulike informasjonskjeldersaman.

Fylkesarkivet nyttar godt av samarbei-det med andre fagmiljø i Sogn ogFjordane og arkivmiljøet i Noreg. Vier glade for at vi med dette prosjekteter med på å opne ein ny teknologi forheile arkivmiljøet.

Karianne Schmidt Vindenes

Fylkesarkivar

Karianne Schmidt Vindenes (red.) Elin Østevik, Per Olav Bøyum, Kristjan Logason, Marit Anita Skrede

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 195,-. Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. Ansvarleg dette nummer: Elin Østevik.

Utforming: Sogne-Prent AS.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00.

Fax. 57 65 61 01 [email protected]

Fylkesarkivar: Karianne Schmidt Vindenes, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Kristjan Logason (foto), tlf. 57 65 64 33, [email protected]

Ole Stian Hovland (fagleiar), tlf. 57 65 64 19, [email protected] Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected]

Håvard Kastet (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, [email protected] Risnes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06, [email protected]

Cecilie Astrup Bustad (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected] Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Elin Østevik (EuropeanaLocal) tlf. 57 65 64 18, [email protected] Per Olav Bøyum (privatarkiv), tlf. 57 82 50 17, [email protected]

Erle Hind (musikkarkivar), tlf. 57 65 64 12, [email protected] Henjesand (registrator), tlf. 57 65 64 00

ABM-Sogn og Fjordane:

Øystein Åsnes, Tlf. 57 65 64 04, [email protected] Eirik Stanghelle Morland, tlf. 57 65 64 08, [email protected]

Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Redaksjon

FRAMSIDEBILETE: Handkolorert svart kvitt fotografi frå 1902: Hjalmar Botn og systera Lina Høynes somer komen til Bergen for å feire at broren har avlagt organisteksamen ved Musikkonservatoriet. Fotograf ukjend.

PersonalnyttHåvard Kastet frå Jostedalenslutta 31. mars i jobben somarkivar for kommunale arkiv.Han har hatt hovudansvar forarbeidet med elektroniske arkiv.

Innhald

• Semantisk teknologi inn i den digitale allmenningen Av Karianne Schmidt Vindenes............................................ s. 2

• 8. klasse ved Leikanger ungdomsskule vitjar Fylkesarkivet Av Reidun Sterri Fjell .......................................... s. 4

• Juletrefest på gamlemåten Av Harald Oppedal................................................................................................................................................ s. 5

• Hekta på slekta? Bruk av kommunale arkiv i slektsgransking Av Kjerstin Risnes.......................................... s. 6

• Strid mellom sokneprest og formannskap Av Cecilie Astrup Bustad ...................................................................................... s. 12

• Mottekne privatarkiv i 2010 Av Per Olav Bøyum ......................................................................................................................................... s. 13

• Dansemannen på Sogn Folkemuseum Av Erle Hind................................................................................................................................ s. 14

• I fargenes rike Av Kristjan Logason................................................................................................................................................................................ s. 16

• Objekt og motiv – Fotografiet som kjelde Av Elin Østevik............................................................................................................. s. 19

• 1814 Grunnlovsjubileet 2014 – Minnesteinar Av Hermund Kleppa........................................................................................ s. 24

• Jubileumslogoar Av Malvin Horne.................................................................................................................................................................................. s. 26

• Tilvekst til biblioteket 01.01.2011-25.02.2011 Av Randi Melvær................................................................................................ s. 27

• To kyrkjejubileum i 2010 Av Randi Melvær........................................................................................................................................................ s. 27

• Bakkevatnet – Holmedal sitt svar på Alma Ata Av Henning Rivedal.................................................................................... s. 29

• Attendemelding frå lesar Av Erle Hind................................................................................................................................................................... s. 30

• Jørgen Ryssdal Tøndefabrik Av Per Olav Bøyum.......................................................................................................................................... s. 31

• Skifjord bedehus i Hyllestad Av Hermund Kleppa....................................................................................................................................... s. 34

• 1917 – Første motorsykkelen på bygdevegane i Jostedalen Av Håvard Kastet........................................................ s. 37

3


4


Det vart ein lærerik og spanande dagelevane frå Leikanger ungdomsskulefekk då dei i februar vitjaFylkesarivet. Vi vart inviterte til åhøyre om kva oppgåver arkivet har,og fekk studere mykje spanandemateriell. Gamle bilete frå bygda vårvart vist på storskjerm, og elevanefekk bla gjennom mange bilete; medkvite hanskar på! Praten gjekk omkorleis moten hadde endra seg - hervar mange personar med finstasenpå. Likeeins vekte det beundring dåden sirlege skrifta kom fram. Reinekunstverket var det - i dag er detmeste skrive på eit tastatur. Stor takktil Elin Østevik og Kristjan Logason!

Kjerstin Risnes og Marit AnitaSkrede tok oss med til sjølve arkivet.Det var ei verd vi ikkje kjende til. Atgamle kister kunne innehalde skattarslik som Kjerstin fortalde om, gjor-de at elevane verkeleg fekk noko åtenkje på! Her fekk elevane lese i

8. klasse ved Leikanger ungdoms-skule vitjar Fylkesarkivet

gamle protokollar, eller kanskje hel-ler stave seg fram? Den gamle hand-skrifta var ikkje alltid enkel å tyde.Elevane fekk i tillegg prøve seg ikalligrafi, med blekk og penn.

Det er ei stor oppgåve arkivet har

med å ta vare på gamle dokument.Vi frå ungdomsskulen er takknemle-ge for at vi får lære om dette. Det erviktig at kunnskapen vert vidareført,slik kan den haldast levande. Såigjen takk for ein inspirerande oglærerik dag!

Elevane studerer gamle protokollar på ordningsrommet. Fotograf: Randi Sterri Fjell.

På lesesalen synte fotoarkivar Kristjan Logason fram gamle foto. Fotograf: Elin Østevik.

Av Reidun Sterri Fjell

5


I Gravdal skule i Torskangerpollvart det den 14. januar halde einjuletrefest etter gamle tradisjonar.

Gravdal skule frå 1907 har dei sisteåra blitt oppussa og rehabilitert for åtene som senter for kulturhistorie.Senteret vart åpna den 12. juni i2010. Her er samla ei mengd histo-riske materiell i form av bilete,dokument og gjenstandar som på eingod måte skildrar livet på land ogsjø, i ein tidsepoke frå ca. 1900 tilca.1960.

Til festen vart lokala pynta ettergamle tradisjonar med oljelampar,ekte grantre pynta med norske flaggog med levande lys, så ein kunnekjenne eimen frå fordums tider.

Festen vart leia av Asbjørn Våge.Hovudprogrammet bestod av gangrundt juletreet. Her vart det forutandei tradisjonelle julesongane ogsåsunge gamle songar som i eldre tidmykje vart nytta på juletrefestanesom fiskarlag, skyttarlag, ungdoms-lag, losjelag og andre arrangerte.

Det vart ei spesiell oppleving å van-dre rundt juletreet, og i den grad einkunne songane utanboks, feste augapå alle bilete og gjenstandar frågamal tid. Bilete av samaldringar ogforeldre som barn og ungdomar, oggjenstandar som våre foreldre,besteforeldre eller oldeforeldre harbrukt i sitt daglege virke. Vi fekkhøyre utdrag frå dei forskjellige lag-savisene frå 1940-50 åra, og ikkje ågløyme eit triveleg bordsete, fintpynta bord, smørbrød med det godegamaldagse pålegget, heimelagalefser og kringler av forskjellig slag.Ikkje rart at ein vart sitjande lengjeved borda.

Juletrefest på gamlemåten

Til festen hadde Asbjørn Våge skri-ve velkomstdikt og eit dikt om julsom han sjølv framførte.

Festen var eit ledd i arbeidet for å fåtil ny aktivitet i det gamle skulehusetsom vi vonar skal verte ein ny arenafor kulturhistorisk formidling.

Velkommen til julefest

No er endeleg dagen runnenVeit ikkje heilt om eg trur det mestMen det var jammen på tide i grunnenAt Gravdal på ny er pynta til fest.

Det er skrapa, mala og spikraI tid så snakkar vi om fleire år Vi måtte prøve å få huset sikraForfallet vert stort etter som åra går.

Takka være ivrige henderHar mykje etter kvart teke formEi stor takk til desse vi senderSom trassa regnvær, kulde og storm.

Så no kan vi ønskje velkommenTil eit nypussa grendelagshusLikevel så trur vi nå jommenDe kjenner ein eim av fortidas sus.

De ser vi har starta å samlePå ting som i huset skal væreFrå mykje av alt dette gamleVil komande slekter få lære

Om alt dette gamle sku’ fare Alt som fedrene etter seg letSå handlar det i grunnen bareOm at vi misser vår identitet.

No må de alle på festen dykk koseTa til dykk av mat og av ordOm ei stund vi dykk alle skal loseI kjellaren til festdekka bord.

Julefest eller julepest?

O, jul med din glede du deilige jord.Himlen er blå, det bles kaldt ifrå nord.Vi samlast rundt baret og trakkar og går.Og syng om ei hending frå tidlege år.

Vi klappar i hendene, neiar og ler.Og opp imot stjerna i toppen vi ser.Å snu etter annakvart vers er vel best.For klokka har ringt inn til juletrefest.

Vi syng om eit barn som nyss er blitt født.Han ligg der og smiler mot mora så søtt.Vi står her og ser som dei tre vise menn.Om eit år så hender det same igjen.

Ja, jula er komen med mammon og fjas.Butikkane bugnar av glitter og stas.Dei fleste i jaget blir lett rivne med.Og mange kjem heimatt med plastjuletre.

Vi kokar og bakar og vaskar med klor.Kor mykje av skiten som ligg frå i fjor.Og pyntar med nissar og granbar og nips.Til slutt tek vi fram både kjolar og slips.

Vi pakkar ut gaver og gomlar og et.På fiken og dadlar og salta potet.Ribba er velkokt og smellfeit og fin.Vi skyljer ho ned med eit godt glas med vin.

Så set vi oss ned i ein godstol ei stund.Og jammen så trur eg vi treng oss ein blund.Vi snorkar og søv i ein time og to.Det durar i stova så ingen får ro.

Og snart er det kaffi med kaker attåt.Blautkaka kjem og vi skjer oss ein båt.Nysteikte lefser med gombe og smør.Vi et som vi aldri sku’ smakt dette før.

Men så er det kvelden og alt er fortært.Vi meiner at no har vi endeleg lært.Til neste jul skal vi nok ta det med tål.Å stresse litt mindre vert høgaste mål.

Eg må nok litt malurt i begeret helle.For sikkert det er at eg no kan fortelle.At siktar du slik vil du bomme på målet.For neste år vert det presis same gnålet!

Av Harald Oppedal

6


Er du på leit etter røtene dine duog, slik som kjendisane på tv?Har også du fått lyst til å rekkjelitt i slektsveven for å finne ut meirom bakgrunnen din? Fylkes-arkivet har ein del av historia diviss slekta kjem frå Sogn ogFjordane.

For ei tid sidan hadde vi ein skule-klasse på vitjing. Elevane fekk m.a.sjå i gamle skuleprotokollar for å sjåkor mange person- og faktaopplys-ningar dei klarte å trekkje ut av eislik side. Det var ikkje småtteri deifann; namn på elevar, fødselsdato,når dei starta i skulen, kvar dei varfødde, budde, karakterar, kva skuledei gjekk på, skulefag etc. Ved eittav borda var det stor glede for dervart det slektsnapp. Ein elev haddefunne ein av forfedrane sine. Nokunne denne eleven leggje til nykunnskap i slektsboka si berre ved ålese gjennom deler av ein skulepro-tokoll. Ho fekk vite meir om forfa-ren som person og elev, men ogsåom korleis det var å gå på skulenkring 1860. Kanskje ein liten slekts-granskar vart fødd der og då?

Bruk av kommunale arkiv Fylkesarkivet i Sogn og Fjordaneoppbevarer eldre og avslutta arkivfor 22 av dei 26 kommunane våre. Vihar såleis fleire tusen hyllemetermed offentlege arkiv trygt lagra imagasina våre.

Fylkesarkivet og slektsgransking.Slektsgransking er ikkje vårt fagfelt,men vi stiller gjerne kjeldene våretil rådvelde for dei som vil brukedei. Dei kommunale arkiva har tradi-sjonelt vore lite brukte av slekts-granskarar, men her er det mykje åfinne. Frå vi vert fødde til vi døyr,set vi spor etter oss, og mange avdesse spora finn vi i det kommunale

Hekta på slekta? Bruk av kommunale arkiv i slektsgransking

arkivmaterialet. Der kommunen harhatt krav om å dokumentere drifta si,der finst vi og deler av historia vår.Det kommunale arkivmaterialet kangje ein del basisdata som fødselsår,giftarmål, barn og død til eit slekt-stre, men slike opplysningar er langtenklare å finne hos andre arkivinsti-tusjonar. Brukar du Internett, vilhttp://arkivverket.no/arkivverket/Digitalarkivet vere ein god stad åbyrje. Der vil du finne ”beingrinda”ved hjelp av kyrkjebøker, folketel-jingar, skifteprotokollar, etc. Du vilogså få god hjelp til å finne slikebasisopplysningar på Statsarkivet iBergen. Hos oss vil du kunne kle påpersonane dine gjennom kjelder somgjer utfyllande opplysningar om tillevande menneske og levde liv iSogn og Fjordane.

Skifte av forvaltingsområde. Kvasom har vore kommunalt eller stat-leg ansvarsområde har variertgjennom tidene, og dette vil ogsåavspegle seg i kvar arkivmaterialetfinst. Det materialet vi ikkje har

grunna slike endringar, skal vereinnlevert til Statsarkivet i Bergen.Vårt kommunale arkivmaterialestrekkjer seg i hovudsak frå 1837 dåden folkevalde kommunen vartskipa, men vi har også noko materi-ale som strekkjer seg attende til1700-talet.

Kommunearkiva kan vere mang-elfulle. Dei fleste arkiv er ordna iseriar som møtebøker/forhandlings-protokollar, journalar/dagbøker,kopibøker og korrespondanse/saks-arkiv. Kva seriar og kor mykje arkiv-materiell den einskilde kommunehar etterlete seg kan variere. Ein delhar av ulike årsaker gått tapt. Mennår vi veit at arkiva lenge og i storgrad vart oppbevart privat, heimehos ordføraren, skulestyreforman-nen osv, er det likevel imponerandekva som er blitt teke vare på og somvi i dag kan nyte godt av når vi er påleit etter slekta.

Innsynsreglar. Før vi går laus på deikommunale arkiva, må vi kort

Fotoarkivet kan også gje nyttige slektsopplysningar. Her er brudeparet Helge HoveStadheim og Brita Johannesdtr. Brekke avfotografert. Framme sit mor til Helge, Mari H.Stadheim (1856-), bror til Mari - Elling H. Stadheim (1863-) og Marta J. Brekke (1864-1947). Marta var mor til Brita. Fotograf: Norland

Av Kjerstin Risnes

7


nemne at det finst reglar for kvaarkivmateriale vi kan gje innsyn i.Alle har i utgangspunktet innsyns-rett i offentlege arkiv, men det villikevel vere unntak. Vårt materialeinneheld mykje personopplysingar.Ein del av dette vil vere sensitiveopplysningar om enkeltpersonar derteieplikta vil hindre innsyn.Teieplikta fell vanlegvis bort etter 60år. Storparten av materialet som ereldre 60 år vil difor vere ope for alle.

Nokre viktige kjelder.Den kommu-nale drifta og det kommunaleansvarsområdet har vakse seg stortog omfangsrikt. Det vil difor føre forlangt å gå inn på heile det omfat-tande kommunale materialet, men vivil trekkje fram nokre viktige kom-munale kjelder som ein slektsgrans-kar ofte kan ha god nytte av.

Nokre gode kommunale kjeldertil bruk i slektsgranskinga

Formannskap og kommunestyre.Arkivet etter formannskapet gårattende til skipinga av det kommuna-le sjølvstyret i 1837. Føremålet meddette arkivet var primært å dokumen-tere den kommunale drifta gjennomvedtaka som formannskapet/kom-munestyret gjorde, men dette arkiveter spekka med personopplysningar.Kommunikasjonen mellom kommu-nen og innbyggjarane har sjølvsagtvore tovegs. Materialet viser difornår kommunen vende seg til ein-skildpersonar, men også det motset-te. Viss du t.d. trur at onkel Hanshadde eit kommunalt verv, ja du harkanskje høyrt at han var skulestyre-formann i hele 20 år, ta ein kikk i for-mannskapsprotokollane frå den aktu-elle kommunen eller leit i møtebøkerfor val av kommunale ombod /verv.Ein av stadane vil du finne han omdet er eit visst hald i opplysninganedine. Finn du han ikkje, så har dulikevel funne ut noko.

Du finn sjølvsagt også namnet påkommunestyremedlemmene i dessemøtebøkene. I dei eldste møtebø-

kene vil du kunne sjå at det var eindel som skreiv under med påhaldenpenn. Det var nok ikkje alle dei fol-kevalde som var så skrivekunnigedenne fyrste tida. Det var hellerikkje alle av dei folkevalde somkjende ansvaret med frammøte såtyngjande. Dei hadde kanskje andreting dei heller skulle ha gjort. Menugyldig fråvere var sett på somalvorleg og førte til trugsmål ombøter frå den samla møtelyden. Slikepersonopplysningar er ikkje så vikti-ge, men dei gjev eit tidsbilete frå denfyrste perioden med folkevaldekommunar og dei utfordringanebåde dei folkevalde og lokaldemo-kratiet hadde.

Dei mange søknadane kommunen/formannskapet mottok, gjev ei rek-kje personopplysningar. Viss du gårtil formannskapsprotokollane, vil dufinne søkjarane med namns nem-ning, kva dei søkte om og kva utfal-let av søknaden vart. I møtebok forSelje, 15.02.1841, kan vi til dømeslese at landhandlar Wiese har søktkommunen om gjestgjevarløyve iOsmundsvåg. Eit anna slikt dømekan vi hente frå Stryn. I møtebokafrå kommunestyremøtet 15.01.1856kan vi lese at Anders M. Lundeynskte å gå på amtsjordbruksskulen.Han søkte difor kommunestyret om

å gje han ei anbefaling då han skullesøkje om opptak. I dag er det karak-terane som avgjer om vi får skule-plass. I 1856 kunne det kanskje vereattesten frå formannskapet/kommu-nestyret som avgjorde. På dennemåten kan møtebøkene forteljebåde om einskildpersonar og tida deilevde i. Søknadane spegla det øvstefolkevalde organet sitt mynde ogkunne elles handle om nedsetjing avskatt, fritak frå skatt, tilskot til sku-legang eller opplæring, løyve til salav alkohol, erstatning for skadar,søknad om lønnsauke, etc.

Likning. Fram til 1964 var likningaein del av den kommunale aktivite-ten, og desse likningsarkiva vil fin-nast på Fylkesarkivet. I desse arkivavil du kunne finne årlege liknings-lister med namn på skatteytarane,eige, inntekt og utlikna skatt. Herkan det også vere næringsoppgåversom gjev detaljopplysningar omgardseigedommar.

Kommunale val. I 1896 vart detbestemt at det skulle veljast valstyrepå landet. I arkivet etter valstyretkan du mellom anna finne manntalmed namn og adresse på dei somhadde stemmerett. I og med at lens-mannen skulle vere formann i val-styret, kan nokre av desse arkiva

Bilete av Sør-Vågsøy kommunestyre 1911-1913. Ordførar i perioden var Kr. Sunde (nr. 3 påbiletet), og varaordførar var Hans Våge (nr. 4 på biletet). Fråværande var: Ole S. Kulen ogMons Gotteberg. For sistnemnde møtte varamann P.O. Midtgård. Fotograf: Ukjend

8


vere i lensmannsarkiva på Stats-arkivet i Bergen.

Skule. Skulevesenet har gått gjen-nom ei lang utvikling frå den fyrsteforordninga om pliktig skulegang i1739 til dagens 10-årige grunnskule.På vegen frå den 7-årige omgang-skulen mot den moderne grunnsku-len finn vi også ulike fortsetjings-skular som framhaldsskular og real-skular.

I skulestyrearkiva vil det finnastbåde skulehistorie og personopplys-ningar. Som før nemnt vil det i deiulike protokollane vere mogeleg åfinne klasselister, fråver, lengd påskuleåret, fødselsdatoar, namn påforeldre, karakterar, kva fag deihadde, kva gard dei budde på, omdet var omgangsskule eller fastskuleosv. I dagbøkene som lærarane førte,kan det i merknadsfeltet liggje opp-lysningar som elles ville ha vorteukjende eller vanskelege å finne.Det kan t.d. vere at eleven har flyttaog kvar, at eleven er død grunnadrukning eller at det store fråveretskuldast uveret som hindra elevane åkome seg til skulen. Ein slik litenkommentar som at uveret hindra ele-vane å møte, fortel oss noko både

om skulevegen og måten elevane tokseg fram på. Viss fråveret elles erlågt, fortel det også at det må ha voreeit fæla ver. Ein slik liten merknadkan såleis fortelje oss mykje meirenn det han tilsynelatande gjer, vissvi tek han i bruk.

I ei dagbok frå ein skule i Hyllestadfrå byrjinga av 2.verdskrig har læra-ren gjennom heile krigsperiodenmed jamne mellomrom fortalt ei lita”krigshistorie”. Vi kan følgje medpå krigen ute i ”verda” og sjå korleishan grip inn i kvardagslivet på sku-len. Krigen og skulekvardagen gårhand i hand. Læraren fortel mellomanna at tyskarane heldt til i det eineklasserommet. I same dagboka,noko seinare, kan vi finne kvardags-lege faktaopplysningar frå skulek-vardagen som elevoppmøte, dato forskistemne, når det skal vere skog-plantingsdag på Heggebøen osv,kombinert med læraropprør og pro-test mot Quislingstyret. På vegne avelevane har læraren forfatta fyl-gjande: ” Måndag 30. mars 1942var klassen samla. Alle var møttfram. Læraren sa at skulen var stog-ga som fylgje av ein forordning av 5.februar om Norges Lærarsamband.Me fekk utlevert lærebøkene våre og

sa farvel med læraren. ” Alle elvanehar skrive under.

Denne dagboka fortel mykje. Hofortel om ein skulekvardag somkvardagar flest, at skulen skullegjennomførast så normalt sommogeleg sjølv om landet var i krig,samstundes som ho gjev eit uniktinnblikk i ein skulekvardag som varheilt spesiell. Det er lett å falle i tan-kar om korleis både læraren og ele-vane kunne opplevde å ha tyske sol-datar så tett inn på livet. Dagbokagjev også liv til læraren som person.Med dei tyske soldatane i naborom-met brukar han dagboka til å mar-kere synspunkta sine. Notatet hanskriv på vegne av elevane, der deiskriv under, er også heilt spesielt oginga vanleg lærarhandling. Kanskjedesse notatane også fortel om einlærar som identifiserte seg så sterktmed skulen at skiljet mellom det pri-vate og skulen forsvann?

Ein heilt annan type merknad kan vifinne i ein eksamensprotokoll fråskulestyrearkivet, året 1842, i einannan kommune i fylket. Om den 13år gamle eksamenskandidat er detnotert fylgjande: ”( .. .) havde aldrigværet i skole af mangel paa klæder,

Skuledagbøker kan innehalde mykje infor-masjon både om enkeltelevar og skulekvar-dagen deira.

Frå hausten 1925 dreiv Balestrand kommune Balestrand 2-årige framhalds- og mellomsku-le, i andre høgdi i Sagatun skule. Oddmund Bøyum frå Fjærland var styrar og Eirik Skjervefrå Voss var lærar. Biletet viser avgangsklassen våren 1927 og er teke av ein fotograf påVoss, medan elevane var der for å ta munnleg eksamen. Fotograf: Ukjend

9


men var underviist hjemme af sinmoder.”1 I arkiva etter skulestyra kandet også vere eksamensoppgåver,mellom anna stiloppgåver. På leitetter stoff til denne artikkelen fanneg ei rekkje slike, nokre var endå tilsamla i eigne bøker. Slike stilar gjeveit gløtt inn i samtida til eksamensk-andidaten og er på sett og vis kultur-historiske dokument.

Med andre ord, skulestyrearkiva erfylte med opplysningar og fortel-jingar både om einskildmenneska,kvardagsmenneska og tilhøva deilevde under.

Sosial omsorg. Dei fattige og hjel-petrengjande har alltid funnest, menkven som har hjelpt dei, kva hjelpdei har fått og synet på dei fattigehar variert gjennom tidene. Detoffentlege fattigvesenet har gått einlang veg frå den spede byrjinga fråmidten av 1700-talet til dagens vel-ferdsstat med eit velutbygt helseve-sen, universelle trygderettar og dif-ferensierte sosiale hjelpetiltak. Frå1845 overtok kommunane ansvaretfor fattighjelpa frå stifta. Det skulleofte lite til å hamne i kategorien fat-tig i ei tid der sikkerheitsnettet varsvært grovmaska og familien i storgrad utgjorde fyrstelinetenesta. Detkunne vere nok at familieforsytarendøydde og kona sat att med ein stor

barneflokk. Då kunne vegen til fat-tigvesenet vere kort om ein ikkjehadde formue eller slekt som stilteopp. Kor vidt ein var verdig elleruverdig fattig var det lovverket somstyrde, og fattigstyra som til ein vissgrad tolka.

Arkiva etter fattigstyra er ei unikkjelde både med tanke både på per-sonopplysningar og sosialhistoriavår. Dei som bad om offentleg hjelpvart nøye kartlagde, og difor vil vi idag kunne finne eit breitt spekteropplysningar om einskildmenneskeog ei gruppe som vi elles ikkje villeha blitt kjende med.

Denne vesle sida som omhandlar for budsjett for fattigstyret i Breim året 1894, gjev mykjeinformasjon om dei fattige og fattigstellet i Breim.

Her vi ein sløydtime med læraren som førte notatar om krigen, Olav Førsund. Her ser viseks unge gutar 'i fullt arbeid' - tre lagar krakk, to ski og ein gjer i stand ei spekefjøl. Bileteter datert til 1935-40. Fotograf: Råsberg, Bjarne

10


I desse arkiva finn vi lister mednamna på dei understøtta, hjelpebe-hova deira, kvifor dei trong hjelp,kva hjelp dei har fått, storleik påstøtte, kven dei var utsette til, korstor betaling dei som tok hand omden fattige fekk, osv. Vidare vil detogså kome fram korleis det lokalefattigstellet var organisert, kven somvar med i fattigstyret, kven som vartilsynsmenn, sosialt syn, korleis deihjelpetrengjande vart behandla ogdei fattige sitt syn på det å vere hjel-pemottakar.

Heimstadsforklaringane kan gje eirekkje samla opplysningar om einperson. Enkelt sagt var heimstads-kommunen det fattigdistriktet einperson kunne ha rett på fattighjelp.Ordninga er svært gamal, menreglane for kor lenge ein måtte habudd på ein plass før ein opparbeid-de seg denne retten, har variertgjennom tidene. Kommunane varsvært lite interesserte i å betale forandre enn sine eigne, og framandesom søkte ein kommune om fattig-hjelp, måtte difor fylle ut eit skjemasom kartla kvar dei kunne ha sinheimstavn. Slik vart deler av livshis-toria deira nedteikna som dømetnedanfor viser. Nett dette dømet harvi henta frå Statsarkivet i Bergen,

men elles vil vi finne slike heim-stadsforklaringar i sak/korrespon-dansearkivet til fattigstyret og stun-dom i eigne protokollar.

Mads Rognaldsen Stavang har forklaret, at han er født den 31teAugust 1842 paa Gaarden Vie i FørdePræstegjeld af Forældre GaardmandRognald Olsen Vie og Hustru Helene,der begge ere døde. Konfirmeret 15 Aargl. i Svanø Kirke af Præsten Irgens. Dahan var 12 Aar gl. forlod han sineForældre og kom i Tjeneste hos AndersEndresen Stavang i Kins Præstegj., hoshvem han var omtr. 12 Aar. Reiste der-paa til Grimelids Grube i AskevoldsPræstegj., hvor han arbeidede i 2 Aar.Under sit Ophold der indtraadte han iÆgteskab med Enken AnneAndersdatter Stavang og med hennehave han 6 Bøm. Fra Grimelid reistehan med Familie til Ingenieur BruunsGrube paa Lindøen, hvor han arbeidedei 3 Aar; saa arbeidede han vedØierhavns Grube i StrandebarmsPræstegj. i omtr. 5 a 6 Aar indtil han iJuli Maaned 1876 reiste tid Glasværketpaa Flesland i Fane Præstegj., hvor hanhan arbeidede og boede i uafbrudt 3Aar, hvoretter han Sommeren 1879 reis-te til Bergen og fikk Beskjeftigelse vedByens Arbeide, medens hans Kone ogBøm vedblev at bo paa Flesland tilAarets Udgang, da de ogsaa flyttede tilBergen og tog Bopæl sammen medKomparenten i Arbeidsmand Nilsens (nu

Stiglers) Hus ved Mulelven til Paaske1880, hvorefter hans Kone og Børn flyt-tede tilbage til Flesland og boede derhos Ole Hansen 1/2 Aar i hvilken TidMads fremdeles var i Bergen og boedepaa flere forskjellige Steder sammes-teds. Høsten s.A. flyttede Familien sam-men igjen til Farver Hansens Hus iSolheimsvigen, hvor de boede 1/2 Aar.Der efter flyttede de tilbage til Bergenog boede i Toldrorskarl Høilands Hus 22Rode no 44 i 2 Aar, saa hos PederBødtker 22 Rode No 162, hvor de frem-deles bor.

Konen Serenne Olsen og hendes datterCaroline, der paa samme Tid som Angj.Boede i Nilsens Hus ved Mulelven, harbegge bevidnet Rigtigheden af foran-staaende Forklaring med Hensyn til denTid omhandlede Familie boede der,Anne Olsen og Anne Nilsen ligesaa,hvad angaar den Tid han boede iHøilands Hus og Peder Bødtkers Koneligeledes med Hensyn til den Tid Angj.Har boet hos de,

Bergen Politikammer den 5 Juni 1883 I C ….2

Jordmora. Når dagens nye borgararkjem til verda, vert dei straks regis-trerte. Alt i 1810 vart landet delt inni jordmordistrikt og kvart distriktskulle tilsetje ei kyndig jordmor.Jordmødrene var mellom dei fyrstekommunale tilsette3, og dei førtedagbøker, ofte kalla jordmorsproto-kollar, som omhandla den fødandeog fødselen. Her kan du finne datofor fødsel, namnet på mor, alderenhennar, om ho var gift eller ugift,kjønnet på den nyfødde, korleis fød-selen hadde gått føre seg, fødsel irekkja for den fødande, osv.Jordmora hadde ikkje avleverings-plikt, så det er ikkje alle kommunarsom har avlevert desse dagbøkene tiloss, men dei er gode kjelder for einslektsgranskar. Slike protokollar kanogså vere avleverte til Statsarkivet iBergen. I tillegg personopplysning-ane som du kan finne, gjev dagbø-kene også innblikk i korleis det varå vere fødande før moderne hjelpe-middel og utstyr gjorde sitt inntog ifødselsomsorga.

Folk som flakka rundt var lite populære hos dei lokale fattigstyra. Det er ikkje uvanleg åfinne slik slike åtvaringar i sak/korrespondansearkiva etter fattigstyra.

11


Krig og krise. Både under 1. og 2.verdskrigen vart det oppretta sær-skilde kommunale organ.Provianteringsråda frå 1.verdskrigenog forsyningsnemndene frå 2.verds-krigen er gode kjelder om deler avfolk sitt daglegliv i form av vare-mangel, restriksjonar, forsyning ogregulering. På personnivå vil detogså vere opplysningar å hente, t.d.teljingslister frå provianteringsråda.Frå 1916 skulle det gjennom teljing-ar lagast oversikt over kor mykjepoteter, korn og mjøl ein hadde i lan-det. Denne teljinga galdt mellomanna alle gardsbruk over 10 måldyrka mark. Det kan også finnasthusstandskort som gjev opplysning-ar om kor stor husstanden var, namn,adresse, fødselsår, stilling i husstan-den og yrke frå 1.verdskrig. Arkivetetter forsyningsnemndene kan veresvært omfattande. Også i denneperioden var det ei rekkje teljingar,t.d. arealteljingar. Det vart også gjortrasjonaliseringsteljingar for å fåoversikt over hushalda i den einskil-de kommunen.

Kommunale arkiv på Internett -http://www.fylkesarkiv.no/offentlegarkivViss du brukar Internett, kan duenkelt og greitt finne ut kva kommu-nale arkiv vi har gjennom å lesearkivkatalogane våre. Vi har elleslaga saksregister for formannskaps-protokollar/møtebøker for 16 kom-munar i fylket, for perioden 1837 tilom lag 1910-30. Under fana”Møtebøker” vil du raskt kunnefinne ut kva saker formannskapet/kommunestyret i den aktuelle kom-munen handsama i denne tidsperio-den. I tillegg har vi digitalisert eirekkje av desse møteprotokollane.Dei er lenka saman med saksregiste-ret, og slik kan du sitje heime og lesedei aktuelle sakene. Målet er at viskal klare å digitalisere alle møtebø-kene for formannskap/kommunesty-re fram til 1964 i løpet av 2011, meni fyrste rekkje vert dei utan saksre-gister.

Du kan ta kontakt per telefon, breveller e-post om du finn eit arkiv, ellerei konkret sak du ynskjer innsyn i.

Dersom materialet er ope for bruk,kan du kome på lesesalen vår, menhugs å ta kontakt med oss på føre-hand. Vi kan elles ta papirkopiar ogsende til deg eller vi kan sende degmaterialet digitalt.

Velkomen til å ta i bruk dei kom-munale arkiva våre som digitaleller ordinær brukar. Vi legg tilrettes, og du gjer jobben med sjøl-ve slektsgranskinga. Lukke til !

1 Sandal, Per. 1991:1542 http://www.arkivverket.no/arkivverket/Arkivverket/Bergen/Kilder-og-arkiv/Hjemstavnforklaringer

3 Distriktsjordmødrene vart lønnagjennom eit spleiselag mellom staten,amtet og kommunen.

Kjelder og litteratur:Uprenta: • Skulestyret i Hyllestad. Skuledagbok,Heggebø/Leirvik skule 1930-1951

• Fattigstyret i Flora. Sak/korrespondanse. 1877 – 1933.Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane.

• Møtebokregisteret http://www.fylkes-arkiv.no/side/m%C3%B8tebokregis-teret lese 25.02.2011

• http://www.arkivverket.no/arkivverket/Arkivverket/Bergen/Kilder-og-arkiv/Hjemstavnforklaringer lese 12.01.2011

• http://www.byarkivet.oslo. kommune.no/ lese 28.02.2011

Prenta:• Mykland, Liv og Kjell OlavMasdalen. 1987.Administrasjonshistorie og arkivkunnskap. Kommunene.Universitetsforlaget. Oslo

• Sandal, Per. 1991. På leit etter slekta.Det Norske Samlaget. Oslo

Eit barn er fødd. Vi ser jordmor Karen Kjørkleiv Egeland til venstre, saman med MartaKvikne, Per Kvikne og Kari Kvikne. Karen var jordmor i Balestrand frå 1930 til ca. 1970.Biletet er teke på Kvikne`s Hotel. Fotograf: Ukjend

12


I fjor sommar vart eg sittande å lesei formannskapsprotokollane tilJølster kommune i samband medein førespurnad. Der kom eg tilfel-digvis over fleire innføringar omusemje mellom soknepresten og for-mannskapet. Denne varte ved i flei-re år, og det utvikla seg etter kvarttil ein kvass strid med ein ampertone. Saka fanga interessa mi, ognår det viste seg at soknepresten varmin eigen tippoldefar, så vart ikkjeinteressa mindre.

BakgrunnChristian Astrup kom til Jølster fråBremanger i februar 1883, og tok til istillinga som sokneprest. Han og fami-lien flytta inn på prestegarden i Ålhus,men sjølv om det var ein relativt storgard med gode inntekter, vart detutfordrande å få endane til å møtast.Frakt til og frå garden var tungvint ogkostbart, og gjorde at garden ikkjekasta så mykje av seg som storleikenskulle tilseie. På garden var det fleirebygningar, men ulike tilsynsrapportarvitnar om dårleg vedlikehald og fordet meste rotne hus. Også hovudbyg-ningen vart omtala som alt for liten,roten og upraktisk, og det skal ha voredirekte helseskadeleg å bu der.Soknepresten mista tre born i løpet avei veke, og dei dårlege tilhøva på gar-den vart rekna som ein direkte årsaktil dødsfalla, både av distriktslegen ogpresten sjølv. Kommunen var rett nokpliktig å skaffe bustad til presten, mendet var prestane sjølve som måtte ståfor vedlikehaldet, og garden kastaikkje nok av seg til at dette kunne pri-oriterast. Etter innføringa av ei ny løn-ningslov i 1897 meinte ChristianAstrup at inntektene hans vart endåmindre, og han kom etter kvart i kon-flikt med formannskapet.

Stridens kjerneDet var den nye lova for løninga avgeistlege embetsmenn og kyrkjesong-arar av 14. juli 1897 striden sto om, ogkorleis denne ville endre løna til sok-nepresten. Tidlegare vart løna fastsettutifrå ulike kjelder, til dømes tienda,drift og avkastning av prestegarden,

Strid mellom sokneprest og formannskap

avgifter frå jordegods som høyrte tilembetet, og inntekta frå kyrkjelegehandlingar. I den nye lova vart det nobestemt at sokneprestane i landdistrik-ta skulle over på fast løn frå staten.

Den første referansen til saka er frå12. april 1898. I oktober året før haddeordføraren bedt soknepresten om åsende inn ein oversikt over soknet sine

såkalla lause inntekter for dei siste tiåra, for at desse skulle kunne brukastsom grunnlag for å rekne ut den nyeløna. Dette hadde soknepresten endåikkje gjort, og saka vart utsett. 31. juli1899 er det referert til forhandlingarmellom soknepresten, heradstyret,kyrkjesongaren for Ålhus og kommis-sær og stortingsmann Vinje. For-handlingane dreier seg om gjennom-

Christian Astrup. Sokneprest i Jølster frå 1883 til 1917.

Av Cecilie Astrup Bustad

13


føringa av lova, og her vert inntektenetil både kyrkjesongaren og soknepres-ten lista opp. Det er tydeleg at inntek-tene av garden skulle reknast ut i fråfastsette prisar på korn og andre varer,og i striden inngår også usemje omdesse prisane. Når det gjeld prisensom skal setjast på kornet er prisskil-naden på heile 10 % hos dei to par-tane. Og det var formannskapet sittprisanslag som vart ståande.

Tonen hardnar tilTo år seinare kjem det fram at sokne-presten igjen har klaga på fastsetjingaav inntektene, denne gongen i utlik-ninga av smøroffer, ungdomsoffer,tiende og husmannspengar. Saka eroppe på fleire formannskapsmøte iløpet av 1901, og det endar med at for-mannskapet avslår klaga i oktober.Krangelen held likevel fram, og på eitformannskapsmøte i desember er inn-føringa av lova, og innhaldet i denne,oppe på nytt. Sidan førre møte harsoknepresten lagt fram si framstillingav saka for Departementet, som i sintur har sendt brev til formannskapet tilstøtte for han, utan å innhente opplys-ningar frå formannskapet først. Denneframgangsmåten vekkjer oppsikt hosformannskapet, samstundes som deimeiner at soknepresten må ha fram-stilt saka heilt feil i og med at han harklart å få medhald.

Formannskapet meiner at soknepres-ten ivrar for ei delvis innføring avlova, medan soknepresten hevdar atdet er formannskapet som ynskjerdette. Begge partar synest å meine atei delvis gjennomføring vil vere øko-nomisk fordelaktig for den andre par-ten, og begge refererer til ein samtalemellom ordføraren og soknepresten i1900. I følgje notisen i formannskaps-protokollen skal soknepresten hevdeat ordføraren har gått inn for ei slikdelvis innføring i denne samtalen.Ordføraren på si side nektar for dettedå han uansett ikkje kan gje slike lov-nader på vegne av formannskapet.Han skjønar difor ikkje kvifor sokne-presten i det heile meiner at dennesamtalen er relevant for saka, annaenn at det er eit “plumt Forsøg paa atvelte Skylden for Feilene ogForviklingerne over paa mig, skjøndtde er hans eget Værk”. I fleire møtevert det referert til brev frå soknepres-ten, men ingen av desse er bevarte.Difor er det vanskeleg å få ei heilskap-leg framstilling av hendingsforløpet.

At saka vart svært betent kjem klartfram, og både referata og ordlyden ivedtaka til formannskapet vitnar omstor usemje og ein nedlatande tone imeiningsutvekslingane.

Striden toppar segStriden kulminerer i 1904, og for-mannskapet vel å behandle saka forlukka dører. Det vert referert frå eitbrev frå soknepresten, der han skriv athan har valt å gå til det steg å enga-sjere advokat frå Bergen. Han ynskjerå få ordføraren og tidlegare involvertemedlemer av formannskapet tiltaltefor bedrageri! Dette brevet, samt sok-neprestens tidlegare omtale av med-lemmene av formannskapet, finn for-mannskapet så ærekrenkande og inju-rierande at dei legg det til grunn for ågå til motsøksmål. Dessverre står detikkje meir i protokollane om kor vidtdet gjekk så langt at det vart rettssak,men det er klart at strida haldt fram. Iseptember 1913 er det nok ein gongreferert til usemje om kornprisen, ogigjen er det snakk om ein skilnad på10 %. Og nett som i 1899 var det pri-sanslaget til formannskapet som vartståande.

AvslutningEtter 1913 er det ingen fleire innfø-ringar i formannskapsprotokollen ved-komande denne saka. Saksarkivet tilsoknepresten er oppbevart ved Stats-arkivet i Bergen, men heller ikkje herfinst det opplysningar om utfallet avstrida. Søksmålet i 1904 er ikkjenemnt med eit ord, og løna hans erberre omtala i to brev, utan referansetil strida. Christian Astrup haldt framsom sokneprest i Jølster til 1917, ogdøydde i 1920.

Litteratur:• Loge, Øystein. Gartneren under regnbuen. Nikolai Astrup, Oslo 1986, 3. opplag 1990

• Jølster kommune, Nikolai Astrup,1880-1928, hefte, Jølster 1970

Uprenta kjelder:• Jølster kommune. Formannskapet.Møtebok 1869-1911

• Jølster kommune. Formannskapet.Møtebok 1911-1916

• 2 brev frå saksarkivet til soknepres-ten i Jølster, oppbevart vedStatsarkivet i Bergen

Mottekne privatarkiv i 2010

Fylkesarkivet mottok fylgjande privatarkiv i 2010:

- Leikanger Pensjonistlag- Solund Kommunale Forening- Sorenskrivar Stehen- Askvoll fealslag- Ask & Co landhandel- Stongfjord Bondekvinnelag- Leirvåg Fråhaldslag- Heradsagronomlaget i Sogn og Fjordane

- Hole, Ragna- Florø Ungdomsklubb, NKUF- Grøvlen, Oddvar Peter- Sogn og Fjordane Sau ogGeitalslag

- Lægreid, Jan- Wittersø, Astrid- Rumohr, Aletta- Norsk Kommuneforbund,hovudtillitsvald i fylkes-kommunen

- Sunnfjord Søndagsskulekrins- Nordfjord Søndagsskulekrins- Sogn Søndagsskulekrins- Sogn og FjordaneSøndagsskulekrins

- Vågene, Gjertrud- Sogn og FjordaneUngdomslag

- Norsk Kommuneforbund, avd. Førde

- Sogn Folkeakademi- Norges Korforbund Sogn og Fjordane

- Måløybrua A/S- Lavik Sparebank- Skipenes, gnr. 10- Varpe, gnr. 18- Nesse, Hans- Norsk Kommuneforbund, avd. Eid

- Sogn og Fjordane Kommunerevisorforening

Av Per Olav Bøyum

14


Torsdag 20. januar var det tid fortilskipinga “Dansedokka og lange-leiken” på Sogn Folkemuseum/De Heibergske Samlinger. Temafor tilskipinga var dansemannenpå Sogn Folkemuseum. ElisabethKværne og Stian Roland fråValdresmusea kom til Sogn for åsyne fram langeleikspel, folke-song og springardans.

Langeleikspelaren Elisabeth Kværne,som til dagleg leiar folkemusikkar-kivet ved Valdres Folkemuseum,forklarar historia til dansemannenpå museet slik: I 2008 arbeidde homed å kartleggje dansedokker iNoreg. Valdresmusea leitte etter einlangeleik frå Sogn. Dei oppdaga atdet fanst ein langeleik med tilhøy-rande dansedokke på Sogn Folke-museum/De Heibergske Samlinger.Dokka og langeleiken var blant deifyrste gjenstandane som kom til DeHeibergske Samlinger i 1905.Truleg har dei band til Valdres. Ein

veit at dansedokka og langeleikenvart kjøpt frå hotelleigar Knut Heggi Borgund. I følgje registreringa tilHeiberg hadde dokka høyrt tilMarta Anfinnsdotter Turtnæs iBrøyn i Borgund. ElisabethKværne fann at dansemannen påDe Heibergske Samlinger er heiltunik, sidan det elles finst att berreei dansedokke og ein dansehest iheile landet. Dansedokker vartnytta av langeleikspelarar som villeskape litt ekstra underhaldning nårdei spelte: dei knytte ein trådmellom handa si og dokka, slik atdokka dansa i takt med musikken.

Dei som møtte fram på SognFolkemuseum 20. januar, fekk eiframsyning i spel, kveding og dans.Elisabeth Kværne fortalte om ferd-selsvegen mellom aust og vest.Filefjellvegen var ein viktig ferda-veg mellom Sogn og Valdres. Frågamalt av har den vore sjølvehovudferdselsåren mellom aust ogvest. Mellom Lærdal og Vang er detberre om lag ni mil. ElisabethKværne hadde med seg valdrisenStian Roland til Sogn Folke-museum. Han er blant dei fremstekvedarane og folkedansarane i lan-det. I 2005 vann han Lands-kappleiken i dans saman med GinaIngeborg Hagen og Tone Voldhaug.I dag er Roland tilsett påValdresmusea saman med ElisabethKværne. Han bur i Valdres, menhan slektar frå Øvstedalen i Noranei Sogn. Han er nemleg halvt sog-ning, og slik sett er han eit praktek-semplar på samhandling mellomaust og vest!

Tilskipinga på Sogn Folkemuseumgav tilskodarane ny kunnskap omdei kulturelle banda og tradisjons-

vandringa mellom Indre Sogn ogValdres. Stian Roland og ElisabethKværne fortalde om tradisjonsban-da mellom aust og vest. Dei greid-de ut om repertoar og felespel iØvre Valdres og Indre Sogn, og omkorleis spelemenn har ført tradisjo-nane vidare frå ein stad til einannan.

Dansedokka har vore oppbevart iSogn Folkemuseum sine magasinsidan minst 1905 (ein vil tru endalengre). Dokka er ein av dei eldstegjenstandane på folkemuseet. Deter grunn til å tru at dansemannen påSogn Folkemuseum er laga i Vang iValdres rundt år 1835. I følgjeElisabeth Kværne er Berit påPynten (1812-1899) den viktigastekjelda til kunnskap om dokkedans iValdres på 1800-talet. Kværne for-talte at Berit på Pynten, eller BeritTørrisdotter Pynten, som er heilenamnet hennar, var den mest

Stian Roland syner fram ei fele for tilskoda-rane på Sogn Folkemuseum. Foto: Erle Hind

Elisabeth Kværne speler langeleik. Foto: Erle Hind.

Av Erle Hind

Dansemannen på Sogn Folkemuseum

15


berømte langeleikspelaren gjennomtidene. Berit på Pynten sine tre dan-sedokker er i dag på RingveMuseum. Ragna BrennoFrydenberg (1906-2006) er òg einannan kjent langeleikspelar. Ein avlangeleikane hennar vart gitt i gåvetil Ringve Museum.

I tillegg til at Elisabeth Kværne ogStian Roland kunne by på ein kveldmed kveding, dans og spel, fekk deisom møtte fram også sjå bilete av eidansegeit frå Kirgisistan. Dettesyner at dansedokka på SognFolkemuseum har likskapar medliknande tradisjonar i andre land.Dokkedans til langeleikspel er nokoein har hatt tradisjon for i mange år,både nasjonalt og internasjonalt.

Dei frammøtte fekk òg sjå video-opptak av folkedans, som var gjortav Egil Bakka på syttitalet.Videoopptaka syner mellom annaein springar frå Årdal.

Saman ga Roland og Kværne til-skodarane ei framsyning i lang-eleik, springardans og kveding.Dansemannen frå Borgund fekk sjådagens lys og danse att, etter å havore gøymd i magasina på museetsidan 1905. Valdrisane Roland ogKværne dansa ein Valdresspringar

for dei frammøtte. Alt i alt fekk til-skodarane ein kveld som gav nykunnskap om dei kulturelle bandamellom Indre Sogn og Valdres.

Kjelder: • Kværne, Elisabeth (2010).“Dansemannen på De HeibergskeSamlinger – Sogn Folkemuseum” iÅrbok for Sogn 2010. Kaupanger: DeHeibergske Samlinger – SognFolkemuseum.

• www.folkemusikkijostedal.no • www.folkemusikklaget.no

Langeleik. Foto: Vera deBruyn/Ringve Museum, Trondheim.

Dansedokke. Foto: Vera deBruyn/Ringve Museum, Trondheim.

16


Så tidlig som 1801 haddeThomas Young foreslått at detmenneskelige øyet inneholdt tretyper fargesensorer eller kjegler,hver og en følsom for en del avdet hvite lysspekteret. Ved å sti-mulere disse sensorene propor-sjonalt kunne hvilken som helstfarge oppfattes.

Helt siden de første dagene avfotografi, i begynnelsen av 1800-tallet, søkte dens utøvere måter ålage bilder som gjenga fargene avverden rundt dem. Noen tok tilhåndfarging av daguerreotypi1, etsystem gjort kjent til verden i1839, mens andre søkte etter åopprette direkte fargebilder ved å

finne den rette kombinasjonen avkjemikalier for å danne farger medeksponering.

RetusjeringFotografisk retusjering ble brukt tilå rette opp resultatene av ufullsten-dig spektral sensitivitet og dårligteknisk manipulasjon eller "forbe-dre" det generelle utseendet av etfoto.

Fargelegging er knyttet til retusje-ring, men var bare et estetisk pro-gram. Kalotypi2 ble rutinemessigretusjert med blekk, akvarell, oggrafitt, særlig gjalt dette bilder derhimmelen var framtredende. Selvom det var sjeldnere, kunnedaguerreotypier bli retusjerte medpigmenter som likna på bildetslyse partier til å myke rynker.

Kollodium3 landskapsnegativerviser ofte tegn på at himmelen bleretusiert med vannløseligeugjennomsiktige eller tynne ark av

Kanutte Olsdatter Helset og Tore Torsen frå Tronstad. Han flytta til Leivdalen, tok namnetLefdal, og var gardbrukar på bruket som seinare er kalla Toregarden. Dei hadde tre born:Marie (f. 1887 g. Helset), Olav (f. 1888), og Toralf (f. 1891). Toralf vart heitande Lefdal,men Olav endra namnet sitt til Leivdal.

Av Kristjan Logason

I fargenes rike

Ola Marius Holmøy saman med konaHelga f. Lund, og dei fire borna: Lars,Hans, Jon, og Ingeborg. Ola var styrar påHolmøy Arbeidsskule frå 1884 til 1913.

17


Familien i Holmøyane rundt 1870.

Anna Olsen, truleg fødd i Bergen. Familienkom frå Bergen, då dottera kjøpte ein gard iLia, Handalen i 1902. Anna og mannenhennar Ivar budde hjå dottera på sine eldredagar. Dei har mange etterkomarar iLeirvik.

Ivar Olsen. Han kom frå Bergen og var giftmed Anna Olsen. Dottera deira kjøpte eingard i Lia, Handalen. Foreldra budde truleghjå henne på sine eldre dagar. Der finstmange etterkomarar etter dei i Leirvik.

1 DaguerreotypiDaguerre en fransk oppfinnerfant opp den første praktiskgjennomførbare fotografiske pro-scess i 1936 - 37: Daguerreotypi.Den gav et direkte positivbilde påen sølvovertrukket metallplate.Prosessen ble offentliggjort i1839 og vakte furore. Hvert bile-de var unikt etter som sluttbildetvar på same metalpladen som bleeksponert i kameraet.

2 Calotype/KalotypiKalotypi ble funnet opp av eng-elskmannen Henry Fox Talbotsom var en pioner innen fotogra-fifaget. Hans egen metode forlysmåling var ikke god nok forportrettfotografi sjelv om bedreog mere lysfølsome linser bleoppfunnet. Han gjorde prøver påå bedre sin egen oppfinnelse medbruk av sølvnitrat, som Daguerre,men på papir. Papiret ble ekspo-nert vått. Navnet Calotype kom-mer frå det greske ordet kalossom oversetts til vakker.

3 Collodion/KollodiumÅret 1848 fant Fredrick ScottArcher som var engelsk bilde-hogger en metode før å bedreKalotypiprosessen. Archer haddeoppdaget, at en klebrig væske,ved navn collodion, som stammerfra et gresk ord for å feste seg,utgjorde et godt bindemiddel.Kollodium er cellulosenitrat(skyddebomull) oppløst i blan-ding av eter og alkohol. Glass blesensitert med blandning av jodka-lium og kollodium og etterpå sølvnitrat og senere etter eksponeringi kamera ble bildet framkallet ipyrogalic syre. Glassplatene varskjøre men metoden gjorde ateksponeringstiden ble halvert ogderfor ble kameraene mer bruk-bare i studio til portretfotografe-ring.

århundret, var spesielt mottakeligfor angrep fra velmenende, menhardhendte retusjerere. Den grunn-leggende metoden ble oppfunnetpå slutten av 1850-tallet og fortsat-te til langt fram til våre dager.

18


brunt, gult, svart eller hvitt papirsom ble farget svart og limt tilglasssiden av negativene.

Kunsten ved fotografisk retusje-

ring, var fullt realisert med por-trettnegativer av kollodiumtype.Den generelt ikke-aktiniske far-gingen av menneskelig hud resul-terte i “tynne” eller bleke områderpå negativene. Fregner, kviser, ryn-ker, og generelt mørke eller rødlighud synes mange nyanser mørkerei den ferdige kopi. Nesten alle por-trettnegativer tatt i det 19. århun-dret viser tegn til at retusjering blebrukt til å vise det endelige bildetsom normalt.

Selv om det ikke var mulig på enskjør kollodiumplate, kan tetthetenfaktisk reduseres gradvis på gela-tinplatene ved å kontrollert skrapemed en skarp skalpell eller ved åbruke abrasivepulver. Retusjeringav kopier ble gjennomført med etbredt spekter av verktøy og farge-typer gjennom hele det 19. århun-dre.Akvarell, tusj, grafitt, kull, pastel-ler, og i fra midten av 1880-talletairbrush, ble alle anvendt til etbredt spekter av fotografiske kopi-er. Fargstift (crayon), laget fra slut-ten av 1850-årene til slutten av

Johannes Storøy (1882-1959) og JosefineRøren Storøy (1877-1959). Dei fekk fireborn, tre jenter og ein gut. Dei dreiv eitsmåbruk med tre kyr og hadde fiskebåten'Løva' saman med to andre eigarar.

Hjellen (Jeljen) var husmansplass. Under Kjøs. Brukar Rasmus Loen. Mannen på låvebruaer Mattis Kjøs (f.1840).

Portrett av Jens Andersson Åfet (1827-1918) og Brita Ivarsdotter Berdal (1831-1914). Dei gifte seg i 1852 og fekk sju born:Kristi (f.1853), Anders (f.1855), Anna(f.1858), Brita (f.1860), Bjørond (f.1863),Guro (f.1865) og Ivar (f.1868). Anna ogIvar utvandra til USA. Anders, Brita,Bjørond og Guro vart i Feios. Kristi gifteseg Njøs.

Portrett av Magnus Sørvik. Biletet er teke iEngland under krigen.

19


Med utgangspunkt i ei lita samlingfoto som utvandraren Johan K.Vatlestad frå Sogndal sende heimtil syster si Sunneva tar denneartikkelen for seg fotografiet somkjelde for kulturhistorisk for-sking.

Fotografiet som kjeldeMed boka 80 millioner bilder setteJonas Ekeberg og Harald ØstgaardLund i 2008 fokus på fotografietsom kjelde til kunnskap. Ekeberg ogLund skriv eksplisitt i innleiinga siat boka har ein brodd både mot dentradisjonelle historieforskinga somberre ser motivet og ikkje sjølve detobjektet som fotografiet er, og motden tradisjonelle kunsthistoria somberre ser den estetiske verdien til detfotografiske objektet og dermedneglisjerer bileta sin opphavlegebrukskontekst.

I staden for desse to, på kvar sinevis, mangelfulle måtane å forståfotografiet oppfordrar Ekeberg og

Lund til å studere kulturhistoriskfotografi ut frå ein fotohistoriskmetode som omfattar to trinn: 1)Nærstudium av det fotografiskeobjektet og den samanhengen detopphavleg vart brukt i; og 2) Ei ana-lytisk, estetisk og assosiativ tilnær-ming som inneber at ein drøftar deibevisste og ubevisste kulturelle pro-sessane som kan identifiserast påfotografiet si overflate og/eller inna-for fotografiet sitt virkeområde.

Den metodiske tilnærminga somEkeberg og Lund frontar er altsåmaterielt og kontekstuelt forankra.Av den grunn har dei i boka si lagtvekt på å studere originalpositivar(dvs. originale papirbilete) og foto-grafiske seriar. Det er originalfoto-grafia som ber vitne om bileta sibrukshistorie – det er her vi finnpåskrifter, brettar, innråming medmeir. Negativ og kopiar på reprofilmer mangelfulle kunnskapskjelder i såmåte.

Det serielle ved fotografiet er vekt-lagt fordi fotografi som oftast blir

produsert som seriar, skriv dei to, ogfordi fotografiet heilt frå starten avhar blitt nytta til å fortelje med: Detenkelte fotografiet er såleis ofte eindel av ein større heilskap; eit ele-ment i ein narrativ (forteljande)struktur. I serien er det mogleg åavdekkje estetiske mønster og opp-dage den fotografiske strategien somligg bak produksjonen av bileta,hevdar Ekeberg og Lund (2008). Detserielle er også viktig å vere merk-sam på når ein ser på bileta sin sei-nare brukskontekst – for eksempelkan ordninga av familiefotografi ialbum skape ein kontekst som bindsaman enkeltfotografia i ei biogra-fisk forteljing (Lien 2009).

La oss med utgangspunkt i Ekebergog Lund sin fotohistoriske metodesjå på ei fotosamling fråFylkesarkivet sin fotobase.Samlinga SFFf-1997023 omfattar14 foto som utvandrar JohanKnutson Vatlestad sende heim tilsyster si Sunneva over ein 20-årsperiode. Fotografia har ein seriellkarakter motivmessig og er reprodu-

1: Brudeparet Johan og Hilda Vatlestadforeviga i høve giftarmålet i 1910. Fotograf:Ukjend. (SFFf-1997023.0001)

2: ”Hved-haugen min, du ser jeg har hved for vinteren”, ca 1920-1930. Fotograf: Ukjend.(SFFf-1997023.0010)

Av Elin Østevik

Objekt og motiv – Fotografiet som kjelde

20


sert digitalt på basis av originalepapirbilete.

Om Johan i arkivetJohan Knutson Vatlestad vart fødd21.12.1881 i Sogndal som den nestyngste av fire søsken. Foreldra hansvar Knut Samsonson Vatlestad ogBrita Jondotter; husmenn påVatlestad i Sogndal. Før Johan som22-åring utvandra til USA i 1903 ogmed det forlèt foreldra og dei tresøskena Brita (f. 1888), Skakk (f.1879) og Sunneva (f. 1877), jobbahan i følgje folketeljingsdata somtenestegut og jordbruksarbeidar pågarden Barsnes i Sogndal.

Om fotosamlinga etter Johan er det iFylkesarkivet sine basar registrertfølgjande:

Samlingi har eigaren overtekeetter oldemor si, SunnevaKnutsdtr. Orrestad (f. Vatlestad1877). Mange av tekstane til bile-ta i utvalet er (etter Orrestad sittynskje) siterte frå baksida av bile-ti. Samlingi er bilete som Johan(John) Knutson Vatlestad framigjennom åri har sendt heim tilsøsteri si, Sunneva Orrestad.

Den korte samlingsomtalen gir ossviktig informasjon om bileta sinopphavlege brukskontekst. Biletahar som vi forstår blitt sende fråJohan i USA til eldstesystera i heim-

landet. Samlingsomtalen fortel ossogså at viktig kontekstinformasjon iform av Johan sine eigne tekstar tilbileta er bevarte som sitat knytt tildet enkelte biletet i fotobasen.

”Huset vi lever in” – fotografiafrå Johan til SunnevaDet fyrste biletet (1) som vi harbevart frå tida etter at Johan utvan-dra er eit portrett frå 1910 i høve gif-tarmålet med Hilda (jentenamnukjend). Dei to poserer alvorstynga ifotografen sitt studio ståandemellom to stolar i mørkt treverk.Seinare bilete som Johan har sendtheim til Sunneva er amatørfotografisom det truleg stort sett er han og

Hilda som har teke sjølve. Dessefotografia er frå 1920-talet og haralle motiv frå Johan og Hilda sin”farm” i det nye landet.

Og kva er det ekteparet har fotogra-fert? Jo, her er bilete av hus, gards-bygningar og buskap. Både bilete ogtekst rettar fokus mot dei materiellegoda husmannssonen Johan har opp-arbeidd seg i det nye landet. Tildømes har Johan fotografert ein storhaug ved på tunet, og på baksida avbiletet har han skrive ”Hved-haugenmin, du ser jeg har hved for vinte-ren”(2). Johan har også fotografertlåven på farmen sin, og har spesieltvore oppteken av å få synt fram silo-ane sine til systera i heimlandet. Påfotografiet av låven har han skrive”Her ser de barnebygningen og de tosilos” på baksida, medan han påbiletflaten har merka inn dei to silo-ane ved å skrive ”silo” på tvers avdei (7). Biletet av gardshuset harganske enkelt fått påskrifta ”Husetvi lever in” (3).

Både Johan og Hilda er også med påbileta – ofte i samband med framvis-ning av tilhøva på farmen i USA.Johan er for eksempel fotografertsaman med både hestane og grisanepå garden, og ute i maisåkeren i lagmed Hilda sin nevø (5, 10, 14, 12).

4: ”Jeg, Hulda og Trich”, ca. 1920. Fotograf: Ukjend. (SFFf-1997023.0004)

3: ”Huset vi lever in”, ca. 1920-1930. Fotograf: Ukjend. (SFFf-1997023.0011)

21


Hilda og Johan hadde også fleirehundar som er med på bileta, og somogså er omtala med namn: Rover,Trick/Trich og Treksi (4, 9, 11, 12). Itekst og bilete vert hundane inklu-derte i familiefellesskapet (Østevik2010).

Gjennom sin fotografiske praksisdokumenterer og formidlar Johan ogHilda det nye livet dei har klart åopparbeide seg i USA. Med sittfokus på dei materielle goda på”farmen” formidlar fotografia (dvs.biletflaten og tekstane på baksida)også den endra sosiale statusen tilekteparet. Frå å vera gardsarbeidarog husmannsson har Johan klart åetablera seg som sjølveigande ”far-mer”.

Amerikabrev og AmerikabileteGjennomgangen av Vatlestad-biletasyner verdien av å sjå på fotografietsom eit materielt objekt der biletfla-ten og eventuelle påskrifter medmeir utgjer ein heilskap. Den kon-tekstinformasjonen som samlings-omtalen gir er dessutan også sværtverdifull for lesinga av bileta. Einsentral del av den opphavlege bruks-konteksten manglar likevel: Truleghar ikkje Johan berre sendt fotografiheim til Sunneva; han har nok ogsåsendt brev. Om desse breva er bevar-te hjå Sunneva sine etterkomarar veitvi ikkje, men i arkivet er i alle fallforbindelsen mellom brev og biletebroten.

I sin studie av ”Amerikabilete” harSigrid Lien (2009) nettopp rettafokus mot det faktum at sjølv omAmerikabrev som utvandra nord-menn sende heim til Noreg ofteinneheldt fotografi eller uttrykteinderlege ønske om å få tilsendtfotografi, så har fotografia hovud-sakleg blitt oversett i utvandrarfor-skinga. At forbindelsen mellom brevog bilete ofte vert broten i arkiva sininnsamlings- og ordningssystema-tikk og/eller seinare oversett av for-skarane, fører til at meiningspotensi-alet til både brev og bilete vert redu-sert i følgje Lien (2009). Som Lienhar vist kommuniserer ”Amerika-bileta” visuelt det som vanskeleg larseg uttrykke skriftleg. Brev og bileteutgjer ein kommunikativ heilskapder tekst og bilete låner meining fråkvarandre.

Det arkiverte og digitalisertefotografiet – motiv i flyt?I ein artikkel om digitalisering avfotografi poengterer Hege Oulie(2010) at den digitale biletfilta somer sluttproduktet av digitaliserings-prosessen lett vert redusert til einformidlar berre av motivet. I over-gangen frå eit papirbilete som einkan ta og føle på til ei ikkje-materi-ell fil er det ein reell fare for atsamanhengen mellom fotografiet og

5: ”John skal du og pløie”, ca. 1920. Fotograf: Ukjend. (SFFf-1997023.0005)

7: ”Her ser de barnebygingen og de to silos”, ca 1920-1930. Fotograf: Ukjend. (SFFf-1997023.0013)

6: ”Hilda og en liden gut”, ca. 1920-1930.Fotograf: Ukjend. (SFFf-1997023.0012)

22


brukshistoria går tapt. ”Difor erberre ein praksis som mogleggjerbevaringa av eit fotografi som eitobjekt så vel som historia det for-midlar, på best mogleg vis, ønske-leg”, skriv Oulie (2010:118, miomsetjing).

I praksis tyder dette at ein i digitali-seringsprosessen bevarer det som erunikt for det einskilde fotografiet –for eksempel retusjering, påskrifter,stempel og andre merker, monteringog innråming (Oulie 2010). Dermedkan det vere at eit enkelt bilete, somtil dømes bilete av Johan, Elling ogTrick på gardstunet i USA (9), børvere attgjeven av meir enn ei fil – eifor framsida/biletflaten og ei forbaksida der Johan sin eigen bilet-kommentar er påført. Men i tilegg tilgode digitale reproduksjonar trengein også gode katalogdata somdokumenterer fotografiet sine mate-rielle kvalitetar og opphavlegebrukskontekst.

Som vi såg tidlegare var det eigarenav Vatlestad-samlinga, skuleelevenGunnar Orrestad, som på innsam-lingstidspunktet i 1996 insisterte påat påskriftene på baksida av fotogra-fia også burde bevarast. Det faktumat dette er nemnt spesifikt i sam-

8:”Hilda og hønsene. John er fotografist”, ca. 1925-1930. Fotograf: Johan Vatlestad. (SFFf-1997023.0003)

9: ”John og Elling me står og holder Hunden i ver sin framfot Trick er hunden Navn”, ca.1925-1930. Fotograf: Ukjend (SFFf-1997023.0007)

10: ”John og min søster søn dem vatner hestene”, ca. 1925-1930. Fotograf: Ukjend. (SFFf-1997023.0008)

11: ”John og Treksi”, ca. 1925-1930.Fotograf: Ukjend (SFFf-1997023.0009)

23


lingsomtalen gjer det tydeleg at detikkje har vore vanleg praksis påFylkesarkivet å ta vare på kontek-stinformasjon av denne typen verkeni form av å digitalisere påskriftersom ikkje er gjort på sjølve biletfla-ten eller sitere desse påskriftene ikataloginnføringane. Samlings-omtalen som eg i denne artikkelenhar sitert og nytta meg av i lesinga avVatlestad-bileta er enn vidare ikkjeoffentleg publisert på Internett. Forbrukaren er det enkeltbilete og til-høyrande motivinformasjon som ertilgjengeleg. Fylkesarkivet driv

altså, som mange bevaringsinstitu-sjonar i Noreg, ei motivfokusertbevaringsverksemd der fotografietsitt innhald – motivet – utgjer grunn-laget både for vurderingar av kvafotografi som er bevaringsverdigeog for korleis dei innsamla biletaseinare vert handsama og formidla.

I vår bevaringspraksis kan vi dermedseiast å – anten det er målmedviteeller ikkje – bidra til å skape og opp

retthalde ei snever forståing av foto-grafiet som eit nær sagt immaterielt”vindauge til verda”. Men vår opp-

gåve som bevaringsinstitusjon,vonar eg å ha vist, bør ikkje berrevere å bevare og formidle motivet,men også å bevare og dokumenterefotografiet sin doble karakter sommotiv og objekt. Berre med ei sliktilnærming til fotografiet kan viklare å ta vare på både historia tilfotografiet og kulturen som har pro-dusert det – og dermed også foto-grafiet sitt potensiale som kulturhis-torisk kjeldemateriale.

KjelderFotosamlinga SFFf-1997023

Litteratur:• Ekeberg, Jonas og Harald ØstgaardLund (red) (2008), 80 millioner bil-der. Norsk kulturhistorisk fotografi 1855-2005, Forlaget Press: Oslo

• Lien, Sigrid (2009), Lengselens bil-der: Fotografiet i norsk utvandrings-historie, Scandinavian Academicpress: Oslo

• Oulie, Hege (2010), ”Screen Culture:Analogue photography in the digitalera”, i Petra Trnková (ed) OudadatePix: Revealing a PhotographicArchive, Artefactum: Prague

• Østevik, Elin (2010), “Hunden – frå nyttedyr til familiemedlem”, Kjelda 1(31-34)

12: ”John og Rover og min søsters søn udei maisåker”, ca.1925-1930. Fotograf:Ukjend. (SFFf-1997023.0014)

13: ”Vi havde frenede en søndag vi siter ude på gangen”, ca. 1930. Fotograf: Ukjend.(SFFf-1997023.0006)

14: ”John og grisene”, ca. 1930. Fotograf: Ukjend. (SFFf-1997023.0002)

24

kjelda, nr. 1 – 2011, årgang 20 MINNESMERKET

1814. Merkeår i Noregssoga medmange avsnitt: Kielfreden, unio-nen med Danmark oppløyst,notabelmøtet på Eidsvoll, Riks-forsamlinga på Eidsvoll, Grunn-lova 17. mai, eigen norsk konge (ifem månader), krig med Sverige,konvensjonen på Moss og unionmed Sverige. – Hundre år etter, i1914, feira landet grunnlovsjubi-leum. Mange stader reiste deiminnesteinar.

Sjølvstendig landGrunnlova i 1814 var eit viktig stegmot fullt sjølvstende i 1905. Lokaltkom tvillaust unionsoppløysingamed Sverige best til syne 13. august1905 då det norske folket røysta jaeller nei til 7. juni-vedtaket, at uni-onen var oppløyst. Knapt nokongong har kyrkjesøkinga vore størreog kyrkjene meir nasjonalt pynta.

1914 - Grunnlova 100 årÅret 1914 vart det store jubileums-

året; for 1814, for grunnlova og 17.mai, eidsvollsmennene, soldataneog kanonbåtane. 1914 vart året å sjåattende, på hundre framgangsrikeår, på full attvinning av norsk sjølv-stende og eige norsk kongedømme.

MinnesteinarGrunnlovsjubileet blei feira medmange og ulike markeringar:Mellom anna nasjonal næringsut-stilling i hovudstaden, noregssoge itre bind, særfrimerke og reising avminnesmerke. I Sogn og Fjordanekjem det siste, å reisa minnesteinar,tydeleg til syne i lokalavisene.Gong på gong står det om minne-steinar og bautasteinar; - i lesarbrev,bladstyrar-innlegg, og ikkje minst ifleire stykke signert av kraftpatrio-ten og soldaten framfor nokon,oberst Henrik Angell, fødd i Luster.Angell hadde til dømes eit stykke iSogns Tidende, 30.1.1914, der hanviser til at det alt var reist minne-steinar i Lærdal, Årdal og på Voss.Angell hadde framfor alt sut forsoldatane i ufredsåra 1807-1814, ogmana folk til å ta fatt:

”Tyngre tak hev ingen teke fyrNorig enn hine som fraus og svalt idei lange ufredsåri – anten dei laagpå grensa eller paa festningar eller

Posten gav ut sitt første særfrimerke i høve grunnlovsjubileet i 1914. Motivet er OscarWergelands bilete ”Eidsvold 1814” som er plassert i plenumssalen i Stortinget. OscarWergeland var brorson til eidsvollsmannen Nicolai Wergeland. Dei slekta frå gardenVerkland i Gulen.

1814 Grunnlovsjubileum 2014 –Minnesteinar

Postkort laga til grunnlovsjubileet 1914. Teiknaren har henta element frå vikingtida: bautas-teinen og skjoldmøya.

Av Hermund Kleppa

25

MINNESMERKET kjelda, nr. 1 – 2011, årgang 20

maatte manna kanonbaatar og skan-sar. Det var dei som skreiv den 17.mai inn i soga. Skulle det ikkje veranoko for ungdomslaga å tenkja på?Enno er det tid, og stein er der nokav. Det spørst berre om tiltak, viljeog hjartelag. (...) Hogg so inn i stei-

nen anten namni paa hine fedre-landsforsvararar eller so berredette: Steinen er reist til minne umdei stridsmenn fraa (...) som skreiv17. mai med sitt blod – eller nokoliknande. Men skriv paa norsk!”

Nitten i fylketOg 1814-minnesmerke kom opp ihopetal. Me har opplysningar om23, - 19 i fylket og 4 som har til-knytning til Sogn og Fjordane andrestader. Nordfjord har 2, Sunnfjord5, Sogn 11. Minnesmerka i Sogn er,bortsett frå eitt (Holck-minnesmer-ket i Alværa i Høyanger), å finna iden indre del av fjorden; Sogndal 3,Årdal, Luster og Lærdal 2 kvar ogVik 1.

Fire utanom fylketDei fire 1814-minnesmerka utan-om fylket er: a) ein minnestein vedKorskyrkja i Bergen til minne omslaget ved Alvøen 16. mai 1809 (toav dei falne var frå Sogn), b) ein iØstfold til minne om slaget vedBerby hausten 1808 (fleire frå Sognog Fjordane var med), c) ei minne-plate i muren på Borgund kyrkje iÅlesund til minne om Eidsvoll-mannen Niels Nielsen, representant

for Nordre Bergenhus Amt, og d) eistøtte på Ringerike til minne omGamle Svarten, kaptein Jûrgens,den vidgjetne sjefen for Lærdalskelette infanterikompagni.

Periode på fleire år1814-minnesmerka vart reiste iperioden 1902-1914 med unnatakav Alvøen-minnesmerket som vartavduka 16. mai 1893. Dei flesteblei reiste i jubileumsåret, 1914.

Wergeland-stein på VerklandI Gulen har dei ein minnestein somhøyrer med til Grunnlovsjubileet2014, men som ikkje vart reist ihøve hundreårsjubileet i 1914. Deter Wergeland-støtta på gardenVerkland. Brekke Ungdomslagreiste steinen i 1975. ”HenrikWergeland har fått bauta på ættar-garden Verkland i Brekke” stod deti aviskunngjeringa om avdukings-høgtida, 11. juli 1975.

1905-postkort, med datoane 7. juni og 13. august.

1814-minnestein på Hafslo, attmed kyrkja.Steinen vart reist av Hafslo ungdomslag i1914. På steinen står innhogge 20 namn påsoldatar som miste livet i krigshandlingar iåra 1807-1814. Fotograf: Hermund Kleppa, 1995

Oppmoding i Nordre Bergenhus Folkeblad, Florø, om å reisa bautasteinar (minnesteinar) ihøve hundreårsjubileet for Grunnlova i 1914.

26


Jubileumsåret er slutt. Det harvore eit stort år, med mange godemarkeringar. Eit år som har settbyen på kartet på mange måtar.Det har vore mange som harbidrege til at byen kunne feireseg sjølv som ein verdig 150åring.

Den stolte historia til byen har blittfortalt. Aldri har så mange metermed informasjon blitt laga. Vi kankort nemne nettsidene til jubileet

og jubileumsfaldar. Hornearkivet,Firdaposten, Bjarte Sindre ogTrond Strømgren har gitt ut bøker.A til Å har laga nostalgisk farge-film frå 1964 til jubileet. Dessutanhar Firdaposten og A til Å i samar-beid laga fleire aviser omkringjubileet, i samarbeid med jubi-leumskomiteen. Ein kan trygt seieat det aldri har vore laga meir stoffomkring eit byjubileum enn i år. Ålage byjubileum er eit fellespro-sjekt, der mange har bidrege. Deisom hugsar jubileet i 1960 kan for-telje mykje om feiringa den gong-en. Om nokre år seier folk ”hugsardu 150 års jubileet?”

I 1960 laga Thor Johannessen denførste jubileumslogoen til Florø.Det hadde seg slik, fortelJohannessen, at han var heime påsemesterferie frå medisinstudiet iAusterrike i 1959. Då trefte handen tidlegare teiknelærar sin,Marianne Sætre i Strandgata.Marianne fortel Thor at ho erengasjert i arbeidet for jubileums-komiteen, for å få laga eit jubi-leumsemblem. Komiteen haddefått inn mange forslag, men varikkje fornøgd. Kunne du Thorkome med eit forslag? spurteMarianne. Thor laga forslag, ognettopp det emblemet vart god-kjend, og brukt i 1960.

Det er artig at no 50 år etter erdette også er eit moderne uttrykk.Moderne for si tid. Trond Sagen iA til Å har hatt som si oppgåve åutvikle profil for 150-års jubileet.Under byjubileet i år helste Thorog Trond på kvarandre. Det vartmimring over jubileumslogo i1960 og 2010. Thor Johannessenhadde i samband med byjubileet

eigen utstilling på hotellet for åvise bilde og grafiske trykk. Littkjekt for Thor, som er Florøgut, åkome heim å lage til utstilling i sineigen barndoms by.

Thor er son til trykkar AndersNikolai Johannessen og vaks opp iStrandgata 32 i Florø. I dag erThor pensjonist frå legeyrket. Thorhar jobba mange år som sjukehus-lege og øyrekirurg i Tromsø, Riks-hospitalet og Sentralsjukehuset iTønsberg i tillegg til eit ameri-kansk sjukehus i Midtausten.

Jubileumslogo 1960.

Jubileumslogo 2010.

Thor Johannessen (høgre) og Trond Sagenutanfor barndomsheimen til Thor iStrandgata 32.

Av Malvin Horne

Jubileet i Florø i 1960 og i 2010

27


Dette er ei liste over dei lokal-historiske bøkene og skriftene vihar fått inn til samlinga vår deiførste vekene i 2011.

Kyrkjehistorie:• Engevik, Reidar: Husøy kyrkje 100 år – 1896-1996.Husøy sokneråd 1996. 68 s.

• Solund kyrkje 150 år; skriftnemnd:Bjørn Magne Hansen, MagneHamre, Finn Jonny Hugøy og HansSteinsund. Solund sogelag 2010. 342 s.

• Hornindal kyrkje 125 år: 1856-1981; utgjeve av Hornindal sokne-råd 1981. 78 s.

Utvandring og turisme• Sogn Review: The fjord heritageclub newsletter, 1998-

• Sæbø, Arne Inge: Hopstock hotell –frå gjestgivarstad til hotell. 57 s.

Musikk•Vadheim musikklag 100 år 4. november 2010. 215 s.

Landbruk• Sogn og Fjordane bonde- og småbrukarlag: årsmelding 2010. 42 s.

Geografi og historie• Ferdslevegar i fjella mellomNorddalsfjord, Hyen og Eikefjord;Norddalsfjord grendalag. 56 s.• På kjøl mellom kystperler i Nord-Solund : kulturhistorisk vegvisar forøyhopparar. Solund sogelag 2006. 47 s.• Solund sogeskrift fleire nummer: nr. 2006, 2007, 2008, 2009 og 2010.Solund sogelag.• Sogeskrift for Naustdal 2010.Naustdal sogelag. 63 s.• Ljøren: sogeskrift for Gloppen nummer 2009 og 2010; Gloppen sogelag.• Flora-minne: Flora historielag års-skrift 2009; skriftstyre Bjørn •Fjellheim, Anders J. Moen, JohnAarønes og Harald J. Stavang. 72 s.

Av Randi Melvær

Tilvekst til biblioteket01.01.2011-25.02.2011

I fjor var Solund kyrkje 150 år ogJostedal kyrkje 350 år. I høve jubi-lea blei det gitt ut bøker for beggedei to kyrkjene. Det er to sværtforskjellige kyrkjer og to forskjel-lige bøker. Kvar på sin måte erdette flotte lokalhistoriske bøker.Boka om Solund rettar seg motlokalmarknaden og kyrkjelydenmedan boka om Jostedal kyrkje itillegg rettar seg mot norsk-ameri-kanarar og utanlandske turistar.

Solund kyrkje 150 årI 2010 fylte Solund kyrkje 150 år.Dette blei m.a. feira med ei flott oginnhaldsrik bok om kyrkja somSolund sogelag har gitt ut. Boka er eiekstra stor bok på heile 341 sider.Ho inneheld solide lokalhistoriskeartiklar om kyrkja og kyrkjesoknet.Her er forteljinga om kyrkjelivet førkyrkja vart bygd og om prosessenmed å få finansiert og bygd kyrkja.Kyrkjevegen som vart kortare med

den nye kyrkja på plass har og fåttsin artikkel. Det har også kyrkjegar-den fått.

Møteboka til soknerådet er emne forein heil artikkel. Nabogarden til kyr-kja spela ei spesiell rolle for kyrkje-folket og har fått sin plass i boka.Dei kyrkjelege merkedagane i livet,som dåp, konfirmasjon, bryllaup oggravferd, har fått romsleg med plass.Her er mykje godt fotomaterialenytta. Dei har teke med den spesiel-le skikken med å gå kring altaretmed dåpsbarnet og om at denneskikken kan hende kjem fråSogndal.

Prestane frå 1887 til i dag har og fåttsitt kapittel. Her finn vi artig minne-stoff frå nokre av dei. Ein av pres-tane fann ein kreativ måte å omgåforbodet mot å bruka dei nynorskesalmane skrivne av Elias Blix i1906. Han heldt gudstenesta i pres-

Av Randi Melvær

To kyrkjejubileum i2010

Solund kyrkje i 1910. Rundt kyrkja ser vi eit steingjerde. Midt på kyrkjetaket er det ei pipe.Bak kyrkja ligg prestebustaden med to piper. (Fotograf: ukjend)

28


Presten var flink til å organisera byg-ginga, så arbeidet gjekk fort unna.

Eit kapittel i boka tek føre seg utbe-tringar og påbyggingar. Det fortelom vind frå fonner – ras som øydelakyrkjetårnet i 1682. Dette vart bygdopp att. Jostedølane fekk lov til åutbetra den gamle kyrkja i staden forå bygga ny på slutten av 1800-talet.Det kan vi jo vera glade for i dag.

Inventaret i kyrkja har fått ein langog rikt illustrert artikkel. Her finn vimange nydelege måla og utskornedetaljar frå kyrkjerommet i tillegg tilfoto av kyrkjeskipet, koret og inven-tar som preikestol og døypefont. Eitkapittel tek føre seg kyrkjelegetenester og aktivitetar som dåp, kon-firmasjon, bryllaup og gravferd. Dettek og føre seg kristeleg organisa-sjonsliv og aktiviteten kringmisjonsforeiningar.

Eit kapitel tek føre seg alle prestane.”Det ringaste prestekallet i landet”:fattig bygd gav dårlege levekår for

presten. ”Præstekallet kand regnesfor det allerbesværligste og ringesteudi Riiget, baade i henseende denfarlige Iisbred, saa og til PræstensIndkomster, som icke skal beløbe sigtil meere end 70 Rixdaler Aarligen”,skreiv stiftsamtmann Jonas Lym i1743. Presten måtte spe på inntektamed gardsdrift, som var vanleg, i til-legg til det kyrkjelyden betalte. Menbygda fekk og tilskot utanfrå for åløna presten. Med dette fekk kyrkje-lyden og presten ei felles interesse iå svartmåla situasjonen.

Kjelder:• Solund kyrkje 150 år. Utgjevar Solund sogelag 2010. 342 s. Skriftnemnd: Bjørn MagneHansen, Magne Hamre, Finn JonnyHugøy og Hans H. Steinsund.

• Jostedal kyrkje. Fakta, segn og sogegjennom 350 år. Utgjevar Jostedal sokneråd/Skald forlag 2010. 235 s. Skriftnemnd:Kåre Øvregard, Asbjørg Ormberg ogOddmund Løkensgard Hoel.

telåven i staden for i kyrkja. På låvenvar det ikkje noko forbod mot brukav desse salmane. Vi finn og ei for-teljing frå andre verdskrigen då pres-ten førte inn dei som rømte tilEngland i kyrkjeboka som bortkom-ne på havet. Dette for å villeia okku-pasjonsmakta og for å hindra atfamiliane skulle bli utsette for repre-saliar. Når krigen var over, førtepresten inn dei verkelege hending-ane for å retta opp att kyrkjeboka.

Boka har med alle dei konfirmantbi-leta dei har greidd å få tak i, frå 1918til 2011. Desse er med å gjere bokatil ei allemannseige i Solund. Biletaer og viktig kjeldemateriale. Dei harog med nokre 50-årskonfirmantar.

Jostedal kyrkje. Fakta, segn ogsoge gjennom 350 årHer har Skald forlag og Jostedalsokneråd laga ei skikkeleg praktboki tillegg til at boka er god og fagleggrundig lokalhistorie. Kvart kapittelhar og samandrag på engelsk, slik atdet kan bli ei minnebok for norsk-amerikanarar og for utanlandsketuristar som kjem att for å vitjabygda der forfedrane kom frå. Bokatek føre seg ikkje berre kyrkja sisoge, men og dalen og folket.

I denne boka finn vi ein god del for-teljingar og segner. Noko som ernaturleg sidan kyrkja er så gamal. Vifinn segner om Jostedalsrypa og ommystisk flytting av kyrkjetømmerettil staden der det hadde stått ei kyr-kje før. Dette siste skal ha hendtmidt på natta. Då dei starta å gravaut tufta, trefte dei på ei kyrkjeklok-ke. Difor meiner ein at den eldstekyrkja skal ha stått på same stadensom ”den nye kyrkja”, den 350 årgamle kyrkja, står. Etter svartedau-den høyrte Jostedalen til andre kyr-kjesokn, sjølv om dei hadde eigamal kyrkje frå før sotta. Vegen tilkyrkje kunne bli lang og strabasiøsfor jostedølane. Då dei bygde kyrkjepå 1600-talet brukte dei noko av dengamle stavkyrkja, viser det seg. Jostedal kyrkje i 1949. Biletet er frå arkivet etter Per Tang. (Fotograf: ukjend, P. Tang?)

29


Då Sovjetunionen vinteren 1953 komog sløkte sigersglansen frå denOlympiske elden i Oslo etter trium-fen i 1952, gjekk Noreg inn i ei mørkidrettstid. Hjallis vart nærast tvingatil å gjere comeback i 1954, men sjølvmagien til den gamle meister kunneikkje hindre syndefloda frå aust i åfeie oss av bana.

Frå Alma Ata, ei skøytebane på eitfjerntliggjande asiatisk høgland iSovjetunionen, no Kazakstan, komskøytetider signert Boris Sjilkov, OlegGontsjarenko, Evgenij Grisjin ogDimitri Sakunenko som fekk det til ågå kaldt ned etter ryggen på oss. Hjallisog Sverre Haugli var rundt 30 og OddLundberg 37 i 1954. Roald Aas var forsvak på 10 000 meter til å hamle oppmed kommunistspøkelset. Framtida

såg ut som ein mørk skoddebanke, denkalde krigen, kommunistredsla i USA,atombombeprøvene i Stillehavet ogrustningskappløpet med den store ogmektige Sovjetunionen forsura livetgenerelt og idretten spesielt. Gamleforståsegpåarar spådde magre tider ogat Noreg aldri meir ville greie å taattende vinterhegemoniet; vi som to årtidlegare hadde skrytt av at: ”Vi visteverden vinterveien”. Så kom Knut”Kuppern” Johannesen og gav eit ørlitehåp likevel. Eit anna trumfkort somheldt seg var 16,32,6. Verdsrekorden tilHjallis på Hamar i 1952, greidde ikkjesovjetrussarane å knekke same kormykje dei gjekk i Alma Ata.

I Holmedal hadde me forresten vårteige Alma Ata. Det var Bakkevatnetsom låg undasolt, det vil seie i skuggen

bak høgdedraget mellom Holmedal ogRivedal langs Dalsfjorden. Når kuldensom regel sette inn i romjula, var det 3til 4 grader kaldare ved Bakkevatnetenn ved fjorden. Etter tre dagar medrundt 5 kuldegrader, drog me på spei-dartokt og kasta steinar ut på isen for åteste han. Så snart isen bar, var det utpåmed hesjetråd i rett radiuslengde medspikar i enden og streke opp svingar oglangsider. I Askvoll hadde dei Kyllarenog på Atløyna hadde dei Atløynipa derdet vart gått på skøyter. På Kyllaren varferskvatnet iblanda sjø, så isen der varlitt trå. Atløynipa hadde fri flyt av hav-luft, og var såleis ikkje ein stad der isenvart liggjande til evig tid. Nei, det varBakkevatnet som vart vårt Alma Ata.Når romjulskulden var slutt rett overnyttår, og snø og mildvêr sette inn, vartdet ein beinhard kamp mot naturkref-tene. Vi følgde med isen si utviklingkvar dag. Når snøen kom var det fullmobilisering med snømåking. Slikkunne vi halde i allfall ei bane open. Vitrente mykje start og 100 meter for å fåtil gode startlangsider. Resultata komog stoppeklokka stogga etter kvart påtider rundt 11,2 og 11,3. Det var godeutgangspunkt for 500 metertider somtok til å krype ned på 47 og 48 sekun-dar. Me las i lokalaviser og høyrde tiderfrå skøytemetropolane i Fresvik,Sogndal og Veitastrond der namn somOskar Hilleren, Johan Johannnesen,Inge Øyri og Hans Dahl Hov figurerte.Dei gjekk på tider som var både 3 og 4sekundar kvassare enn våre på 500meter. I Dale litt lenger inne iDalsfjorden var det også faretruandegode skøyteløparar.

Til jul i 1961 hadde eg fått 100 kronerav bestefar min som tykte eg haddevore så flink å hjelpe til i slåtten detåret. Så la eg til 20 kroner ekstra, og dåkunne eg gå til Størdalen, handelsman-nen som hadde vore krinsmeister på100 meter i friidrett. Han skaffa altinnan sportsutstyr og eg tinga eit parBallangrud skoskøyter som me kalladet. Dei gamle langlauparskøytene someg hadde arva etter onkelen min, og

Skøyteløparen Henning Rivedal på plass på Bakkevatnet med Ballangrud-skøytene på plassrundt halsen, den nye treningsdrakta til Holmedal idrettslag med kvit overdel og blå bukseog ”beksaumarane” med reim på føtene. Foto: Håkon Rivedal.

Av Henning Rivedal

Bakkevatnet - Holmedal sitt svar på Alma Ata

30


som han hadde skrudd fast til eit parfotballstøvlar der han hadde demontertknottane, kunne dermed hengast påveggen. Ballangrud skøytene gav eineventyrleg gli og eit fråspark som kjen-dest ut som du flaug. Far min vart der-imot ikkje så glad då han oppdaga kvasonen hadde brukt sparepengane til,men så var det Sunnfjordmeisterskappå skøyter på Vassenden i Jølster sei-nare på vinteren. Då sonen kom heimmed eit stort tinnfat som bevis på athan var Sunnfjordmeister på skøyter,framfor eit publikum så stort at deimåtte jagast opp på vegen fordi isenfekk overvatn, stilna kritikken. Vi prøv-de å gå litt oppreist slik som ViktorKositskin, sovjetrussaren som kjempamot Kuppern i Squaw Valley. I 1963kom skøyterevolusjonen samtidig medein utstyrsrevolusjon der dei gamleullstillongsane var skifta ut med nylon.I 1966 hadde eg forlate Alma Ata iHolmedal for å gå på Eik offentlegelærarskule på Lofts-Eik i Tønsberg. Egbudde i Horten og trente i Lystlundenfor Horten Skøiteklubb. Det var krins-meisterskap i Larvik med RoaldGrønvold og Bjørn Tveter i favorittsjik-tet. Sprintaren Rivedal hadde trent braog vart nr. 3 på 500 meter. Nr. 1 RoaldGrønvold 42,5, nr. 2 Bjørn Tveter 42,7og nr.3 Henning Rivedal 44,2. Der tokskøytekarrieren slutt, for neste år bardet i marinen til idrettsutdanning der.Seinare når eg som sportsreportarinnan skøytesport i NRK møtte skepsisfordi austlendingar hadde vanskeleg forå forstå at ein slik vestlending visstefram og bak på eit par Ballangrudskøyter, var det lett å vise til den offisi-elle resultatlista frå KM på skøyter forVestfold på Larvik stadion i 1966. Egvåga meg endå til i ein del diskusjonarå spå at den dagen norsk skøytesportmåtte ligge med broten rygg, ville dentrassige og djupt forankra skøyteinte-ressa på Vestlandet bringe ny og sårt til-trengt næring inn i idretten. Eg haddeikkje då våga å tru at eg skulle få så retti den spådommen.

Henning Rivedal på veg mot Sunnfjordmeisterskapen i 1962, vestre sving på Vassenden.Foto: Håkon Rivedal.

Etter at tingarane fekk førre utgåva av Kjelda i posten, fekk Fylkesarkivetattendemelding på ein tekst skrive om spelemannen og slåttekomponistenJeremias Henden. Siri Jordal, som leiar dokumentasjonsavdelinga på NorskVasskraft- og Industristadmuseum, kontakta Fylkesarkivet og fortalte at hokunne bidra med meir stoff om Henden. I følgje Jordal var Jeremias Hendeninitiativtakar til tilskipinga av Odda Musikklag. Laget vart skipa i 1907,under industrireisinga i Odda. Til 75-årsjubileumskonserten i 1982 engasjer-te musikklaget i Odda Helge Hurum til å lage eit verk i 3 satsar for korpsetmed den besetninga dei hadde då. "Eventus" blei framførd 20. mars 1982.Sulitjelmagaloppen, som er skrive av Jeremias Henden, inngjekk i sats 3.Siri Jordal la òg ved nokre utvalde scanna sider frå 75-årsjubileumsskriftettil Odda Musikklag. I tillegg kunne ho òg syne fram det eldste kjende foto-et av musikklaget.

Attendemelding frå lesar

Odda Musikklag. Foto: Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum.

Av Erle Hind

31


I uminnelege tider har tønnervorte nytta til oppbevaring ogtransport av mat- og drikkevarer.Produksjonen blømde i periodarmed rikt sildefiske, og i Sogn ogFjordane gav det ei kjærkome inn-tekt til mang ein bøkkar - hand-verkaren som laga tønnene. Fråkring 1900 skjedde mykje av til-verkinga i fabrikkar. Ein av deivar Jørgen Ryssdal Tøndefabrikpå Sandane i Gloppen.

Kunsten å setje saman trestavar tilrunde kjerald er eldgamal.Teknikken vert gjerne skilt frå lag-ging, som er framstilling av bøtterog liknande kar ved hjelp av rettestavar. Bøkkarane var organiserte ilaug, med monopol til å drive pro-

duksjon og sal av varene sine. Her ilandet gav ei forordning frå 1753bøndene lov til å produsere og seljetønner.

Til sildetønner vart det helst bruktstavar av furu. Hassel vart føretrektsom emne for band, men pil vart ògnytta ein del. Seinare tok jarnbandaover. På den tekniske sida represen-terte innføringa av sirkelsaga i 1860-åra ei nyvinning. Frå då av kunneujamne tre og trevyrke med kvistnyttast i tønneproduksjonen.

Den maskinelle produksjonen avtønner har sitt opphav i USA.Aukande oljeproduksjon i andrehalvdel av 1800-talet kravde ein såstor tilgang på emballasje at bøkka-

rane ikkje var i stand til å lage noktønner. Det vart difor utvikla reiska-par som auka produksjonen mona-leg.

Tønnene kom i ulike storleikar: ått-ring, fjerding, halvtønne og tønne.Frå gamalt av varierte volumet,avhengig av geografi og kva typevare som vart lagra. Styresmaktenefreista etterkvart å standardiserestorleiken på tønnene. Ei fisketønneskulle såleis romme om lag 115 liter.I ei tønne med stampa sild gjekk detomtrent 520 fiskar.

Mange bønder hadde bøkringa somei attåtnæring i dei periodane annagardsarbeid låg i dvale. Arbeidet vardessutan konjunkturbestemt. Den

Jørgen Ryssdal si bu på Sandane i 1920-åra. Han kjøpte bua hjå Gloppen og Breim Handelsforening. Bygningen fekk tilført ein ekstra etasjei 1917. I gluggen i andre og tredje etasje står det menn med tønner. Fotograf: Ukjend.

Av Per Olav Bøyum

Jørgen Ryssdal Tøndefabrik

32


viktigaste einskildfaktoren var silde-fisket, som tidvis skapte ein sværetterspurnad etter emballasje.

Bøkkertradisjonen i Sogn ogFjordaneDet er vanskeleg å vurdere kor vik-tig tønneproduksjonen samla sett varfor fylket. Tek ein utgangspunkt ifolketeljingane frå 1865 til 1910, serdet ut til at det var langt færre bøk-karar i Sogn og Fjordane enn i nabo-fylka på Vestlandet. Desse kjeldenehar sjølvsagt sine fallgruver, menkan nok uansett gje ein indikator påaktiviteten. Utover 1900-talet vartlikevel tønneproduksjon ei viktignæring her i fylket.

I Sogn og Fjordane peikte Gaularseg ut som eit hovudområde for tøn-neproduksjon. Bygda hadde lange

tradisjonar for handverk, og på1860-talet skal det årleg ha blitt pro-dusert 20 000 tønner i Gaular. Detvar det blømande sildefisket i 1850-og 60-åra som skapte den hektisketønneproduksjonen. Mest på kvargard oppover Gaulardalføret var detbøkkarar i arbeid. Og etterspurnadenvar stor: i nordre distrikt, ved kystenav Sogn og Fjordane, vart det tildømes i 1859 fiska 350 000 tønnervårsild.

Men silda var ein svikefull ven, og i1870 var det slutt på det rike vårsild-fisket på vestlandskysten. Etterkvart tok havområda kring Islandover som eit viktig fangstområde. I1881 førte norske båtar 167 000 tøn-ner salta sild heim til Noreg. Detnorske sildefisket på Island varte inær 100 år, og gav impulsar til tøn-neproduksjon, både i Gaular ogandre kommunar i Sogn ogFjordane.

Jørgen Ryssdal TøndefabrikJørgen Larsson Ryssdal vart fødd iGloppen i 1874. I folketeljinga 1900er han oppført som snekker, busettpå Ryssdal. Valet av yrke var nokikkje tilfeldig. Skogen var ei godattåtnæring på garden. Herads-kommisjonen noterte seg på 1860-talet at dei to bruka på Ryssdal pro-duserte skogprodukt for høvesvis 40og 50 spesidalar i året.

Finn Førsund har beskrive korleisOla Hovland, grunnleggjaren avDale Tønnefabrikk, grunnla ogutvikla verksemda si. Han kom fråein gard med lange bøkkartradisjo-nar, starta opp verkstad i ei handels-bu på Dale, og tok etter kvart stegetover frå verkstad til fabrikkproduk-sjon av tønner.

Det er sannsynleg at Jørgen Ryssdalhadde ein tilsvarande karriere: Fråenkle handverkskår på Ryssdal viaeigen bøkkarverkstad til produksjonav tønner ved hjelp av elektrisk driv-ne maskiner. I 1909 starta kraftver-ket på Evebøfossen produksjon av

elektrisitet. I ein avisartikkel iFjordenes Blad jolafta same åretkjem det fram at „Bødker JørgenRysdal agter at faa en motor i sintøndefabrik” Det er såleis truleg atmaskinkrafta var på plass i 1910.

I 1918 får me eit glimt inn i tønnefa-brikken. Det vart då halde brann-takstforretning på sjøbua til Jørgen. Ibøkkarverkstaden var det på den tida”1 tihestes elektrisk motor, 2 stryke-maskine, 1 krydsemaskine, 1 bunde-maskine samt 1 vifte der fører hov-lesponen gjennem en rende til et paahusets vestre side staaende skur”.Forutan fabrikken låg det eit kontorog ein butikk i første etasje. Andreog tredje etasje, samt lemmen, vartnytta som lagerplass for tønner ogymse materiale.

Jørgen Ryssdal var ikkje aleine om ådrive maskinmessig framstilling avtønner i Gloppen. I 1919 var det treandre tønnefabrikkar i kommunen:Alb. Øvens tøndefabrik, Ole J.Apalsæts sagbruk og tøndefabrik ogRagnvald Andersens sagbruk og tøn-defabrik. Under fyrste verdskrigen,som var ei glanstid for tønneproduk-sjon, var den samla fabrikkmessigetilverkinga av tønner i Gloppenanslått til 20 000.

Råstoffet fekk Jørgen Ryssdal frånærområdet. Frå Evebø, Fitje,Søreide og mange andre gardar vartdet levert både band og trestavar tilfabrikken. I byrjinga ser det òg ut tilat Jørgen kjøpte opp tønner som varproduserte på gardane i nærleiken.

Salet gjekk i hovudsak til Nordfjordog Sunnfjord. Landhandlarar varstore tingarar, til dømes Ulf Lem iMåløy, Ole Solheim i Vågsvåg ogKnud Kjelkenes i Svelgen. Storeparti med tønner vart òg selt til fis-keselskap i Batalden og Lefdal. I til-legg kom det av og til inn bestilling-ar frå Bergen og Ålesund.

Produksjonen må ha svinga ein goddel, i takt med skiftande konjunktu-

Brevhovudet til Jørgen RyssdalTøndefabrikk.

Jørgen Ryssdal saman med kona Kristine.Guten heiter Anton Quashniska. Han komfrå Austerrike, og budde hjå paret i to peri-odar. Datering: 1920. Fotograf: Ukjend.

33


rar. I 1925 vart det til dømes laga10 000 tønner i fabrikken, i 19264000, og i 1927 var talet nede i 1500.Talet på arbeidarar varierte naturlegnok òg ein del. På 1920- og 30-taletser det ut til å ha arbeidd 5-10 perso-nar i fabrikken.

Det er usikkert kor tid Jørgen la nedproduksjonen av tønner. Han ståroppført som bøkkar i skattelista for1938/39, men etter krigen har detikkje vore mogleg å finne spor etterverksemda hans.

I 1953 sysselsette tønnefabrikkane iSogn og Fjordane 100 arbeidarar.

Industrigreina hadde då sitt tyngde-punkt i Fjaler, Gaular og Eikefjord.Men sviktande sildefiske førte til atmange tønnefabrikkar fekk problem,og i Noreg vart dei fleste nedlagdepå 1960-talet. Framleis er det einviss bruk for bøkkarar, særleg knytttil restaurering og vedlikehald av fatog tønner.

Sjølv om berre restar av den stoltebøkkarnæringa finst att, så leverminnet om denne verksemda vidare.Som andre handverkarar har bøkka-ren gjeve namn til menneske:Cooper i England, Küfer i Tysklandog Bødker i Danmark. Ordtak som

”sild i tønne“ og ”falle i stavar“ erenno i ålmenn bruk.

Medan musea samvitsfullt har tekevare på bøkkaren og handverkethans, ser det ut til at den skriftlegedokumentasjonen er heller tynn,sjølv frå den tida då tønner vart lagai fabrikkar. På Fylkesarkivet har meberre eitt arkiv frå ein tønnefabrikk.Forutan ei kopibok består materialetfrå Jørgen Ryssdal Tøndefabrik avrekneskap. Arkivet er viktig fordi detset tønneproduksjonen inn i ei lokal-økonomisk ramme. Mellom annagjev det glimt inn i mangesyslerietpå gardane.

Kjelder • SFF-2009110 Jørgen RyssdalTøndefabrik

• SFF-2000186 Ryssdal, Matias• Gloppen kommune. Likningsnemnda.Møtebok 1903-1920

• Gloppen kommune. Likningsnemnda.Møtebok 1920-1931

• Gloppen kommune.Heradskommisjonen.Skyldsetjingsprotokoll 1867

• Folketeljing 1865, 1875, 1900, 1910• Fjordenes Blad 24.12.1909

Litteratur• Timberlid, Anders: Bygdebok forGaular, band 2

• Timberlid, Anders: Bygdebok forGaular, band 3

• Molaug, Svein: Vår gamle kystkultur,band 1

• Sogn og Fjordane: indstilling frå tra-fikplankomiteen av 1919

• Førsund, Finn B.: Kystbygdene skif-ter ham

• Svendsen, Sverre Johan:Tønnemaskiner i Woldbryggahttp://www.digitaltfortalt.no/show_single.aspx?art_id=111898

• Tyssen, Asbjørn: HandverksbygdaViksdalen. S. 4-8. I: Jul i Sunnfjord2009

• NRK Fylkesleksikon:Tønneproduksjon i Gaular.http://www.nrk.no/sf/leksikon/index.php/Tønneproduksjonen_i_Gaular

• Wikipedia: tønne• Ulvund, Frode: Bonden, Silda oghandelsmannen

Frå ein bøkkarverkstad på Salbu i Hyllestad. Frå venstre: Ingvald Øen, KristofferHaugsbakk, Edvard Bruåsdal, Lyder Giil, Nils Skauge og Edvard Hatlem. Datering: 1913.Fotograf: Ukjend.

Riksantikvaren freda i 1994 Hagevik Tønnefabrikk i Vågsøy. Verksemda vart starta i 1904,og produksjonen gjekk fram til 1986. I dag er det mogeleg å få omvising i fabrikken ogdemonstrert korleis tilverkinga av tønner gjekk føre seg. NRK har ein biletserie som viserproduksjonsgangen: http://tinyurl.com/66tu64j. Fotograf: Arlen Bidne.

34

kjelda, nr. 1 – 2011, årgang 20 BEDEHUS

Hyllestad kommune har fem bede-hus. Fire er i bruk: bedehuset påRamsgrø, på Løland, i Sørbøvågog i Skifjorden. Skifjord bedehusvart bygt i 1914. GerhardFolkestad var bygningsmann,same mannen som eit par år førbygde Folkestad bedehus i dåve-rande Askvoll kommune.

På BjørnestadSkifjord bedehus står vest iHyllestad, på garden Bjørnestad, gnr9, bnr. 4, tett attmed vegen på nedsi-da. Tilbygget med garderobe ogsanitæranlegg er av nyare dato. Eitkort stykke nedom huset står einpent oppmura grunnmur etter utedo-et dei hadde frå starten av.

AabergThor Aaberg var sokneprest iHyllestad i åra 1922-1929. Han varinteressert i bygdesoga og skreiv eithistoriehefte (1929) om kyrkjene iHyllestad. Heftet innheld også littom bedehusa.

Gåver og dugnadI følgje Aaberg (1929) vart Skifjordbedehus bygt i 1914 etter at Aksel ogEinar Myklebust hadde teke opptanken i 1912. Peder Rutle var ei dri-vande kraft i arbeidet. Han var dåformann i Øen Indremisjon. Ole M.Bjørnestad gav fri grunn[Bjørnestad, gnr. 9-4] og bygdefolkytte gåver i form av pengar, materialog dugnadsarbeid. Byggjekostnaden

kom på 4200 kroner utanom dug-nadsarbeid og gåver in natura. Ireine pengar kom det inn 4250 kro-ner og dermed var huset gjeldfritt.Grunnflata er oppgjeven til 18 x 12meter. Huset har storsal, småsal, gal-leri og gang. Kjellaren er innreiddmed kjøken og matsal. Huset har100 sitjeplassar, men det er plass tilom lag 200 menneske.

Indremisjonen sitt husI 1929 stod Øen indremisjon someigar, og styret for indremisjonenfungerte som bedehusstyre. Styretvar samansett av S.E. Risnes (for-mann), Olav Liland (varaformann),Hans Øen (kasserar), Ole B.Vassenden og Aksel Myklebust.

Skifjord bedehus står tett attmed vegen på garden Bjørnestad. Fotograf: Hermund Kleppa.

Av Hermund Kleppa

Skifjord bedehus i Hyllestad

35

BEDEHUS kjelda, nr. 1 – 2011, årgang 20

Historisk interessantI 2011 står bedehuset på Bjørnestadsom eit interessant kulturminne. Egvar der, fredag 29. oktober 2010,saman med Haldor Bjørnestad ogAstrid Waage. Haldor voks opp pånæraste nabogarden, garden derhuset står. Han gjekk på skule i små-salen. Og som bedehusmann i vidtyding kjenner Haldor bedehuset utog inn. Eg la til dømes merke til inn-skotne plankestykke i tømmerveg-gen framme, som om det skulle havore ei dør der, og spurde. Haldorhadde svaret: Det var tankar om åbyggja til eit lite rom for tilreisande

predikantar, men det blei aldri nokoav.

Åndeleg grunnsteinEg fekk sjå kopi av eit gamalt skriv,datert 6. september 1913. Det hand-lar om ikkje noko mindre enn grunn-steinen til huset, ikkje av det vanlege”verdslege” slaget, med metallskrinog pengestykke og ord på papir.Skifjord bedehus har ikkje nokomindre enn ein ”åndeleg” grunn-stein. Eg har aldri høyrt om nokoliknande. Høyr berre:

”Torsdag den 6 september 1913 varOljohann Bjørnestad, AkselMyklebust og Kristoffer Myklebustsaman til arbeide på Bedehus grun-nen på Bjørnestad. Då tokOljohanen hua av seg og nedbadGuds velsignelse over det arbeidesom me skulde utføre for å byggjeSkifjord Bedehus. På den måten vartarbeidet for Skifjord Bedehus påbe-gynt. Gamle Oljohan hadde med denvesle bøni si fåt lagt alt forBedehuset inn under Guds rike nådeog velvilje – dertil hadde han fåtanledning til å vise sine unge medarbeidere vegen til Guds faderhjar-ta, dermed var den vei opna som ein

sidan skulde gå; og difor vart ogsodette den grun kar [pillar, som]Skifjord Bedehus skulde fremme sinvirksomhet [på].”

AktivitetVi sette oss til bords i Småsalen.Astrid hadde med kaffi, melkekakeog lefse. Ho var i kjøkenet i kjellarenog henta koppar av den finaste sor-ten, dei med gullmønster på. Eg fekkhøyra om basarar (den siste i 2009),juletrefestar, møte med tilreisandepredikantar og møte ”inn i mellom”,om at det hadde vore skule i bedehu-set i mange år, at eit smørlag heldt tili kjellaren ei tid, og at tyskaranebrukte huset under krigen (somovernattingsstad når dei ferdastmellom krigsanlegga sine på Nesjeog Fure og Lammetu). Eg fekkhøyra den interessante soga ommaleriet som heng framme iStorsalen. Og mykje meir.

Historiske spor på gallerietVi var ein tur oppe på galleriet. Deter fullt med bedehushistorie der,gamle oljelamper pent og pynteleghengde opp på ein vegg, to store inn-ramma portrett av to menn som detikkje stod namn på (har tidlegarehange på vegg nede, det eine liknarpå lekmannshovdingen LudvigHope), eit stort Jesus-bilete, ei gam-mal tavle, Norges-kart på veggen.

Gammalt og nyttBedehuset i Skifjorden viser bådekorleis bedehuset var då dei bygdedet og dei mindre endringar som harkome til seinare, som til dømes til-bygget, dei opphavlege trebenkenemed dreia framføter (ikkje antyd-ning til knirk og lealaust), og deinyare stolane, dei opphavlege mat-borda i kjellaren med pålagde plateri ettertida, gamle skeier med påritaSB (utført av bestefar til Haldor, 50stykkje, Haldor hugsar det godt),tvårer for store kokekar oppå skåpet,saman med kjøreld av nyare dato.

Framme i den store salen med talarstol og bilete på veggen. Fotograf: Hermund Kleppa, 2010.

Ole Johan Bjørnestad (1843-1930), mannensom i 1913 tok huva av seg og heldt bøn dådei tok til med grunnarbeidet der Skifjordenbedehus vart bygt. Kona hans BendikteGurine, f. Hatlem (1838-1930)Foto: Konstanse Risnes/Fylkesarkivet i Sognog Fjordane.

36

kjelda, nr. 1 – 2011, årgang 20 BEDEHUS

VernEit betimeleg spørsmål melder seg:Kva kjem til å skje med Skifjordbedehus i framtida? Det blir mindreog mindre brukt. Kan det koma på

tale å sikra det som bedhushistoriskkulturminne? Gjera det til ein fredabygning? Sogn og Fjordane harfreda kyrkjer, gardshus, embets-mannshus og andre bygningar, men

ikkje BEDEHUS. Eg trur direktørenved Norsk Folkemuseum ville hagnidd seg i hendene over tilbod ombedehuset på Bjørnestad dersom hanvar på jakt etter eit bedehus påmuseumsområdet sitt. Og eg trur einantikvar ville gledd seg over å kunnaordna med oppmåling og nøyaktigeteikningar og meir enn gjerne sagtnoko om bruk og vern. No kan Sognog Fjordane Museum, ellerFortidsminnesforeningen si Sogn ogFjordane-avdeling, kjenna si gjes-tingstid, hiva seg rundt og meldainteresse for eit verneprosjekt,saman med lokale krefter. MenSkifjord bedehus høyrer til påBjørnestad.

Kjelder:• Aaberg, Thor: Kyrkjorne i Hyllestad igammel og ny tid (1929)

• Eit gamalt skriv som tilhøyrer bedehuset.

Munnlege opplysningar av:• Astrid Waage, Hyllestad• Haldor Bjørnestad, Hyllestad

Bedehushistoriske ting på loftet, gamle olje-lamper og innramma bilete av tidlegarebedehushovdingar. Haldor Bjørnestad heldbiletet. Fotograf: Hermund Kleppa, 2010

Bedehushistorie i gamle papir, her ”oppdaga” på loftet i Skifjord bedehus, 29. oktober2010. Spennande, tykkjer Haldor Bjørnestad og Astrid Waage.Fotograf: Hermund Kleppa, 2010

Godt frammøte på basar i Skifjord bedehus sommaren 2009.Fotograf: Astrid Waage, 2009.

37


Heradsstyret i Jostedal mottok26. juni 1917 ein førespurnad fråingeniørassistent Bjarne Høie omløyve til å køyre motorsykkel påbygdevegen i Jostedal. Høye var fråGrue i Hedemark og var ingeniøras-sistent ved ingeniørkontoret iNordre Bergenhus Amt påLeikanger i åra 1914 – 1917. Høye siferd må reknast for å vere fyrstedokumenterte motorsykkelferda påbygdevegane i Jostedalen.

Heradsstyrets behandling finn vi att imøteboka:

Behandledes andragende frå amtsing-eniør Bjarne Høie om tiladelse til atbenytte motorcykkel paa bygdeveiene iJostedalen herred 26 Juni d.a. samtamtets paategningsskrivelse av 28juni nest efter.

I den anledning felledes saadanenstemmig beslutning: Andragendekan innvilges under føresetnad av atvedkommende bruker størst mulig for-siktighed.

Han som skreiv protokollen omtalerHøye som amtsingeniør, men han varaltså ingeniørassistent. Det er verdt åmerke seg at det dreier seg om løyvetil å køyre på bygdevegen. Kongelegresolusjon av 1913 forbaud bilkøyringpå hovudvegane i Nordre Bergenhus,men motorsyklar var unnateke detteforbodet. Høye behøvde derfor ikkje åsøke heradsstyret om løyve for åkøyre på hovudvegane, men veganefremst i dalen hadde status som byg-devegar og låg derfor under heradetsin jurisdiksjon.

Høie var mest truleg i Jostedalen isamband med hovudvegbygginga påstrekninga Sperle – Høgkleiven –Mosevoll. Dette vegarbeidet føregjekkfor amtet si rekning. I året 1917 vartparcelen Skaaraneset og Sperle tilPrestgarden ferdig. Vi finn att namnettil Bjarne Høye i gjestebøkene tilSperløyane Skyss-stasjon på dennetida. At han valde motorsykkelen somframkomstmiddel var nok dels at hankunne køyre på hovudvegane utan åsøke herada om løyve til dette, mendet var nok også fleire grunnar.

Eit brølande uhyre på norske lande-vegarMotorsykkelen var eit populært fram-komstmiddel i motorkøyretøya si tid-lege historie. I 1917 var det registrert1550 motorsyklar i Noreg. Detteutgjer 38.2 prosent av samlege regis-trerte motorkøyretøy. Dette er ein

betydeleg større prosent enn i dag. Einav grunnane til dette var at motorsyk-kelen hadde mykje enklare for åkomme fram på smale grusvegar derdet av og til skorta på vedlikehaldet.Vegstandarden var låg mange stader iNoreg på denne tida.

I denne tidlege fasen var det ikkje fart,veggrep eller komfort som var det vik-tigaste for motorsykkelkøyrarane,men pålitelegheit. At sykkelen ikkjebraut saman. Det vart arrangert eirekke med pålitelegheitsløp. NorskMotorcyckle-Club arrangerte fleireslike løp blant anna eit mellomKristiania til Trondheim, ein enormdistanse for tida, og seks av tolv delta-karar måtte bryte. Ut i frå dette forstårein at motorsykkelen var eit godt alter-nativ til automobilen på smale ogsvingete vestlandsvegar.

Motorsyklane var også billigare i drift.I 1917 herja krigen Europa og detteførte til at det var strenge rasjonering-ar på olje og bensin i Sogn ogFjordane. Ein motorsykkel bruktemindre bensin enn ein bil og var der-for eit passande framkomstmiddel forein ingeniør på farten.

Rundt 1917 var det ein god del for-skjellig motorsykkelmerke, men detvar mest vanleg med amerikanske ogtyske merker. Indian var det mestpopulære av dei amerikanske, medHarley Davidson som nummer to.

Bjarne Høye. Født 4. juni 1893 Grue iHedemark. Assisterande Ingeniør vedAmtsingeniørens kontor på Leikanger 1914– 1917. Seinare overingeniør (vegsjef) iMøre og Romsdal fylke og deretter iOppland fylke. Bilete og opplysningar fråNorges vegdirektører og Vegsjefer. 2. ogutvidet utgave. 1962. Fotograf ukjend.

1917 – Første motorsykkel på bygdevegen i Jostedalen

Kgl Resolution av 25. Juli 1913 om bruk av motorvogn. ”[…]indskrænkning gjælder ikketohjulede motorcykler[…]”

Av Håvard Kastet

Wanderer var eit tysk merke som detblei seld mykje av i Oppland ogBuskerud. Det kan godt være att detvar ein Wanderer eller ein Indian Høyekom køyrande til Jostedalen på.

MotorsykkelpioneraneOm ingeniørassistenten var fyrste mansom vitja Jostedalen på motorsykkelkan vi ikkje vere heilt sikre på.Motorsykkelen hadde ikkje eksistertmange åra i Noreg. På den andre sidavar det var mange motorsykkelpione-rar som ville ta seg fram på det smalevegnettet i Noreg berre for eventyret siskuld. Nordre Bergenhus amt må havore som ein magnet på eventyraren iså måte. Bilforbodet på hovudveganeråka ikkje motorsykkelentusiasten oghan kunne køyre fritt. I mellomtidamåtte dei søke for å køyre på bygdeve-gane. Eit slikt ”brølande uhyre” hartruleg ikkje kome langt på ein bygde-veg utan å ha blitt stoppa av lensmann

38


Kart over Jostedalen som viser prosjekterte og ferdige hovudvegar og bygdevegar. FråTrafikkplankomiteens innstilling av 1919.

Den ferdige vegparsellen forbi Prestegarden og kyrkja. Frå Trafikkplankomiteens innstillingav 1919. Fotograf Ukjend.

Under krigen vart det ikkje avertert motor-syklar eller bilar i avisene i NordreBergenhus Amt. Indianaren på Nordfjordeider eit unnatak. Fjordenes blad 7. juni 1917.

Olje og drivstoff var kom ikkje til bygdeneav seg sjølv i 1917. Under 1 verdskrigenvart det rasjonering og fordeling av driv-stoff og olje mellom amta. Motoreigarar iNordre Bergenhus Amt omgjekk dennebegrensinga ved å handle bensin og olje avkjøpmenn i Bergen. Fjordenes Blad 21.mars 1916.

kel på bygdevegen.• Skyssbok for skysstasjonen iSperløyane. 1917.

• Skriv frå Oljerådet for NordreBergenhus.Provianteringsdepartementet. 1917.

39


eller ein hop med arge bønder somikkje likte levenet som forstyrrabuskapen. Ein av grunnane til at Høyefekk løyve var nok at han var i embetsmedfør. Vi kan derfor slå fast atBjarne Høye, juni 1917, var førstemotorsyklist på bygdevegane fremst iJostedalen, samtidig som han var før-ste dokumenterte motorsyklist påhovudvegen.

Kjelder og litteratur:• Ein takk til Bjørn Austad Hvaleby -daglig leder - Norsk VeteranMotorsykkel Club.

• NMK’s historie:ttp://www.nmk.no/index.php?option=com_content&view=article&id=82&Itemid=89

• Ingolf Elster Christensen, KnutTaraldset, L. P. Lefdal, Olai Tefre, A.Øen, M. Haugen. Indstilling frå tra-fikplankoiteen av 1919. A.S JohnGriegs boktrykkeri og N. Nilssen &søn.1921.

• H. W. Paus. Norges Vegdirektører ogVegsjefer 2. og utvidet utgave. Oslo.1962.

• Nordre Bergenhus AmtstingsForhandligner 1914 – 1918. N.Nilsen & Søns Bok &

Accidentstrykkeri. Bergen. 1915 –1919.

• Møtebok for formanskap og kommu-nestyre. Jostedal kommune. 1915-1925; 26.06.1917. Søknad frå BjarneHøye om løyve til å køyre motorsyk-

Biletet syner ein 1912 Wanderer som er utstilt på Norsk vegmuseum. Wanderer var samanmed Indian blant dei vanlegaste motorsyklane i Noreg før 1920. Vegstandarden gjorde atmotorsyklane vart fort nedslitne. Fotograf: Ole A. Flatmark, Norsk Vegmuesum. Utlånt fråNorsk Vegmuseum.

Indian 1000 ccm 1914 modell. Biletet er teke i Ålesund. Indian var saman med Wanderer ein av dei vanlegaste syklane før 1920. Biletetsyner den enkle teknikken i motorsykkelens tidlege historie. På styret er det ein eigen acetylentank for belysning. Fotograf: JohannesSponland. Eigar Fylkesfotoarkivet i Møre og Romsdalen.

Retur:

FYLKESARKIVETAskedalen 2

6863 Leikanger

ISSN 0803-9682

Øvst: Bilete av Måløy datert 1922. Vi ser den sørlege delen med Sæterneset, Skram øvre og Skram nedre. Til venstreser vi buene til Skaar, Myhre, Kvalheim & Co og A. Osmundsvåg, der det vart drive fiskemottak. Nord for dessebudene ligg Hagens Dampskips-ekspedisjon. Den kvite buda midt i biletet er Hendenbuda, mellom denne buda ogHeradsheim ser vi Moldøen Canning som brann ned i 1946. Til høgre i biletet ser vi Skram skule. Fotograf: Ukjend.

Nedst: Måløy i 2010. Endringane er store, men Veten ruvar framleis i bakgrunnen. Fotograf: Per Olav Bøyum.

Før og no

Kjelda nr. 1 2011

Documents

Transcript of Kjelda nr. 1 2011