Kırmancca (Zazaca) Konuşan Kürtler ve 20.Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri / Munzur Çem

8/8/2019 Krmancca (Zazaca) Konuan Krtler ve 20.Yzyl Krt Direnilerinde Rolleri / Munzur em

1/22

KIRMANCCA (ZAZACA) KONUAN KRTLER VE 20.YZYIL KRTDRENLERNDE ROLLER

Munzur em

Kimi Genel BilgilerKrmancca (Zazaca) konuan Krtler, gnmzde Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisindekalan Kuzey Krdistan`da yayorlar. Trkiye`de sregelen yasaklar nedeniyle, Krtlerintm gibi bunlarn says hakknda da kesin bir ey sylemek g. Tahmini olarak 3-3,5milyon civarnda olduklarn syleyebiliriz. Krmanclarn yaadklar iller: ewlig (Bingl),Dersim (Tunceli), Erzngan (Erzincan), Erzrom (Erzurum), Qers (Kars), Mu, Xarpt(Elaz), Diyarbekir, Ruha (Urfa), Semsr (Adyaman), Bedlis (Bitlis) ve Srt ( Siirt) (1)illeridir. Ayrca Nide, Kayseri, Gmhane ve Sivas gibi Trkiye illerinde de saylar az daolsa varlar. Krtlerin bu kesimi, ewlig (Bingl) ile Dersim (Tunceli)`de nfusunounluunu olutururken, yaadklar teki illerde aznlk durumundalar.

Kurmancca lehesini konuan Krtler gibi Krmancca (Zazaca) konuanlar da dinsel adaniki gruba ayrlm durumdalar. Elaz, Bngl ve Mu illerini birbirine balayan karayolunkuzeyinde kalanlar Alevi (2), gneyinde yaayanlar ise snni islamlar. Bunun tek istisnas,ewlg (Bingl)`n Bonglan (Solhan) ilesidir. Bu yrede, sz konusu yolun kuzeyinde kalan

bir ksm kylerin halk snnidir.

Krmancca (zazaca) konuan Krtlerin yaadklar blgeler olduka dalktr. Devletlearalarnda sk sk yaanan atmalar, elverisiz doa koullar ve yoksulluk, onlar gemitesrekli olarak srgn ve glerle yz yze yaamak zorunda brakt ki bu gn halen de ayndurum devam ediyor.

Krmanc (zaza) Krtler, kendilerini her yerde ayn adla adlandrmazlar. Yani gelenekselolarak ortak bir kimlik adna sahip deiller. rnein, Dersim, Erzngan ve Erzurumyrelerinde kendilerine Krmanc, ewlig-Diyarbekir, yrelerinde Krd, Xarpt (Elaz) in

baz blgelerinde Zaza , Swrege ve Srt (Siirt)`te ise Dmli, dunbuli, dunbeli vs.demektedirler. Krmanc ve Krd adlaryla tannanlar, saysal olarak teki iki ismikullananlara oranla daha oklar. Ayn leheyi konumalarna ramen bu insanlarn,kendilerini deiik adlarla adlandrmalar hangi nedenlere daynyor; bu gn iin bu konudakesin bir ey syleyebilecek durumda deiliz. Bu arada, son 10-15 yldr yeni nesil tarafndankullanlmasna ramen, Dersim yresi Krmanclarnn Zaza szcndenholanmadklarn, ona kmseyici bir anlam verdiklerini de yeri gelmiken belirtmek gerekir.

Dersimliler Zaza adn, Kirmancca (Zazaca) konuan snniler iin kullanrlar.Krmanc (Zaza) Krtleri, bu isimlendirme farkna paralel olarak koutuklar leheye de farklisimler vermekteler. Kendilerini Krmanc olarak adlandranlar konutuklar lehheyeKrmancki, Krd olarak isimlendirenler Krdki, Zaza olarak isimlendirenler Zazaki,Dmli olarak adlandranlar ise Dmlki derler.

Yeri gelmiken, sz konusu terimlerle ilgili kimi nemli noktalarn altn izmeye alalm.1. Dersim ve Erzngan (Erzincan) yresinde, Kirmancca (Zazaca) konuulan teki yreler gibiKurmanccaya Krdaski, onu konuanlara da krdas deniliyor. Yrenin olduka geni birkesiminde ise Krmanc terimi sadece Krmancca (Zazaca) lehesini konuanlarkapsamyor. Krmancca konuan alevi Krtler arasnda (Dou Dersim) bu terim, alevi snni

fark gzetilmeksizin, Kurmancca konuan Krtler de bu adla adlandrlmaktadrlar. Bylecebu terim, her iki leheyi konuanlar bakmndan ortak etnik kimlik ad olmu oluyor. Bununbir istisnasna, Dersim`in bats ile Sivas ve Kayseri yresinde rastlanyor. Buralarda yaayan

1


2/22

Alevi Krtler, kendilerine Krmanc derken Trk ya da Krt olsun fark etmez, snnilere iseTirk (Trk) demektedirler. Bir baka deyile onlarn dilinde alevilik krtlkle, snnilik isetrklkle zdelemi durumdadr.Krmanciye terimi ise Dersim`de Krtlk ve Krdistan` ifade ediyor.2. Krdistan`nn kimi yrelerinde, Krtenin Kurmancca lehesini konuanlar da kendilerine

krmanc diyorlar. rnein, irnak ve Hakkari yrelerinde durum byledir.3. ran ve Irak Krdistan`nda yaamakta olan Soran Krtlerinin nemlice bir kesimibakmndan da durum byledir. Soranlarn bu kesimi kendilerine Krmanc derken,lehelerine de Krmanci demektedirler. Gney Krdistan Krtleri, Kurmanci lehesiniKrmanci Ser (Kuzey Krmanccas), Sorani lehesini de Krmanc Xwar (GneyKrmanccas) diye adlandrmaktadrlar. Soranice konuanlarn bir kesimi ise Krmancterimini Kurmanc lehesini konuanlar, Krmanci szcn de bu lehenin kendisi iinkullanyorlar. Irak Krdistan`nn Behdinan blgesinde, lehesi Krmancca (Zazaca) olmadhalde Zazayi olarak adlandrlan bir grubun var olduunu da belirtmek gerekir.4 nl Krt kadn airi ve tarihisi Mesture Xanmi Erdelani (3), yazd Krdistan Tarihikitabnda Krmanc terimini Krma olarak kullanr. Yine, Krt airi ve dnr Ahmed

Xani de, 17. yzyln sonlarnda yazd nl destan Mem Zin`de Kurmanc veKrmanc terimlerini ayr ayr yerlerde ama ayn anlamda (Krt anlamnda) kullanmaktadr.5. Aslen krt olan sosyolog Ziya Gkalp, 1920`lerde kaleme ald bir almada konuylailgili olarak unlar yazyor:... Zazalara gelince, bunlar kendilerine (Arapa harfinin kesresi ile) Krt derler.

Kurmanclara da Krdasi veya Krdasi derler. Trkler ise Krt adn Kurmanclaraayrmlardr (4).Aratrmac Kemal Badll`nn ayn konuda syledikleri ise yle:Trkiye`deki Zazalar kendilerini asl Krt sayarak kendilerine Krd ve kendilerinin dndakalan Krtlere, daha dorusu Kurmanclara da biraz da kmeseme ile mterafik olarak-

Krdas (Krdms, Krtk) derler (5). 6. Baz yrelerde ise Krmanc terimi, sosyolojik bir ayrm ifade ediyor ve bey, airet reisigibi sfatlara sahip bulunmayan ya da airet mensubu olmayan sradan halk iin kullanlyor.Trk aratrmac Muzaffer Erdost, emdinli yresinde yapt bir aratrmada Krmanteriminin airet mensubu olmayanlar iin kullanldna dikkat ekerek yle diyor:Airet, kabilelerden ve hi bir kabileye mensup olmayan Krmanlardan meydana gelir...`Krman, airetinden birey, aile ya da kabile halinde ayrlarak bir baka airet iine

yerlemi olanlardr... (6).Dr. smail Beiki ise an kouda unlar yazyor:Krman, Krt demektir. Fakat Dou`nun feodal egemen snf kendini Krman kabuletmemekte, bu terimi ezilen, snrlen horlanan Krt halk iin kullanmaktadr...(7).

Burada hemen unu belirtelim ki Dr. Beiki`nin bu tesbiti, Krmanc ya da Krman teriminikullanan Krtlerin tamam iin geerli deildir. Kimi blgelerde, rnein Dersim-Erznganyrelerinde, bu tr bir ayrm yok. Sosyal stat bakmndan egemen pozisyonda olanlar dasradan halk tabakalar gibi Krmanc olarak adlandrlrlar.

Demek oluyor ki Krmanclarn (Zazalarn) nemli bir blmnn etnik kimlik ad olanKrmanc, Krdistan`n farkl blgelerinde yaayan ve Krtenin deiik lehelerini konuanKrtlerin ortak isimdir.

7. Bu yazya konu tekil eden Krmanc (Zaza) Krtlerinin kendilerine verdikleri ve yukardasrlanan teki ulusal kimlik adlarna ya da benzerlerine de, hem tarihi kaynaklarda ve hem de

gnmzde, deiik ekillerde (yer, kii, sosyal grup ad olarak) rastlamak mmkndr.Tarihi kaynaklardan bahsetmiken, bunlara ilikin bir ka rnek vermek yerinde olurkansndaym:

2


3/22

... Yunan yazarlarndan Polybe (Polibio)ìn M.. 200`lerde szn ettii `Cyrtii`,Starbonùn szn ettii Kp To (okunuu: Kirtii, anlam: Kirtiler) ve Romal tarihi Tito

Livio (M.. 54-M.S. 17) nun szn ettii `Cirtei`/ `Cirti`szcklerinin bugn bazblgelerde Dmli Krtlerinin kendileri iin kulland `Krd` ve bunun oul biimleri olan`Krdi`ya da Kirdi`szckleriyle neredeyse ayn olmalar gibi hususlar zerinde

durulmamtr. (7)Zaza szc bakmndan da durum farkl deil. Dersimli Krt yazar Dr. M. Nuri Dersimi,konuya ilikin olarak, BirinciDara`nn (526-486 M.E.) tarihinde Bisitun kitabelerindebahsettii Zuza mntkas: Krdistan n hali hazrda Zozan denilen mntkas ile ayn olduuve hatta Cezirede dahi bu namda bir yer mevcut olduu... diyor (8),Malmsanij ise ayn konuya u cmlelerle dikkat ekiyor:...Gerekten de M. . 526-486 yllar arasnda hkmdarklk yapm olan Dara (Dariyus)

zamannda, Babilè yakn olan Zazanadan sz edilir. Zaza adna, milattan binlerce ylncesine ait baka baz kaynaklarda da rastlanyor. rnein M.. 3000`li yllara ait olduutesbit edilen ve aa Mezopotamya`daki Mari`de bulunmu olan Smer tapnaklarndanbirinin adNinni-Zaza (Nini Zaza)`dr (9).

8. Krt dili zerine alma yapan yabanc aratrmaclardan bazlar, rnein Karl Hadank veArtur ristensen, Dmlilerle Goranlarn aslen Krt olmadklarn, bunlarn Hazar Denizi`ningneybatsndan gelen Deylemler olduklarn ileri srmlerdir. ristensen, Dmliszcnn, harflerin yer deitirmesi suretiyle Deylem szcnden trdeini ilerisrmektedir.Kanmca bu gr eitli ynlerden zaaflar ieriyor ve sonu olarak doru deil.8.1. Bu tezin savunucular, Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerin Dmli szcnden okdaha yaygn olarak kullandklar Krmanc, Krd ve Zaza etnik kimlik adlarn yoksaym, tezlerini sadece Dmli zerine temellendirmilerdir.8.2. Bu grn savunucusu yazarlar, Dmli scnn yazl kaynaklarda da geen 20`yeyakn varyantn grmezlikten gelmi, tezlerini szcn bir tek varyant zerineekillendirmiler. Nitekim bu noktaya dikkat eken Krt yazar Malmisanj, ... `Dmli`nin`Deylem szcnden kaynaklandn iddia edenler Dunbuli` szcnn neyin nesiolduunu izah etmemilerdir.

Kanmca Dmli` szc Dunbuli`veya Dunbeli`szcnn deiiklie urambiimidir, der (10).8.3. Bu gte olanlar, Dmli szcnn kayna ile ilgili olarak ileri srlen tekigrleri, rnein bu szcn byk bir Krt airet konfederasyonu ad Ml, Mli veMlan,ya da Krdistan`da bir kalenin ad olan Dunbul (Donbol) szckleri ile balantskonusunda yazlanlar gzard etmilerdir.

8. 4. Bu tezin sahiplerinin nemli bir dier eksii ise, Dmlilerin Deylemlerin devamolduklarn ileri srerlerken Dmli ve Deylem terimleri arasnda ba kurma dndagrlerine dayanak tekil edecek kantlayc bilgi ve belge sunamamalar, Dmlilerin Krtolduklarna ilikin bilgiler ieren pek ok kayna ise gz ard etmeleridir.8.5. Dili, adeta halk ya da ulus olmann tek kriteri haline getirmek ise sz konusu kesimlerinayr bir yanlldr. Gnmzdeki rneklerden de anlalaca gibi, farkl halklar ayn dilikonuabilecekleri gibi, kimi tarihi koullarn sonucunda ayn ulusun mensuplarnn birden okdili konumas da mmkn olabilir.

Beri taraftan Dmli teriminin Krtlerin bir blmne ait bir ad, dier bir deyile DmlilerinKrt olduklarn ortaya koyan ok sayda kaynak var ki bunlardan bir ka tanesine

deinmekte yarar var:Dnbli adnn yazl kaynaklarda ok deiik biimlerde getiini daha nce belirtmitik.Dnbli adndaki Krt kabilesinden szeden bildiimiz- en eski tarihi Mesudi`dir. Arak

3


4/22

Poladya`nn aktardna gre Mesudi (lm tarihi: 956) ad-Dababile (Dunbili) kabilesininSuriye`de yaadn yazar...`14. Yzylda yaam olan Mecdeddin Yakub Firuzabadi (1329-1414) de Arapa olarak

yazd El-Kamusul-Muhit adl nl szlnde, bu szcn (Dimili szcnn M..)doru biiminin Dunbul olduunu ve bunun daha nceleri Musul civarnda yaam olan

bir Krt airetinin ad olduunu kaydeder. Firuzabadi`nin bu aklamas, hem bugnkDimili szcnn asln, hem de bunun bir Krt airetinin ad olmasn belirtmesi asndannemlidir.(...)`Dunbulilerin Krt olduklar genellikle kabul edilir. rnein bu slaleye mensup olup 995`telen bir bey,Emir Sleyman Kurdadyla bilinir. Tarihsel kaynaklarn yazdna gre, ayn

slaleye mensup olan beylerden Emir Ehmed Begìn (lm tarihi: 1472)Krte bir divanvard ve bu divan Krtler arasnda Hafz- irazi`nin divan kadar deerliydi... (11).(...)Basile Nikitine`nin Farsa bir el yazmasndan aktard bir blmde, Dunbulilerin(Donbolilerin) adlarn Dunbul (Donbol) kalesinden aldklar belirtilir. Bu kaleden ise

bazenDiyarbekirìn dalk kesiminde, bazen Frat Nehrikysnda, bazen TrklerinKaracahisar(Qerecehisar) dedii fakat Dunbul (Donbol) Kalesi olarak nl olan bir kale,bazen deKrdistan`n ortasndaki bir kale diye sz edilir...(12)Malmisanj, bahsi geen Dunbul Kalesi hakknda bir aklamann da Ali Ekber Dxuda datarafndan yapldn belirtiyor ve ona ait u paragraf aktaryor:

Dunbul, Diyarbekir yresindeki bir dan addr. Azerbaycan Dunbulilerinin reisleri aslenbu yredendirler ve Krdistan`da Dummel/Zaza diye nldrler. (italikler Malmisanjà ait)(13)Konun dikkate deger yanlarndan bir tanesi de Krdistan`n kuzeyinde Krmancca (Zazaca)konuanlar iin kullanlan Zaza teriminin, Gney ve Dou Krdistan`da Kurmancca(Krdaski) lehesini konuanlara da verilen bir ad olmasdr ki bu bilgi yazl kaynaklarda damevcuttur: ...rnein, Muhemmedi Xal`n 1960`da Gney Krdistan`daki Sleymaniye`de yaynlanan

Ferhengi Xal adl Krte szlnde, Zaza lehesi, Kurmanci olarak bildiimiz leheanlamnda kullanld gibi, Dou Krdistan`dan Muhemmed Teqi brahimpur da Farsa-

Krte szlnn giriinde, adn Behdinan (Badinan) yresinden alan Behdinan lehesine(Yani Kurmanci lehesine) halk arasnda Zaza denildiini belirtir... (14)Getiimiz yl yani 2006 ylnda, Gney Krdistanà yaptm iki gezi srasnda, konuyu kimiKrt aydnlaryla konutum. Yantlar zetle 15-20 yl ncesinde kadar byleydi, kurmancikonuanlara Zaza deniliyordu ama son dnemde bu terim pek kullanlmyor, eklinde oldu.

Dier bir deyile onlar da yukarda verilen bilgiyi doruladlar.te yandan, kimi yabanc yazarlarn Zaza ya da Dmli lerin aslen Krt, konutuklardilin ise Krte olmadna ilikin grleri, Dmlilerin kendilerini ne ilgilendirmi ne deetkileyebilmitir. Onlar, oldum olas kendilerini Krt, dillerini de Krte olarak grm, Krthalknn bir paras olarak onun zgrlk mcadelesinde yerlerini almlardr.

Krmanclar (Zazalar) Krt Grmeyen Tez Son Dnemde Neden Gncelleti?Krmanclarn (Krdlarn/Zazalarn) Krt olmadklar eklindeki grn ksmen yaygn olaraktartlmas ve saylar az da olsa Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerin de bu ie

bulamalar, 1980 ylndan sonra ki dneme rastlar. Bu tarihten nce Krmanc (Zaza) Krtlerierisinde, kendi etnik kimlii, daha dorusu krtlyle ilgili olarak her hangi bir kuku yada tartma sz konusu deildi.

4


5/22

Kuku yok ki bu dnemde byle bir tartmann balatlmas Krmanclarn (Zazalarn) etnikkkeni ilgili olarak yeni verilerin ortaya kmasnn bir sonucu deildi. Nitekim, sz konusugr savunanlar, bu gn hala da iddialarna dayanak tekil edecek ciddiye alnr birinceleme-aratrma almas yapabilmi deiller. Bunu yapamyorlar, nk Krmanccakonuan Krtlerin tarihi, kimlii ve mcadelesi, onlara bu ans tanmayacak kadar aktr. O

halde, bu duruma hangi nedenler yol at, ona bakmak gerekir.1. Bence olayn temel nedeni, 1980 askeri darbesinden sonra devletin, Krtleri blpparalamak amacyla, Alevilerle Zazalarn Krt olmadklar ynnde harcad ve bu gnhalen de harcamakta olduu youn abadr.2. 1980 faist askeri darbesinin ardndan gelen youn bask ve terr ortam, sol ve demokratikglerin ald yenilgi, bunun sonucu olarak ortaya kan moral bozukluu ve umutsuzluk! Budurum ise bir ok insan mcadeleden uzaklatrp pasifletirmekle kalmad, bir ounu yeniaraylara itti, bir utan tekine savrulmalarna neden oldu.Etnik ya da dinsel kimlik inkar ve bunlardan kan, bask dnemlerine zg sosyolojikolgular olduklarn gz nne alacak olursak, bu gelimeye amamak gerekir.T.C. snrlar iersinde Krt olmann ve Krt olarak yaamann glkleri gznne alnrsa;

geriye gidii ifade eden bu tr bir sosyolojik dnme de armamak gerekir.3. Smrgecilie kar mcadelede younlaan Krt rgtlerinin, lehe ve dini inanfarkllklar trnden ie dnk sorunlara yeterince eilememeleri ve zme ilikingrlerini kamuoyu nnde gerei gibi tartmam olmalar, buna ek olarak zellikle dePKK`den kaynaklanan kimi tepeden inmeci, otoriter yaklamlarn kimi kesimlerde yaratttedirginlik.4. Bu arada yeri gelmiken, baz ermeni evrelerin bu dorultuda harcadklar abalara daksaca deinmekte yarar var. rnein, Erivan niversitesi retim ylerinden GarnikAsatrianbunlardan biridir. Bir dnem Avrupa lkelerini sk sk gezen ve bu konuyla ilgiligrme ve toplantlar yapan Asatrian, Piya dergisinin 14. saysnda konuyla ilgili olarakunlar yazyordu:

"Zaza halkn kesinlikle Ermeni halkndan ayr dnemiyorum. Zazaistan ve Ermenistanbizim mterek vatanmzdr. ...

"Zaza halk nmzdeki 10-15 yl iinde Ortadou'nun nemli siyasal faktrlerinden biridurumuna gelecektir. Fakat bu gelimenin olmas iin ok almak gerekiyor.Grld gibi G. Asatrian grnrde bilim adam sfatyla konuuyor ama syledikleri,akademik almann snrlarn aan politik nitelikli eylerdir.Asatrian ve evresi bir ara, Erivan'da Zaza halkna ilikin bilimsel almalarnyaplabilecei bir Zaza Kltr Merkezi" oluturmaya, ayrca da "Dersim" adl vir dergikarmaya alyorlard ki bu da olduka dikkat ekiciydi. Bilindii gibi Erivan`da Zazalaryaamyor.

Genetik Bir Aratrma le Yinelenen Bir Gerek:

Almanya`da kendi dalnda ciddi bir otorite olan Leipzig Max-Blanc Enstits, NorveBilim ve Teknoloji niversitesiile Londra HGI DNA Refernece Laboratory, NationalBlood Service (HGI DNA Aratrma Laboratuvar, Ulusal Kan Merkezi) tarafndan, farklKrt gruplarnn genetic adan durumlarn saptamak zere ortaklaa yaplan bir aratrmannsonular, Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerin etnik kkeni ile ilgili bilimsel veriler ortayakoyuyor.Genetic alanda Uluslarars ne sahip bilimsel bir yayn organolan Annals of HumanGenetics dergsinde yaynlanan aratrma sonular, Krmanc (Zaza) Krtleri ile teki Krt

gruplarnn bu adan farkl olmadklarn aa karyor.Ivan Nasidze, Dominique Quinque, Murat ztrk, Nina Bendukidze ve Mark Stonekingtarafndan hazlanan mtDNA and Y-romosome Variation in Kurdi Groups (Krt

5


6/22

Gruplarnda MtDNA Kromosomu Deiiklii)balkl makalenin giriinde belirtildiine gre,aratrma, Trkiye`de yaayan Kurmancca ve Zazaca konuan Krtlerle, Grcistan`dayaamakta olan Kurmmanca konuanlar kapsyor. Rapor`un girindeki zet blmnde syledeniliyor:...Mevcut veriler, teki Krt gruplar, Avrupallar, Kafkasya, Bat ve Orta Asya gruplarna

ait verilerle karlatrldnda, hem mtDNA hem de Y-cromosomu bakmndan, KrtGruplarnn etnik olarak en yakn olduklar Gruplar Bat Asyallar, en uzak olduklarGruplar ise Ortasyallardr... Yine elde ettiimiz sonular, Zazaca konuan Grubu kkenolarak Kuzey ranl gsteren grlere de hakllk kazandrmyor. Bunlar(Zazaca konuanlar

M..) byk oranda genetik olarak teki Krt Gruplaryla benzetirler...Sosyolyoji ve tarihten sonra tp biliminin de vard bu sonu, Krtlerin etnik kkeni ile ilgiliiki tezi birden, bir daha bellerini dorultmayacaklar ekilde rtm oluyor. Bunlardan biri,1923`lerden beri Trk milliyetileri tarafndan ne srlen Krtler aslen Trktr tezidir.Geri Trk devletini kuran rk-venler bilerek byle bir yalana sarldlar ve syledikleri hi

bir zaman inandrc olamad ama yine de yukarda deinilen aratrma sonularnn bu teziolarak br kez daha yerle bir etmesi olumludur. stelik sz konusu bilimsel aratrma sadece

Krtlerin Trklerle ayn soydan gelmediklerini ortaya koymakla kalmyor, Krtlerin,aratrma kapsamna giren gruplar ierisinde en uzak olduklar grubun Ortaasyallar, yaniTrklerin de aralarnda bulunduklar grup oldugunu gsteriyor.flas eden ikinci tez ise hi bir ciddi bilgi ve belgeye dayanmakszn ortaya atlan zorlamaZazalar Krt deiller tezidir.

Gemie Baka Adan Bir GezintiKrmancca konuan Krtler ne zamandan beri bu gn zerinde bulunduklar topraklardayayorlar? Bu soruya kesin bir yant verebilecek durumda deiliz. Ancak bu tarihin haylieskilere uzand da bir gerektir.arlk Rusyas Cografya Kurumu (ZIRGO)`ya ait belgeler arasnda yer alan 1863 tarihliDersim Krtleri balkl bir raporda Krtlerin blgeye yerletii dnemi kesinlikle tesbitetme olana yok. Tahminlere gre, bu dnem, Ermenistan`n ykld zamana rastlar...deniliyor (15).Yunan ve Romal tarihilerin Cyrtilerle ilgili olarak verdii bilgilere yaznn daha nceki

blmlerinde yer verilmiti.Dersimli aratrmac Dr. M. Nuri Dersimi ise Krmancca (Zaza) konuan KrtlerinDersim`deki varlklarnn Med`ler dnemine kadar uzandn gl bir ihtimal olarak dilegetirmektedir (16).Ayn yazarn aktardna gre, nl Krt tarihisi M. Emin Zeki, Hlasat Tarih El Kurd Kurdistan adl kitabnda, Krt Mlan airetine mensup 55 airetin nce Abbasiler, daha

sonra ise Osmanl Padiah Sultan Selim zamannda Dersim`den g ettiklerini ve ElCezire`nin kuzey mntkasna (bu gnk Irak-Trkiye snr) yerletiklerini yazyor vebunlarn isimlerini tek tek sayyor.

eref Han Bedlisi tarafndan 1597 ylnda tamamlanm olan Krt tarihi kitab erefnamede, Dinbililerin bu gn Trkiye snrlar ierisinde bulunan Krdistan n Cizra Botanyresinden Iran Azerbaycan`na bal Xoy yresine g ettikleri, bunlarn bata zdi dininemensup olduklar ve zamanla dillerini unutarak Trke rendikleri belirtilir (14).

Maslmisanj, ayn konuya ilikin olarak Dr. O. Blau`nun Nariten ber Kurdise Stmme(Zeitsrift der Deutsen Morgenlndisen Gesellsaft, Leipzig, Bd: 16 (1862), s. 617-618)

eserinde yer alan u alnty da aktaryor:Dunbeli... bugnKzlba taifesinden saylan bir Krt kabilesidir. Hepsi Trkekonuurlar ... Xoy vilayetinde yaarlar . (17)

6


7/22

Kuzey Krdistan`nn, kuzey-batsnda konuulmakta olan Krmancca (Zazaca) lehesinin,Krdistan`n gneyi ile gney-dousunda konuulmakta olan Hewramanca / Goranca ile olanyaknl da, zerinde dikkatle durulmaya deer noktalardan biridir. Bilindii gibi,Hewraman, Irak Krdistan`nda, Sleymaniye kentinin gney dousunda, Iran-Irak snrnn

iki yakasnda yer alan bir blgenin ad, Hewramanlar ise burada yaayan Krtlerdir.Hewraman ya da Goranlarn bir kesimi mslmandr. Bir ksm ise Ehli-Hak inancnamensupturlar. Bu inancn, Irak Krdistan`nn gney kesimlerinde, Musul-Kerkk ve ransnrna kadar uzanan blgede dank halde yaamakta olan mensuplar Kakay, inancnkendisi ise Kakyilik olarak biliniyor. Bu inan mensuplar ile Trkiye Krdistan`nn kuzeyve bat kesimlerinde yaamakta olan Alevi inancna mensup Krtler arasnda, hem dini inan,hem de gelenek ve tre ynnden var olan byk benzerlik de gzard edilmemesi gereken birdurumdur. Hewramanca lehesinin, Avesta diline ok yakn, kimilerine gre ise en yaknolmas da dikkat ekilmesi gereken nemli noktalardan biridir.

Yine gnmzde ounluu Irak Krdistan`nda yaamakta olan zdi Krtlerle, Krmancca

(Zazaca) konuan Krtler; zellikle de Alevi olanlar arasnda hem dini inan, hem gelenek vetre itibariyle var olan benzerlikler de dikkat ekicidir.

Btn bu zelliklerin yansra, bir ok Krt airetinin, hem konutuklar lehe ve hem de diniinan ynnden homojen bir yapya sahip olmadklar noktasn da gzard etmemek gerekir.Bunu, baz rneklerle biraz amaya alalm.

Demenan ve Alan airetlerinin Dersim`de yaayanlar Alevi inancna mensup olup Krmancca(Zazaca) lehesini konuurlar. Alan aireti, Diyarbekir `in kuzeyindeki Piran blgesinde deKrmancca konuur fakat alevi deil, snni mslmandr. Buna karn Wan (Van)-Aryresindeki ayn airet mensuplarnn lehesi kurmancca, dini ise mslmanlktr. Heyderan /Haydaran aireti, Dersim`de krmanc (zaza) - alevi, Diyarbekir`in kuzeyine den blgedekrmanc (zaza) - mslman, Wan-Hakkari yresinde kurmanc-mslman, GneyKrdistan`nn Hewlr (Erbil) yresinde ise soran - mslmandr. Geri Hewlr blgesindekiHaydaranlarla, teki yrelerdekiler Haydaranlar arasnda airetsel ba olup olmadndanemin deiliz ama ayn isme sahip olularn sradan bir gelime olarak da kabul etmek dezordur. Lolan, Dersim ve evre blgelerde bir Krmanc (Zaza)-Alevi airetidir. Trkiyesnrlarnn gneyinde, Iran-Irak snr zerinde bulunan bir blgenin ad Lolan`dr ve buradayaamakta olan airetlerden biri de yine Lolan adn tamaktadr. Bu yredeki Lolanlarnkonutuklar lehe Soranca, dinleri ise mslmanlktr. Karsanan aireti Dersim`de krmanc-alevi, ewlig (Bingl) iline bal Ki ilesinde kurmanc-alevidir. Dersim-Erzincan yresinde

yaamakta olan Mlan ile Dersim-Erzincan, Erzurum, Mara ve teki blgelerde yaayanButkan aireti mensuplar kimi yerlerde Krmancca (Zazaca), kimi yerlerde ise Kurmanccakonuurlar. Dinleri ise baz yrelerde alevi, baz yrelerde mslmanlktr. Dersim`dekiekak (Sekak) airetinin (Trkede: Savak) lehesi Kurmanccadr fakat dinsel olarak iki

blme ayrlm durumdalar; bir blm alevi, bir blm snni mslmandr. Ayrca buairet ile ran Krdistan`nn kuzey kesiminde yaayan ve Kurmancca konuan ikaklararasndaki isim benzerlii, bunlarn ayn airetin mensuplar olduklar ihtimalini de aklagetirmektedir. Kuzey Krdistan`n kuzey kesimlerinde yaamakta olan Xormek (Hormek)airetinin de bir blm Kurmancca, bir blm Krmancca konumaktadr. Bunlarnda bir

blm alevi, bir blm snnidir. Dersim`de Kurean airetinin byk ounluuKrmancca konuurken, Semsr (Adyaman) ve Antep blgesinde yaayanlarn tamam

Kurmancca konumaktadrlar. Bu gn Irak Krdistan`nn Duhok ili evresinde yaamaktaolan zdi Kurt airetlerinden bir tanesinin ad Dmli, lehesi ise Kurmanccadr.

7


8/22

Buraya kadar verilen rnekler, Krtlerin duragan ve homojen deil, nemli lehe ve diniinan farkllklarn bnyesinde barndran dinamik bir toplum olduklar gereini ortayakoyuyor.

Krtler, ayrca eskiden beri hem kendilerine ait lkede ve hem de Krdistan`dan darya

doru yer deitiren bir halktr. Tabi burada kullanlan yer deitirme kavram, sadecegnll yer deitirmeleri ihtiva etmiyor. Ondan daha nemli ve arlkl olarak politikiktidarlar eliyle gerekletirilen zoraki gler, dier bir deyile srgnler ile sava ve dogalafetler sonucu gerekleen zorunlu yer deitirmeleri ifade etmektedir.

Bu konunun aratrlmas, Krt tarihileri bata olmak zere tarihilerin iidir. Biz de bu iionlara brakalm ve Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerin bu gn zerine yaadklartopraklara gelilerine ilikin somut bir olaya yer vermekle yetinelim.

Kimi belgelerden, Krmanc (Zaza) Krtlerine ait en byk g dalgalarndan birinin 16.yzyln balarnda yaad anlalyor. Trk yazar, tarihi Iak Sungurolu, bu konuda

unlar yazmaktadr:"... ah smail ise, zaptettii blgelerde emniyeti temin etmek iin kendi tebaasndan olan

Dinbilli airetini tedibe giriince etrafnda bulunan btn Irak Krtleri korkularndan batyadoru kamaa balamlar ve gelip Van, Bitlis, Diyarbekir, Harput gibi dalk blgelere

yaylmlar ve bunlardan bir ksm bilhassa sarp dalara ve vahi mee ormanlarna sahip veayn zamanda yol ura da olmayan Dersim'i bir yurd olarak semiler ve buraya

yerlemilerdi... (18).

Bu alntda ad geen ve gnmzde Krmancca konuan Krtlerin youn olarak yaadklarDersim ve yakn evresine, o dnemde emigezek, teki adyla Melkii Beylii hakimdi.eref Han Bitlisi`nin, erefnamede bu Beylik hakknda verdii bilgilerin bir blm yle:

" ksma ayrlan Melkiiler Krdistan'da byk ihtiamlar, hizmetilerinin,taraftarlarnn ve kendilerine bal olanlarn okluuyla n yapmlardr... lkeleri ise

genilik ve nem bakmndan, uzak yakn herkese 'Krdistan' zel adyla tannd; yle kiberat ve emirnamelerde ve dier sultanlk belgelerinde bu ad getii zaman, yalnz bu nemlivilayet anlalr; ayrca Krtler arasnda 'Krdistan' szc getike, bundan yalnzemikezek Vilayeti kastedilir"(19).

Osmanl devletinde nfusa ilikin kayt ve istatistikler ounlukla Mslman-mslmanolmayan esasna gre dzenleniyordu. Ancak bu, gerektiine belgelerde etnik kimliklere yerverilmedii anlamna gelmez. Bir asimilasyon politikasna sahip olsa da, Osmanl

mparatorluu bu alanda Trkiye Cumhuriyetinden daha ileri ve tolerasnl bir politikayasahipti. Osmanl`da her hangi bir halkn, dini inancn ya da lkenin ad yasakl deildi. Buyzden de resmi kayt ve belgelerde Krt ve Krdistan terimlerine rastlama bakmndan herhangi bir sknt sz konusu deil. Krdistan, Krtlerin lkesinin resmi adyd ve Krtlerleilgili belgelerin arivlenmesi de bu esasa gre yaplmaktayd.

Arnavut asll Osmanl yurtta emseddin Sami, 1989-1998 yllar arasnda yaynlad ilkTrke Ansiklopedi olan Kams ul-A`lm da Krdistan`n kuzey snrlar tarif edilirken,Bu itibarla, Osmanl mparatorluunda, musul ilinin byk blm, yani Dicle`nin solundabulunan yerleri ve Wan ve Bitlis illeriyle Diyarbekir ve Mamuretlaziz (Elaz M..) ilininbirer paras veDersim Sanca (ab) Krdistan`dan saylr, deniliyor. (20)

Trk Generali Kazim Karabekir`in, Krt sorunu ile ilgili olarak 4 Haziran 1923 tarihine GenelKurmay Bakanlna sunduu raporda, yaplmas gerekenlere ilikin nerilerini sralarken,..Krtln zayf zamanmzda tevikata kaplarak hem kendilerini mahf hem de bizi izrar

8


9/22

etmeleri pek muhtemel olduundan iki mhim Trk kanal ileKrdistan (ab) ksmablnmelidir. Bu kanallarn(1) imlden Cenba doru Hasankale-Malazgrt-Bitlis-Siirt-Cizre,(2)Erzincan-Plmr-Nazmiye-Palu (ab)-Ergani-Diyarbekir-Mardin,(3) arkdan Garba Karakse-Malazgirt-Mu-Gen-Palu,

(4) Siirt-Diyarbekir yani Dicle boyu. Bunlardan en mhimiMalazgirt ve Nazmiye (ab)mntklarna kuvvetli Trk kylerinin yerletirilmesidir, denilmektedir. (21)Grld gibi Kazm Karabekir iin de Kristan`n kuzey-bat snr Erzincan`dan balyor,doal olarak Dersimì de kapsyor. stelik, Karabekir, Malazgirt-Dersim hattn en tehlikeli

blge olarak grm olmal ki oraya zel olarak dikkat ekiyor ve kuvvetli Trk kylerininbu hat zerine yerletirilmesini istiyor.Osmanl belgelerinde hangi leheyi kouursa konusun, Krtler ekrad olarak adlandrlyor.Ekrad arapada Krtler demektir. rnein, 16. Yzyla ait tharir (kayt) defterleiniincleyen Prof. Dr. Mehmet Ali nal, bu defterlerde 17 Krt grubunun adnn getiinisylyor ve bunlardan bir kan sayyor. Bunlar ierisinde Ekrad Dmli ve EkradDisiml diye iki grup ismi geiyor (22). Ekrad Dmli bu gnn Trkesiyle Dmli

Krtleri, Ekrad Disiml ise Dersim Krtleri demektir.Bu gn Dersim`de kendilerini Dmli olarak nitelendiren her hangi bir airet ya da grupmevcut deil. Krmanca (Zazaca) konuan Krtler iin Dmli adn, yredeki kurmanclarkullanyorlar. Bir ihtimal, 16. yzyl da Dmli olarak bilinen sz konusu Krtler, dahasonralar g ettiler. Siverek yresinde, yaamakta olan Kirmanclarn en azndan bir

blmnn Dersim`den gitikleri halk arasnda syleniyor. Bu yrede bulunan YmazGneyìn kynn ad .`dr.Gnmzde Dersimìn Dou kesiminde yer alan ve halk arasnda says 12 olarak gsterilenairetlere, blgede verilen ortak isim, 12 Air Dsmi (12 Dersim aireti) ya da Dsmiyanya da Dsman/Dsmji (Dersimliler) dir.Padiahla ait 29 Ocak 1782 tarihli bir cezalandrma emirnamesinde, cezalandrlmalaristenen Dersimli Krtler Ekrad ey Hasanlu ve Desiml ve Gvanl diye saylmaktadr.(23) Ekrad szcnn Arapada Krtler anlamna geldii biliniyor. eyh Hasanlu iseDersimìn bat kesiminde yerleik olan byk airet konfederasyonunun ismidir ve bunlar datipki Desiml grubu gibi Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerdir.Dersim`de yukarda bahs edilen kesimleri birbirlerinden ayrd etmek iin Dsmiyman /dsmji Sxhesenan / xhesenji ya da Sxhesen Dsim (Dersim ve Seyhhasananlar yada Seyhhasan ve Dersim) yaygn olarak yaplan bir ayrmdr ki bu durum halk trklerine deyansyor.

Daha nce bahsettiim, arlk Rusyas arivinde bulunan ve 1863 ylna ait Dersim Krtleri

balkl raporda, bu blgedeki Krtler 5 grup halinde tasnif edilmektedir:1. Dersimli.2. Balabanl.3. arakl.4. eyh Hasanl.5. Krel.

Burada ismi saylan her be grup da Krmancca (Zazaca) konuan Krt airetler ya da airetgruplardr.Yeri gelmiken, airet adlarnn sonundaki l ya da li ekleri, bu isimlerin Krteasllarnda yok. Bu, sz konusu adlar Trke yazlrken eklenen Trkeye ait soneklerdir.

Krtede airet adlarnn sonuna bir cogul eki olan an gelir. Dersim krmanccasnda aynsonekin /n ve o/on formlar da var. rnek olarak verecek olursak, sz konusu 5 airetya da airet grubunun Krte orijinalleri u ekildedir:

9


10/22

Dsman ya Dsmyan, Balabanan / Balavanan / Bolevanan, arekan, xhesenan ve Kuran.Doaldr ki an yerine on ya n ekleri geldiinde isimler de ona gre ekil alrlar:Balaban/ arek, xhesen,... gibi.Yaznn baka blmlerinde de deinildii gibi Dersimli ve eyh Hasanl, yan Dsimanve ixhesenanlar bir airet deil, bnyelerinde birden ok aierti barndran airet gruplardr.

Dsim airetleri, bu gnk Dersim`in dou, ixhesenanlar ise bat yakasndalar.Etnik ynden Krtler incelenirken gz ard edilmemesi gereken nemli noktalardan biri deudur. Kendilerini ve lehelerini deiik adlarla (Krmanc, Krd, Zaza, Dimili, Soran, Goran,Kakayi, Germiyan vs.) adlandran Krtler, sra entellektel almaya ve zellikle de politikdile geldiinde, sz konusu yerel isimleri genellikle bir yana brarkyor, ortak etnik kimliiifade eden Kurd (Krt) terimini kullanyorlar. O nedenle de hem yabanc aratrmaclarlayaplan konumalarda ve hem de Krtler tarafndan yabanc dillerde yazlan eserlerde, szkonusu yerel isimler yerini ortak isim olan Krde ya da ona denk den terimlere terketmektedirler.

20. Yzylda Krmancca (Zazaca) Konuan Krtlerin, Krt Yurtsever Mcadelesindeki

Rolleri

Yukarda yaplan ksa tantmdan sonra artk Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerin 20.Yzylda, Krt direnilerinde ya da zgrlk mcadelesinde oynadklar rol ele alabiliriz.Bu konuya deinirken de sze, Krt zgrlk mcadelsinin 20. yzyln balarndan itibarenkimi ynlerden yeni bir dneme girdiine deinerek balamakta yarar var. rnein, Krtaydnlar ilk kez bu dnemde bir araya gelerek ulusal nitelikli rgtler oluturdular. Dini vemezhebi ne olursa olsun ya da hangi leheyi konuurlarsa konusunlar, aydnlar bu rgtleri

birlikte kurdular ve onlarn ats altnda birlikte altlar. Elbet bu da, Krt toplumunungeleneksel rgtlenme biiminden ve onlarn mcadele tarzndan farkl, ondan daha ileri birdurumu, baka bir deyile bir sramay ifade ediyordu.Yine ayn dnemde, Krtler yayn alannda da o gne kadar yapmadklar ya dayapamadklar eyi baararak aktif denilebilecek bir alma ierisine girdiler. Krt aydnlar,her frsatta halk okuma-yazma renmeye davet ederken, Krt dili ile yazma abas da hzkazand. Bu ve benzeri almalardan tr, yzyln bandan 1923 ylna, yani MustafaKemal dnemine kadar sren nisbeten ksa dnemi, Krt halk bakmndan bir bilinlenme vehareketlenme, bir rnesans dnemi olarak adlandrmak yanl olmaz.1898 ylnda, airAhmed Xasi, Mewlid Krdi adyla Krmancca (Zazaca) bir mevltyazd. Xasi, bu eseri neden kend ana diliyle yazd? nk o bir Krt yurtseveriydi ve elbettekendisini, ana dilinde eser vermeye iten balca neden de buydu. Krtlerin kendi ana dilleriniher yerde serbeste konumalar, onunla okuyup yazmalar ve onunla dua etmeleri, Xasi iin

byk nem tayordu.te yandan, 20. yzylda kurulan ilk Krt rgt Krdistan Azmi Kavi Cemiyeti`dir ki buCemiyetin kurucularndan biri de Kurdizade Ahmet Ramiz`di. Ahmet Ramiz, Diyarbekir`e

bal Lice Krmanclarndan, baka bir deyile Zazalarndand.

Baz kaynaklar, 1908 ylnda, stanbul`da kurulan Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti`ninkurucularndan birinin de yine ayn kii, yani Kurdizade Ahmed Ramiz olduunu

belirtmektedirler.

1912`de kurulan Krt Talebe Hevi Cemiyeti`nin kuruluunda da Krmancca (Zazaca)

konuan Krtlerin olduka aktif olduklarn gryoruz. Bunlardan tanesi, Dr. Fuat,Teyyib Ali ile adiy Paloyi idiler. Bu ateli Krt yurtseverlerinin her de 1925 ylndaey Sid nderliindeki Krt Ulusal Direniinin ardndan Diyarbekir`de idam edildiler.

10


11/22

Ayn dnemde stanbul`da kurulan rgtlerden biri de Krdistan Muhiban Cemiyetiydi.Yaznn daha nceki blmlerinde ad geen Dersimli Krt yazar M. Nuri Dersmi`nin,Cemiyetin kurucu ve yneticisi olarak ismini verdii kiiler, Dersim ve evresinin Krmancca(Zazaca) konuan Krtleridir. Dersimi`nin verdii bilgiye gre, Cemiyetìn nde gelen

kurucusu ve bakan Dersimli Mle Xdr (Mle Hdr) idi. Bundan ayr olarak da yineDersim`li Miralay Halil Bey, kardei Hasan, Erzincan`li Ali Paa, Plmr`l (Dersimèbal bir ile) Sey brahim (vrayim), yazarn bahsettii kurucu ve ynetici kiilerdir.Dersimi, Dernein sekreterlii grevinin ise kendisi tarafndan yerine getirildiini dilegetirmektedir. (24)M. Nuri Dersimi, o dnem Dersimli Krt yurtseverlerinin yapt almalar zerindedururken, Kureanl (25) Sleyman Cavu`tan da bahsediyor. Onun verdii bilgilere greDersimli Sleyman avu Balya Madeninde alan 1200 iinin lideridir. Yazar, aynyllarda Balya`ya gizlice silah gtrdn, Sleyman avuà teslim ettiini, onun da

bunlar orada bulunan Krt iiler arasnda dattn, amalarnn, gerektiinde Krtyurtseverlerine yardm etmek olduunu belirtiyor. Dersimi ayrca, o dnem Amerika`da

yaamakta olan Dersimli Krtlerle stanbul`da bulunan Krtlerin dernee sahip ktklarn,destek verdiklerini de yazmaktadr. Bu durum ie, yurtseverlik duyularnn sadece aydnlararasnda deil, sradan kitle arasnda da canl olduunu ortaya koymak bakmndan nemlidir.

Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerin, Kurmancca konuanlara oranla daha arlklyasadklar Dersim blgesi, 20. Yzyln balarnda, Osmanl Devleti iin en ciddi baarlarndan birini tekil etmekteydi. Bu yllarda, Dersim ve evresinde, Osmanl askerigleriyle ile yre halk arasnda ok sayda atma yaand. Devletin blgedeki askeriharekatlar duruma gre bazan dar bir blge ile snrl kalrken, bazan geniliyor ve btnyreyi kapsayan bir bykle ulayordu.

rnein, 1907 ylnda, Osmanl ordusu Dersimè kar harekete geti ve youn atmalaryaand. Bu, daha nceki operasyonalarn bir devamyd. Krt airetlerinden Qozan, emkanve Reikan`lar blgenin gney batsnda yer alan Ali Boaz evresinde byk bir direnigstererek Osmanllarn emellerine kavumasn engellediler. Sz konusu airet,Krmancca (Zazaca) konuan airetlerdir.

Youn direni nedeniyle istilaclar baarya ulaamadlar ama iin peini de brakmadlar vehazrlklarn tamamlar tamamlamaz,1908`de bir kez daha saldrya getiler. Bu seferekatlm olan asker says, 1907`dekine oranla 4-5 kat daha fazlayd. Dersimè bal Hozat,emigezek, Pulur (Ovack), Nazmiye ve Pertek blgeleri, fiili atma alanlar haline geldi.

1907 askeri harekatnn gerekletii yerler, esas olarak Krmncca (Zazaca) konuan halknyaad alanlar iken 1908 harekat evreye dogru geniledi ve Krmancca konuanlar gibiKurmancca konuanlarn yaadklar alanlar da iine ald. Buna karlk Dersim Krtleri delehe farkna bakmakszn birlikte ka koydular.

Birinci Dnya Sava`nn balad yllarda, Krdistan`n bir baka yresi olan Bitlis`te ulusaldireni gndeme girmiti. Rusya`nn Bitlis Bakonsolosu irkov, 1912 ylnn Temmuzaynda hazrlad bir raporda, Krt halknn genel durumuyla ilgili olarak unlar yazyordu:imdi Krtler arasnda ulusal bir ruh ve uyan var ve bu durum, giderek lkenin tm

sakinleri arasnda yaygnalyor (...) Krtler Bitlis ve dier kentlerde yabancboyunduruundan kurtulmak istiyorlar. Bunun iin de Siirt kentinde, Xerzan (Garzan) ve

Botan`da; Bitlis`te, Hzan ve Mutki`de, Diyarbekir kentinde; Mardin, Nusaybin, Midyat,Cizre, Silvan`da; Musul kentinde, Zaho, Sleymaniye ve Kerkk`te; Van ilinde, Bakale,

11


12/22

Dblkn ve Gurcan`da ba kaldrp devlet kurumlarna, silaha ve zahireye el koymak veblgede bir Krt hkmeti kurmak istiyorlar...(26)

Beklenen ayaklanma, 1914 ylnda ba gsterdi. Ayaklanmann nderlerinden Mela selim, oyrenin Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerindendi. Dier bir deyile direni Krdistan`n

kuzeyinde konuulmakta olan Krtenin her iki lehesini konuanlar tarafndan ortaklaagerekletirildi.

Yine Birinci Dnya sava yllarnda, Dersim Krtleriyle Ruslarn ilikilerinde de dikkatekici noktalar var. Dersimliler bir yandan, Erzurum`dan sonra Erzingan (Erzincan)` da elegeiren Ruslara kar silahla direnerek Dersimè girmemelerini salamaya alrken, biryandan da kendileriyle diyalo ierisinde oldular ve uzlamak iin aba harcadlar. Bu arada,Osmanl ynetiminden kurtulup ulusal ynetime, yani bir Krt ynetimine kavuabilmekamacyla onlardan yardm talebinde bulunmaktan da geri kalmadlar.rnein, bu sava srasnda Kureyan aireti lideri Aliy Gaxi`nin Plemuriye (Plmr)ègittii ve o yrede bulunan Rus Komutanla konuup anlat biliniyor. Halk arasnda sk sk

konuulan bu olayla ilgili olarak sylenenler zetle u ekildedir. Aliy Gaxi Rus Komutana:Dersim girmeyin. Biz Trk deiliz, Krdz. Sizinle savamak istemiyoruz. Trklerlearamzda ekime ve atmalar var. Bize silah yardmnda bulunun ki onlara kar savaphaklarmz elde edebilelim, diyor. (27)

Bunun zerine Ruslarla Drsimliler arasnda anlamaya varlyor ve Ruslar ondan sonraDersimì zorlamyorlar.Bu grmeden ksa bir sre sonra, Aliy Gaxi Dou Dersimlilerin geni bir kesimini yannaalarak Kzlkilise (Nazimiye), Prtage (Pertek), Mazgrd (Mazgirt) ve arsancakà karharekete geti, buradaki karakollar ve devlet dairelerini ele geirip ynetime el koydu. BatDersim`de onunla ittifak ierisinde olan ve Ali Boaz evresinde yerleik bulunan Krtler iseemigezek yresinde ayn eyi yaptlar. Plemuriye (Plmr) yresinde, DersimlilerOsmanl Ordusuna ait 36. Tmene baskn dzenlediler ve silahlarna el koyarak onu dattlar.

Dersim ileri gelenlerinden bir ksmnn Erznganà gidip Rus ar`na telgraf ektikleri, Trkynetiminden kurtularak bir Krt hkmetine kavuabilmeleri iin yardm talep ettikleri de

bilinmektedir. Krdistan`da grev yapm olan, Krtleri ve dnemin gelimelerini okyakndan bilen Trk Generali Kazm Karabekir, arà bu eklilde ba vurmu olan Krt airetliderlerinden bahsederken 7 tanesinin ismini veriyor. Bunlar:1) Ko Ua (dorusu: Qozan ya da Qocan M..) aireti lideri dare Ibrahim,2) Maksud (dorusu: Mexsudan M..) aireti liderlerinden Mustafa,

3) Maksud aireti liderlerinden Polis, (Polis Mzur M..)4) Maksud aireti liderlerinden Kasmolu Munzur (Mzur Qasm) (Dogrusu: mexsudandeil, Beytan airet reisidir M..)5) Belit (Yrede bu ad tayan herhangi bir airet yok, dorusu Beytan olmal M..) airetilideri Zeynel,6) Bizgr Ua liderlerinden Bera (Dorusu Pezgewran aireti olmal, Bera deil Biraolmas gerekir M..),7) Kankiros'lu (Gangras M..) Seyid Aga`drlar. (28)Karabekir, bu arada Ferhad Ua (Feradan M..) liderlerinden Havarl (Xeysare M..)Kk Aa (Axayo Qiz M..) ile am Ua (emkan M..) liderlerinden Lolo (LilM..)`nun da Erzincanà giderek Ruslara dehalet ettiklerini belirtiyor ancak, arà telgraf

ekip ekmediklerine deinmiyor.Yukardaki ad geenlerin tamam, Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerdi.

12


13/22

Yine Karabekirìn verdii bilgiler, Dou Dersim`de Ruslarla uzlamay tercih eden liderinKuran aireti lideri Aliy Gaxi`den ibaret kalmadn, bakalarnn da ayn yola bavurduklarn ortaya koyuyor. rnein, Xormekan (Hormek) aireti reisi Sleyman aadan(Slman Aliy Gulavi) bahsederken syle diyor:Hormikli (Krtesi: Xormekan M..) Aireti Reisi olup Civrek`de (Civrak, M.C.) mukim

Sleyman Aa, merkum kazalardan Ali Kah (Aliy Gaxi M.C.), Ali avu (Nazimiye`yeliDewrs Ali M..), Bertal, Timur Aa (Sran aireti liderlerinden M..), Yusuf (Arzanairetinin Nazmiye yresindeki reisi M..) ve Seyid Ali Aalarla Hamo karyesinde ittifakadahil olmutur. Erzurumùn sktuyla (dmesiyle, ele geirilmesiyle M.C.) dmann

Erzincanà geldiinde Mustafa Bey`le beraber Erzincanà kadar giderek orada Rus ordularKumandan `Nikola Nikolaeviìn huzuruna karak otuz senden beri mstaki olduklar(Hasret kaldklar M.C.) Rus Hkmeti dilesine intizar ettiklerini ifade etmekle beraber arz-dehalet etmitir. (29)

Tabi Karabekir`n tpk Bat Dersim gibi, Dou Dersim`den Osmanl devletine kar, Ruslarlauzlaan ve onlarn otoritesini kabul eden baka airet ilderlerini de sayyor. rnein bunlardan

Danzinik (Danzige M..) nahiyesi mdrln yapan Arzan (Karabekir Erilli diyorM..) ileri gelenlerinden Hasan Aa`dan bahsederken syledikleri olduka ilgintir:Nisan 33`de (1917 M..) tarafmzdan dmana (Ruslar kastediliyor M..) yaptrlan birbaskn esnsnda bir ok es ile mvacehesinde, `Biz Trk kanunu bilmeyiz biz Krt kanunubiliriz. Onunla hareket ederiz`diyerek airetleri teheyyc ettirmitir. (galeyana getirmitirM..) (30)

Ne var ki bu durum, yre Krtleriyle Osmanl Devleti arasnda iliki ve diyalogun tamamenkoptuu anlmna da gelmez.

O dnemde, aa ve airet reisleri arasnda, Osmanldan ayrlmay istemediklerini, Krthaklarnn da bu erevede tannmasn isteyenler de vard. Bunlar, Ruslarn gelmesindennce Osmanl devletinin tam hakimiyet salad ve yeniden hakim olmas ihtimali yksekolan Erzincan iline yakn evrede yaayan aa ve reislerdendiler. Geri bunlar, kendi Krtkimliklerini ve bundan doan haklarn reddetmiyor, ancak bu haklarn Osmanlmparatorluu bnyesinde tannmasn savunuyorlard. rnein, 22 ubat 1920 tarihinde,Erzincan yresinin baz Krt airet liderleri, ngiliz ve Fransz Yksek Komiserliklerine birtelgrafla ba vurarak, o gnlerde Paris`te Krt halknn haklar iin almalar yapan erifPasa`ya kar ktlar ve onun Krtleri temsil edemiyeceini, bu temsil hakknn Osmanldevletine ait olduunu belirttiler.Bunun, yredeki sivil ve asker Osmanl yneticileri eliyle dzenlenmi bir senaryo,

smarlama bir telgraf olduunu sylemek yan olmaz sanyorum. Yneticilerin abalar vekorku olmasa, erif Paa ile Krtlerin temsili gibi konular, sz konusu airet ileri gelenlerininaklna dahi gelmezdi her halde.

Resmi gre paralel dnen ve yazan eitli evreler, teden beri Dersim-Svas Kokiriyresindeki alevi Krtlerin, 1920`de Ankara`daki Meclisi oluturma almalar srasnda,Mustafa Kemalè nemli destek verdiini ileri srmekteler. Gerekte ise durum bunun tamtersidir. Krdistan`n farkl blgeleri ile karlatrldnda, bu yrenin Mustafa Kemalè enaz destek veren blgelerden biri olduu rahatlkla grlr. Destek vermek urda kalsn, yreKrtleri Ankara ynetimiyle srekli eliki ierisinde oldular. rnein, yrenin glliderlerinden hi birisi milletvekili olup Ankara`ya gitmeyi kabul etmedi. Milletvekillii

olarak Ankara`ya gidenler, Dersimliler zerinde kayda deer bir etkinlie sahip kiilerdeillerdi.

13


14/22

Dersimliler Ankara hkmetine asker vermeyi de byk lde reddettiler. Hatta BatDersimliler sadece kendileri vermemekle yetinmediler, evrey de vermeme ynnde iknaetmeye, engellemeye altzlae. Erzincan Valisi Ali Kemal, yukarda bahsi geen eserinde

buna ilikin bilgiler veriyor (s.154) Doum Dersim airetleri bakmndan da durum farkldeil.

Devletin, blgede otoritesi hemen hemen sfra inmiken, Dersim, Erzngan ve Qokiriyresi Krtleri arasnda ulusal talepleri birlikte dile getirme ynndeki abalar hz kazanmt.Merkezi stanbul`da bulunan Krdistan Teali Cemiyeti, blgede aktifti. Cemiyetin, pepeeubeleri alyor, yayn organ Jin gazetesi datlyor, toplant ve grmeler bibiriniizliyor, Krt halknn meru haklarnn nasl elde edilebilcei konusu tartlyordu. Koullaragre talepleri farkllklar gsterse bile asl hedefin bamsz bir Krdistan olduuna kukuyoktu. Dersim`le yakndan ilgilenmi emekli Trk Albay Nazmi Sevgen, bu konu ile ilgiliolarak unlar yazmaktadr:

"Sevr anlamasna, Krtler'in ounluk oluturduklar yerlere muhtariyet idaresiverilecei yolunda bir madde konulmu olmas, Krtler'i mitlere drmt. Bu sralarda

Kogirili Mustafa Paa'nn oluHaydar Bey, stanbul'a giderek Krdistan Teali Cemiyeti'ne

girmi, Kogiri'ye dnnde mraniye'de Cemiyet'in bir ubesini amt. ubeninbakanln da yrten Haydar Bey, Dersim'deki airet reisleriyle teki sekin kiileri ve

Kogiri'nin ileri gelenlerini Cemiyet'e kaydetmi, Krt emellerine ilikin eserlerle birlikteCemiyet'in yayn organ olan Krte 'Jin' gazetesini de getirterek ie bu noktadan hzvermiti. yi bilmek gerekir ki, Haydar Bey bu ileri yapacak, baarabilecek bir adamdeildir. Perde arkasnda Alier vardr, asl faal ve ynlendirici olan odur.

Nihayet Alier'i, 1920 senesi Mart'nda gerek siyasi kimliiyle Dersim'de Ovack veHozat'ta halk harekete geirici konumalar yaparken gryoruz. Yannda Refahiye'ninadilli airet reisiPaa Bey ve arkadalar vardr. Alier bu creti Krdistan Teali Cemiyetive reisi Abdulkadir'den almtr. (31)

Yeri gelmiken unu da belirtmek gerekiri ki Dersim`in tersine, Kokiri blgesi Krtlerininok kk bir blm Krmancca (Zazaca) konuurlar. Bu yre nfusunun ezici ounluuKurmancca lehesini konuan Krtlerdir. Yukarda ad geen Haydar Bey, Alier ve PaaBey`lerin leheleri Kurmancca idi.

Kendisi de o gnn politik almalarnda aktif olarak yer alan M. Nuri Dersimi, Dersim-Kokiri blgesindeki Krt hareketinin hedefleri hakknda unlar yazyor:

Programmz u idi:lk nce Dersim`de Krdistan istiklali ilan edilecek, Hozatta Krdistan Bayra ekilerek,

Krt milli kuvveti Erzincan, Elaziz ve Malatya istikametlerinden Svas`a doru hareketederek Ankara hkmetinden resmen Krdistan istiklalinin tannmasn istiyecekti. Trkler bu

istei kabul edeceklerdi, nk isteimiz silah kuvvetiyle desteklenmi olacakt. (32)1920`nin balarnda Kokiri`de gerekten de scak ve hareketli bir politik atmosfer vard.Krmancca ya da Kurmancca konusunlar fark etmez; Dersim-Kokiri yresi Krtleri el elevermilerdi. Onlar bir yandan Ankara`daki Meclis ile hkmete mektup ve telgraflar yolluyor,

bir taraftan da silahl direni iin hazrlk yapyorlard. evre ilelerdeki hkmet merkezleriile karakollara basknlar dzenliyor, adm adm lkeyi zgrletiriyorlard.

Kokiri dahil, Dersim Krtleri tarafndan 1920 ylnn sonlarnda Ankara hkmetineyollanan aadaki telgraf, dnemin politik atmosferini ortaya koymak bakmndan nemlidir.

Elaziz Vilayeti vastasyla

Ankara Byk Millet Meclisi riyasetine,

14


15/22

Sevre muahedesi mucibince Diyarbekir, Elaziz, Van ve Bitlis vilayetlerinde bamsz birKrdistan teekkl etmesi lazm geliyor, binaenaleh bu tekil edilmelidir, aksi taktirde buhakk silah kuvvetiyle almaa mecbur kalacamz beyan ederiz.

25 Terini Sani 1336(1920 M..)

Garbi Dersim aair ruesas (Bat Dersim airet reisleri M..) (33)

Erzincan Valisi Ali Kemal, Erzincan adl kitabnda ayn konuya deginirken, Elaziz`denDersime gnderilen bir nasihat heyetinden bahsediyor ve Dersimlilerin verdii yantaktaryor. Onun aktard yant ile yukardaki telgraf metni ayndr. (34)

Bu gelimeler zerine Ankara hkmeti, 1921 yl balarnda Kokiri blgesine askeribirlikler gnderdi ve atmalar giderek yaygnalt. Trk yneticler, Krt direniiyle baakmann zorluunu grnce de her zaman yaptklar eyi yaparak dorudan doruya sivilhalka ynelik bir katliama giritiler. Bu da onlarn istedikleri sonucu elde etmelerini salad.

Bakanlk, babakanlk ve devlet bakanl grevlerinde bulunmu, Trkiye`nin nde gelen

politikaclarndan Celal Bayar`n Kogiri direnii ile ilgili u szleri, hem M. NuriDersimi`nin yukardaki grleriyle akyor, hem de yaplan katliamn bir itiraf niteliinitayor.

"...Dersim syan, tamamen Krtlerin siyasi dnceleridir. Bunlar ne anaristtir, neudur, ne budur. Bunlar dorudan doruya mstakil bir Krt hkmetini kurmak istiyorlard.(...) Dersimliler'in, Krtlk hesabna en idealistleriKogiri'de toplandlar, tekilat yaptlar.Sivil, asker btn kuvvetleriyle oraya toplandlar. Orada mhim bir kuvvet teekkl etti.

Kogiri'de isyan kt. (...) Kogiri bence dier isyanlarn hepsinden mhimdir. Yunanllar'akar durmak iin nasl tedbir alyor isek, orada da ayn ekilde tekilat yaptk. Kogiri'de birordu merkezi yapld. Onun bana da Nurettin Paa'y tayin ettiler. Kogiri'de ok mhimmuharebeler oldu. ki taraftan da ok telefat verildi. (...) Hadiseler zerine Merkez Ordusu

Kumandanl'na tayin edilen Nurettin Paa duruma el koydu ve blgede tam bir tenkilharekat balad..."(35)

Lozan`dan sonra..

24 Temmuz 1923 gn svire`nin Lozan ehrinde bir anlama imzaland. Daha nce SevrAntlamas ile Rum, Ermeni ve teki halklara tannm olan tm haklar, bu antlama ileortadan daldrld; onlarn lkeleri adeta altn bir tepside Trk smrgecilerine hediya edildi.Yine ahlaki, politik ve hukuki olarak hakl hi bir yan olmayan antlamann imzaland gn,Krt halk bakmndan, tarihinin en anssz ve karanlk dnemlerinden biri de balam oldu.

Osmanl mparatorluu ile ran arasnda 1939 ylnda imzalanm olan Kasr irin Antlamasile Krdistan ikiye blnmt. Lozan ise Osmanl snrlar ierisinde kalan Krdistanparasn bu kez paraya ayryor ve bylece Krt halknn lkesi, drt paral halegeliyordu.Bu paylamn arkasndan, Mustafa Kemal ynetimi, kendisinden 10 yl sonra Almanya`daiktidara gelecek olan Naziler iin de ideal bir model tekil edecek olan politik sistemiyerletirmeye balad. Nitekim daha sonraki yllarda kemalist ve nazist ideologlar, ikisistemin benzerliini sk sk dile getirecek, bizzat Hitler, Mustafa Kemal`den ok eyrendiini itiraf edecek ve onu kendisi iin bir retmen olarak lanse edecekti.

Nasl bir yol tutturdu, ne yapt Mustafa Kemal? O, Lozan antlamas imzalanmadan nce, herfrsatta Trk, Krt, Laz, erkez, Arap ve vb. halklarn varlndan ve kardeliinden ve her

trl haklarna sayg gsterileceini dile getirmiti. Hatta Lozan grmeleri srasndaKrtlerin desteini alabilmek iin, Ankara`daki TBMM, Krdistan`a otonomi tanyan birkarar bile kabul etmiti. Ancak Lozan Antlamas imzalanr imzalanmaz, Ankara ynetimi

15


16/22

btn bunlar unutuverdi. Kemalistler, birden ok ulusun, birden ok dil ve kltrn yaadtopraklarda, Tek dil, tek bayrak, tek ulus ve tek lke easna dayal bir modeli yerletirmeyealtlar. Trklerin stn rktan geldikleri iddia edildi. Onlara gre Trk, damarlarnda asilkan tayan bir soydan gelen Trkler uygarln babasydlar. IInsanln yaratt btn eskiuygarlklar onlarn eseriydi, Trk dili dnyann teki dillerine analk eden bir gneti (Gne-

Dil teorisi). Bu nedenle de devlet snrlar ierisinde yaayan her kes Trkl benimsemek,kendine Trk demek zorundayd. T.C. snrlar ierisinde yaayan hi kimsenin baka trldavranma hakk yoktu.Bu politikaya bal olarak da 1923 ylna kadar karde dedikleri Krt halknn varlninkar ettiler, ona Da Trkleri demeye baladlar. Bu arada Krt ve Krdistanterimlerinin kullanlmas gibi Krt dili, kltr ve tarihi ile ilgili her trl faaliyet yasakland.arda, pazarda bile Krte konuma idetle cezalandrlan bir su olarak kabul edildi.Bu durum ise kanlmaz olarak Krtlerin byk tepkisine neden oldu ve Krt direnileri

birbirini izlemeye balad. Buna karlk kemalist ynetim, bask ve terr ynetmelerini btnidetiyle kullanarak sonuca ulamaya alt ki bu gn hala Trkiye`nin resmi Krt politikas

bu esas zerinde yrmektedir.

Trkiye`deki resmi ideoloji ve politikaya ilikin olarak bu ksa aklamay yaptktansonraimdi de 1923`lerden beri sregelmekte olan Krt zgrlk mcadelesinde, Krmancca(Zazaca) konuan Krtlerin oynadklar role bir gz atalm.1922-23 yllarnda Bir grup Krt yurtseveri tarafndanAzadi olarak da tanmlanan CivataXweserya Kurd (Krt stiklal Cemiyeti isminde gizli bir rgt kurulumutu. Kimikaynaklara gre parti ilk kongresini 1925 yl banda yapt. Kongre, hareketin liderliini eySaidè verdi ve rgtnn nne acl grev koydu, Bu grevler; 1) Kurtulu iin silahl bir

ba kaldrnn gerekletirilmesi, 2) bir Krdistan hkmetinin kurulmas, 3) Krdistan`nkalknmas iin olanaklarn seferber edilmesi.

Ne var ki gelimelerden haberdar olan Ankara hkmeti tarafndan dzenlen bir provakasyonsonucu, bakaldr, zamanndan nce, yani hazrlklar henz tamamlanmamken balad.1925 bakaldrs da Kokiri direnii gibi Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerle Kurmancakonuan Krtlerin birlikte yer aldklar bir hareketti ancak arlk Krmancca (Zazaca)konuanlardayd. Hareketin lideri eyh Seidìn kendisi de bir Krmanc (Zaza) krdyd.Yenilgiden sonra, Trk hkmeti sivil halka ynelik olarak byk bir katliama giriti, ayrca

binlerce kiiyi de Trkiye`nin deiik yrelerine srd. Bu arada ok sayda Krt yurtseverisnrlar at ve komu lkelere snd.1925 direnii krld ama Krt halk ve Krt sorunu yerinde duruyordu. Bu yzden de, devlet,Krdistanà ylm olan byk askeri gten yararlanarak baka hedefler vurma peinedt. Bu amala seilen yerlerin banda ise Dersim geliyordu. Devleti ynetenler,

balangta Dersimìn tmne kar bir askeri saldry dnrlerken, sonradan eitlinedenlerle bundan vazgeerek zamana yaylan bir saldr ve igal plan benimsediler.Bu plana bal olarak seilen ilk hedef, daha nce de ad geen Dersimìn gney-batsndakiAli Boaz ve evresiydi. Bu yrenin seilmesi ise elbet nedensiz deildi. Ali Boazevresindeki Kozan/Qocan, emkan ve Reikan airetleri, yurtsever airetlerdi. Bunlar,onlarca yl Osmanl devletine kar savam, Mustafa Kemal ynetimine destek vermemi,Kokiri direniileriyle birlikte hareket etmilerdi.

Bu nedenledir ki 1926 ylnda Trk ordu birlikleri Ali Boaz`n kuatmaya alnca, harekatkomutan Mustafa Mulal yaynlad bir bildiride Qozan aireti iin Dersimìn yenilmez veMilli kahraman olarak tannan aireti nitelemesini yapmt.

Yine ayn komutana ait 1 Ekim 1926 tarihli baka bir bildiri deki u szler de Trkynetiminin btn halk hedef alan soykrmc niyetlerini aa vurmas bakmndannemlidir:

16


17/22

"imdiye kadar melunca hareketlere devam eden, canavarln ve haydutluun timsali olanKoua airetinin tedip ve tenkiline kesin surette karar verilmitir,"deniliyordu. (36)Harekat srasnda, Trk ordusu ile sz konusu airet mensuplarndan oluan Krt kuvvetleriarasnda byk atmalar ba gsterdi. 3 ay sonra ise k aylarna girildiinden askeri

birlikler geri ekilirken, Dersim direniileri de terk etmi olduklar kylerine geri dndler.

Daha nce de belirtildii bu airetlerin konutuu lehe krmancca (Zazaca) idi.

1930`lara geldiinde, hedefte bu kez de Erzincan-Plemuriye (Plmr) yresi vard. Yerigelmiken, bu saldrya gereke olarak gsterilen nedenlere ksaca deinmek istiyorum.nk bu neden, Trk devletini ve onun Krt politikasn tanmak bakmndan ok belirleyici

bir yere sahiptir.

Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, 1930 ylnda, silahl bir Krt direniininsrd Agri/Ararat yresinden geri dnerken, bir sre yolu zerindeki Erzngan(Erzincan)`da kalyor ve yre ile ilgili olarak bir ka rapor hazrlayp Babakan smetnn`ye sunuyor. 18 Eyll 1930 tarihli raporundan baz blmler yledir:

1. Erzincan ilindeki incelemelerim srasnda ekonomiyi nemli surette zarara sokan ve bu ildahilindeki asayisizliin en nemli amillerinden olan Akirik, Grk, Dabey, Haryikylerinin tedip ve tenkiline zorunluluk olduunu grdm.(...)

Bu bakmdan Vilayet bu kylere; vergi ve asker vermelerini, silahlarn teslim etmelerinitebli ederek, olumsuz bir sonu alnd taktirde, bu blgede ok mark bir durum almolan btn Krt kylerine bir etki yapmak ve devlet nfuzunu hakm klmak iin Erzincan`anakledilecek bir hava ktas ile bu kyleri tahrip etmenin uygun olaca dncesindeyim.

Erzincan merkez ilesinde 10 000 Krt vardr. Bunlar Alevilikten faydalanarak mevcut Trkkylerini Krtletirmeye ve Krt dilini yaymaya almaktadrlar. Bir ka sene sonra

Krtln Erzincan` istila edeceinden endie edilebilir. rfen Trk, fakat Alevi olan bir okTrk kyleri Aleviliin Krtl ifade ettii zihniyeti ile ana lisanlarn terk ederek Krtekonumaktadrlar. Bu ie nayak olan, her ekavete yataklk eden Rusaray, Mitini, Snc,

Krtkendi, Kelarik kylerinin esasl bir ekilde kayda tabi tutularak bunlardan gerekenlerinTrakya`ya nakli ve bu blgedeki baz reislerin il merkezinde ve polis nezareti altnda ikametettirilerek emniyete alnmalar gerekmektedir. Trk olan Alevi kylerinin Krtekonumalarna (konumalarnn engellenmesine M..) ve Trk dilinin btn blgeye

yaylmas iin esasl tedbirler almaya ihtiya vardr.3. l blgesinde baz memurlarn Krt rkna mensup olduu bilinmektedir. rnein, Erzincan

sorgu hakimi Plmr`l evki Efendinin Krtleri himaye ettii ve geceleri Krtleri evindetoplad gerceklemitir. Bu adamn her ne ekilde olursa olsun il blgesi dna nakline ve

bu gibi memurlar hakknda da ayn ilemin uygulanmasna lzum vardr... (37)Fevzi akmak`a ait 20 Eyll 1930 tarihli bir dier yazda da ayn konu ele alnmaktadr.Yaznn bir blmnde yle deniliyor:... Krtlerin muntazam bir sistem dahilinde Trk kylerine yerleerek Krtl yaymayaaltklar ve ayn zamanda ekiyaya yataklk ve klavuzluk ettikleri anlalmaktadr. Bu gibimuzr ailelerin Trkler arasndan kartlarak Trkaya`ya nakilleri, Trklk aleyhine ynelenbu kt maksada kar en etkili bir tedbir olacaktr. ...`... Plmr ilesi ile Erzincan ve Erzurum illerinin tesbit edecekleri baz blgelerde ktannce ciddi ve esasl tedip hareketinin zaruret olduu.. (31).Babakan nn tarafndan da nerinin benimsenmesi zerine Trk ordu birlikleri 1930 ylsonbaharnda, Plemiye (Plmr) yresinde tedip (sindirme) olarak nitelendirilen harekata

baladlar ve Krtlerle aralarnda youn atmalar yaand. Askeri birlikler, ulaabildikleriyerleim birimlerini top ve makinali tfek ateine tuttular, evleri atee verdiler ve bir oksivili katlettiler. Dersimliler, saldrya direnile yant verdiler ve sadece yre halk deil askeri

17


18/22

birlikler de nemli kayplar verdiler. K mevsimi yaklarken birlikler geri ekildiler. Buyrenin Krtleri de yine Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerdi.Bundan 7 yl sonra artk sra Dersimìn tamamna gelmiti. Kanmca 1937-38 yllarndaDersim`de yasananlar hakknda uzun uzadya aklama yapmaya gerek yok. Irk-smrgecigler, yllarca srdrdkleri hazrlklar tamamlar tamamlamaz, lkemizin bu parasna kar

topyekn bir hcuma kalktlar ve Dersim tarihinin bilinen en byk katliamn oradagerekletirdiler. Kukusuz, 1937-38 Dersim katliam, 20. yzylda dnyamzda gereklemiolan byk soykrmlardan biridir.Bu soykrm srasnda ve sonrasnda, Trk devletini ynetenler, her zamanki gibi i ve dikamuoyunu aldatmak iin youn bir propagandaya giritiler. Onlar elden geldiince, olayn

politik ynn gizlemeye ve onu, sradan bir asayi sorunu eklinde lanse etmeye altlar.Trk ynetimine gre, Dersim`de apulculuk ve haydutluk vard, devlet buna kar reformalmalar yapmak istedi, ancak karlar bozulan feodal ve gerici gler, reformlara karktlar ve olaylar bu yzden meydana geldi. Oysa akta bu yola ba vuran devlet, gizli

belgelerde tam tersini sylyor, sorunun, Krt sorununun bir paras olduunu itiraf ediyordu.Yine Dersim halknn istemlerini yanstan belgeler de olayn, halkn zgrlk taleplerini

bomaya ve onu sindirmeye ynelik planl bir eylem olduunu gz nne sermekteydi.rnein ngiliz devlet arivlerinde bulunan 30 Temmuz 1937 tarihli mektubunda hareketinlideri durumundaki Sey Rza, Dersim sourunu ve bu yre halkmzn mcadelsini, tekil olarakele almyor, onu Krt ve Krdistan davasnn bir paras eklinde deerlendiriyor. YineDersim Airetleri imzasyla Millettler Cemiyeti Umum Katipliine sunulan 20 Kasm 1937tarihli mektupta da sorun tmyle bu erevede ele alnmaktadr.1938 ylnda Babakan, daha sonra da Cumhurbakanl grevinde bulunmu olan CelalBayar, anlarnda Krtlere direnilerine deinirken unlar sylyor:

"eyh Sait, Bir Krt Cumhuriyeti kurmak istiyordu. (...)Dersim isyan, tamamen Krtlerinsiyasi dnceleridir. Bunlar ne anaristtir, ne udur, ne budur. Bunlar dorudan doruyamstakil bir Krt hkmetini kurmak istiyorlard. (38)

1930 Plemuriye (Plmr) yresi hareketi sadece Krmancca (Zazaca) konuan Krtlere aitblgeyi kapsyor iken, 1937-38 harekat btn Dersimè yaylmt ve hem Krmancca(Zazaca) hem de Kurmancca konuan Krtleri hedef edinmiti.

Mustafa Kemalìn hayatta olduu dnemdeki Krt direnilerinin sonuncusu olan Dersim1937-38 olaynn ardndan, 1950`lere kadar ki dnem, Krt yurtsever hareketi bakmndantam bir durgunluk dnemi oldu. 1950`li yllarn bandan itibaren Krtler yava yavatoparlanmaya ve seslerini ykseltmeye baladlar.

rnein, 1959 da Krtlk yaptklar gerekesiyle 49 Krt genci tutukland ve idamtalebiyle yarglandlar. Bu davada, Krmancca (Zazaca) hem de Kurmanca konuan Krtgenleri birlikteydiler.1960`lardan sonra illegal faaliyet gsteren iki Krt partisi vard. Bu partilerin en st dzeyyneticileri yani Genel Sekreterleri, Krmancca ya da Zazaca konuan Krtlerdi. Bunlar; KDPGenel Sekreteri Sait Eli ile Faik Bucak, TKDPGenel Sekreteri Sait Kirmztoprakidiler.Bilindii gibi Sait Eli ewlg (Bingl), Sait Krmztoprak Dersim, Fait Bucak ise Swrege(Siverek)`nin Kirmanc (Zaza) krtleriydiler.

1960`larn sonlarnda faaliyete geen ve esas olarak niversiteli Krt rencilerinoluturduu Devrimci Dou Kltr Ocaklar (DDKO)`nda da farkl bir durum gremiyoruz.

Yurtsever Krt genleri, din ve lehe fark olmakszn bu derneklerin ats altnda birlikte yeraldlar, birlikte mcadele yrttler, bilikte ikence grdler, yarglandlar ve ar cezalarabirlikte arptrldlar.

18


19/22

1974`lerden itibaren ise Krt yurtsever hareketi yeni ve nemli bir srama yapmaya balad.Krtler, bu dnemde legal ve illegal mcadele alanlarnda nemli bir mesafe katettiler.rnein demkoratik ve kltrel dernekler kurdular, dergiler, kitaplar yaynladlar, sendika veteki kitle rgtlerinde altlar, kltrel etkinlikler sergilediler, seimlere katldlar vs.

Yine ayn dnemde Avrupa`da ve zellikle de Almanya`da bulunan Krtler de demokratik,kltrel ve politik ynden aktif bi aba ierisinde oldular; Krtleri ve Krt sorununu dkamuoyuna tantmak iin nemli almalar yaptlar.

O nedenle de PKK 1984`te silahl mcadeleyi balattn ilan ederken, kitlesel destekbulmakta fazla glk ekmedi. ekmedi, nk Trk devletinin snr tanmaz terrndenbkan ve ondan kurtulmak iin k yolu arayan, geni bir yurtsever taban vard. Silahlnmcadelenin ulat boyut ve ona bal olarak ortaya kan gelimeleri ayrca analiz etmeyegerek yok sanyorum. Kamuoyu olanlar biliyor. ster silahl, isterse silahsz olsun, Krtler budnemde de lehe ve dini inan fark gzetmeksizin, omuz omuza birlikte mcadele verdiler,

bu gn halen de ayn durum devam ediyor.Sonu:Kuzey Krdistan Krtleri, yaklak yz yldr kendilerini ezen ulusal zulm politikasna karzorlu bir mcadele veriyorlar. Onlar bu yzden, bu sre ierisinde ok ar bedeller dediler,

byk aclar ektiler. Baarya ulaamadlar ama asla ylmadlar, boyun emediler.

Bu dnem de, Krmancca (Zazaca) konuan Krtlerin greceli olarak youn yaadklarblgeler, yukarda verilen rneklerin de aa kavuturduu gibi, srekli yurtseverlikduygularnn en canl olduu yreler arasnda yer ald. Krmancca (Zazaca) konuan Krtler,yurtsever mcadelede olduka etkin bir biimde yer aldlar, kimi nemli direnilerde ise baektiler.Ama ne yazk ki yabanc boyunduruuna, ulusal ve dinsel bask ile smrye kar bylesinedirenen insanlarn yaad topraklarda, bu gn kimi ynlerden tam bir kimlik kriziyaanmaktadr. Krmancca (Zazaca) konuan halkmzn kimlii, tarihi ve mcadelesi, aslolarak 84 yllk rk ve ven devlet terr ile asmlasyon abalarnn yer ald, haksz vetemelsiz bir saldr ve inkar kampanyas ile yz yzedir. Bu abalarn bir sonucu olarakToplumumuzda kendi diline, kltrne, kimliine ve atalarnn mcadelesine ilgisiz olanlar,gzard edilemeyecek kadar oklar. Internet sitelerine, festivallere ve toplantlara

baktmzda, bu ilgisizlii ya da yabanclamay ok rahata grebiliriz. lkemizde kltrfestivalleri dzenleniyor ama bir bakyorsunuz, halkmzn dili ve kltr neredeyse hi yok,sank ambargolu. Aratrmaclarmzn rnlerine bakyorsunuz, knmsenemiycek bir

blm resmi tezcilerin yazdklarnn derin etkisindeler. Hikayeler, efsaneler ve tarihi olaylar,onlarn grlerine uygun ekilde aktarlyor. Yerleim birimleri, doa, yemek, giysi vs.adlarnn bile ya trkeletirilmi olanlar ya da trke uyarlanm formlar veriliyor. Bir

bakyorsunuz, dilimizdeki el Kan ya da ewres ime bir rpda Krk Gzeler,Hny Veyvike Gelin Pnar, Dewrs Gewr Beyaz htiyar, Bavay Buk BklBaba, Baxra Spiye ise Bar Baba oluvermi. Peki bu yntem, dpedz asimilasyonadestek olmak anlamna gelmiyor mu? Dnyaynn baka yerlerinden zel isimler aktarrken,onlar Trkeye evirerek mi veriyoruz? renein, Stockolm`u, Kopehagen`, Berlin`i ya daMoskova`y anlam itibariyletrkeletirerek yazyor muyuz? Trkeyi ok gzel kullanabileneli kalem tutanlarmza bakn! Bunlar ierisinde, kendi ana dillerini rahata konuabilen, bir

paragraflk yazy sknt ekmeden okuyup yazabilen ka kii var acaba?

Inan ve ibadette durumumuz daha iyi saylmaz. Dn, hangimizin anas babs gne ve ayabakarken, ziyarete giderken ya da kurban keserken Trke ile dua ediyordu? Dualarmzkendi dilimzle deil miydi?

19


20/22

Bilindii gibi, Alevilerde kural olarak her halk kendi anadiliyle ibadet eder. Kendini, Trk-slam sentezine adam, baka bir deyile alevilii kendisi olmaktan kartp ona trk-eriati bir ekil vermeyi hedef haline getirmi olan devlet dedesi zettin Doan ve onayandalk edenleri bir kenara brakalalm; bu izgide olmayan alevi rgtleri bu gne kadarTrke dndaki dillerle yaplan ibadeti inceleyen bir eser ortaya koyabildiler mi? Hi deilse

o dillerle yaplan dualar merak ettiler mi? Onlarn kaybolmamas iin herhangi bir adm attlarm? Dindar olursunuz ya da olmazsnz, bu ayr br konu; nemli olan bu zengin ve doyumolmaz gzellikteki kltr eserlerinin kaybolmamas, gn na kmas iken Alevi rgtlerimaalesef bu konuda herhang bir ciddi bir adm atmadlar. Atmadlar, nk bu konuda resmikalplar aabilimi deiller. Etkin olduklar alanlarda Trkeyi adeta tek ibadet dili halinegetirmi durumdalar. in geregi, Alevi derneklerinin ezici ounluunun bu yndenTrkiye`deki okullardan farkl bir yan yok. Ayn asimilasyoncu karketere sahipler.Kimilerinin, Trke dndaki dillere bak devletinkiyle akt iin byle hareket ediyor,kimileri ise bu grte olmamakla birlikte deiik nedenlerle konuyu grmezlikten geliyorlar.Hatta bu i o kadar ileri gitmi durumda ki Alevi rgtlerinin ok byk bir blmndeKrte bir tek sz etmek bile gizli ya da ak tepkilere neden olabiliyor. Bu satrlarn yazar

kendi ana dilinin konuulmasna kahramanca kar kan ama lafa gelince 72 milleti bir veeit gren bir hayli Krt pir ya da dedeyi tanmaktadr. Yz yllardr, Alevilerinyaadklar bir ok yrede, Alevilik ve Krtlk, halk arasnda ayn anlam ifade ediyor, birdier deyile bu ikisi zede olarak kabul ediliyorlar. Buna karlk trklk ise mslmanlklazdeletiriliyor ki bu durum, aratrmaya dayal eitli almalarda ve hatta resmi belgelerdede yer almaktadr. Oysa gnmzde kmsenemiyecek bir Krt alevi kesimi kendi Krtkimliginden kanmak iin Ben Krt deilim, Aleviyim diyebiliyor. Yani bir zorlama iledinsel bir kimlik olan alevilii etnik bir kimlik eklinde lanse etmeye kalkyor. HorasanTrk olmak, asln nkar etmey i edinmi kimi Krt Alevilerin ana sloganlarndan biriolmaya devam ediyor. Sank Horasan`da Fars, Krt, Trk, Beluc gibi halklar birlikteyaamyorlar ve sanki Horsanl olan her kes mutlaka trkm gibi..Gerek demokrasi ve gerekse Krt halknn zgrlk mcadelesinde olduka etkin olan Krtalevilerin zellikle de Kirmancca (zazaca) konuan kesimi ierisinde de gze arpan Krtkimliinden kama eilimi, genellikle iine kapanma ya da kendi kendini tecrit etme abas ile

birlikte kendini gsteriyor. Gemite, Krtl ile vnen, kendi dilini ve dini inancn terketmeyi reddeden, reddettii iinde bask gren, ar kayplar veren insanlarn ocuklar vetorunlar ierisinde, bu gn onlarn yaptklarnn tam tersini yaparak kendilerine ait olmayankimliklerden medet umanlarn says, hi te azmsanr gibi deil.Kendi katillerine snarak, onlara vgler dzerek kurtulma abas, ulusal ve dinsel baskaltndaki halklarda ska rastlanan bir sosyolojik bir olgudur ve bizde de yasahanyor.

Alevi Krt kesiminde bunlar olurken, mslman kesimde hayli ykselmi olan fanatizm isebaka bir ynden tahribata yol ayor. Mslmanlarn bu kesimi, dil ve kltr gibi deerlerekar ilgisizdir. Ne, kendi halknn urad ulusal zulm onlar iin nemli saylr, ne ulusaldil ve kltrleri. Onlar iin kardelik ve eitlik, kendilerince belirlenen yaam tarznn her kestarafndan bemisemesi, itirazsz ona uymasdr. Aslnda islami gericilikle kemalist gericiliin

bu konudaki politikalar ayndr. Her ikisi de bakalarnn dillerine, kltrlerine, kimlik veinanlarna kar hohrszler, dier bir deyile oulcu degil, tekidirler. Kendilerine aitolan tekleri her kese zorla kabul ettirmek, her iki politik akm iin de bir idealdir ve buyolda yapmayacaklar ktlk yoktur.

Bu yaz, bl ve ynet politikas mimarlarnn abalarna ya da baka nedenlerle kimliimize

ve tarihimize hakszlk eden ve onu yozlatrmak isteyenlerin uralarna karn, geregiinsanlarmza gstermek amacyla kaleme alnd. Eger buna bir nebze de olsa katks olduysa,amacna ulam saylr.

20


21/22

Dionotlar:1) Parantez ierisindeki form, adlarn Trkeletirilmi ya da Trkeye uyarlanm formudur,2) Krt Aleviler, sadece Krmancca (Zazaca) konuanlardan olumuyor. KrteninKurmancca lehesini konuanlar ierisinde de Alevi dinine mensup olanlar var. Hem de

ikinciler birincilerden, yani Kurmanc Aleviler, saysal olarak Krmanc Alevilerden dahafazlalar,3) air ve tarii Krt kadn. Dou Krdistan`da, yani ran Krdistan`ndaki Erdelan Beyleriailesinden. Doum tarihi 1804 veya 1805, lm tarihi ise 1847 ya da 1848,4 ) Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Komal Yaynlar, Ankara,1975, s. 51,5) Kemal Badll, Trke zahl Krte Grameri (Kurmancca lehesi), 1965, s.6. Aktaran,Malmisanj, Krd, Krmanc, Dmli veya Zaza Krtleri, Deng Yaynlar, stanbul, 1996, s. 8),6) ) Trkiye zerine Notlar, Sol Yaynlar, Ankara 1971. S. 166, 168,7) smail Beiki, Dou Anadolu nun Dzeni, Sosoyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, 3.Basm. c. I, Yurt Kitap-Yayn, 1992, Ankara, s. 191,

8) Dr. M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952, s. 73,9) Malmisanj, age. s.68,10) Malmisanj, a.g.e, s. 34-35,11) Malmisanj a.g.e. s. 36,12) Malmisanj, age. s. 37-38,(13) Malmisanj, age. s. 41,14) Malmisanij, age. s.61,15) Dersim Krtleri, ZIRGO,KontBestujev-Rmin nezareti altnda, Sankt-Petersburg, 1863;Cilt 1.-Corafya Vakalar, sayfa 5 12, Ruadan eviren Sabri Hasoli, Averianov Yuri,Munzur Dergisi, Ankara, 22. Say,16) M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, Ani Matbaas, 1952, Hallep, s. 72-73,17) Malmisanj, age. s. 44,18) ak Sungurolu, Harput Yollarnda, 1958, c. 1. s.134-135,19) eref Han, erfname, Trkeye eviren M. Emin Bozarslan, Deng Yaynlar, 1998,stanbul, s.145,20) emseddin Sami, Kams`ul A`lm, Besinci Cild, Krdistan Maddesi, Osmanlcadangnmz Trkesine eviren M. Emin Bozarslan, Tarihteki lk Trke AnsiklopedideKrdistan ve Krdler, Deng Yaynlar, 2001, stanbul, s. 45),21) Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Emre Yaynlar, 2004, Iistanbul, s.4822) Prof. Dr. Mehmet Ali nal, XVI. Yzylda emigezek Saca, M.E.B. Yaynlar. S. 85,23) Necat Birdoan`dan aktaran Mesut zcan, ykleriyle Dersim Atlar-I, Kalan

Yaynlar, 2002, stanbul, s.76),24) M. Nuri Dersimi, Dersim ve Krt Milli Mcadelesine Dair Hatratm, zge Yaynlar, s.34, 1992, Ankara,25) Alevi Krt evliyalardan Kure`n soyundan geldiine inanlan bir airet. Krt Alevilerininancnda bu soy, keramet sahibi ve kutsal olarak kabul edilir, pir ve rehber nvannasahip din adamlarnn nemli bir kesimini bu soydan gelenler olutururlar. Bufonksiyonlarndan tr de Kureanllar hem Osmanl, hem de Mustafa Kemal dneminde(1923-1938) bask ve katliamdan en ok pay alan kesimlerden biri oldu. Dersim ve evre

blgede, airet mensuplarnn tamamna yakn blm Krmancca (Zazaca) lehesinikonusuhurlar. Yreyi tanyan baz kiilerden edindiim bilgilere gre ise airetin Antepyresindeki kesimi Kurmancca lehesini konumaktadr,

26) Rusya`nn stanbul Konsolosluu Belgeleri, 1907-13, Cemil Celil`denaktaran, K. Burkay, Gemiten Bugne Krtler ve Krdistan, s. 463,

21


22/22

27) Munzur em, Kul 38, Weann KOMKAR; 1998, Kln, s. 195, ayrca TanklarnDiliyle Dersim`38, Peri Yaynlar, stanbul, 1999, s. 164,28) K. Karabekir, age. s. 79-103,29) K. Karabekir, age. s. 98-99,30) K. Karabekir, age. s. 102,

31) Nuri Dersimi, Hatratm, z-Ge Yaynlar, 1992, Ankara, Ekler blm, s.228, NazmiSevgen`e ait alnt,32) M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, KOMKAR Yaynlar, s. 130,33) M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, KOMKAR Yaynlar, s. 129,34) Ali Kemali, Erzincan, Resimli Ay Matbaas, 1932, s.154,35) Nuri Dersimi, Hatratm, z-Ge Yaynlar, 1992, Ankara, Ekler blm, s.229-230,Tercman gazetesi 10, 9. 1986`dan yaplan alnt,36) Trkiye Cumhuriyeti`nde Ayaklanmalar, Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi DairesiYaynlar, Ankara, 1972, s. 176,37) Genelkurmay Bakanl a.g.e. s. 351-352,38)Nuri Dersimi, Hatratm, z-Ge Yaynlar, 1992, Ankara, Ekler blm, s.230 (10. 9.

1986 tarihli Tercman gazetesinden yaplan alnt).

Kırmancca (Zazaca) Konuşan Kürtler ve 20.Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri / Munzur Çem

Documents

Transcript of Kırmancca (Zazaca) Konuşan Kürtler ve 20.Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri / Munzur Çem