KIMIA - Media Printmediaprint.al/uploads/books/Liber-mesuesi-Kimi11-me-zgjedhje-te... · Programi...

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnazPër klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Me zgjedhje të detyruarMe zgjedhje të detyruar

Me zgjedhje të detyruar

260

Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

9 789928 080561

ISBN: 978-9928-08-056-1




260


Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

9 789928 080561

ISBN: 978-9928-08-056-1

SH

TË

PI

A

BO

TU

ES

E

Kimiamësuesi11

Kimia11 Libër

Irena Kotobello

mësuesiLibër Irena Kotobello

ISBN: 978-9928-08-071-4

www.mediaprint.al

Librat e mësuesit dhe planet mësimore për të gjithë titujt që ne disponojmë, mund t’i gjeni dhe t’i shkarkoni pa pagesë nga faqja e internetit www.mediaprint.alPër më shumë informacion mund të na shkruani në adresën e emailit: [email protected] të na kontaktoni pranë redaksisë në numrin e telefonit: 04 2251 614.

Çmimi 300 lekë



9 789928 080714

KLIKONI KËTU

www.mediaprint.al

04 2258156

Libër mësuesi Kimia 11

Teksti mësimor është hartuar nga: Prof. Dr. Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Kimia 11, me zgjedhje të detyruar

Irena Kotobello


Autore: Irena Kotobello

Redaktore gjuhësore:

Dizajni:

Kopertina :

Flaviola Shahinaj

Mirela Ndrita

ISBN: 978-9928-08-071-4Botimi i parë: 2012

Titulli: Libër mësuesi Kimia 11, me zgjedhje të detyruar

Shtypi: Mediaprint

©

Të gjitha të drejtat e autorit lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht te zotëruara/rezervuara nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, huapërdorje, shfrytëzim dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cënues me çfarëdo lloj mjeti apo apo forme, pjesërisht dhe/ose tërësisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese

Ky botim, në tërësi dhe/ose në pjesë të tij, ndalohet të transmetohet dhe/ose përhapet në çdo lloj forme dhe/ose mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetër, të ruhet, depozitohet ose përdoret në sisteme ku mund të cënohen të drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Çdo cënim i të drejtave të autorit passjell përgjegjësi sipas legjislacionit në fuqi.

Kontaktet:www.mediaprint.alShtëpia Botuese Sektori i Shpërndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja:Kutia Postare 7467 - Tiranë Tel.: 04 4500605

Cel.: 069 40 50 380Tel.: 04 2251 614 Cel.: 069 40 44 441Cel.: 069 20 79 021Cel.: 069 40 44 443 Cel.: 069 40 20 201

[email protected] [email protected] [email protected]

Komente dhe sugjerime janë të mirëpritura në email: [email protected]

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara

“Mediaprint” sh.p.k.

S H T Ë P I A B O T U E S E

Tel.: 04 4500605

VisiDesign

Drejtoi botimin: Anila Bisha

Kimia 11 me zgjedhje të detyruar

5

PËRMBAJTJA

Plani mësimor ...............................................................................................................8

Tema: Metalet alkaline dhe alkalino-tokësore ............................................................26

Tema: Vetitë fizike dhe kimike të metaleve alakline dhe alkalino tokësore ...............29

Tema: Përbërjet e oksigjenuara të klorit ....................................................................32

Tema: Punë e drejtuar, ushtrime të zgjidhura ............................................................36

Tema: Squfuri dhe sulfuri i hidrogjenit ......................................................................40

Tema: Veprimtari praktike. Përfitimi i H2SO4 dhe vetitë e tij ....................................44

Tema: Karakteristika të përgjithshme të grupit të VA ...............................................47

Tema: Fosfori .............................................................................................................50

Tema: Hekuri dhe vetitë e tij .......................................................................................53

Tema: Veprimtari praktike - përfitimi i substancave ................................................56

Tema: Polimerë të tjerë ...............................................................................................59

Tema: Analgjeziket .....................................................................................................62

Tema: Sapunët dhe vetitë e tyre .................................................................................64

Tema: Hormonet ..........................................................................................................67

Tema: Vitaminat e grupit B dhe C .............................................................................71

Tema: Veprimtari praktike. Përgatitja e aspirinës ......................................................74

Tema: Roli i elementëve kimikë në të ushqyerit .........................................................77

Tema: Orë e lirë ...........................................................................................................79

Tema: Roli i elementeve kimike në ushqime ..............................................................82

Tema: Orë e lirë ...........................................................................................................84

Tema: Orë e lirë ...........................................................................................................86

Programi e kutikulës me zgjedhje të detyruar të gjimnazit .........................................91

Kimia 11 me zgjedhje të detyruar 6

PËRMBAJTJA

Kimia i ndihmon nxënësit të kuptojnë ndërtimin dhe sjelljen e lëndëve, të mësojnë për zhvillimet e shkencës kimike dhe për rrugët në të cilat kimistët sot përdorin të dhënat e shkencës kimike për të plotësuar nevojat e shoqërisë, të kuptojnë ndërveprimet e shkencës kimike me teknologjinë, të dinë që kimia është mjaft e rëndësishme në fusha të ndryshme si: mjekësi, bujqësi, industri dhe shumë aspekte të tjera të jetës.

Për shumë nxënës, përveç rolit që ka në aspektin social, mjedisor, ekonomik, lënda e kimisë shihet si element kyç për karrierën e tyre në jetë, duke e vlerësuar atë pa njëanshmëri gjinore.

Studimi i kimisë në gjimnaz është pjesë e rëndësishme e arsimimit tërësor të nxënësve, që së bashku me lëndët e tjera të fushës së shkencave të natyrës, ndihmon në zhvillimin e mendimit shkencor te nxënës/i,-ja dhe të idesë së zhvillimit të qëndrueshëm.

Programi i kimisë si lëndë me zgjedhje për klasën e 11-të të gjimnazit, zbaton konceptet kimike të fituara nga nxënësit në kursin e kimisë bërthamë duke u ndalur në studimin e disa elementeve të rëndësishme kimike dhe përbërjeve të tyre si dhe në studimin e disa produkteve organike me rëndësi praktike. Gjatë këtij kursi nxënësit do të arrijnë në kuptime më të mira të koncepteve kimike të marra në studimin e kimisë bërthamë si dhe do të mësojnë më shumë se në bërthamë për ndërveprimet e shkencës kimike me teknologjinë, si dhe lidhjen e kimisë me jetën e përditshme.

Programi është ndërtuar në dy linja kryesore, përkatësisht: linja kimi inorganike dhe linja kimi organike. Secila nga linjat ndahet në nënlinja, të cilat nënkuptojnë kapituj mësimorë. Për çdo nënlinjë shënohen objektivat, që materializojnë njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet që pritet të nxënë nxënësit gjatë kursit me zgjedhje të detyruar të kimisë 11.

Synimet e lëndës

Të gjithë nxënësit të zhvillojnë njohuri, aftësi, qëndrime për strukturën e atomeve dhe përbërjeve kimike, për reaksionet kimike dhe për ndërveprimet e energjisë dhe të lëndës, për lidhjen e kimisë me teknologjinë dhe jetën e përditshme.

Objektiva të përgjithshëm Në përfundim të kësaj lënde nxënës/i,-ja:

• të kuptojë konceptet bazë më të rëndësishme të kimisë dhe të realizojë lidhjen e kimisë me dukuritë e jetës së përditshme, me mirëqenien e njeriut dhe të shoqërisë;


7

• të jetë i/e aftë të kërkojë dhe përpunojë informacione rreth dukurive kimike, vetive të substancave me rëndësi praktike, duke përdorur kërkimin shkencor dhe mënyra të tjera të nxënies aktive, si dhe të vlerësojë saktësinë dhe rëndësinë e informacioneve;

• të mësojë si të planifikojë dhe të zhvillojë eksperimente për dukuri të ndryshme, duke ndjekur rregullat e sigurisë me pajisjet dhe kimikatet;

• të përdorë teknologjitë e informacionit dhe të komunikimit, si mjete për sigurimin dhe komunikimin e informacionit;

• të familjarizohet me teknologjinë moderne në industri dhe në inxhinierinë mjedisore;

• të përdorë njohuritë kimike në diskutimet në lidhje me natyrën, mjedisin dhe teknologjinë, në procesin e vendimmarrjes si kosumator për të mbajtur një shëndet të mirë dhe për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm;

• të fitojnë eksperienca që do të ngjallin interesin për të bërë zgjedhjen e karrierës në kimi.


Plani mësimor ......................................................

36 javë × 2 orë = 72 orë gjithsej

Njohuri të reja 47 orë

Detyrë eksperimentale 13 orë

Ushtrime 4 orë

Teste 4 orë

Projekt 4 orë

Kimi inorganike Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit zbatojnë njohuri,

aftësi, qëndrime për strukturën e atomit, molekulës, si dhe fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime të reja për grupet/periodat e sistemit periodik, elementet, metalet, jometalet, përbërjet e tyre duke përdorur faktet, modelet dhe eksperimentet.


9

Plani Mësimor

Kapitulli Objektivat e kapitullit Temat mësimore dhe objektivat përkatëse

Kapitulli

1

Elementet s

7 orë

KAPITULLI 1

ELEMENTET S

7 orë

Në përfundim të kapitullit nxënës/i,-ja duhet:

• të listojë formulat e mineraleve kryesore në të cilat gjenden në natyrë elementet s;

• të argumentojë, në bazë të vendit në sistemin periodik, konfigurimin e jashtëm elektronik të elementeve s, si ndryshon rrezja atomike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, potencialet e jonizimit, afritë për elektronin, elektronegativiteti, vetitë reduktuese te këto elemente;

• të bëjë dallimin midis elementeve alkaline dhe atyre alkalino-tokësore në lidhje me strukturën dhe reaktivitetin me ujin, oksigjenin, hidrogjenin, acidet;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin në industri të Na, Ca, NaOH, CaO;

• të zhvillojë eksperimentalisht: a) përftimin e NaOH me elektrolizë, b) zbutjen e ujit me fortësi të përkohshme e të përhershme, c) bashkëveprimin e Na dhe Mg përkatësisht me H2O dhe HCI të përqendruar;

1.1. Metalet alkaline dhe alkalinotokësore

Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të paraqesin strukturat me zgjedhje elektronike të elementeve të

grupit të IA me anë të konfigurimit elektronik. Të interpretojnë formimin e joneve dhe vetitë reduktuese të

metaleve alkaline. Të shpjegojnë vetitë e elementeve të grupit IA dhe IIA në varësi të

pozicionit në sistemin periodik. 1.2 Vetitë fizike dhe kimike të metaleve alkaline dhe alkalinotokësore Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë vetitë fizike të metaleve alkaline dhe alkalino tokësor. Të përshkruajnë vetitë kimike nëpërmjet reaksioneve kimike. Të paraqesin barazimet kimike të përftimit të metaleve alkaline dhe

alkalino-tokësore nga elektroliza e kripërave të tyre në gjendje të shkrirë. 1.3 Përbërjet e metaleve alkaline dhe përdorimet e tyre

Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë karakterin e oksideve të metaleve alkaline. Të listojnë vetitë fizike të përbërjeve të metaleve alkaline. Të shpjegojnë përftimin e sodës kaustike në industri. 1.4 Përbërjet e metaleve alkalinotokësore, përdorimet e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë karakterin e oksideve të metaleve alkalino-tokësore.


• të përshkruajë kuptimin e fortësisë së përkohshme dhe të përhershme të ujit dhe mënyrat e zbutjes së tij;

• të përgatisë një ese përshkruese mbi rëndësinë praktike të elementeve s dhe përbërjeve të tyre;

• të hartojë një organizues grafik (p.sh.: diagramin e Venit) mbi të përbashkëtat dhe dallimet e elementeve të grupeve I A dhe IIA;

• të organizojë në grup një pasdite argëtuese- shkencore me kuriozitete dhe eksperimente zbavitëse të elementeve s.

Të listojnë vetitë fizike të përbërjeve të metaleve alkaline. Të përshkruajnë metodat e zbutjes së ujit.

1.5 Veprimtari praktike: metalet alkaline Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht bashkëveprimin e natriumit

me ujë dhe vetitë e substancave të përftuara. Të demonstrojnë përftimin e NaOH nga elektroliza e klorurit të

natriumit në ujë. Të shkruajnë reaksionet e tretjes së Na në ujë dhe elektrolizës së

NaCl me ujë.

1.6 Veprimtari praktike: metalet alkalinotokësore Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë ekperimentalisht dhe provojnë çlirimin e H2 nga

bashkëveprimi i metaleve të grupit IIA me acidet. Të demonstrojnë eksperimentalisht procesin e zbutjes së ujit me

anë të ngrohjes dhe të bëjnë dallimin e shkumës në të dy rastet. Të shkruajnë reaksionet kimike për dy eksperimentet

1.7 Përmbledhje e kreut

KAPITULLI

2

Halogjenët

8 orë

KAPITULLI 2

HALOGJENËT

8 orë

Në përfundim të kapitullit nxënës/i,-ja duhet:

• të argumentojë në bazë të vendit në sistemin periodik, konfigurimin e jashtëm elektronik të halogjenëve dhe

2.1 Karakteristika të përgjithshme të halogjenëve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të paraqesin strukturat elektronike të elementëve të grupit të VIIA

me anë të konfigurimit elektronik. Të interpretojnë formimin e joneve dhe vetitë oksiduese. Të interpretojnë vetitë e halogjeneve në varësi të pozicionit në

sistemin periodik.


11

si ndryshojnë rrezja atomike, potencialet e jonizimit, afritë për elektronin, elektronegativiteti, vetitë oksiduese te këto elemente;

• të listojë formulat e përbërjeve kryesore në të cilat halogjenet gjenden në përqindje më të lartë në natyrë;

• të interpretojë ndryshimin e vetive fizike brenda grupit të halogjeneve (gjendja fizike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, ngjyra);

• të argumentojë numrat e ndryshëm të oksidimit te halogjenet -1, 0, +1, +3, +5, +7, duke u nisur nga konfigurimi elektronik i atomeve të tyre;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin në industri të CI2, HCI, NaCl, hipokloriteve;

• të bëjë dallimin midis halogjeneve në lidhje me strukturën dhe reaktivitetin me H2, O2, metalet alkaline, halogjenuret;

• të zhvillojë eksperimentalisht: gatitjen e HCI(g) HCl(ujor) , sublimimin e jodit;

• të përgatisë një ese treguese mbi rëndësinë praktike të halogjeneve dhe përbërjeve të tyre.

2.2 Fluori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse fluori ka vetëm një numër oksidimi nga

struktura e jashtme elektronike. Të tregojnë vetitë e fluorurit të hidrogjenit nëpërmjet reaksioneve

kimike. Të listojnë përdorimet e fluorurit të hidrogjenit si përbërja më e

rëndësishme e fluorit.

2.3 Klori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë nëpërmjet strukturës së jashtme elektronike pse

klori ndodhet në trajtë përbërjesh. Të përshkruajnë përftimin e klorit nëpërmjet procesit të

elektrolizës së klorurit të natriumit në gjendje të shkrirë. Të përshkruajnë vetitë kimike të acidit klorhidrik nëpërmjet

reaksioneve kimike. 2.4 Përbërjet e oksigjenuara të klorit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të interpretojnë nëpërmjet strukturës së jashtme elektronike pse

klori shfaq nr. e oksidimit +1, +3, +5, +7. Të listojnë acidet që formon klori dhe emërtimet e kripërave që

formojnë këto acide. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve vetitë kimike të klorit. 2.5 Bromi dhe jodi Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë vetitë fizike të bromit dhe jodit. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve prodhimin e bromit dhe jodit. Të përshkruajnë vetitë kimike të acidit bromhidrik dhe jodhidrik.


2.6 Veprimtari praktike: përftim i gazit klorhidrik dhe acidit klorhidrik Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht përftimin e klorurit të hidrogjenit. Të shpjegojnë vetitë e tretësirës ujore të klorurit të hidrogjenit. 2.7 Veprimtari praktike: sublimimi i jodit Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht sublimimin e jodit. 2.8 Punë e drejtuar: Ushtrime të zgjidhura Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të kryejnë kalimet nga njëra substancë në tjetrën me anë të

reaksioneve kimike. Të kryejnë njehsime stekiometrike me veprime të thjeshta. Të kryejnë njehsime stekiometrike me veprime të përbashkëta

KAPITULLI

3

Kalkogjenët

9 orë

KAPITULLI 3

KALKOGJENET

9 orë

• të argumentojë në bazë të vendit në sistemin periodik, konfigurimin e jashtëm elektronik të kalkogjeneve dhe si ndryshon rrezja atomike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, potencialet e jonizimit, afritë për elektronin, elektronegativiteti, vetitë oksiduese te këto elemente;

• të listojë formulat e përbërjeve kryesore në të cilat kalkogjenet gjenden në përqindje më të lartë në natyrë;

3.1 Karakteristikë e përgjithshme e grupit VIA Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të paraqesin strukturat elektronike të elementeve të grupit të VIA

me anë të konfigurimit elektronik. Të interpretojnë formimin e joneve dhe vetitë oksiduese të halogjeneve. Të shpjegojnë vetitë kimike të halogjenit në varësi të pozicionit që

zënë në sistemin periodik. 3.2 Oksigjeni Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë oksigjenin si element i domosdoshëm për jetën. Të përshkruajnë tipet e oksideve që formon oksigjeni me metalet

dhe jometalet. Të shpjegojnë amfoterinë e oksideve të patretshme në ujë dhe

gatitjen e oksigjenit.


13

• të argumentojë numrat e ndryshëm të oksidimit te kalkogjenet -2, 0, +4, +6 duke u nisur nga konfigurimi elektronik i atomeve të tyre;

• të përshkruajë dhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin në industri të O2,H2S, SO2, SO3, H2SO3 dhe H2SO4 ;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, vetitë karakteristike të kalkogjeneve (bashkëveprimin me H2, metalet, jometalet e tjera);

• të zhvillojë eksperimentalisht: gatitjen e H2SO4 dhe të provojë veprimin e tij me përbërje organike(p.sh me alkoolin etilik) dhe metale;

• të përshkruajë ndërtimin dhe funksionimin e akumulatorit acid dhe pilës së thatë (Lë Klanshe);

• të bashkëbisedojë në një tryezë rrethore mbi rëndësinë e përdorimeve praktike të kalkogjeneve dhe rrjedhësve të tyre.

3.3 Squfuri dhe sulfuri i hidrogjenit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të tregojnë në ç’gjendje ndodhet squfuri në natyrë. Të interpretojnë nëpërmjet reaksioneve kimike veprimin e

squfurit me metalet dhe përbërjet që formojnë. Të shpjegojnë formimin e H2S, karakterin e tij acid. 3.4 Përbërjet e oksigjenuara të squfurit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shkruajnë reaksionin e përftimit dhe shpërbashkimit të acidit

sulfuror. Të shkruajnë reaksionin e përftimit dhe të shpërbashkimit të

acidit sulfurik. Të identifikojnë nëpërmjet reaksioneve hetimin e joneve sulfat

dhe sulfit. 3.5 Akumulatorët dhe pilat e thata Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë disa tipe baterish që përdoren në jetën e përditshme. Të shpjegojnë ndotjen e mjedisit nga bateritë. Të identifikojnë gjysmë-reaksionet që ndodhin gjatë funksionimit

të një baterie. 3.6 Acidi sulfurik Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listohen vetitë fizike të acidit sulfurik Të shpjegojnë lidhjen hidrogjenore që formojnë molekulat e

acidit sulfurik Të shpjegojnë vetitë kimike të acidit sulfurik


3.7 Veprimtari praktike: përftimi i acidit sulfurik, vetitë e tij Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht përftimin e acidit sulfurik. Të provojnë eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve

nëpërmjet veprimit të acidit me metale para hidrogjenit në radhë. Të provojnë eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve

nëpërmjet veprimit të acidit me metale që ndodhen pas hidrogjenit në radhën e aktivitetit.

3.8 Test Të kontrollohen në njohuritë e marra në kapitullin e metaleve,

halogjeneve dhe kalkogjeneve.

3.9 Projekt

KAPITULLI 4

Elementet e grupit VA

8 orë

KAPITULLI 4

ELEMENTET E GRUPIT VA

8 orë

• të përshkruajë në bazë të vendit në sistemin periodik, si ndryshon rrezja atomike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, potenciali i jonizimit, afria për elektronin, elektronegativiteti, vetitë oksiduese të elementeve të grupit VA;

• të përshkruajë rëndësinë dhe gjendjen në natyrë të elementeve të grupitVA;

• të argumentojë numrat e oksidimit -3, 0, +3, +5 tek azoti dhe fosfori, bazuar në konfigurimin e

4.1 Karakteristika të përgjithshme të grupit VA Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të paraqesin strukturat e jashtme elektronike të elementëve të

grupit të VA me anë të konfigurimit elektronik. Të shpjegoni pse azoti nuk mund të realizojnë gjendje të

ngacmuara. Të shpjegojnë si ndryshojnë vetitë e elementëve sipas

vendndodhjes në sistemin periodik. 4.2. Azoti dhe amoniaku Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë pse azoti është substancë e plogët nga pikëpamja

kimike. Të identifikojnë nëpërmjet reaksioneve vetitë kimike të azotit. Të demonstrojnë karakterin bazik të hidroksidit të amonit

NH4OH.


15

jashtëm elektronik të tyre;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, vetitë kimike të azotit dhe fosforit (bashkëveprimi me O2, H2 etj.);

• të përshkruajë dhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin industrial të HNO3; NH4NO3; H3PO4; Ca(H2PO4)2 ∙CaSO4;

• të zhvillojë eksperimentalisht: gatitjen e NH3, hetimin e NO3

- dhe veprimin e HNO3 me Cu e metale të tjera;

• të debatojë në grup duke argumentuar qëndrimin pro ose kundër, për efektet e përdorimit të plehrave azotike dhe fosfatike në bujqësi;

• të hartojë një organizues grafik për të treguar ngjashmëritë dhe dallimet midis jometaleve të grupit VA dhe VIA ( O dhe S, me N dhe P);

• të diskutojë në një tryezë rrethore mbi rëndësinë dhe përdorimet e formave alotropike të fosforit, oksigjenit duke përdorur informacione të grumbulluara përmes TIK-ut.

4.3 Përbërjet e oksigjenuara të azotit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë përbërjet e oksigjenuara të azotit. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve përftimin e tyre. Të identifikojnë nëpërmjet reaksioneve veprimin e acidit nitrik

me metalet. 4.4 Fosfori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë dhe përshkruajnë trajtat alotropike të fosforit. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve përftimin e oksideve dhe

acideve të tyre. Të identifikojnë përftimin e superfosfatit dhe rëndësinë e tij. 4.5 Veprimtari praktike: përbërjet e azotit Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht përftimin e amoniakut dhe

vetitë e tretësirës ujore të tij. Të demonstrojnë eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve. Të demonstrojnë eksperimentalisht hetimin e joneve nitrat.

4.6 Nitratet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë përftimin e substancave nga shpërbërja e nitrateve dhe

nitriteve. Të demonstrojnë hetimin e joneve nitrat. Të përshkruajnë fazat e prodhimit të nitratit të amonit. 4.7 Krahasimi i jometaleve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përcaktojnë saktë vendndodhjen e jometaleve në sistemin periodik


Të krahasojnë vetitë e jometaleve ndërmjet grupeve Të përcaktojnë ndryshimin e vetive jometalike në perioda. 4.8 Çështje për diskutim Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë efektin e plehrave azotike në rritjen e bimës. Të shpjegojnë ndikimin e plehrave fosfatike në ndihmë të

zhvillimit të bujqësisë në tërësi. Të përshkruajnë dukurinë e alotropisë, rëndësinë dhe përdorimet e

trajtave alotropike të elementeve që e shfaqin këtë dukuri.

KAPITULLI 5

Metalet Kalimtare

8 orë

KAPITULLI 5

METALET KALIMTARE

8 orë

• të përshkruajë karakteristikat e metaleve kalimtare, bazuar në vendin e tyre në sistemin periodik (konfigurimin elektronik, numrat e oksidimit, vetitë fiziko-kimike te Fe, Cu, Cr);

• të evidentojë dukurinë e rënies së elektronit, duke u bazuar në strukturën elektronike (Cu dhe Cr);

• të interpretojë përmes ndryshimit të numrave të oksidimit, karakterin e hidrateve te metalet kalimtare (si p.sh Cr(OH)2; Cr(OH)3 dhe H2CrO4);

• të zhvillojë eksperimentalisht: përftimin e Cr(OH)3, kalimin e bikromateve në kromate dhe anasjelltas, të hetojë vetitë oksiduese të Cr (VI);

5.1 Kromi dhe vetitë e tij Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të paraqesin strukturën elektronike të kromit me anë të

konfigurimit elektronik Të identifikojnë numrat e oksidimit të kromit në përbërjet e tij. Të shpjegojnë aluminoterminë si proces për përftimin e metaleve

në gjendje të lirë. 5.2 Përbërjet e kromit Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë karakterin bazik të kromit. Të përshkruajnë karakterin amfoter të kromit. Të përshkruajnë karakterin acid të kromit. 5.3 Hekuri dhe vetitë e tij Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të paraqesin strukturën elektronike të kromit me anë të

konfigurimit elektronik. Të përcaktojnë numrat e oksidimit të hekurit. Të përshkruajnë vetitë e hekurit trevalent gjatë bashkëveprimit me acidet.


17

• të përshkruajë kromimin, korrozionin dhe masat mbrojtëse ndaj tij;

• të punojë në grup për organizimin e një pasditeje shkencore me temë: metalet kalimtare në jetën tonë (përshkrim i burimeve natyrore të këtyre metaleve në vend, demonstrime eksperimentesh argëtuese me këto metale, përshkrim skemash të thjeshta teknologjike të prodhimit të metaleve kalimtare p.sh.: bakrit, hekurit).

Hetimi i substancave • të provojë me anë të reaksioneve karakteristike se

substanca e dhënë është CuSO4, H2SO4;

• të etiketojë përmes hetimit: provëzat në të cilat ndodhen H2SO4, HCl, HNO3;

• të etiketojë plehrat inorganike NH4NO3, (NH4)2SO4;

• të përftojë me anë të dy rrugëve të mundshme: ZnSO4 nga substancat H2SO4, Zn, ZnO;

• të përftojë me të gjitha rrugët e mundshme KCl nga reagentët: BaCl2, KNO3, HCl, K2SO4, KOH.

5.4 Përbërjet e hekurit Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë vetitë reduktuese të hekurit, karakterin bazik të

hekurit dyvalent. Të shpjegojnë vetitë okside – reduktuese të hekurit trevalent. Të shpjegojnë vetitë oksiduese të hekurit gjashtë valent. 5.5 Bakri Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të paraqesin strukturën elektronike të bakrit me anë të

konfigurimit elektronik. Të identifikojnë vetitë amfotere të bakrit. Të identifikojnë numrat e oksidimit të bakrit. 5.6 Veprimtari praktike: përbërjet e kromit Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të demonstrojnë ndikomin e acidit dhe bazës në përbërjen e

bakrit. Të demonstrojnë ekuilibrin kromat – dikromat. Të demonstrojnë vetitë oksiduese të kromit. 5.7 Detyrë eksperimentale: Hetimi i substancave dhe përftimi i substancave Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht hetimin e joneve sulfat,

klorur, nitrat. Të demonstrojnë eksperimentalisht gatitjen e sulfatit të zinkut Të demonstrojnë eksperimentalisht përftimin e klorurit të

kaliumit.


5.8 Punë e drejtuar: Ushtrime të zgjidhura Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të kryejnë kalimet nga njëra substancë tek tjetra me anë të

kalimeve. Të kryejnë njehsime të thjeshta stekiometrike. Të kryejnë njehsime me veprime të përbashkëta. 5.10 Test Të kontrollohen njohuritë në kapitullin e grupit të parë A dhe grupit B.

Linja

Kimi organike

KAPITULLI 6

Polimeret 6 orë

Kimi organike Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit do të fitojnë njohuri, aftësi dhe qëndrime për polimerët, preparatet më të rëndësishme farmaceutike në përdorimin shtëpiak, për kozmetikën, ushqimin dhe vitaminat, enzimat, hormonet dhe neurotransmetuesit.

Orë të sugjeruara: 30

KAPITULLI 6 POLIMERET

6 orë Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i,-ja: • të përshkruajë strukturat e polimereve dhe

polikondesateve më të rëndësishme dhe përdorimet e tyre në jetën e përditshme (polieteni, PVC, polistireni);

• të debatojë në grup pro dhe kundër përdorimit të polimerëve në jetën e përditshme.

6.1. Polimerizimi. Polieteni Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë ç’janë reaksionet e polimerizimit dhe cilat përbërje

e japin këtë tip reaksioni. Të përcaktojnë shkallën e polimerizimit të një polimeri. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve fazat në të cilat kalon polimeri. 6.2. Polimerë të tjerë Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse përbërjet organike me lidhje shumëfishe japin

reaksione polimerizimi. Të bëjnë dallimet ndërmjet monomereve dhe polimerive. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve i polimerizohet një monomer.

6.3. Substancat makromolekulare dhe vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë substancat makromolekulare dhe të listojnë disa

prej tyre. Të përshkruajnë dallimin ndërmjet substancave makromolekulare

plastike. Të përshkruajnë formimin e një kapolinusi.


19

6.4. Polimerizatet, polikondensatet dhe poliaduktet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë nëpërmjet reaksionit ç’janë polikondensatet Të përshkruajnë karakteristikat e polikondensateve. Të bëjnë dallimin ndërmjet polimerizateve, polikondensateve,

poliadukteve. 6.5. Veprimtari praktike

Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht gatitjen e një substance

makromolekulare. Të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë e polimerive. 6.6 Punë e drejtuar: Ushtrime të zgjidhura Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të njehsojnë masën, shkallën e polimerizimit të polimerive. Të përshkruajnë ngopshmërinë dhe pangopshmërinë e polimerive. Të bëjnë dallimin ndërmjet tipeve të reaksioneve

KAPITULLI 7

PREPARATET FARMA

KAPITULLI 7

PREPARATET FARMACEUTIKE 6 ORE

• të tregojë përbërësit e analgjezikëve (aspirina,

paracetamoli, ibuprofeni) duke u bazuar në formulat e tyre strukturore( jo t’i shkruajë ato) si dhe mënyrën e veprimit të tyre në organizëm;

• të sintetizojë në laborator aspirinën;

7.1. Analgjezikët Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë analgjezikët, vetitë e analgjezikëve narkotikë. Të bëjnë dallimin ndërmjet analgjezikët.

7.2. Ibuprofeni Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë ç’janë inflamatorët. Të listojnë përdorimet e ibuprofenit. Të listojnë efektet anësore të ibuprofenit.


CEUTIKE

6 orë

• të relatojë në grup, duke shfrytëzuar burime të ndryshme informacioni për efektet (pozitive dhe anësore) e përdorimit të aspirinës, paracetamolit, ibuprofenit te fëmijët, gratë shtatzana dhe të rriturit.

7.3. Paracetamoli (Acetaminofen) Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë ç’janë analgjezikët. Të listojnë përdorimet e paracetamolit. Të listojnë efektet anësore të paracetamolit.

7.4. Aspirina C6H6O6+C3H4O4 Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë karakteristikat e aspirinës. Të listojnë përdorimet e aspirinës. Të listojnë efektet anësore të aspirinës.

7.5. Veprimtari praktike. Përgatitja e aspirinës Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit gatitjen e aspirinës.

7.6. Projekt

KAPITULLI 8

PREPARATET KOZMETIKE

8 orë

KAPITULLI 8

PREPARATET KOZMETIKE

8 Ore

• të përshkruajë llojet, vetitë kryesore, rëndësinë e përdorimit për qëllime shëndetsore dhe etike të sapuneve, (sapuneve nga natriumi dhe kaliumi), detergjentëve (detergjentët e ngurtë, derivatet e acidit sulfonik dhe të lëngshëm, ose derivatet e acidit fosforik), pastave të dhëmbëve, kremrave dhe locioneve, të kuqit të buzëve dhe parfumeve( jo duke shkruar formulat e tyre kimike);

8.1. Sapunët dhe vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shkruajnë formulat e lyrave të lëngëta dhe të ngurta. Të shkruajnë formimin e një sapuni nga një triglicerit. Të shpjegojnë vetitë larëse të sapunit.

8.2. Veprimtari praktike. Gatitja e sapunit Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht formimin sapunit. Të demonstrojnë vetitë larëse të sapunit.

8.3. Kremrat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë kremrat sipas përdorimit dhe përmbajtjes së yndyrave


21

• të përshkruajë procesin e sapunifikimit me anë të shkrimit të barazimeve kimike për shembuj të ndryshëm;

• të sintetizojë në laborator një sapun të thjeshtë duke u nisur nga acidi oleik me bazë;

• të debatojë në një tavolinë të rrumbullakët argumente pro dhe kundër lidhjes së ngushtë të njeriut me produktet e sotme kozmetike (p.sh.: përdorimi i parfumeve, antidjersave, detergjentëve etj.) dhe farmaceutike, duke u nisur nga informacione të siguruara nga burime të ndryshme informimi.

Të shpjegojnë përse përdoren kremrat. Të identifikojnë prodhimin e kremrave me stearate.

8.4. Locionet dhe pastat e dhëmbëve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë ç’janë locionet. Të listojnë llojin e locionit që përdoret për çdo lloj lëkure. Të përshkruajnë gatitjen e pastave të dhëmbëve.

8.5. Deodorantët dhe lëndët antidjersë Të shpjegojnë rolin e aromave për prodhimin e kremrave,

deodorantëve. Të shpjegojnë rolin e lëndëve antidjersë. Të shpjegojnë pse higjiena luan rol të rëndësishëm kundër

përdorimit të antidjersës. 8.6 I kuqi i buzëve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë ç’është i kuqi i buzëve. Të listojnë përbërësit e buzëkuqve. Të përshkruajnë fazat e prodhimit të buzëkuqit.

8.7 Punë e drejtuar: Ushtrime të zgjidhura Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të shkruajnë mënyrat e përftimit të sapunit. Të kryejnë njehsime stekiometrike për përftimin e sapunit dhe

aspirinës. Të kryejë njehsime stekiometrike me veprime të përbashkëta.

8.8 Test Të kontrollohen njohuritë në kapitulin e polimereve, preparateve

farmaceutike dhe kozmetike


KAPITULLI 9

USHQIMI DHE

VITAMINAT 5 orë

KAPITULLI 9

USHQIMI DHE VITAMINAT

5 orë

• të argumentojë kërkesat e organizmit për lëndë ushqimore në bazë të nevojave energjetike, përpilimin e racionit ushqimorditor dhe rëndësinë e grupeve ushqimore(sendeve ushqimore) në piramidën e të ushqyerit;

• të përshkruajë karakteristikat, rolin dhe kërkesat për vitamina dhe lëndë minerale në të ushqyerin e njeriut: vitaminat e tretshme në yndyrna (vitamina A, D, K dhe E) dhe të tretshme në ujë(vitamina të grupit B,C);

• të shkruajë një ese argumentuese për ndikimin e mungesës apo tepricës së vitaminave dhe lëndëve minerale në të ushqyerit e njeriut;

• të përgatisë në grup një fletëpalosje informuese për llojet e vitaminave dhe lëndëve minerale, rëndësinë në shëndet dhe ushqimet që i përmbajnë.

9.1. Vitaminat dhe rëndësia e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë rolin e vitaminave për funksionimin e organizmit. Të listojnë vitaminat e tretshme në ujë, rëndësinë e tyre. Të listojnë vitaminat e tretshme në yndyrë dhe rëndësinë e tyre.

9.2. Vitaminat e grupit B dhe C Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë ku gjenden vitaminat e tretshme në ujë. Të përshkruajnë rëndësinë e vitaminës B dhe efektin e mungesës

së saj. Të përshkruajnë rëndësinë e vitaminës C dhe efektin e mungesës

së saj. 9.3. Vitaminat A, E, D, K dhe rëndësia e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë ku gjenden vitaminat që treten në yndyrë. Të përshkruajnë rëndësinë e vitaminës A dhe E dhe efektin e

mungesës së tyre. Të përshkruajnë rëndësinë e vitaminës D dhe K dhe efektin e

mungesës së tyre. 9.4. Veprimtari praktike. Piramida e ushqimit Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të kuptojnë thelbin e të ushqyerit të shëndetshëm në përputhje me

nivelin e piramidës ushqimore. Të hartojnë një studim krahasues të piramidës suaj ushqimore me

piramidën bazë. Të evidentojnë rolin e përbërjeve kimike që merret nëpërmjet

ushqimeve në procesin e rritjes dhe zhvillimit. 9.5 Përmbledhje e kreut


23

KAPITULLI 10

THARM ET (ENZIMAT)

DHE HORM ONET

Tharmet (enzimet) dhe

hormonet

5 orë

KAPITULLI 10

THARM ET (ENZIMAT) DHE HORM ONET

• të përshkruajë tharmet (oksidoreduktazë,

transferazë, liazë) dhe hormonet (kolesterol, estradiol, estrogjen dhe testosteron), pa shkruar formulat e tyre kimike si dhe rolin e tharmeve dhe hormoneve në organizëm, përpunimin e ushqimeve në mjedis si dhe të hormoneve në organizëm;

• të shpjegojë me fjalët e tij veprimin e tharmit me substratin dhe ndikimin e pH dhe temperaturës në veprimtarinë e tharmit;

• të provojë në kushte eksperimentale shdërrimin enzimatik të sheqerit të rrushit në etanol;

• të shkruajë një ese përshkruese mbi efektet e hormoneve në ciklet jetësore të njeriut (pubertet, shtatzani, menopauzë, andropauzë).

10.1 Enzimat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë veprimin katalitik të enzimave si katalizator

biologjik. Të klasifikojnë enzimat sipas reaktantit që ato katalizojnë. Të shpjegojnë mekanizmin e lidhjes së substancave me enzimën.

10.2 Hormonet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë çfarë janë hormonet dhe si prodhohen. Të shpjegojnë cili është roli i hormoneve . Të klasifikojnë hormonet nga pikëpamja kimike.

10.3. Kolesteroli, testosteroni, estroni Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë hormonet steroidë. Të përshkruajnë funksionin e asteroideve. Të krahasojnë funksionin e testosteronit dhe estronit dhe nga

ndryshojnë ato nga njëri tjetri nga struktura kimike. 10.4 Veprimtari praktike Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të kontrollojnë njohuritë e marra në kapitujt e vitaminave dhe

hormoneve.

10.5 Test Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht shndërrimin e sheqerit në alkool.


LIBËR MËSUESI KIMIA 11

Nr Tema Parashikimi Ndërtimi i njohurive Përforcimi

1 Metalet alkaline dhe

Alkalino tokësor Përmbledhje e strukturuar Ditar dy pjesësh Dy të vërteta, një gënjeshtër

2 Vetitë fizike dhe kimike të metaleve

alkaline dhe alkalino tokësor Diskutimi i njohurive paraprake Veprimtari: lexim i drejtuar Harta e konceptit

3 Përbërjet e oksigjenuara të klorit Brain storming Grupet e eksperteve Shkrimi i shpejtë

4 Punë e drejtuar

Ushtrime të zgjidhura

Marrëdhëniet pyetje

Përgjigje Organizues grafik Veprimtari praktike

5 Squfuri dhe sulfuri i hidrogjenit Rendit, grupo, emërto, link Hartë koncepti Parashikimi me terma

Paraprake

6 Veprimtari praktike përfitimi i

H2so4 dhe vetitë e tij Përmbledhje e strukturuar Role të specializuara në grup Reflekto/reflekto/reflekto

7 Karakteristika te përgjithshme të

grupit të VA Alfabeti i njëpasnjëshëm Lexim përmbledhje në dyshe Shkrimi i lirë

8 Fosfori Harta semantike Ditar dy pjesësh Tryezë rrethore

9 Hekuri dhe vetitë e tij Parashikimi me terma paraprake Kubimi Shkrimi i shpejte

10 Veprimtari praktike

Gatitja e substancave Imagjinatë e drejtuar Veprimtari praktike Shkrimi i shpejtë

11 Polimerë të tjerë Di /Dua të di/Mësova Di /Dua të di/Mësova Di /Dua të di/Mësova


25

12 Analgjezikët Parashikimi me terma paraprake Imagjinatë e drejtuar Organizues grafik i

analogjisë

13 Sapunët dhe vetitë e tyre Diskutimi I njohurive paraprake Shpjegim i drejtuar Përvijimi i koncepteve

14 Hormonet Brain storming Veprimtari lexim i drejtuar Hartë koncepti

15 Vitaminat e grupit

B dhe C Harta semantike Ditar dy pjesësh Dy të vërteta një gënjeshtër

16 Veprimtari praktike

Gatitja e aspirinës Përgatitja

17 Roli i elementëve kimikë në të

ushqyer

Parashikimi me terma paraprake

Brain storming Diskutojmë së bashku Bocet i strukturës së punës

18 Bashkërendimi i punëve brenda

grupeve

Diskutojmë së bashku

Punë në grupe Vëzhgim i detajuar Sintezë

19 Realizimi i fushatës

sensibilizuese Përmbledhje e strukturuar Prezantime Vlerësime

20

Realizimi i fushatës

përfundimtare sensibilizuese në

rang shkolle

Përmbledhje e strukturuar Prezantime Vlerësime


TEMA: METALET ALKALINE DHE ALKALINO-TOKËSORE

OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

• Të listojnë përfaqësuesit kryesorë të metaleve alkaline dhe alkalino-tokësor • Të përshkruajnë karakteristikat kryesore të elementeve të këtyre grupeve • Të analizojnë se si ndryshojnë vetitë e elementeve brenda grupit në drejtimin

nga lart poshtë • Të krahasojnë vetitë e elementeve të grupit IA me grupin IIA

KONCEPTET KRYESORE: metale, metale alkaline, metale alkalino-tokesore

STRUKTURA E MËSIMIT Fazat e

strukturës Strategjitë mësimore

Veprimtaritë e nxënësve

Organizimi i nxënësve

Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Ditar dy pjesësh Ndërtimi i shprehive

studimore Punë me grupe

Përforcimi Dy të vërteta dhe një gënjeshtër Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: tabela e sp, letra të bardha, shkumësa PARASHIKIMI: përmbledhje e strukturuar Në mënyrë të përmbledhur, më anë të dy tre fjalive paraqes përpara nxënësve përmbajtjen e lëndës për klasën e XI të . Realizoj lidhjen e informacionit të marrë në klasën e Xtë me informacionin që do të merret në këtë vit mësimor. Prezantoj përpara nxënësve temën e re, metalet alkaline dhe alkalino-tokësore. NDËRTIMI I NJOHURIVE DITAR DYPJESËSH Në mbështetje të njohurive të marra në klasën e X të jepni komentin tuaj në lidhje me shprehjet grupi i IA dhe grupi i IIA.


27

Grupi i IA Komenti i nxënësve

Grupi i IIA Komenti i nxënësve

U jap mundësinë nxënësve te lexojnë mësimin për të bërë komentet e duhura në grup. Komentet e tyre lexohen dhe interpretohen nga nxënës të ndryshëm, më pas hidhen në tabelën e mëposhtme së bashku me ndihmën e mësuesit.

KONCEPTI KOMENTI I NXËNËSIT GRUPI i IA

H: janë metale alkaline Li : kanë një elektron në shtresën e jashtme →i Valent Na: shtresa e jashtme S1 K : formojnë jone pozitive Me -1 e- = Me 1+ Rb: janë reduktues të fuqishëm CS: formojnë okside bazike Fr : japin baza të forta Në drejtimin nga lart poshtë: rrezja rritet dhe vetitë e mësipërme vinë duke u forcuar potenciali i jonizimit zvogëlohet afria për elektronin zvogëlohet elektronegativiteti zvogëlohet, sepse dimë që En= I + A

GRUPI I IIA

Be: janë metale alkalino tokësore R↓ Mg: kanë dy elektrone në shtresën e jashtme →ii valent Ca: shtresa e jashtme S2 Sr: formojnë jone pozitive Me -2 e- = Me 2+ Ba: janë reduktues të fuqishëm Ra: formojnë okside bazike Japin baza të forta në drejtimin nga lart poshtë (këto veti forcohen) R↑; I↓;A↓ P.s. vetitë e mësipërme shfaqen më dobët se tek grupi i IA, sepse rrezja vjen duke u zvogëluar


PËRFORCIMI: 10 minuta DY TË VERTETA DHE NJË GËNJESHTËR Kërkoj nga nxënës të ndryshëm të më listojnë tre karakteristika për elementet e grupit të IA ose të IIA dhe theksoj faktin se një nga këto karakteristika do të jetë e gënjeshtërt. Është detyrë e nxënësve të tjerë të gjejnë gabimin e shokut. MËSUESJA Metalet alkaline: − Janë reduktues të fuqishëm − Kanë dy elektrone në shtresën e jashtme − Janë elektropozitivë DËBORA: Është e vërtetë që metalet alkaline janë reduktues dhe elektropozitiv, por nuk kanë dy elektrone në shtresën e jashtme por vetëm një dhe paraqiten një valent. VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: Sa u aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit, sa origjinal ishin. Sa mendime të sakta dhe të pjekura dhanë gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të krahasojnë dhe dallojnë elementet e grupit të IA nga grupi i IIA


29

TEMA: VETITË FIZIKE DHE KIMIKE TË METALEVE ALAKLINE DHE

ALKALINO TOKËSORE OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë: − Të përcaktojnë disa nga vetitë fizike të metaleve alakaline dhe alkalino-tokësore − Të identifikojnë vetitë kryesore kimike të metaleve alakaline dhe alkalino-tokësore − Të ilustrojnë vetitë kimike të elementeve me anë të reaksioneve kimike − Të përcaktojnë mënyrën e gatitjes së elementeve kryesore të këtyre grupeve

KONCEPTET KRYESORE: veti fizike, veti kimike, perokside, hidrure, elektrolizë





Parashikimi Diskutimi i njohurive paraprake Diskutimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive

Veprimtari Lexim i drejtuar

Ndërtimi i shprehive Punë me grupe

Përforcimi Harta e konceptit Nxitja për të përsosur imagjinatën

Punë individuale

MJETET E PUNËS: tabela e SP, letra të bardha, shkumësa, libri PARASHIKIMI : DISKUTIMI I NJOHURIVE PARAPRAKE Mësuesi: Cilat janë elementet e grupit të IA? Po të grupit të IIA? Listoni disa nga karakteristikat kryesore të këtyre grupeve. Si ndryshojnë vetitë e metaleve në drejtimin nga lart poshtë? A ndikon rrezja në këto veti? Si paraqiten vetitë e metaleve të grupit të IA, në raport me ato të grupit nga të IIA? NDËRTIMI I NJOHURIVE Veprimtari e leximit të drejtuar (V/L/D)


Mësuesi: Pas etapës së parashikimit kaloj në etapën e ndërtimit të njohurive me veprimtarinë e leximit të drejtuar. Ndaj nxënësit në tre grupe të mëdha pune. Hartoj pyetjet për secilin grup.

Mësuesi: Pasi ndaj mësimin në tre paragrafë kryesore, rekomandoj nxënësit të lexojnë në heshtje, secili grup paragrafin përkatës për t’u dhënë përgjigje pyetjeve të hartuara. Një ose disa përfaqësues nga secili grup, duke plotësuar mendimin e njëri tjetrit, japin përgjigje për pyetjet e parashtruara më sipër. Pasi punojnë në mënyrë të pavarur për rreth 10 minuta, mendimet e tyre në formën e një diskutimi hidhen në tabelën e mëposhtme në fazën e përforcimit.

PËRFORCIMI HARTË KONCEPTI plotësohet me ndihmën e nxënësve VLERËSIMI Nxënësit i vlerësoj për: Punën e bërë në grupe ose edhe në mënyrë individuale gjatë përcaktimit të vetive të metaleve alkaline dhe alkalino tokësor. Aftësinë argumentuese të vetive të metaleve alkaline dhe alkalino tokësor. Aftësinë e nxënësve për të shkruar saktë reaksione të ndryshme kimike.

Grupi i parë

Grupi i dytë

Grupi i tretë

vetitë fizike të metaleve alkaline dhe alkalino tokësor

vetitë kimike të metaleve alkaline dhe alkalino tokësor

gatitja e metaleve alkaline dhe alkalino tokësor


31

VETITË FIZIKE TË METALEVE TË

GRUPIT TË IA DHE IIA

VETITË KIMIKE TË METALEVE TË GRUPIT TË IA DHE IIA

GATITJA E METALEVE TË GRUPIT TË IA DHE IIA

- janë të butë - priten lehtë me thikë - ruhen në enë me vajguri - kanë shkëlqim metalik (ngjyrë të argjendtë) - të ndjeshëm ndaj oksigjenit të ajrit lagështirës pika e shkrirjes 0C↓ pika e vlimit 0C ↓ dendësia në gr/cm3 ↑

Janë shumë aktivë reduktues të fuqishëm 1- veprimi me ujin

2 2Na H O NaOH H+ → + H 0∆ < I vrullshëm, ndonjëherë me flakë, metali qëndron mbi ujin në varësi të dendësisë. 2- veprimi me O2

2 2Li O Li O+ →

2 2 2Na O Na O+ →

3- veprimi me HCl 2Na HCl NaCl H+ → + ↑

Veprim i vrullshëm 4- veprimi me jometalet a) 2Na Cl NaCl+ → 2Na S Na S+ → Me azotin mund te veprojë vetëm litiumi b) 2 3Li N Li N+ →

5- veprimi me hidrogjenin për të formuar hidrure

2Na H NaH+ →

Janë shumë aktivë reduktues të fuqishëm 1- veprimi me ujin

( )2 22Ca H O Ca OH H+ → + H 0∆ < I vrullshëm, nuk qëndrojnë mbi ujin, nga lart poshtë rritet aftësia e bashkëveprimit. 2- veprimi me O2

2Ca O CaO+ →

2 2Ca O CaO+ →

3- veprimi me HCl 2Na HCl NaCl H+ → + ↑

4- veprimi me jometalet a) 2 2Mg Cl NaCl+ → Mg S MgS+ → Me azotin veprojnë të gjithë elementet e grupit b) 2 3 2Ca N Ca N+ →

5- veprimi me hidrogjenin

2 2Ca H CaH+ →

M1 Nga elektroliza e kripërave të metaleve alkaline dhe alkaline tokësore PSH.

A(+) K(−)

2H O H OH+ −→ +

2CaCl Ca 2Cl+ −→ +

2K : 2H 2e H+ −+ →

2A : 2Cl 2e Cl− −− →

2 22H 2Cl H Cl+ −+ → +

( )2 2 2 2 22H O CaCl H Cl Ca OH+ → + +

Në katodë veçohet H2 ndërsa ne anodë Cl2


TEMA: PËRBËRJET E OKSIGJENUARA TË KLORIT


− Të paraqesin formulën dhe konfigurimin elektronik të klorit ne gjendje normale dhe të ngacmuar

− Të tregojnë të gjitha valencat e mundshme të klorit − Të shpjegojnë se pse ky element mund te shfaqi më shumë se një valencë − Të rendisin te gjitha përbërjet e oksigjenuara të klorit − Të japin të dhëna mbi strukturën e këtyre përbërjeve − Të përmbledhin reaksionet e gatitjes të oksiacideve

KONCEPTET KRYESORE: halogjene, oksiacide, struktura te Ljuisit, reaksion disproporcionimi





Parashikimi Brain storming Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Grupet e eksperteve Të lexuarit

ndërveprues Punë me grupe

Përforcimi Shkrimi i shpejtë Ndërtimi i shprehive Punë individuale

MJETET E PUNËS: tabela e SP, letra te bardha, shkumësa, libri PARASHIKIMI: brain storming (hapja e mendjes) Mësuesi: − Shkruaj në tabelë fjalën “KLORI” dhe u bëj të njohur nxënësve

që në këtë orë mësimi do flasim për klorin dhe përbërjet e oksigjenuara të tij

− U kërkoj nxënësve që me radhë të japin mendime për klorin − Mendimet e tyre gradualisht hidhen në tabelë


33

NDËRTIMI I NJOHURIVE GRUPET E EKSPERTEVE (të nxënit me këmbime ) Mësuesi: − Përcaktoj ekspertët duke numëruar në mënyrë rastësore

nga 1 tek 4, ku çdo numër i korrespondon një eksperti − Hartoj katër pyetje për çdo grup pune, ku një pyetje i takon një eksperti

Në këtë moment ju do lini grupet bazë dhe do të bëni një rigrupim të ri. Në tavolinën e parë nxënësit me numër 1 do të mblidhen së bashku për të formuar grupin e eksperteve nr.

KLORI

Gaz me ngjyrë të verdhë, helmues

z=17

Halogjen gr VIIA

me pak aktiv (oksidues) se fluori

I lirë ose në trajtë përbërjesh

Shumë aktiv, oksidues i fuqishëm

Shfaq valenca të ndryshme I,III,V,VII

1s22s2p63s2p5

gatitet në mënyra të ndryshme në laborator ose

industri

Eksperti Nr 3 Strukturat e Ljuisit për secilin oksiacid

Eksperti Nr 4 Si gatiten oksiacidet kryesore të klorit? Ç’janë reaksionet e disproporcionimit?

Eksperti Nr 1 Argumentoni pse klori shfaq më shumë se një valencë ?

Eksperti Nr 2 Listoni oksiacidet kryesore të klorit Si emërtohen ato ?


1; nxënësit me nr. 2 do formojnë grupin e eksperteve nr 2; nxënësit me nr. 3 do formojnë grupin e eksperteve nr. 3 dhe nxënësit nr. 4 do formojnë grupin e eksperteve nr. 4. − Secili grup do të jetë përgjegjës për pyetjen e tij. Diskutoni në grup dhe vendosni se

si t’i përgjigjeni. Duhet ta mësoni këtë përgjigje, sepse do t’ia mësoni grupit bazë. − Pasi ta keni mësuar, secili prej jush do te kthehet në grupet bazë ku keni

përgjegjësinë të mësoni njëri tjetrin. − Përfaqësues të eksperteve do të shkruajnë në tabelë konkluzionet përkatëse, p.sh

eksperti me numrin 1 jep përgjigjen e ekspertit 3 etj

Ekspertit NR 1 Cl (Z = 17) 1s22s2p63s2p5 1s22s2p63s2p5 I valent; n.o +1 Cl2O

1s22s2p63s2p4d1 II valent; n.o +3 Cl2O3 1s22s2p63s2p3d2 III valent; n.o +5 Cl2O5 1s22s2p63s1p3 d3 IV valent; n.o +7 Cl2O7

Ekspertit NR 2 Klori formon katër oksiacide Kripërat e oksiacideve kryesore që janë:

hipo + 2

HClOHClO

or acidiacidi

hipo + klor + orklo

r + or

2

NaClONaClO

it + Na+ Na

hipo + klor + itklor + it

per + 3

4

HClOHClO

ik acidi acidi

klor + ikper + kl or + ik

3

4

NaClONaClO

at + Na+ Na

klor + atper + klor + at

Ekspertit NR 3 Strukturat e Ljuisit për oksiacidet kryesore HClO

H O Cl (formula strukturore) H O Cl (formula e Ljuisit) HClO2 H O Cl O (formula strukturore) H O Cl O (formula e Ljuisit) HClO3

H O Cl O

O (formula strukturore) H O Cl O

O

(formula e Ljuisit)

HClO4

H O Cl OO

O (formula strukturore) H O Cl O

O

O

(formula e Ljuisit)


35

PËRFORCIMI 10’ SHKRIMI I SHPEJTË Kërkoj nga nxënësit që pa ndalur dorën për rreth 3’ të shkruajnë pa u menduar në lidhje me klorinoksiacidet kryesore dhe kripërat përkatëse. VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: Sa u aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit. Sa dhanë mendime të sakta dhe te pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të krahasojnë dhe të sjellin në kujtesë materialet e marra ne mësimet e kaluara dhe përpunimin e materialit te ri.

Ekspertit NR 4 Oksiacidet mund të gatiten në disa mënyra:

veprimi i klorit me ujin në kushte të ndryshme jep acide të ndryshme (NË TË FTOHTË )

2 2Cl H O H C OCl H l+ → + veprimi i klorit me NaOH në të ftohtë

2 2Cl NaOH NaC NaCll H OO+ → + + veprimi I klorit me KOH në tv ngrohtë

32 2Cl KOH KCl HKClO O+ → + + 2MnO

3 2KClO KCl O→ +

3 4KClO K K lCl C O→ + P.s: Reaksione disproporcionimi janë ato reaksione redoks, ku një element ed oksidohet edhe reduktohet


TEMA: PUNË E DREJTUAR, USHTRIME TË ZGJIDHURA


− Të listojnë dhe konceptojnë të gjitha llojet e përqendrimit − Te shkruajnë formulat përkatëse për secilin përqendrim − Të përllogarisin përqendrimet e substancave të ndryshme në kushte të ndryshme − Të realizojnë lidhjen midis përqendrimit të substancave dhe njehsimeve të

ndryshme stekiometrike − Të realizojnë lidhjen gjinore midis substancave

KONCEPTET KRYESORE: përqendrim në përqindje, përqendrimi molar, përqendrim normal





Parashikimi Marrëdhëniet pyetje përgjigje

Diskutimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Organizues grafik Ndërtimi i shprehive


Përforcimi Veprimtari praktike Nxitja e mendimit kritik dhe veprimet praktike

Punë individuale

MJETET E PUNËS: tabela e SP, letra të bardha, shkumësa PARASHIKIMI: 5 minuta Marrëdhëniet pyetje përgjigje Mësuesi: Synon që me anë të disa pyetjeve të sjellë në kujtesën e tyre disa informacione në lidhje me tretësirat dhe përqendrimin e tyre. Ç’janë tretësirat? Si janë të formuara ato? Ç’kuptojmë me përqendrim të një tretësire? Sa lloj përqendrimesh kemi? Çfarë shpreh secili prej tyre?


37

A ekziston ndonjë lidhje midis përqendrimit të tretësirave dhe njehsimeve stekiometrike në barazimet kimike? NDERTIMI I NJOHURIVE: 10 minuta ORGANIZUES GRAFIK Të gjitha përgjigjet e marra nga nxënësit i sistemojmë në dërrasë në formën e një skeme të thjeshtë:

Mësuesi: Në fund të kësaj përmbledhje theksoj se është e rëndësishme që praktikisht të zbatohen njohuritë teorike të grupeve IA dhe të IIA, në lidhjet gjinore midis substancave. PERFORCIMI: 30 minuta VEPRIMTARI PRAKTIKE, PUNË NË GRUPE Mësuesi: Paraqes në dërrasë katër tip ushtrimesh. Ushtrimi 1 (zbatim formule) Kur në 200gr. tretësirë me përqendrim 10%, shtojmë 50gr ujë, sa do të bëhet përqendrimi i tretësirës? Të dhënat:

C% =10% mt =200gr

2H Om 50g=

Zgjidhje Gjej sa gram substancë e tretur ndodhet në 200gr tretësirë 10%

PËRQENDRIMI

Sasinë e substancës në një sasi të caktuar tretësi

mC% 100mt

=

NmC

EV=

MmC

MV=

zbatim formule njehsime stekiometrike lidhja midis përqendrimeve të ndryshme


mC% 100mt

= Cmt 10% 200grm 20gr100 100

⋅= = =

Gjej përqendrimin në përqindje pas shtimit të ujit.

21 H O

m m 20grC% 100 100 100 8%mt mt m 200gr 50gr

= = = =+ +

Ushtrimi 2 (njehsime stekiometrike) Sa mililitra acid sulfurik me përqendrim 2 normal nevojitet për të asnjanësuar 6gr Ca(OH)2? Të dhënat

CN= 2(H2SO4) V=?

( )2Ca OHm 6gr=

Zgjidhje Shkruajmë reaksionin kimik dhe rregullojmë koeficientet

H2SO4 + Ca(OH)2 → CaSO4 + 2H2O Nga barazimi gjejmë sasinë në gram të H2SO4 duke ndërtuar raportet

( ) ( ) ( )2 4 2 4 2 4

2 2 2

1 mol H SO 98 gr H SO x gr H SO1 mol Ca OH 74 gr Ca OH 6 gr Ca OH

= = ⇒ x = 7,94 gr H2SO4

Gjejmë vëllimin e H2SO4

NmC

EV= ⇒ Nm C EV=

N

m 7.94grV 0.08C E 2N 49

l= = =

Ushtrimi 3 (lidhja midis përqendrimeve të ndryshme ) Sa mililitra HCl me përqendrim 12.9% dhe dendësi 1.06g/ml duhen për të gatitur 200ml tretësirë HCl 0.4 M? Të dhënat v=? C%=12.9% d =1.06 g/ml v=200 ml CM =0.4 M

Zgjidhje Gjejmë masën në gramë që ndodhet në 200 ml 0.4M.

MmC

MV= ⇒ Mm C MV 0.4 M 36.5gr mol= = ⋅ ⋅ 0.2 l m =2.92 gr


39

Gjejmë vëllimin e HCl për këtë sasi në masë. mC% 100dv

= ⇒ C%dv = m100

m100 2.92gr 100v 22.6 ml HClC%d 1.06gr ml 12.19%

= = =

Ushtrimi 4 (lidhja gjinorë e substancave) Si kryhen këto kalime Mg→MgO→MgCl 2→Mg(OH)2→MgCO3 ? Për të realizuar ushtrimin nxënësit shfrytëzojnë njohuritë e marra për elementet e grupit të IA dhe të IIA. 2Mg + O2 = 2MgO MgO + 2HCl = MgCl2 + H2 MgCl2 + 2NaOH = Mg(OH)2 + 2NaCl Mg(OH)2 + CO2 = MgCO3 + H2O Si përfundim: Orientoj nxënësit që të grupohen në katërshe. Jap për të punuar në klasë katër ushtrime të tjera, duke ruajtur natyrën e kërkesës të ushtrimeve të punuara më sipër. Secili grup paraqet përfaqësuesin e vet, i cili punon ushtrimin në dërrasën e zezë. Synoj në dhënien e detyrave të shtëpisë. VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: Sa u aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit Sa ishin ne gjendje të sillnin në kujtesë informacionet mbi përqendrimin. Sa zbatonin sakte formulat në zgjidhjen e situatave të ndryshme. Aftësinë për të lidhur përqendrimet me njehsimet stekiometrike. Njohjen e reaksioneve kimike.


TEMA: SQUFURI DHE SULFURI I HIDROGJENIT

OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë: − Të paraqesin strukturën elektronike të squfurit − Të listojnë disa nga karakteristikat e përgjithshme fizike të S dhe H2S − Të përshkruajnë ndërtimin e S8 dhe H2S − Të argumentojë aftësitë të tyre me anë të reaksioneve kimike

KONCEPTET KRYESORE: kalkogjne, merkaptane, sulfure, hidrogjen sulfure





Parashikimi Rendit, Grupo, Emërto (Link) Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Hartë konceptesh Diskutimi i shprehive


Përforcimi Parashikim nga temat

Nxitja e diskutimit dhe imagjinatës Punë individuale

MJETET E PUNËS: tabela e SP, letra te bardha, shkumësa PARASHIKIMI: 10 minuta, Rendit, Grupo, Emërto (link) Mësuesi: Shkruaj në tabelë fjalën “squfur dhe sulfur hidrogjen” dhe u jap nxënësve 3 minuta kohë që të shkruajnë sa më shumë fjalë që lidhen më të, përpara se te studiohet tema. hidrogjen sulfure kripëra vepron me metale aktiv sulfure verdhe gaz oksigjen ngurtë jometal veti kimike Grupi i VIA përbërje kristalin vepron me H2

squfur sulfur hidrogjeni


41

Kërkoj nga nxënësit që në punë në grupe dyshe të grupojnë fjalët sipas karakteristikave të përbashkëta. a) grupimi i parë I ngurtë, i gaztë, i verdhë, kristalin, veti fizike b) grupimi i dytë veprimi me H2, jometal, vepron me metal, oksigjen, aktiv c) grupimi i tretë i fjalëve përbërje, sulfure, hidrogjensulfure, kripëra Shqyrtojmë grupimet e fjalëve përkatëse dhe vendosim për një emërtim të përbashkët, përkatësisht:

Grupi i parë vetitë fizike të squfurit

Grupi i dytë vetitë kimike të squfurit

Grupi i tretë përbërjet e squfurit me hidrogjenin

NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta HARTA E KONCEPTIT Aktivizoj një pjesë të mirë të nxënësve në dhënien e mendimeve Dëgjoj me kujdes të gjitha mendimet e tyre Interesohem që të krijohet një frymë debati Në fund marr me kujdes të gjitha mendimet e tyre dhe realizoj paraqitjen e tyre në tabelë në formën e një harte konceptesh


- Në natyrë gjendet si substancë e thjeshtë ose në trajtë përbërjesh - I ngurtë, pluhur i verdhë - Kristal me molekula tetë atomike S8 - Temp.shkr. e ulët, që shfrytëzohet për ta nxjerrë nga nëntoka (procesi Fisher) - Nëse S8 shkrin → squfur të lëngët, nëse squfuri i lëngët ftohet → squfur plastik → squfur kristalin

Veprimi me metalet në kushte të zakonshme: Li + S →Li2S Hg +S → HgS Na + S →Na2S Veprimi me metalet kalimtare në temp. të larta: Fe +S →FeS Veprimi me oksigjenin: S+O2 →SO2 Veprimi me hidrogjenin: H2 + S ↔H2S

në përbërjet organike squfuri ndodhet në formën e grupi-SH, përbërje të tilla quhen merkaptane

V fizike V kimike

H2S

Karakteristika të përgjithshme Gjendje të gaztë, pa ngjyrë, me erë karakteristike Në natyrë e gjejmë: Në gazet e vullkaneve Në ujërat e burimeve minerale Tretet pak në ujë për të dhënë një acid të dobët H2S H2S + H2O → H3O+ + HS− hidrogjensulfure HS− + H2O → H3O+ + S2− sulfure Gatitja Laborator: FeS +HCl → FeCl2 + H2S ↑ Hetimi Sulfuret e metaleve kalimtare janë të patretshme në ujë dhe formojnë ngjyra të ndryshme, p.sh: FeS ↓ zezë MnS↓kuqe CdS ↓verdhë ZnS ↓bardhë

Në laborator: FeCl2 + H2S → HCl + FeS↑ Mn(NO3)2 + H2S → HNO3 + MnS↑ CdBr2 + H2S → HBr + CdS↑ ZnSO4 + H2S → H2SO4 + ZnS↑

Squfur


43

PËRFORCIMI : 5 minuta PARASHIKIMI ME TERMA PARAPRAKE Me fjalët: − erë therëse − ekspedite − vullkan − e paharrueshme Hartoni një tregim të shkurtër me të gjitha fjalët e mësipërme. Para klasës lexohen disa nga krijimet e nxënësve. P.sh: KEISI: Një grup të rinjsh kishin vendosur të zhvillonin një ekspedite njëjavore. U përgatitën me çdo gjë që ju duhej dhe u nisën të entuziazmuar. Udhëtuan afërsisht 10 orë pa pushim dhe u gjenden në një vend të shkretuar pa njerëz. Në ajër po ndjenin një erë therëse që po i bezdiste së tepërmi. Lëvizën serish për t’iu larguar erës, por ajo vazhdonte të shtohej. Papritmas e gjetën veten përpara një vullkani. Kishin parë në filma dokumentarë, por tashmë që e kishin kaq afër ishte jashtë çdo imagjinate. Po e vëzhgonin me kujdes vullkanin dhe lëndën në të, po bënin foto, derisa kuptuan se duhej të largoheshin për në vende të tjera. Ishte vërtet fillimi i një ekspedite të paharrueshme. VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se sa i marrin seriozisht detyrat e dhëna.


TEMA: VEPRIMTARI PRAKTIKE. PËRFITIMI I H2SO4 DHE VETITE E TIJ


− Të përshkruajnë mënyrën e ndodhjes së reaksioneve kimike − Të sigurojnë mjetet e nevojshme për realizimin e këtyre eksperimenteve − Të realizojnë praktikisht ndodhjen e këtyre eksperimenteve − Të paraqesin me anë të reaksioneve kimike secilin eksperiment

KONCEPTET KRYESORE: eksperiment STRUKTURA E MËSIMIT

Fazat e strukturës

Strategjitë mësimore



Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Diskutimi i ideve Punë me klasën


Role të specializuara në grup

Diskutimi i shprehive studimore Punë me grupe

Përforcimi Reflekto/reflekto /reflekto Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: provëza, tuba qelqi, tub gome, tapa gome, llamba me alkool, sulfit natriumi Tretësirë 10% HCl, tretësirë 10% H2SO4, BaCl2, gotë kimike, zink, bakër, sheqer PARASHIKIMI : 10 minuta PERMBLEDHJE E STRUKTURUAR Mësuesi - Para nxënësve paraqes se ku synojmë me këtë veprimtari praktike - Ndaj klasën në gjashtë grupe pune me 5 nxënës secili - Përcaktoj se gjysma e grupeve do të zhvillojnë gatitjen e H2SO4 dhe gjysma tjetër do të merren me vetitë e H2SO4 -Theksoj faktin se grupet do të punojnë paralel dhe do të krahasojnë konkluzionet me njëri tjetrin me anë të përfaqësuesve të tyre


45

NDERTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta ROLE TE SPECIALIZUARA NË GRUP -Orientoj nxënësit për mënyrën e organizimit të punës në grup -Brenda secilit grup çdo anëtar ka një rol të caktuar laboranti → përgatit me kujdes mjetet e punës dhe aparaturat informuesi → informon ne lidhje me mënyrën si do te zhvillohet eksperimenti specialisti → zhvillon eksperimentin vëzhguesi → mban me kujdes të dhënat raportuesi → analizon të dhënat dhe jep konkluzionet përfundimtare

laboranti

informuesi specialisti

vëzhguesi

Mendimi përfundimtar i shprehur me anë të reaksioneve kimike nga një përfaqësues

Raportuesi

PËRFORCIMI : 5 minuta REFLEKTO/REFLEKTO/REFLEKTO - Raportuesit e secilit grup informojnë me hollësi mbi mënyrën e

zhvillimit të eksperimentit, vëzhgimet e bëra dhe konkluzionet

Gatitja e H2SO4 Vetitë e H2SO4

GR 1

GR 2

GR 3 GR 1GR 2 GR 3


përkatëse - Nxënësit e tjerë dëgjojnë me kujdes dhe reflektojnë duke përpunuar çdo informacion - Pasi dëgjohen të gjithë përfaqësuesit e grupeve arrihet në një konkluzion përfundimtar,

i cili paraqitet para klasës nga njeri nga raportuesit e të tre grupeve përkatës EKSPERIMENTI 1 : Gatitja e H2SO4 Konkluzionet − Në një provëz me disa gram Na2SO3 shtuam HCl të holluar − E ngrohëm përmbajtjen e provëzës në flakën e llambës me alkool − Në provëz kalojmë një gyp zhvillimi ku gazi i çliruar nga zhvillimi i reaksionit

(H2SO3) gurgullohet në një provëz tjetër me tretësirë 10% H2O2

St 1 ) Na2SO3 + HCl→NaCl + H2SO3

St 2 ) H2SO3 →H2O + SO2

St 3) SO2 +H2O2 →H2SO4

EKSPERIMENTI 1: Disa veti të H2SO4 Konkluzionet - Në një provëz ku kemi H2SO4 të holluar shtojmë copa zinku, reaksioni ndodh

menjëherë Zn +H2SO4 →ZnSO4 +H2

- Në një provëz tjetër që kemi hedhur H2SO4 te përqendruar shtojmë një copë të vogël bakri

- Reaksioni mund te ndodhë vetëm në prani të nxehtësisë - Tretësira nga një ngjyrë e lehtë e verdhë e H2SO4 kalon në një ngjyrë të errët që i

dedikohet përfitimit te gazit SO2 me ngjyrë të errët Cu + H2SO4 → CuSO4 + SO2 + H2O

VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: U aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit. Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të sjellin në kujtesë materialet e marra ne mësimet e kaluara dhe përpunimin e materialit te ri.


47

TEMA: KARAKTERISTIKA TË PERGJITHËSHME TË GRUPIT TË VA


− Të listojnë të gjithë elementet e grupit te VA − Të rendisin karakteristika të përgjithshme të këtij grupi − Të njohin vetitë fizike të elementeve të këtij grupi − Te argumentojnë se pse N2 dhe P janë elemente shumë të rëndësishëm në natyrë

STRUKTURA E MËSIMIT

Fazat e strukturës




Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm Diskutimi i ideve Punë me klasën


Lexim përmbledhje në dyshe

Ndërtimi i shprehive studimore

Punë me grupe

Përforcimi Shkrimi i lirë Nxitja e diskutimit Punë individuale

PARASHIKIMI: 10 minuta ALFABETI I NJËPASNJËSHËM

MËSUESI A Arseniku antimon ajër

B bismuth

P Fosfor Përbërje

O Oksiacide

D DH

E elektron elemente

R Rreze

F G Grup Gaz Gjendje të lëndës

H helmues

J jometal

L Lidhje kimike Lidhje sigma

K Karakteristika

X SH Shtrese elektronik

T Temp. vlimit Temp. shkrirjes

Q

S Sistem periodik

Zigzage V Valence Veti fizike

N Azoti Nivel energjetik Numër oksidimi

M Metal Molekulë

Y


I jepet secilit nxënës një kopje e alfabetit të njëpasnjëshëm e paplotësuar. Kërkoj nga nxënësit që të shkruajnë një term, një fjalë, një veti në mënyrë rastësore sipas shkronjave të alfabetit. Pasi secili e plotëson, e këmben alfabetin me shokun ngjitur dhe ky veprim përsëritet disa herë zinxhir për rreth 5 minuta. NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta LEXIM PËRMBLEDHJE NË DYSHE

Mësuesi: Mësimi ndahet në paragrafë dhe nxënësit lexojnë dhe përmbledhin në dyshe, ku njeri bën pyetjen, tjetri përmbledh me fjalët e veta. Për secilin paragraf, synoj te aktivizoj disa dyshe nxënësish. PARAGRAFI I PARË Dyshja e parë Nx. 1: Cilët janë elementet e grupit të VA Nx. 2: Elementet e grupit të VA janë: N → azoti P → fosfori As → arseniku Sb → antimoni Bi → bismuthi Nx. 3: Cilat janë disa nga karakteristikat kryesore të elementeve të grupit VA Nx. 4: Të gjithë elementet e grupit të VA − Janë elemente p − Janë jometale (veti që zvogëlohen në drejtimin nga lart poshtë ) − Kanë pesë elektrone në shtresën e jashtme − Kanë strukturë s2p3 − Paraqiten III dhe V valent (me përjashtim të N që s’mund të ngacmohet dhe shfaq

vetëm valencën III, por mund të shfaqë n.o +5) PARAGRAFI I DYTË Dyshja e dytë Nx. 1: A mund të përmendim disa nga vetitë fizike të elementeve të grupit të VA? Nx. 2: Janë në gjendje agregate të ndryshme. − Azoti gaz, të tjerët të ngurtë − Nga lart poshtë rritet Tsh, Tvl,


49

− Nga lart poshtë ulet elektronegativiteti prandaj forcohen vetitë metalike PARAGRAFI I TRETE Dyshja e tretë Nx. 1: Cilat elemente janë më të rëndësishëm në grupin e VA? Nx. 2: Elementet më të rëndësishëm në grupin e VA janë AZOTI DHE FOSFORI. Nx 3: Pse? Ku bazohemi? Nx. 4: Janë më të përhapurit në natyrë. P.sh AZOTI:

Është përbërës i ajrit në qarkullimin natyror Është përbërës i aminoacideve në formën e grupit −NH2 (aminik) Në natyrë është në përbërje të disa mineraleve, p.sh salnitra KNO3 Megjithëse pak aktiv në kushte të zakonshme, ai merr pjesë në qarkullimin natyror

Nx 5: Ç’mund të themi për Fosforin Në natyrë vetëm në trajtë mineralesh

Fosforiti Ca3(PO4)2 Apatiti [3 Ca3(PO4)2CaF2 CaCl2]

Element i rëndësishëm i kockave, dhëmbëve, skeleteve, guaskave, indit nervor Mësuesi: Kërkoj që pas çdo paragrafi, nxënës të tjerë të përsërisin në formën e një loje ku secili nxënës i lë ‘pas’ shokut ose shoqes së vet. PERFORCIMI: 5 minuta SHKRIMI I LIRË Mësuesi Theksoj se në ndryshim nga shkrimi i shpejtë në të cilën nxënësit duhet të shkruajnë pa ndalur dorën për rreth 3 minuta, pa u menduar për atë çfarë ata mbajnë mend, shkrimi i lirë synon që nxënësit të përforcojnë njohuritë e tyre duke shkruar për rreth 5−7 minuta duke u menduar dhe duke formuluar fjali sa më të sakta rreth temës së re. Lihen nxënësit të punojnë për rreth 5 minuta. Pas 5 minutave dëgjoj krijimet e disa nga nxënësve VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: U aktivizuan dhe morën pjese në orën mësimit. Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të krahasojnë të sjellin në kujtesë materialet e marra në mësimet e kaluara dhe përpunimin e materialit te ri.


TEMA: FOSFORI


− Të paraqesin strukturën e elektronike të fosforit − Të listojnë përbërjet kryesore të fosforit me oksigjenin − Të përshkruajnë format alotropike të fosforit − Të argumentoje rëndësinë e këtij elementi në natyrë

KONCEPTET KRYESORE: oksiacide, forma alotropike





Parashikimi Harta semantike Diskutimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Ditar dypjesësh


Punë me grupe

Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja e diskutimit Punë individuale MJETET E PUNËS: sistem periodik, dërrasa e zezë PARASHIKIMI: 10 minuta HARTA SEMANTIKE: Realizoj një bashkëbisedim në formë pyetje përgjigjesh me nxënësit në lidhje me temën dhe gjithçka paraqitet në dërrasën e zezë në një formë të tillë

fosfori

s2p3 VA

III dhe V valent

në natyrë në trajtë mineralesh

foforiti apatiti

Oksidet acideP2O3,P2O5

oksiacidetH3PO3, H3PO4

Përbërje me O2


51

NDËRTIMI I NJOHURIVE: 25 minuta DITAR DYPJESËSH MËSUESI: Pasi diskutuam në përgjithësi për fosforin dhe pozicionin e tij ne sistemin periodik përcaktoj tre koncepte kryesore, të cilat ua paraqes nxënësve t’i komentojnë − Ç’janë format alotropike, sa forma alotropike shfaq fosfori? − Si paraqitet fosfori nga ana kimike? − Cilat janë oksidet e fosforit dhe oksiacidet përkatëse?

KONCEPTET KRYESORE KOMENTI I NXËNËSVE

Ç’j

anë

form

at a

lotr

opik

e?

Sa fo

rma

alot

ropi

ke sh

faq

fosf

ori?

Format alotropike të fosforit kanë të njëjtën formulë molekulare, por strukturë të ndryshme P→shfaq tre forma alotropike: fosfor i bardhë, fosfor i kuq fosfor i zi Fosfor i bardhë:

− I ngurtë, ngjyrë të bardhë, i tejdukshëm − Molekule katëratomike − I patretshëm në ujë dhe alkool − I tretshëm në sulfur karboni − Digjet në prani të oksigjenit në 25oc

P4 + O2 → P2O5 − Helmues

Fosfori i kuq: − P me ngjyrë të kuqe − Fosfori i bardhë →fosfor të kuq (4000c) − Strukturë të ndërlikuar por jo me katër atome − Digjet në oksigjen por në 260oc − Më pak aktiv dhe helmues se fosfori i bardhë

PS: fosfori është më aktiv se azoti, sepse atomet e fosforit lidhen me lidhje njëfishe, në ndryshim nga atomet e azotit që lidhen me lidhje trefishe

Përb

ërje

t e fo

sfor

it m

e ok

sigje

nin

Oksidet acide P4 + 3O2 = P4O6(P203) Anhidridi fosforor (tepricë fosfori) P4 + 5O2 = P4O10(P205) anhidri fosforik (tepricë oksigjeni) Veprimi me ujin P4O6 + 6H2O = 4H3PO3 jep kripëra fosfite P4O10 + 6H2O = 4H3PO4 jep kripëra fosfate Reaksioni i dytë është reaksion shumë i vrullshëm. P2o5 është dehidratues shumë i fortë, mund të marrë ujin edhe nga një molekulë H2SO4 apo HNO3, p.sh: P205 + 3H2SO4 = 3SO3 + 2H3PO4 P2O5 + 6HNO3 = 3N205 + 2H3PO4 *acidi fosforik si acid i dobët shpërbashkohet në tre shkallë dhe jep tre lloj kripërash H2PO4

- dihidrogjen fosfate 2

4HPO − hidogjen fosfate

34PO − fosfate


Vet

itë k

imik

e të

P

Veprimi me metalet P4 + 6Ca = 2Ca3P2 P4 + 6Mg = 2Mg3P2 P4 + 12Na → 4Na3P Ca3P2 + H2O2 → Ca(OH)2 + PH3 Ndodhet në natyrë vetëm në përbërje të mineraleve në trajtë fosfatesh. Element shumë i rëndësishëm për bujqësinë. Përbërës i rëndësishëm i të gjithë plehrave kimike në formën e hidrogjenfosfateve. Ca3(PO4)2 + 2H2SO4 = 2CaSO4 + Ca(H2PO4)2 Fosforitet përpunohen me acid sulfurik për të përftuar hidrogjenfosfate.

PËRFORCIMI: 10 minuta TRYEZË RRETHORE (ose në rresht) − Ndaj klasën në disa grupe në varësi të rreshtave (ose i vendos në

formë rrumbullake). − Vendos në secilin grup një nxënës që do të fillojë lojën i pari. I jap një letër dhe

laps dhe kërkoj të shkruajë një veti, një karakteristikë apo një përbërje të hekurit. − Pasi plotësohet nga nxënësi i parë, letra paloset dhe i jepet shokut pasardhës, në

mënyrë të vazhdueshme, derisa të mbarojnë të gjithë personat e grupit. − Në fund të kësaj loje nxënësi i fundit hap letrën dhe lexon të gjitha shënimet e

paraqitura ne letër. VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: U aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit dhe në lojën përfundimtare. Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të krahasojnë të sjellin në kujtesë materialet e marra në mësimet e kaluara dhe përpunimin e materialit te ri.


53

TEMA: HEKURI DHE VETITË E TIJ


− Të paraqesin strukturën elektronike të hekurit − Të listojnë disa nga karakteristikat e përgjithshme të këtij elementi − Të paraqesin me anë të reaksioneve kimike aktivitetin kimik të hekurit − Të argumentojnë pse me acide të ndryshëm, hekuri vepron në mënyra të ndryshme

KONCEPTET KRYESORE: oksidim, reduktim, radhë aktiviteti STRUKTURA E MËSIMIT

Fazat e strukturës




Parashikimi Parashikimi me terma paraprake Ndërtimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Kubimi


Punë me grupe

Përforcimi Shkrimi i shpejtë Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: Sistem periodik, dërrasa e zezë PARASHIKIMI: 10 minuta Parashikimi me terma paraprakë U jap nxënësve katër fjalë dhe kërkoj prej tyre të hartojnë një tregim të shkurtër për rreth pesë minuta. hekur meteor tokë grup studentësh Lexojmë disa nga punimet e nxënësve. Amela tregon: Një grup studentësh kalonin shumë kohë së bashku duke biseduar dhe punuar rreth pasionit të tyre të përbashkët për shkencat. Një mbrëmje pasi kishin punuar deri vonë në studion e tyre dhe po ktheheshin në shtëpi, papritur njeri prej tyre ndaloi dhe i nguli sytë një cope hekuri në tokë. Të tjerët u afruan dhe po e vështronin si të habitur, sepse kishte diçka të veçantë. Menjëherë e transportuan në studion e tyre të punës ku arritën në përfundimin se ishte shkëputur nga një meteor. Ata ishin shumë të emocionuar për këtë mundësi të re vëzhgimi, këtë sfidë të re, sepse kështu e konsideronin ata çdo gjë që lidhej me pasionin e tyre!


NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta Kubimi Ndaj klasën në grupe me nga gjashtë persona secili. I jap çdo grupi një kub, në gjashtë faqet e të cilit shkruaj fjalët: Përshkruaj Njihe Studioje Analizoje Zbatoje Argumentoje Orientoj nxënësit duke kërkuar që secili prej tyre t’i përgjigjet njërës prej pyetjeve të kubit. Nxënësit punojnë në heshtje për një kohë rreth 10 minutash dhe ndërkohë kaloj pranë çdo grupi për të ndihmuar dhe saktësuar mënyrën e përgjigjes së tyre. Mbas 10 minutash diskutoj bashkë me nxënësit. Për kërkesën përshkruajë synojmë të përshkruajmë Fe, si p.sh: është metal kalimtar shumë i përhapur në natyrë në natyrë e gjejmë në gjendje të lirë ose në trajtë xeherorësh si p.sh. hematiti (Fe2O3 H2O), limoniti (2Fe2O3 3H2O), magnetiti (Fe3O4), piriti (FeS2)

Për kërkesën njihe synojmë të njohim më mirë Fe dhe pozicionin e tij në SP: Element i grupit VIIIB ZFe =26 1s22s2p63s2p64s23d6

Element d

Për kërkesën studioje duke pasur parasysh pozicionin e Fe ne SP, nxënësi jep të dhëna mbi mundësitë valentore të Fe si element, duke specifikuar që: Fe mund të shfaqë numra të ndryshëm oksidimi +2 → elektrone valentore 2e- s +3 → elektrone valentore 2e- s dhe 1e- d +6 → elektrone valentore 2e- s dhe 4 e- d Më i qëndrueshëm është Fe me n.o.+3

Për kërkesën analizoje synojmë të analizojmë të dhënat e mësipërme së bashku më nxënësit, duke përmbledhur: Fe është ndër elementet më të rëndësishëm të grupeve B Shumë i përhapur në natyrë Mjaft i rëndësishëm për përdorimet që gjen në jetën e përditshme Me oksigjenin mund të formojë përbërje me veti bazike, amfotere por edhe acide

FeO,Fe2O3,FeO3 Më të qëndrueshme janë përbërjet e Fe +3

Për kërkesën zbatoje synojmë të zbatojmë në reaksione disa veti të Fe: Veprimi me oksigjenin Fe +O2 = Fe2O3

Fe(jo i pastër ) + O2 = Fe2O3 nH2O


55

Veprimi me halogjenet Fe + Cl2 = FeCl3 Veprimi me acidet : Fe + HCl = FeCl2 + H2 Fe + H2SO4 = FeSO4 + H2 Fe + H2SO4(C) = Fe2(SO4)3 + SO2 + H2O Fe + HNO3 (h) = Fe (NO3)3 + NO + H2O Fe + HNO3 (c) =Fe (NO3)3 + NO2 + H2O

Për kërkesën argumentoje duke u nisur nga bashkëveprimi i Fe me acidet, argumentojmë pse Fe me acide të ndryshme vepron në mënyra të ndryshme. Fe është para hidrogjenit në radhën e aktivitetit, prandaj ai zhvendos hidrogjenin nga tretësirat e holluara të HCl dhe H2SO4 Fe + 2H+ = FeSO4 + H

Fe vepron me tretësirat e përqendruara të H2SO4, HNO3 dhe në të dyja rastet rolin e oksiduesit e luajnë jonet e mbetjes acide 2

4SO − , 3NO− 24SO − → 2SO 3NO− → 2NO

Fe → Fe3+ Fe → Fe3+ PËRFORCIMI : 5 minuta ORGANIZUES GRAFIK Gjatë kësaj faze bëhet përforcimi i njohurive të marra gjatë orës së mësimit.Kërkoj nga nxënësit të plotësojnë tabelën e mëposhtme. Mendimet e tyre përfundimtare hidhen në tabelë.

Karakteristika

të përgjithshme

Pozicioni në SP

valencat

Oksidet e hekurit

Veprimi me acide të holluar

Veprimi me acide të përqendruar

Hekuri

VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit për aftësinë që ata kanë për të për zgjedhur materialin teorik. Vlerësoj përgjegjësinë me të cilën ata realizojnë detyrat. Vlerësoj aftësinë e tyre për të shkruar saktë reaksionet kimike. Është e rëndësishme në vlerësim plotësimi i tabelës përfundimtare.


TEMA: VEPRIMTARI PRAKTIKE - PËRFITIMI I SUBSTANCAVE OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

− Të sjellin në kujtesë sa më shumë mënyra të përfitimit të substancave − Të listojnë sa më shumë lloje të ndryshme reaksionesh kimike − Të realizojnë praktikisht gatitjen e ZnSO4, KCl − Të shkruajnë reaksionet përkatëse për gatitjen e ZnSO4, KCl

KONCEPTET KRYESORE: gatitje, reaksion





Parashikimi Imagjinatë e drejtuar Ndërtimi i shprehive Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Veprimtari praktike Diskutimi i shprehive


Përforcimi Shikim i shpejtë Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: provëza, gota kimike, Zn,H2SO4, ZnO, BaCl2, K2SO4, KNO3, KOH, HCl

PARASHIKIMI: 10 minuta IMAGJINATE E DREJTUAR Kërkoj nga nxënësit që të imagjinojnë sikur ndodhen në një laborator në ditën e parë të punës dhe nga shefi u jepet detyrë të gatisin disa kripëra. Lihen nxënësit të mendohen për 3 minuta dhe të lenë të lirë imagjinatën.Merren mendime të ndryshme.

Kristi: Do shqetësohesha në momentin e parë, por pastaj do realizoja detyrën. Mësuesi: Si ? Kristi: Do provoja disa mënyra të gatitjes së kripërave. Mësuesi: Shumë mirë. A mund të na përshkruash një prej tyre. Kristi: Po. Një nga mënyrat e gatitjes së kripërave është veprimi i acideve me bazat

M1: HCl + NaOH = NaCl + H2O


57

Keisi: Dhe nga veprimi i metaleve me acidet M2: Na + 2HCl = NaCl + H2

Mg + H2SO4 = MgSO4 + H2 Nxënësit e tjerë plotësojnë dhe sjellin në kujtesë mënyra të tjera gatitjesh të kripërave

M3: Veprimi i oksideve bazike me bazat CaO + H3PO4 = Ca3(PO4)2 + H2O

M4: Veprimi i oksideve acide me bazat CO2 + NaOH = Na2CO3 + H2O

M5: Veprimi i metaleve me jometalet në mënyrë të drejtpërdrejtë Na + Cl2 = NaCl Fe +S = Fe2S3 .... etj.

NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta VEPRIMTARI PRAKTIKE Klasa ndahet në dy grupe të mëdha. Secilit grup mund të grupohet në grupe më të vogla Secili grup merr detyrën përkatëse respektivisht gatitjen e ZnSO4 dhe KCl Secili grup cakton një kryetar i cili do të vëzhgojë punën brenda të tre nëngrupeve të tij dhe vetëm kur të këtë përfunduar gjithçka në të tre grupet, atëherë detyra do të quhet e realizuar. Me detyrë të realizuar duhet të kuptojnë:

a. Realizimin praktikisht te eksperimentit

b. Përshkrimi i dukurive që vihen re

c. Shkrimi i reaksioneve kimike

d. Shpejtësia në realizimin e eksperimentit

Cili nga grupet i ka paraqitur më mirë, në të tria nëngrupet, do të shpallet fitues.


Gatitja e ZnSO4 Gatitja e KCl 1 1 2 2 3 3 Zn + H2SO4 = ZnSO4 + H2 BaCl2 + K2SO4 = KCl + BaSO4 ZnO + H2SO4 = ZnSO4 + H2O HCl + KOH = KCl + H2O

Grupi që mbaron me shpejt dhe jep sa më shumë mundësi gatitjeje, del fitues. PERFORCIMI : 5 minuta SHKRIMI I SHPEJTË Orientoj nxënësit që për 3−4 minuta, pa ndalur dorën të shkruajnë në mënyrë rastësore disa fjali ne lidhje me temën e marrë. Nxënësit punojnë në qetësi për 4 minuta pa shkëputur dorën dhe pa menduar. Ata duhet të lënë lapsat vetëm kur t’u kërkohet nga mësuesi. Dëgjoj disa punime të nxënësve. Detyrë:

Shkruani reaksionet e gatitjes të CuSO4.

VLERËSIMI Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: U aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit. Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të krahasojnë dhe të sjellin në kujtesë materialet e marra në mësimet e kaluara dhe përpunimin e materialit te ri.

KLASA


59

TEMA: POLIMERË TË TJERË


− Të dallojnë një monomer nga një polimer − Të listojnë lloje të ndryshme polimeresh − Të njohin mënyrën e përfitimit të tyre − Të shkruajnë reaksionet e përfitimit të tyre − Të tregojnë përdorimet e tyre në jetën e përditshme

KONCEPTET KRYESORE: makromolekula, polimere, polimerizim, përbërje e ngopur STRUKTURA E MËSIMIT

Fazat e strukturës




Parashikimi Di/dua të di/mësova Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Di/dua të di/mësova Diskutimi i shprehive


Përforcimi Di/dua të di/mësova Nxitja e diskutimit Punë individuale MJETET E PUNËS: dërrasa e zezë, libri, fleta formati dua të di PARASHIKIMI : 5 minuta − Shkruaj në tabelë temën e mësimit: POLIMERË TË TJERË. − Diskutoj me nxënësit në lidhje me temën. − Hartoj pyetje në lidhje me polimerët. − Duke marrë të gjitha mendimet e dhëna nga nxënësit, ndërtoj tabelën e mëposhtme

në dërrasën e zezë duke plotësuar kolonën “Di”. DI DUA TË DI MËSOVA

− Janë makromolekula − Gatiten me anë të reaksioneve të

polimerizimit (lloj i veçantë i reaksioneve të adicionit)

− Mund të formojnë polimere − përbërjet e pangopura − Janë përbërje të ngopura − Polimerizimi ndodh ne tre stade:

fillimi, zgjatja e vargut, polimerizimi − Janë të rëndësishëm në praktikë


NDËRTIMI I NJOHURIVE: 10 minuta DUA TË DI Mësuesi: − Ç’farë pyetjesh ju lindin në lidhje me polimeret − Të gjitha pyetjet e hartuara nga nxënësit i vendos në kolonën “Dua të di”

Di DUA TË DI MËSOVA − Janë makromolekula − Gatiten me anë të reaksioneve

të polimerizimit (lloj i veçantë i reaksioneve të adicionit)

− Mund të formojnë polimere − përbërjet e pangopura − Janë përbërje të ngopura − Polimerizimi ndodh ne tre stade:

fillimi, zgjatja e vargut, polimerizimi

− Janë të rëndësishëm në praktikë

Lloje të tjera polimerish. Nga e kanë origjinën polimeret? Si përftohen? A mund të shkruajmë reaksionet kimike? Sa janë të rëndësishëm në jetën e përditshme? A gjejnë zbatime në industri të ndryshme?

PËRFORCIMI : 30 minuta MËSOVA MË SHUMË − U jap mundësinë nxënësve që të lexojnë me kujdes tekstin në

mënyrë individuale ose në dyshe − Orientoj nxënësit në lidhje me plotësimin e tabelës − Nxënës të ndryshëm prezantojnë para klasës mendimet e tyre dhe i shkruajnë në

kolonën “mësova” − Në fund tabela duhet të këtë një pamje të tillë si më poshtë:

Di DUA TË DI MËSOVA − Janë makromolekula − Gatiten me anë të

reaksioneve të polimerizimit (lloj i veçantë i reaksioneve të adicionit)

− Mund të formojnë polimere − përbërjet e pangopura − Janë përbërje të ngopura − Polimerizimi ndodh ne tre

stade: fillimi, zgjatja e vargut, polimerizimi

− Janë të rëndësishëm në praktikë

Lloje të tjera polimerish. Nga e kanë origjinën polimeret? Si përftohen? A mund të shkruajmë reaksionet kimike? Sa janë të rëndësishëm në jetën e përditshme? A gjejnë zbatime në industri të ndryshme?

PVC (poliklorurvinili) 2HC CH HCl CH CHCl≡ + → =

klor vinili ( )pol

2CH CHCl− = −→ poli klorur vinili Gjen zbatim në prodhimin e lëndëve plastike Polistireni (buka e peshkut)

CH2 CHn


61

Kauçuku buna bu→butadien Na →natrium

CH2 CH CH CH2 CH2 CH

CH CH2 nbutadien 1,3

Kauçuku sintetik: Bashkimi i monomerëve të ndryshëm Psh: butadien + stiren → kaucuku buna – S Tetra fluor etileni (tefloni )

( )2 2 2 2 nCF CF CF CF= → − − − Për veshjen e metaleve që përdoren për enë kuzhine. Rrisin qëndrueshmërinë ndaj temperaturave të larta. Nuk vepron me substanca të tjera.

VLERËSIMI Nxënësit vlerësohen për: Mënyrën se si hartojnë pyetjet dhe si diskutojnë me njeri tjetrin. Aftësinë për të shkruar reaksionet e gatitjes të polimereve. Saktësinë e përgjigjeve të tyre.


TEMA: ANALGJEZIKET


− Të konceptojnë drejt analgjezikët − Të grupojnë saktë analgjezikët − Të japin të dhëna mbi analgjezikët narkotikë dhe jonarkotikë − Të sjellin sa më shumë shembuj nga jeta e përditshme në lidhje me përdorimin

e analgjezikëve KONCEPTET KRYESORE: analgjezikët, analgjezikët narkotik , analgjezikët

JONARKOTIKË, SNQ, SNP STRUKTURA E MËSIMIT

Fazat e strukturës




Parashikimi Parashikimi me terma paraprake Diskutimi i ideve Punë me klasën


Imagjinate e drejtuar

Ndërtimi i shprehive studimore Punë me grupe

Përforcimi Organizues grafik i analogjisë Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: dërrasa, shkumësa, teksti, foto të ndryshme PARASHIKIMI: 10 minuta Parashikimi me terma paraprake Duke pasur parasysh që tema e mësimit është shumë intriguese jap katër fjalë të cilat synojnë të ngacmojnë idetë e nxënësve në lidhje me temën e re: murg papritur aloe vera (bimë) turist

I lejoj për 5 minuta të shkruajnë një tregim të shkurtër ose të ndërtojnë një situatë. Dëgjoj disa nga krijimet e nxënësve. Marr mendimin e klasës se kush prej nxënësve ka punuar më mirë. Kaloj në ndërtimin e njohurive.


63

NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta IMAGJINATË E DREJTUAR/PUNË NË GRUPE Grupoj nxënësit në grupe dhe i jap secilit grup foto të ndryshme − Medikamente − Pije të ndryshme − Njerëz me dhimbje të ndryshme Kërkoj nga nxënësit që duke vënë në punë imagjinatën, të flasin dhe komentojnë fotot e dhëna. Jam e interesuar që në fund të të gjitha mendimeve të dhëna nga nxënësit, të arrijmë në një përfundim mbi medikamentet (analgjezikët) dhe rolin e tyre në organizëm. PËRFORCIMI: 5 minuta ORGANIZUES GRAFIK I ANALOGJISË

Analgjezikët

Konsiderohen si analgjezikë me veprim qendror Veprimi i tyre ndikon: - Riprodhimin pjesërisht

ose përgjithësisht efektin fiziologjik të endorfinave.

- Nxitin receptorët specifikë të opiumeve.

Bëjnë pjesë: Opiatet natyrore?

Morfina Codeine Mepiridine Metadoni Oksikodoni

Jo opiatet: antidepresivët triciklike

ciklike

Konsiderohen si analgjzikë me veprim periferik. Veprimi i tyre ndikon në nxitjen e stimulit algogjen Kanë veprim të mirë antiflamator dhe antipiretik. Bëjnë pjesë:

− Paracetamoli − Aspirina − Klomentalina − Glatenina − Katamina

“Medikamente të aftë të zbusin ose të zhdukin

dhembjen, pa ndryshuar ndijime të tjera dhe nivelin e vëzhgimit”

NARKOTIKË JONARKOTIKË


VLERËSIMI Nxënësit vlerësohen për:

Aktivizimin e nxënësve në orën e mësimit. Mënyrën se si komentojnë fotot ndryshme. Përshkrimin saktë të analgjezikëve. Mënyrën e diskutimit të nxënësve brenda grupit dhe përpunimin saktë të informacionit.

TEMA: SAPUNËT DHE VETITË E TYRE


− Të listojnë sa më shumë lloje të ndryshme reaksionesh kimike − Të sjellin ne kujtesë sa më shumë mënyra të përfitimit të substancave − Të shkruajnë reaksionet përkatëse për gatitjen

KONCEPTET KRYESORE: acide lyrore, sapunifikim, trigliceride, glicerina, lyrnat e ngurta, lyrnat e lëngëta





Parashikimi Diskutimi i njohurive paraprake Diskutimi i ideve Punë me klasën


Shpjegimi i drejtuar Ndërtimi i shprehive studimore Punë me grupe

Përforcimi Përvijimi i koncepteve Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: teksti shkollor, dërrasa, flete formati PARASHIKIMI: 10 minuta DISKUTIMI I NJOHURIVE PARAPRAKE Diskutoj me nxënësit në lidhje me lyrat, ç’janë, si janë të ndërtuara ato etj. Mësuesi: Çfarë dini për lyrat?


65

Nxënësi: Janë estere të një lloji të veçantë të formuar nga acide lyrore dhe glicerina. Mësuesi: Por ç’janë acidet lyrore? Nxënësi: Acide lyrore janë acide me shumë karbone në vargun kryesor. Mësuesi: A mund të paraqisni një skemë që të lidhi lyrat me acidet lyrore? Nxënësi paraqet në tabelë një skemë të tillë.

Acide lyrore

Acide lyror të ngopur Acide lyror të pangopur (18 C)

Acid miristik (14C) C13H27COOH Acid palmitik (16C) C15H31COOHAcid stearik (18C) C17H35COOH

Acid oleik (nje lidhje dyfishe) C17H33COOHAcid linoleik (dy lidhje dyfishe) C17H31COOHAcid linolneik (tre lidhje dyfishe) C17H29COOH

Lyrat e ngurta (shtazore) Lyrat e lëngëta (bimore)

Acid lyror + glicerinë

Trigliceride

NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta SHPJEGIMI I DREJTUAR Duke patur parasysh që në fazën e parë të mësimit bëmë një përmbledhje të acideve lyrore dhe lyrave nga ana teorike. Që në fillim paraqes para nxënësve reaksionin e gatitjes të lyrave. Trigiliceridet gatiten nga bashkëveprimi i acideve lyrore me glicerinën (propantriolin), bashkëveprim që shoqërohet me eliminimin e 3H2O. Reaksioni i gatitjes të lyrave është si më poshtë:

CH2 OH

CH OH

CH2 OH

HOOC C15H31

HOOC C15H31

HOOC C15H31

+COO C15H31CH2

CH COO

CH2 COO

C15H31

C15H31

+ 3H2O

glicerina acidit palmitik trigliceridi i acidit palmitik

Në këtë moment edhe njëherë pyes nxënësit: Cila është tema e sotme? Sapunët dhe vetitë e tyre.


Ç’janë sapunët? Sapunët janë përbërje që përftohen nga bashkëveprimi i triglicerideve me KOH ose NaOH. Reaksioni quhet sapunifikim. Sapunët janë kripëra të Na ose të K të acideve lyrore. Reaksioni i gatitjes është si më poshtë:

CH2 OH

CH OH

CH2 OH

+COO C15H31CH2

CH COO

CH2 COO

C15H31

C15H31

+ 3NaOH 3C15H31COONa

trigliceridi i acidit palmitik palmitat Na

− Sapunët përbëhen nga dy pjesë: • pjesa hidrofobe, tretet në yndyrë, përfaqëson radikalin • Pjesa hidrofile, tretet në ujë, përfaqëson pjesën jonike

− Sapunët kanë veti larëse të cilat janë më të mira në ujë të butë − Lëndët larëse sintetike janë të ngjashme me sapunët dhe kanë grupin hidrofob dhe hidrofil

PËRFORCIMI : 5 minuta PËRVIJIMI I KONCEPTEVE: Për të përvijuar sa më qartë konceptet e marra realizoj në klasë një detyrë praktike ku synoj që praktikisht nxënësit të shkruajnë reaksionin e gatitjes të sapunëve.

− si gatitet stearati i natriumit? Detyra:

− shkruani reaksionin − emërtoni produktet dhe reaktantet − përcaktoni pjesën hidrofobe dhe pjesën hidrofile

VLERËSIMI VLERËSOJ NXËNËSIT NË LIDHJE ME FAKTIN SE: U aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit. Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të krahasojnë të sjellin në kujtesë materialet e marra në mësimet e kaluara dhe përpunimin e materialit të ri.

ky është reaksion sapunifikimi sapunë

KOH NaOH sapunë të butë sapunë të fortë


67

TEMA: HORMONET


− Të konceptojnë drejt hormonet − Të listojnë disa funksione të hormoneve − Të përshkruajnë hormonet bimore − Të përshkruajnë mënyrën e grupimit të hormoneve − Të krahasojnë hormonet peptidike me hormonet steroide

KONCEPTET KRYESORE: hormone, hormone steroide, hormone peptidike, gjëndra endokrine, hormone bimore


Fazat e strukturës




Parashikimi Brain storming Diskutimi i ideve Punë me klasën


Veprimtari lexim i drejtuar


Përforcimi Hartë koncepti Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: teksti shkollor, dërrasa, shkumësa PARASHIKIMI: 10 minuta BRAIN STORMING (hapja e mendjes) Mësuesi: − Shkruaj në tabelë fjalën “hormonet” dhe u bëj të njohur nxënësve që në këtë orë

mësimi do flasim për hormonet − Kërkoj nga nxënësit që në mënyrë të shpejtë dhe rastësore të shprehin mendimin

në lidhje me hormonet − Jam e kujdesshme që çdo mendim i dhënë nga nxënësit të merret parasysh − Mendimet e tyre gradualisht hidhen në tabelë


Hormonet

Substancë kimikeinsulina

gjëndra endokrine

përbërje organike

testosteron

prodhojnë energji

estrogjen

Janë të llojeve të ndryshme janë të rëndësishme për organizmin

NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta VEPRIMTARI: Lexim i drejtuar Pas etapës së parashikimit, kaloj në etapën e ndërtimit të njohurive me veprimtarinë e leximit të drejtuar. Ndaj nxënësit në tre grupe të mëdha pune Hartoj pyetjet për secilin grup:

Grupi i parë Grupi i dytë Grupi i tretë

Çfarë janë hormonet Roli i hormoneve Klasifikimi hormoneve

− Mbasi kam ndarë pjesën në tre paragrafë kryesorë, kërkoj nga secili grup të lexojë

me kujdes, paragrafin përkatës për t’u dhënë përgjigje pyetjeve që hartuam − Një ose me shumë përfaqësues nga secili grup japin përgjigjet për pyetjet e parashtruara

Grupi i parë: Ç’janë hormonet Hormonet janë substanca të prodhuara nga qeliza të specializuara nga gjëndra endokrine

Gjëndrat endokrine →qeliza të specializuara →hormone →gjak→qelizat shenjë →stimulon ↓

↓ në sasi të vogël një përgjigje specifike fiziologjike vetëm në distancë


69

Veprimi në distancë në disa raste mund të jetë minimal p.sh: Hormoni hipotalamik Hormoni hipofiziotrop

Veprojnë në distancë →sillen si hormone Ka substanca që Mund të veprojnë si ndërmjetësues kimike në SN S’mund të sillen si hormone substancat që prodhohen në sasi të mëdha

Grupi i dytë: Roli i hormoneve 1-Prodhimi i energjisë: Metabolizmi i proteinave, i lyrave, i karbohidrateve Ruajtja e tyre në depozita organike Ndërkthimi nga njëri tek tjetri Mbajtja konstante e substancave

Bëjnë pjesë: (insulina, glukagoni) 2-Ruajtja e homeostazës: Ekuilibri hidrik elektrolitik Ndërrimi i vazhdueshëm i lëngjeve organike

Bëjnë pjesë: aldosteron,kortizon, ADH, ACTH, PTH 3-Kontrolli i funksioneve: Kontrolli i funksioneve gastrointestinale

Bëjnë pjesë: glukagon, gastrina 4-Veprimi përkundrejt mjedisit të jashtëm Përfshin reaksione nga më të ndryshmet të gjallesave përkundrejt mjedisit dhe

gjallesave të tjera Bëjnë pjesë: hormonet hipofizare të gjëndrave mbiveshkore dhe tiroides

5-Rritja dhe zhvillimi Janë përfshirë të gjitha llojet e hormoneve

6-Riprodhimi Sigurojnë tërheqjen e partnerit Garantojnë riprodhimin e llojit

Bëjnë pjesë: Testosteroni, estrogjeni Grupi i tretë: Klasifikimi i hormoneve

peptidet Hormonet i klasifikojmë në

steroidet


PEPTIDET: • treten në H2O • rrallëherë pësojnë ndryshime jashtë gjëndrave endokrine • kanë një gjysmë jete në një qarkullim disa minutash • Peptide e vërteta (3-200 aminoacide të ndryshme që lidhen me mbetje lucide),

hormoni tireotrop (glikoproteinat) • dipeptidet e jodizuara (hormonet e tiroides ) • disa derivate të aminoacideve të veçanta (adrelina ,noradrenilan) • polipeptidet: Hormonet hipotalamike

Hormonet hipofizare STEROIDET:

• të tretshme në lyrna • pësojnë ndryshime të vazhdueshme jashtë gjëndrave • kanë një gjysmë jete prej disa orësh

Steroidet: Karakterizohet nga tri unaza me gjashtë atome C dhe nga një unazë me pesë atome c, strukturë tipike e kolesterolit. Hormonet bimore Hormonet janë të pranishëm edhe në mbretërinë e bimëve →fitohormone Bëjnë pjesë: auksina → ndikon në zgjatjen e kërcellit citokiminat→shkaktojnë ndarjen e qelizave bimore etileni → hormoni që nxit pjekjen e frutave PERFORCIMI : 5 minuta SHKRIMI I SHPEJTË Për 3 minuta pa ndalur dorën, nxënësit duhet të shkruajnë në fletore çfarë mbajnë mend në lidhje me hormonet. Dëgjohen disa punime të nxënësve. DETYRË: duke shfrytëzuar internetin të sjellin sa më shumë fakte dhe të dhëna në lidhje me hormonet dhe rolin e tyre në organizëm


71

TEMA: VITAMINAT E GRUPIT B DHE C

OBJEKTIVAT Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

− Të tregojnë se në cilin grup të vitaminave bëjnë pjesë vitamina B dhe C − Të përshkruajnë ndërtimin kimik të vitaminës B dhe C − Të përcaktojnë se në cilat ushqime ndodhet vitamina B dhe C − Të argumentojnë tretshmërinë e vitaminës B dhe C ne ujë

KONCEPTET KRYESORE: vitamina, përbërje organike, karbon kiral, izomere optike


Fazat e strukturës




Parashikimi Harta semantike Diskutimi i ideve Punë me klasën


Ditar dypjesësh Ndërtimi i shprehive studimore Punë me grupe

Përforcimi Dy të vërteta, një gënjeshtër Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS: shkumësa, fotografi të ndryshme PARASHIKIMI: 10 minuta HARTA SEMANTIKE U drejtoj nxënësve pyetje që kanë lidhje me vitaminat: − Ç’janë vitaminat? − Si i marrim vitaminat në jetën e përditshme? − A ka rëndësi sasia e vitaminave në organizmin tonë? − Ç’farë roli luajnë ato në organizëm? − Si i grupojmë vitaminat? − Kush bën pjesë në vitaminat e tretshme në ujë? − Kush bën pjesë në vitaminat e tretshme në lyrna? Përgjigjet e nxënësve i hedhim në tabelë në trajtën e një HARTE SEMANTIKE


NDËRTIMI I NJOHURIVE: 30 minuta DITAR DYPJESËSH MËSUESI: Në dërrasën e zezë hartoj një tabelë të tillë, ku në njërën anë shkruaj fjalën dhe në tjetrën kërkoj komentin nga ana e nxënësit.

VITAMINA B

KOMENTI I NXËNËSVE

VITAMINA C

KOMENTI I NXËNËSVE

U jap mundësinë nxënësve të lexojnë mësimin për të bërë komentet e duhura në mënyrë individuale ose në dyshe. Komentet e tyre lexohen dhe interpretohen nga nxënës të ndryshëm, më pas hidhen në tabelën e mëposhtme, me ndihmën e mësuesit.

Vitamina E

Vitaminat D

Vitaminat A

Emërtohen më anë të shkronjave

organizmi i siguron me anë të ushqimeve

Vitamina B Vitaminat C

Rakitizmiberi-beri skorbuti

Të tretshmenë lyrna

Të tretshmenë ujë

Sasia e vogël në organizëm?sëmundje

Vitaminat


73

Koncepti Komenti i nxënësit

VITAMINA B

u zbulua në Japoni mungesa e saj shkakton sëmundjen beri-beri ka këtë strukturë kimike C12H17N4O5 ka një grup NH2 quhet ndryshe tiaminë pa ngjyrë luan rol për funksionet e sistemit nervor dhe në proceset e

ndryshme biokimike të organizmit ndihmon në metabolizmin e karbohidrateve dhe lyrnave mirëmban muskulin e zemrës, indin nervor, qarkullimin e

gjakut realizon shpërbërjen e alkoolit Gjendet në majanë e bukës, majanë e birrës, cipën e orizit,

grurë, fasule, bizele, patate, mish i viçit

VTAMINA C

Acidi askorbik Struktura kimike: karbon kiral →dy izomere optike Gjendet tek frutat dhe perimet (duhet të përdoren të freskëta)

Ka rol të rëndësishëm: Kryen e shume proceseve biokimike Ul nivelin e hormoneve që shkaktojnë stres Rrit imunitetin Ul nivelin e kolesterolit në gjak Ngadalëson plakjen dhe formimin e rrudhave Largon molekulat helmuese nga organizmi Pastron organizmin nga alkooli dhe tymi i duhanit Lehtëson simptomat e astmës dhe alergjitë Ul riskun e kancerit në stomak

PËRFORCIMI: 5 minuta DY TË VERTETA, NJË GËNJESHTËR − Nxënës të ndryshëm listojnë nga tre karakteristika të ndryshme për

vitaminat nga të cilat dy janë të vërteta dhe njëra është gënjeshtër − Është detyrë e shokëve të tjerë të klasës të gjejnë gabimin e shokut − Ky veprim përsëritet nga një numër i konsiderueshëm nxënësish


TEMA: VEPRIMTARI PRAKTIKE. PËRGATITJA E ASPIRINËS

OBJEKTIVAT: Në fund të orës sëmësimit nxënësit do të jenë të aftë:

− Të aftësohen në përgatitjen dhe përdorimin e mjeteve laboratorike − Të emërtojnë formulat kimike që duhen për reaksionin e gatitjes së aspirinës − Të shkruajnë reaksionin e gatitjes se aspirinës − Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit gatitjen e aspirinës.

KONCEPTET KRYESORE: acide karboksilike, anhidride


Fazat e strukturës




Parashikimi Marrëdhëniet pyetje përgjigje Diskutimi i ideve Punë me klasën


Role te specialiuara në grup


Përforcimi Përmbledhje e strukturuar Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNES: llambë me alkool, termometër, acidsulfurik i përqendruar acid salicilik, aparat filtrimi, poç me fund të sheshtë, anhidrid etanoik

PARASHIKIMI : 10 minuta Marrëdhëniet pyetje përgjigje Mësuesi: Cila është tema që do zhvillojmë sot ? Nxënësi: Gatitja e aspirinës Mësuesi: Do të dëshiroja që në formë diskutimi të hartoni pyetje për njëri tjetrin në lidhje me këtë temë. Në grupe dyshe keni 3 minuta kohë të hartoni këto pyetje. Pas 3 minutash nxënësit fillojnë t’i drejtojnë njëri tjetrit pyetjet e përgatitura nga ata vetë. Disa nga pyetjet e hartuara prej tyre janë: − Cilat janë mjetet e duhura për këtë punë laboratori? − Cilat janë substancat kimike që do na duhen? − A i dini formulat strukturore të tyre?


75

− Mund të shkruajmë në tabelë këto formula? − Si do ta zhvillojmë punën e laboratorit? Mësuesi: Dëgjuam me vëmendje diskutimet tuaja dhe morëm informacionet e duhura dhe mund të kalojmë në ndërtimin e njohurive. NDERTIMI I NJOHURIVE: 20 minuta ROLE TE SPECIALIUARA NË GRUP − Klasa ndahet ne gjashtë grupe me nga 5 nxënës − Çdo grup realizon një ndarje te detyrave brenda në grup Nx. 1: laboranti →përgatit aparatin për kryerjen e eksperimentit Nx. 2: kimisti →përgatit substancat kimike në sasinë dhe në përqendrimin e duhur Nx. 3: zbatuesi →zhvillon praktikisht eksperimentin Nx. 4: vëzhguesi →vëzhgon, regjistron dhe mban shënim gjithçka nga zhvillimi i eksperimentit Nx. 5: raportuesi → raporton mbi mënyrën se si u zhvillua puna brenda grupit Mësuesi: Secili grup vepron në mënyrë të pavarur. Nga secili grup eksperimenti mund të zhvillohet disa herë për të marrë rezultate sa më të sakta.

PËRFORCIMI: 15 minuta PËRMBLEDHJE E STRUKTURUAR NË GRUPE − Orientoj nxënësit që në grupe të përmbledhin dhe raportojnë

mbi punën e tyre − Synoj te dëgjoj me kujdes të gjithë raportuesit e grupeve përkatëse − Bashkë më nxënësit realizojmë përmbledhjen e mëposhtme përfundimtare

H1/ laboranti Përgatit me kujdes mjetet kryesore për zhvillimin e eksperimentit: llambë me alkool poç me fund të sheshtë aparat filtrimi termometër

H2/ kimisti Përgatit substancat kimike Acid sulfurik Anhidridi etanoik Acidi salicilik Ujë


H3/ zbatuesi Zhvillimi i eksperimentit për gatitjen e aspirinës Në një gotë kimike me nxënësi 150 ml hedhim:

5 gr acid salicilik 10 ml anhidrid etanoik 2 ml acid sulfuric

Realizojmë përzierjen e substancave me shumë kujdes Temperaturën e mbajmë konstante 80°C Pasi përbërësit të jenë tretur në temperaturë, ruhet 70°C gjatë 15’ Shtojmë 50 ml ujë në mënyrë që të shfaqen kristalet e para

të aspirinës Filtrohet përzierja dhe merret filtrati i aspirinës

H4/ vëzhguesi Vëzhgon, regjistron dhe mban shënim gjithçka nga zhvillimi i eksperimentit. Duke patur parasysh që eksperimenti mund të zhvillohet disa herë për të arritur rezultatin e duhur, është e rëndësishme që të vëzhgohet dhe regjistrohet gjithçka me kujdes

H5/ raportuesi Raporton mbi mënyrën e menaxhimit të të gjithë eksperimentit. Vlerëson anëtarët e grupit. Vlerëson saktësinë në përgatitjen e substancave dhe zhvillimit të eksperimenti. Argumenton përfitimin e aspirinës me anë të reaksionit kimik : Reaksioni i gatitjes së aspirinës

VLERËSOJ NXËNËSIT NË LIDHJE ME FAKTIN SE: U aktivizuan dhe morën pjesë në orën e mësimit. Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të krahasojnë dhe të sjellin në kujtesë materialet e marra në mësimet e kaluara dhe përpunimin e materialit të ri. Sa te shkathët janë në zhvillimin e eksperimentit.


77

TEMA: ROLI I ELEMENTËVE KIMIKË NË TË USHQYERIT

SYNIMI: Nxënësit duhet të aftësohen në realizimin e një fushate sensibilizuese brenda ambienteve të shkollës dhe jashtë saj, mbi mënyrën se si duhet të ushqehemi në mënyrë të shëndetshme, duke u bazuar tek roli i elementeve kimike në të ushqyer. NËNTEMAT:

− Të përcaktojnë elementet kimikë përbërës të ushqimeve të ndryshme − Të përcaktojnë elementet që ndikojnë pozitivisht ne organizëm. − Të përcaktojnë elementët që ndikojnë negativisht në organizëm. − Të përcaktojnë se çfarë duhet të synojmë për një jetesë të shëndetshme − Të arrijnë të bëjnë një minifushatë sensibilizuese për ushqimin dhe shëndetin

e lidhur me të

PËRFITUESIT: Nxënësit e klasave të XI-ta VENDI I APLIKIMIT: Gjimnazi publik “Qemal Stafa” Tiranë HAPËSIRA E APLIKMIT: 4 orë mësimore, të shtrira në një periudhë katër mujore KOHA: nëntor –mars OBJEKTIVAT:

− Të hulumtojë dhe sigurojë informacion të nevojshëm për realizimin e punës − Të dallojë dhe përzgjedhë informacionet parësore dhe të nevojshëm nga ata

dytësor dhe mbështetës − Të sigurojë një gjithpërfshirje të nxënësve në këtë projekt, duke stimuluar

pavarësinë e punëve të tyre − Përshkrimi i projektit: − Struktura

Nr. Struktura e projektit Koha Përgjegjësit

1 Përcaktohet tema dhe jepen udhëzimet për punimin që do të kryejnë nxënësit (në grup, apo në mënyrë të pavarur)

1 orë Mësuesi dhe nxënësit

2 Kontrolli dhe prezantimi i punimeve teorike të nxënësve 1 orë Mësuesi dhe nxënësit

3 Realizimi i fushatës sensibilizuese 1 orë Nxënësit në çdo klasë

4 Përzgjedhja e grupit më të mirë në bazë të aftësive krijuese të tyre 1 orë Mësuesit dhe nxënësit


Burimet e informacionit: materiale shkencore libra shëndetësore dieta mjekësore teksti shkollor interneti etj

Rezultatet e pritshme të projektit: Të plotësojë njohuritë në lidhje me përbërjen kimike të ushqimeve dhe rëndësia

e tyre për organizmin Të aftësohen nxënësit në prezantimet e punimeve të tyre

Vlerësimi: Për paraqitjen e materialit në kohën e caktuar Për përmbajtjen e materialit në lidhje me temën dhe përmbushjen e objektivave Për mënyrën e përpunimit të materialit pa gabime gjuhësore dhe shkencore Për sjelljen e ideve origjinale nga ana e tyre Për prezantim sa më të mire, apo shumë të mirë të materialit nga ana e tyre Për krijimin e një fushatë sensibilizuese sa më tërheqëse


79

Ora e parë

TEMA: ORË E LIRË NËNTEMA: Prezantimi i temës “roli i elementëve kimikë në te ushqyer” QELLIMI: Të njohim nxënësit me temën e projektit dhe të përcaktojmë detyrat OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë të:

− Të ndahen nxënësit në grupe pune dhe të përcaktojmë rolin dhe detyrat për secilin grup

− Përcaktohen detyrat për orën tjetër të projektit − Të orientohen për vendburimet e informacioneve të domosdoshme − Të zbatojnë strategjitë e procesit të grumbullimit dhe të shkrimit të materialit.

KONCEPTET KRYESORE: ushqim, element kimik, informacion, strategji


Fazat e strukturës




Parashikimi Parashikimi me terma paraprake Brain storming

Diskutimi i ideve Punë me klasën


Diskutojmë së bashku


Përforcimi Bocet i strukturës së punës Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS:

• dërrasa e zezë • katalogë, fletëpalosje • udhëzues të ndryshëm • kartolina të ndryshme, • materiale të ndryshme në power point

PARASHIKIMI: me terma paraprake/brain storming me fjalët: ushqime tendencë statistika kripëra


Mësuesi Kërkoj nga nxënësit të hartojnë një tregim të shkurtër për rreth 5 minuta. Diskutoj bashkë me nxënësit se cili do ishte për ta krijimi me i mirë. Shtroj para tyre pyetjet: − Si mendoni, duke u nisur edhe nga ato që dëgjuam nga shokët, cila do të ishte tema

e projektit ose cila do të dëshironit ju të ishte − Realizoj në këtë mënyrë me nxënësit një brain storming

Në bashkëpunim me nxënësit vendosim ROLI I ELEMENTËVE KIMIKË NË TE USHQYER

NDËRTIMI I NJOHURIVE VËZHGIMI DHE DISKUTIMI I NJOHURIVE PARAPRAKE Mësuesi Jam e interesuar të di se sa janë të informuar nxënësit në lidhje me këtë temë. Këtë mund ta realizoj këtë në disa mënyra: − Pyetje të drejtpërdrejta në drejtim të nxënësve − Paraqitja para nxënësve e fotografive të ndryshme me ushqime, duke pyetur:

• Cilat janë vitaminat përkatëse • Cilat janë të dobishme për organizmin? Pse? • Cilat janë te dëmshme për organizmin? Pse? • Mund të flisni për përbërjen e tyre kimike

− Paraqitja para nxënësve e materialeve të ndryshme në video projektor − Diskutimi me nxënësit për material e vëzhguara

PËRFORCIMI BOCET I STRUKTURES SË PUNËS − Kjo fazë synon në ndarjen në grupe dhe dhënien e detyrave − Nxënësit ndahen në grupe sipas aftësive dhe dëshirave të tyre. − Ç’do grup do te ketë të njëjtën temë, vlerësohet cili grup bën punën më të mirë − Zgjidhet lideri i grupit dhe ndahen detyrat për secilin nga anëtarët e grupit.

anët negative të elementeve kimike,në ushqimekimia dhe ushqimi

dobia e elementeve kimike në ushqime

përbërjet kimike në ushqime

vitaminat dhe ushqimiroli i përbërjeve në ushqime

Tema


81

− Jepet informacioni në lidhje me koordinimin e punës nga secili grup në mënyrë të tillë

Detyrë: Kërkoni, përzgjidhni dhe përpunoni materialin e gjetur. Materiali të

dorëzohet në USB.

Gr 1

Gr 2Gr 3

Gr 4

Gr 5

Ndarja e punës brenda grupit:Ø Informacione mbi elementët kimikë në ushqimeØ Të përcaktohen elementët që ndikojnë pozitivisht Ø Të përcaktohen elementët që ndikojnë negativisht Ø Si mund të kemi një ushqyerje të shëndetshme Ø Krijimi i fushatës sensibilizuese

KLASA


Ora e dytë

TEMA: ROLI I ELEMENTEVE KIMIKE NE USHQIME N/TEMA: Bashkërendimi i punëve brenda grupeve QELLIMI: Të sintetizojë punën në grup OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

− Të rendisin veçoritë e secilit prej punimeve brenda grupit − Të bashkojnë materialet sipas një rendi kronologjik − Të analizojnë dhe sintetizojnë në një të vetëm të gjithë materialin

KONCEPTET KRYESORE: vëzhgim, sintezë


Fazat e strukturës




Parashikimi Diskutojmë së bashku Punë në grupe

Ndërtimi i shprehive Punë me klasën


Vëzhgim i detajuar Diskutimi i ideve studimore Punë me grupe

Përforcimi Sintezë Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS:

• Kompjuter • USB • Video- projektor • Materiale të ndryshme nga interneti

PARASHIKIMI: Diskutojmë së bashku/punë në grupe Nxënësit grupohen sipas ndarjeve te realizuara në orën e parë Fillon diskutimi brenda çdo grupi Anëtarët e secilit grup raportojnë brenda grupit për informacionet e marra me

anë të USB Mblidhet materiali dhe fillon të përpunohet ideja dhe mendimi se si do

paraqesin punën e tyre


83

Kryetari i grupit jep mendimin për seriozitetin dhe përgjegjësinë e punës nga secili anëtar

Diskutohet dhe vendoset për mënyrën se si do paraqitet materiali paraprak në fazën e ndërtimit të njohurive

NDËRTIMI I NJOHURIVE. VËZHGIMI I DETAJUAR Nëse në faza e parë diskutimit u realizua brenda grupit, në këtë fazë synohet që

të bëhet një diskutim dhe vëzhgim më i gjerë, që të përfshijë të gjithë klasën. Mësuesi: A e diskutuat brenda grupit materialin tuaj? Nëse po, mendoj të diskutojmë së bashku mbi punën e deritanishme të secilit grup. Nxënësit: Përfaqësuesit e secilit grup vetëm ose në dyshe prezantojnë punën paraprake para klasës. Në fund të çdo prezantimi të secilit grup, shokët e tjerë të klasës: − U bëjnë pyetje shokëve të tyre − U japin vlerësimet e tyre − Kërkojnë informacion më të detajuar − Shpallin grupin që ka punuar më mirë, i cili ka qenë më kompakt dhe ka pasur një

aktivizim të të gjithë anëtarëve deri në këtë fazë PËRFORCIMI Sintetizim

Është detyrë e kryetarit të grupit në këtë moment që: − Të bëjë një rindarje të re të detyrave në baze të gjykimeve mbi punën e

deritanishme − Caktohen dy nxënës të realizojnë sa më bukur paraqitjen në power-point − Dy nxënës të tjerë do të përfaqësojnë artistët e vegjël që mund të sjellin

krijime në poezi, prozë, pikturë − Prezantimi i punës finale do të bëhet nga anëtari i fundit − Të gjithë së bashku do të realizojnë minifushatën sensibilizuese në

lidhje me të ushqyerit


Ora e tretë

TEMA: ORË E LIRË

N/TEMA: Realizimi i fushatës sensibilizuese QËLLIMI: Të aftësohen në përmbledhjen e informacioni dhe teoria të vihet në praktikë OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

− Të listojnë sa më shumë elemente kimike që janë përgjegjës për ushqimet − Të mund të grupojnë elementet kimikë në elemente që ndikojnë pozitivisht

dhe elemente që ndikojnë negativisht − Të krijojnë një minifushatë sensibilizuese

KONCEPTET KRYESORE: fushatë, postera, fletëpalosje


Fazat e strukturës




Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtimi i shprehive Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Prezantime Diskutimi i ideve


Përforcimi Vlerësime Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNËS:

• projektor • pankarta • postera • fletushka etj

PARASHIKIMI: 5 minuta Përmbledhje e strukturuar Më anë të dy tre fjalive bëj një përmbledhje të asaj që është realizuar në dy

orët e para Marr mendime të shpejta nga ana e secilit kryetar mbi mënyrën si ka ecur

menaxhimi i punës brenda secilit grup I jap mundësinë të gjitha grupeve të fillojnë prezantimin në fazën e ndërtimit

të njohurive


85

NDËRTIMI I NJOHURIVE Për rreth 30 minuta përfaqësuesit e secilit grup bashkë me anëtarët e tjerë të grupit të prezantojnë punët e tyre. Prezantimi synon në: − Dhënie informacioni − Prezantime artistike në prozë ose në pikturë − Sensibilizim i nxënësve në lidhje me mënyrën e të ushqyerit

o Sillen në kujtesë statistika te ndryshme o Hartimi i posterave o Krijimi i fletë palosjeve

Çdo grup ka në dispozicion 7 minuta për prezantim PERFORCIMI Vlerësimi:

DETYRË: Të krijohet një grup me përfaqësuesit më të mirë të klasës të cilët do ta shtrijnë fushatën jo vetëm te nxënësit e shkollës por dhe më gjerë. Të ndihet atmosfera e fushatës sensibilizuese në çdo kat të shkollës.

MËSUESI VLERËSON: − Për paraqitjen e materialit në kohën e caktuar − Për përmbajtjen e materialit në lidhje me temën dhe përmbushjen e objektivave − Për mënyrën e përpunimit të materialit pa gabime gjuhësore dhe shkencore − Për sjelljen e ideve origjinale nga ana e tyre − Për prezantim sa më të mirë apo shumë të mirë të materialit nga ana e tyre − Për krijimin e një fushatë sensibilizuese sa më tërheqëse


Ora e katërt

TEMA: ORË E LIRË

N/TEMA: Realizimi i fushatës përfundimtare sensibilizuese në rang shkolle QËLLIMI: Të sigurojë një gjithpërfshirje të nxënësve në këtë projekt, duke stimuluar pavarësinë e punëve të tyre OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

− Të krijojnë një fushatë sensibilizuese sa më tërheqëse dhe efektive


Fazat e strukturës




Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtimi i shprehive Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Prezantime Diskutimi i ideve


Përforcimi Vlerësime Nxitja e diskutimit Punë individuale

MJETET E PUNES:

• projektor • pankarta • postera, • fletushta etj

PARASHIKIMI: Përmbledhje e strukturuar Mësuesi: Kjo orë realizohet në një ambient më të gjerë, për shkak të numrit më të madh

të nxënësve Ka përfaqësues nga të gjitha klasat e viteve te XIta Realizimi i kësaj ore do të synojë në prezantimet e grupeve përfaqësues nga

të gjitha klasat Në fund të orës do të shpallim grupin fitues, pra klasën fituese

U bëj te ditur nxënësve qe kjo orë do synojë në zgjedhjen e grupit më të mirë që do përfaqësojë edhe klasën më të mirë në realizimin e projektit


87

NDËRTIMI I NJOHURIVE: Prezantime Një nga grupet përfaqësuese prezanton një punë të tillë:

Roli i elementeve kimike ne ushqime Objektivat

− Të përcaktojmë elementët kimike në ushqime − Të përcaktojmë elementët që ndikojnë pozitivisht − Të përcaktojmë elementët qe ndikojnë negativisht − Të përcaktojmë një jetesë të shëndetshme − Të arrijmë të bëjmë një fushatë të vogël sensibilizuese

Elementet kimike në ushqime • Të ushqyerit ka ndikim të madh në shëndetin e individit dhe grupit • Organizmi është i nevojshëm për të ushqyerit e sigurt dhe të plotë, që do t`i

jap energji dhe gjithçka që i nevojitet për zhvillim, ruajtjen e shëndetit Përbërjet që gjenden në ushqime i mundësojnë organizmit që të kryej funksione të ndryshme. Përbërësit kryesorë:

hidratet e karburëve, proteinat, yndyrnat, vitaminat, mineralet, uji

Hidratet e karbonit përmbajnë sheqer, amidon, fije dijetare, janë burimi kryesor i energjisë

Fijet dietale të cilat në rastet më të shpeshta janë të patretshme, lehtësojnë elasticitetin e zorrëve, dhe kësisoj ndihmojnë tretjen

Proteinat luajnë rol të rëndësishëm në ndërtimin e qelizave, të indeve të organeve dhe në ruajtjen e muskujve.

Yndyrërat (lipidet) marrin pjesë në ndërtimin e membranës qelizore dhe i sigurojnë dyfish energji me shume se karbohidratet

Vitaminat janë bazë për të ushqyerit e baraspeshuar dhe pa to energjia e përfituar nga përbërësit e tjerë nuk mund të përdoret. Si ndihmës të enzimeve, janë të domosdoshëm për zhvillimin e proceseve metabolike në organizëm, marrin pjesë në disa procese biokimike të rëndësishëm

Mineralet ndihmojnë organizmin që te kryejë funksionet e veta. Disa minerale hynë në përbërje të organizmit, p.sh hekurin e gjejmë në gjak, kalciumin dhe fosforin në eshtra, fluorin në dhëmb.

Hekuri është përbërës i rëndësishëm i eritrociteve, të cilat janë të domosdoshme për ruajtjen e të gjitha qelizave në organizëm që të kryejnë funksionet e veta.

Kalciumi dhe fosfori janë të domosdoshëm për ndërtimin e eshtrave dhe dhëmbëve. Kalciumi luan rol të rëndësishëm në ngjizjen e gjakut dhe ndalimin e gjakderdhjes pas lëndimeve.

Jodi luan rol të madh në balancimin e hormoneve të cilat i tajon gjëndra mbrojtëse. Mungesa e tij mund të shkaktoj hipertireozën. Jod ka në prodhimet e detit dhe në prodhimet të cilat kultivohen në sipërfaqet e tokës të pasura me jod.


Elementet pozitive ne ushqime Shpesh herë trupi ynë përballet me sëmundje të ndryshme. Për t’i përballuar më lehtësisht, trupi ka nevojë për praninë e disa elementëve. Ushqimet që këshillohen:

Hurma rekomandohet për shkak të përbërjes së celulozës. Karota është e pazëvendësueshme për shëndetin e njeriut. Lëngu ditor i

karotës në sasi prej 50-150 gram është ilaç efikas për të sëmurët. Ajo ndihmon në pastrimin e gjakut.

Luleshtrydhja. Gjethet e reja të kësaj bime janë mjaft të pasura me vitaminë C, me kripën natyrore, e cila bën pastrimin e gjakut. Përdoret nga ata që vuajnë nga anemia. Përmban glikozidet e hidhura, insulinën, taninet, vitaminën B, C dhe provitaminën A. Ka përqindje të lartë të kripërave të kaliumit.

Fruti Elementet që përmban Përse rekomandohet?

Fiku Karbohidrate, albumina, yndyra, vitaminë C, pro-vitaminë A dhe hekur

Ve në punë aparatin tretës dhe i jep nxehtësi trupit.

Molla Vitaminë C, vitamine B6, tiamin dhe riboflavin

Pastron veshkat, shëron çrregullimet në aparatin tretës. Ndihmon ne rënien në peshë.

Banania Kalium, acide te dobëta dhe vitamina te ndryshme Forcon muskujt dhe e çlodh trupin.

Kajsia Fibra, antioksidant dhe vitamina si dhe amigladin

Përfton prodhimin e gjakut, bën të mundur parandalimin e kancerit. Zbukuron lëkurën dhe bën mirë për flokët.

Qitro Acid citric,vitaminë c dhe pektin

Ndihmon në tretjen e ushqimit, si dhe shëron ftohjen dhe bën të mundur stabilizimin e nivelit të kolesterolit.

Rrushi Antioksidant,vitamina dhe minerale të ndryshme

Pastron veshkat, ndihmon në eliminimin e gurëve të vegjël, pastron infeksionet në mëlçinë e zezë dhe stabilizon rrahjet e zemrës.

Qershia Antocianin, vitamin C, proteina Bën të mundur rënien nga pesha si dhe kontrollon nivelin e yndyrnave në gjak.

Pjepri Përqindje të larte uji, kalium, karbohidrate, proteinë, yndyrë bimore

Largon pagjumësinë, si dhe parandalon kancerin e zorrëve dhe të lëkurës.

Dardha Bor, piktinë Bën të mundur forcimin e damarëve të zemrës si vendos ekuilibër mes presionit të ulët të gjakut.


89

Mandarina Vitamine C, beta karroten, folate, Kalcium, Vitamin B1,B2 Ndihmon në luftimin e infeksionit

Portokalli Vitamina te ndryshme, kalcium, zink, magnez, hekur.

Është një “aleat” shumë i mirë për të gjitha sëmundjet e zemrës dhe ndihmon qarkullimin e gjakut tek të sëmuret e paralizuar.

Elementet që ndikojnë negativisht Nuk mund të mendojmë që në të ushqyer nuk duhet të ketë limite. Tepria e një

elementi ose një përbërje dhe mungesa mund të shkaktojë probleme të shumta për organizmin tonë.

Kur me te ushqyerën tonë ne shtojmë nivelin e sheqernave, organizmi ynë i kthen ato në dhjam dhe e depoziton atë. Kjo shkakton sëmundjen e obezitetit. Pra cilido prej nesh duhet të përpiqet që të mos konsumoj sasi të mëdha të karbohidrateve.

Mishi, kripa dhe sheqeri kur merren me sasi të tepërta shkaktojnë presion të lartë të gjakut.

Në teori, çdo ushqim mund të shkaktojë një alergji. Por në fakt vetëm një pjesë prej tyre mund te shkaktojnë 90% të reaksioneve alergjike: qumështi, gruri, veza, soja, peshku, butakët (duke përfshirë midhjet, gaforret dhe karkaleca deti), kikirikët. Ushqime si mielli i bardhë, kafeina dhe ushqimet fast food janë shkaktar të drejtpërdrejtë të stresit, kur tejkalohen masat normale të përdorimit të tyre. Kafeina, sheqernat dhe ngjyruesit organik të ushqimeve shkaktojnë pagjumësinë. Në të ushqyerin e tij njeriu duhet të gjejë një ekuilibër i cili nuk i shkakton asnjë problem trupit. Ruajta e këtij ekuilibri do parandalojë sëmundjet si kolesteroli i lartë, artriti, etj. Për sëmundje të shumta në trupin e njeriut si p.sh. obeziteti, diabeti, sëmundjet e zemrës, forma të ndryshme tumorale etj, shpesh shkaku kryesor është regjimi jo i mirë ushqimor dhe ushqimi i papërshtatshëm. Por jo vetëm kaq. Mjaft prej tyre mund të parandaloheshin falë një ushqyerje të shëndetshme dhe të ekuilibruar. Ndërkohë, shkenca ka arritur, falë studimeve të ndryshme, që të tregojë se mjekimi nëpërmjet ushqyerjes së përshtatshme (terapia mjekësore popullore) përmirëson cilësinë e jetës dhe kursen shpenzimet për kujdesin mjekësor. Por çfarë është një ushqyerje e përshtatshme dhe e ekuilibruar? Ushqehuni ne mënyrë të shëndetshme

• Proteinat. Konsumoni proteina gjate javës, por në mënyrë të kontrolluar. Dy herë në javë ushqehuni me mish, dy herë në javë përdorni vezën, dy herë në javë djathërat dhe dy herë në javë peshkun.

• Hani te paktën tre vakte ne dite. Mëngjesi është thelbësor, ndaj mos dilni nga shtëpia pa marre sasinë e duhur të drithërave, frutave dhe qumështit.

• Yndyrnat. Duhen limituar yndyrnat që vijnë nga mishi, por edhe nga bulmeti. Nuk duhet ekzagjeruar me djathin, ndërsa qumështi duhet pirë në mënyrë të rregullt për të garantuar sasinë e duhur te kalciumit.


• Kolesteroli. Nuk duhet ta kaloje masën 200 miligramë në dite. Thuhet që duhet evituar totalisht, por pak kolesterol është thelbësor për organizmin.

• Vaji i ullirit. Mund të konsumohet fare mirë në sallata dhe vaktet tuaja, por mirë është që të mos përdoret shumë për skuqje.

• Kripa. Përdoreni sa më pak. Për t'i dhënë shije ushqimeve më mirë përdorni erëzat.

• Kafeja. Konsumojeni çdo ditë, pa e ekzagjeruar. Kush vuan nga tensioni i larte, është mirë që ta evitojë nga dieta e përditshme.

PËRFORCIMI: VLERËSIME: Ngrihet një grup gjykues i cili do të vlerësojë grupet përfaqësuese

− Dëgjohen me kujdes të gjitha prezantimet − Vihen në dukje grupet që kane prezantuar më saktë − Shpallet grupi fitues


91

PROGRAMI E KURRIKULËS ME ZGJEDHJE TË DETYRUAR TË GJIMNAZIT

FUSHA: SHKENCAT E NATYRËS LËNDA: KIMI

PROGRAMI I LËNDËS KIMI

PËR KLASËN E 11të

Kimia i ndihmon nxënësit të kuptojnë ndërtimin dhe sjelljen e lëndëve, të mësojnë për zhvillimet e shkencës kimike dhe për rrugët në të cilat kimistët sot përdorin të dhënat e shkencës kimike për të plotësuar nevojat e shoqërisë, të kuptojnë ndërveprimet e shkencës kimike me teknologjinë, të dinë që kimia është mjaft e rëndësishme në fusha të ndryshme si: mjekësi, bujqësi, industri dhe shumë aspekte të tjera të jetës.

Për shumë nxënës, përveç rolit që ka në aspektin social, mjedisor, ekonomik, lënda e kimisë shihet si element kyç për karrierën e tyre në jetë, duke e vlerësuar atë pa njëanshmëri gjinore.

Studimi i kimisë në shkollën e mesme është pjesë e rëndësishme e arsimimit tërësor të nxënësve, që së bashku me lëndët e tjera të fushës së shkencave të natyrës, ndihmon në zhvillimin e mendimit shkencor te nxënës/i,-ja dhe të idesë së zhvillimit të qëndrueshëm.

Kimia në gjimnaz studiohet si lëndë bërthamë me 2 orë javore në klasat e 10-të dhe e 11-të ( gjithsej në 144 orë mësimore) dhe si lëndë me zgjedhje të detyruar në klasën e 11-të me 2 orë javore dhe në klasën e 12-të me 2 orë javore. Nxënës/i,-ja mund të zgjedhë për të studiuar kiminë me zgjedhje të klasës së 11-të dhe atë të klasës së 12-të së bashku, por ai/ajo mund të ndjekë vetëm njërin nga kurset me zgjedhje të detyruar në kimi, kjo mbasi programet kimi me zgjedhje për këto dy klasa nuk janë vijuese të njëra-tjetrës dhe nxënës/i,-ja i ndjek ato në varësi të interesave të tij/saj të studimit.

Programi i kimisë si lëndë me zgjedhje për klasën e 11-të të gjimnazit, zbaton konceptet kimike të fituara nga nxënësit në kursin e kimisë bërthamë duke u ndalur në studimin e disa elementeve të rëndësishme kimike dhe përbërjeve të tyre si dhe në studimin e disa produkteve organike me rëndësi praktike. Gjatë këtij kursi nxënësit do të arrijnë në kuptime më të mira të koncepteve kimike të marra në studimin e kimisë bërthamë si dhe do të mësojnë më shumë se në bërthamë për ndërveprimet e shkencës kimike me teknologjinë, si dhe lidhjen e kimisë me jetën e përditëshme.

Programi është ndërtuar në dy linja kryesore, përkatësisht: linja kimi inorganike dhe linja kimi organike. Secila nga linjat ndahet në nënlinja, të cilat nënkuptojnë kapituj mësimorë. Për çdo nënlinjë shënohen objektivat, që


materializojnë njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet që pritet të nxënë nxënësit gjatë kursit me zgjedhje të detyruar të kimisë 11.

1. SYNIMI I LËNDËS

Programi i kimisë synon:

Të gjithë nxënësit të zhvillojnë njohuri, aftësi, qëndrime për strukturën e atomeve dhe përbërjeve kimike, për reaksionet kimike dhe për ndërveprimet e energjisë dhe të lëndës, për lidhjen e kimisë me teknologjinë dhe jetën e përditshme.

2. OBJEKTIVA TË PËRGJITHSHËM

Në përfundim të këtij programi nxënës/i,-ja: • të kuptojë konceptet bazë më të rëndësishme të kimisë dhe të realizojë lidhjen e

kimisë me dukuritë e jetës së përditshme, me mirëqenien e njeriut dhe të shoqërisë;

• të jetë i/e aftë të kërkojë dhe përpunojë informacione rreth dukurive kimike, vetive të substancave me rëndësi praktike, duke përdorur kërkimin shkencor dhe mënyra të tjera të nxënies aktive, si dhe të vlerësojë saktësinë dhe rëndësinë e informacioneve;

• të mësojë si të planifikojë dhe të zhvillojë eksperimente për dukuri të ndryshme, duke ndjekur rregullat e sigurisë me pajisjet dhe kimikatet;

• të përdorë teknologjitë e informacionit dhe të komunikimit, si mjete për sigurimin dhe komunikimin e informacionit;

• të familjarizohet me teknologjinë moderne në industri dhe në inxhinierinë mjedisore;

• të përdorë njohuritë kimike në diskutimet në lidhje me natyrën, mjedisin dhe teknologjinë, në procesin e vendimmarrjes si kosumator për të mbajtur një shëndet të mirë dhe për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm;

• të fitojnë eksperienca që do të ngjallin interesin për të bërë zgjedhjen e karrierës në kimi.

3. OBJEKTIVA SIPAS LINJAVE DHE NËNLINJAVE

36 javë x 2 orë = 72 orë

LINJA: Kimi inorganike

Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit zbatojnë njohuri,

aftësi, qëndrime për strukturën e atomit, molekulës, si dhe fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime të reja për grupet/periodat e sistemit periodik, elementet, metalet, jometalet, përbërjet e tyre duke përdorur faktet, modelet dhe eksperimentet.


93

Orë të sugjeruara: 42

Nënlinja Objektiva

Elementet s

(7 orë)*

Në përfundim të klasës së 11të nxënës/i,-ja:

• të listojë formulat e mineraleve kryesore në të cilat gjenden në natyrë elementet s;

• të argumentojë, në bazë të vendit në sistemin periodik, konfigurimin e jashtëm elektronik të elementeve s, si ndryshon rrezja atomike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, potencialet e jonizimit, afritë për elektronin, elektronegativiteti, vetitë reduktuese te këto elemente;

• të bëjë dallimin midis elementeve alkaline dhe atyre alkalino-tokësore në lidhje me strukturën dhe reaktivitetin me ujin, oksigjenin, hidrogjenin, acidet;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin në industri të Na, Ca, NaOH, CaO;

• të zhvillojë eksperimentalisht: a) përftimin e NaOH me elektrolizë, b) zbutjen e ujit me fortësi të përkohshme e të përhershme, c) bashkëveprimin e Na dhe Mg përkatësisht me H2O dhe HCI të përqendruar;

• të përshkruajë kuptimin e fortësisë së përkohshme dhe të përhershme të ujit dhe mënyrat e zbutjes së tij;

• të përgatisë një ese përshkruese mbi rëndësinë praktike të elementeve s dhe përbërjeve të tyre;

• të hartojë një organizues grafik (p.sh.: diagramin e Venit) mbi të përbashkëtat dhe dallimet e elementeve të grupeve I A dhe IIA;

• të organizojë në grup një pasdite argëtuese- shkencore me kuriozitete dhe eksperimente zbavitëse të elementeve s.

Halogjenet

(8 orë)*

• të argumentojë në bazë të vendit në sistemin periodik, konfigurimin e jashtëm elektronik të halogjenëve dhe si ndryshojnë rrezja atomike, potencialet e jonizimit, afritë për elektronin, elektronegativiteti, vetitë oksiduese te këto elemente;

• të listojë formulat e përbërjeve kryesore në të cilat halogjenet gjenden në përqindje më të lartë në natyrë;

• të interpretojë ndryshimin e vetive fizike brenda grupit të halogjeneve (gjendja fizike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, ngjyra);


• të argumentojë numrat e ndryshëm të oksidimit te halogjenet -1, 0, +1, +3, +5, +7, duke u nisur nga konfigurimi elektronik i atomeve të tyre;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin në industri të CI2, HCI, NaCl, hipokloriteve;

• të bëjë dallimin midis halogjeneve në lidhje me strukturën dhe reaktivitetin me H2, O2, metalet alkaline, halogjenuret;

• të zhvillojë eksperimentalisht: gatitjen e HCI(g) HCl(ujor), sublimimin e jodit;

• të përgatisë një ese treguese mbi rëndësinë praktike të halogjeneve dhe përbërjeve të tyre.

Kalkogjenet

(9 orë)*

• të argumentojë në bazë të vendit në sistemin periodik, konfigurimin e jashtëm elektronik të kalkogjeneve dhe si ndryshon rrezja atomike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, potencialet e jonizimit, afritë për elektronin, elektronegativiteti, vetitë oksiduese te këto elemente;

• të listojë formulat e përbërjeve kryesore në të cilat kalkogjenet gjenden në përqindje më të lartë në natyrë;

• të argumentojë numrat e ndryshëm të oksidimit te kalkogjenet -2, 0, +4, +6 duke u nisur nga konfigurimi elektronik i atomeve të tyre;

• të përshkruajë dhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin në industri të O2,H2S, SO2, SO3, H2SO3 dhe H2SO4 ;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, vetitë karakteristike të kalkogjeneve (bashkëveprimin me H2, metalet, jometalet e tjera);

• të zhvillojë eksperimentalisht: gatitjen e H2SO4 dhe të provojë veprimin e tij me përbërje organike(p.sh me alkoolin etilik) dhe metale;

• të përshkruajë ndërtimin dhe funksionimin e akumulatorit acid dhe pilës së thatë (Lë Klanshe);

• të bashkëbisedojë në një tryezë rrethore mbi rëndësinë e përdorimeve praktike të kalkogjeneve dhe rrjedhësve të tyre.

Elementet e grupit V A

(8 orë)*

• të përshkruajë në bazë të vendit në sistemin periodik, si ndryshon rrezja atomike, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, potenciali i jonizimit, afria për elektronin, elektronegativiteti, vetitë oksiduese të elementeve të grupit VA;

• të përshkruajë rëndësinë dhe gjendjen në natyrë të elementeve të grupitVA;


95

• të argumentojë numrat e oksidimit -3, 0, +3, +5 tek azoti dhe fosfori, bazuar në konfigurimin e jashtëm elektronik të tyre;

• të përshkruajë edhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, vetitë kimike të azotit dhe fosforit (bashkëveprimi me O2, H2 etj.);

• të përshkruajë dhe përmes shkrimit të barazimeve kimike, prodhimin industrial të HNO3; NH4NO3; H3PO4; Ca(H2PO4)2 ∙CaSO4;

• të zhvillojë eksperimentalisht: gatitjen e NH3, hetimin e NO3

- dhe veprimin e HNO3 me Cu e metale të tjera; • të debatojë në grup duke argumentuar qëndrimin pro

ose kundër, për efektet e përdorimit të plehrave azotike dhe fosfatike në bujqësi;

• të hartojë një organizues grafik për të treguar ngjashmëritë dhe dallimet midis jometaleve të grupit VA dhe VIA ( O dhe S, me N dhe P);

• të diskutojë në një tryezë rrethore mbi rëndësinë dhe përdorimet e formave alotropike të fosforit, oksigjenit duke përdorur informacione të grumbulluara përmes TIK-ut.

Metalet kalimtarë

(8 orë)*

• të përshkruajë karakteristikat e metaleve kalimtare, bazuar në vendin e tyre në sistemin periodik (konfigurimin elektronik, numrat e oksidimit, vetitë fiziko-kimike te Fe, Cu, Cr);

• të evidentojë dukurinë e rënies së elektronit, duke u bazuar në strukturën elektronike (Cu dhe Cr);

• të interpretojë përmes ndryshimit të numrave të oksidimit, karakterin e hidrateve te metalet kalimtare (si p.sh Cr(OH)2; Cr(OH)3 dhe H2CrO4);

• të zhvillojë eksperimentalisht: përftimin e Cr(OH)3, kalimin e bikromateve në kromate dhe anasjelltas, të hetojë vetitë oksiduese të Cr (VI);

• të përshkruajë kromimin, korrozionin dhe masat mbrojtëse ndaj tij;

• të punojë në grup për organizimin e një pasditeje shkencore me temë: metalet kalimtare në jetën tonë (përshkrim i burimeve natyrore të këtyre metaleve në vend, demonstrime eksperimentesh argëtuese me këto metale, përshkrim skemash të thjeshta teknologjike të prodhimit të metaleve kalimtare p.sh.: bakrit, hekurit).


Detyrë eksperimentale

(2orë)*

Hetimi i substancave

Përftimi i substancave

• të provojë me anë të reaksioneve karakteristike se substanca e dhënë është CuSO4, H2SO4;

• të etiketojë përmes hetimit: provëzat në të cilat ndodhen H2SO4, HCl, HNO3;

• të etiketojë plehrat inorganike NH4NO3, (NH4)2SO4; • të përftojë me anë të dy rrugëve të mundshme: ZnSO4

nga substancat H2SO4, Zn, ZnO; • të përftojë me të gjitha rrugët e mundshme KCl nga

reagentët: BaCl2, KNO3, HCl, K2SO4, KOH.

LINJA: Kimi organike

Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit do të fitojnë njohuri, aftësi dhe qëndrime për polimerët, preparatet më të rëndësishme farmaceutike në përdorimin shtëpiak, për kozmetikën, ushqimin dhe vitaminat, enzimat, hormonet dhe neurotransmetuesit. Orë të sugjeruara: 30

Nënlinja Objektiva Polimerët (6 orë)*

Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i,-ja: • të përshkruajë strukturat e polimereve dhe polikonde-

sateve më të rëndësishme dhe përdorimet e tyre në jetën e përditshme ( polieteni, PVC, polistireni);

• të debatojë në grup pro dhe kundër përdorimit të polimerëve në jetën e përditshme.

Preparate farmaceutike (6 orë)*

• të tregojë përbërësit e analgjezikëve (aspirina, parace-tamoli, ibuprofeni) duke u bazuar në formulat e tyre strukturore( jo t’i shkruajë ato) si dhe mënyrën e veprimit të tyre në organizëm;

• të sintetizojë në laborator aspirinën; • të relatojë në grup, duke shfrytëzuar burime të

ndryshme informacioni për efektet (pozitive dhe anësore) e përdorimit të aspirinës, paracetamolit, ibuprofenit te fëmijët, gratë shtatzana dhe të rriturit.

Preparate kozmetike (8 orë)*

• të përshkruajë llojet, vetitë kryesore, rëndësinë e përdorimit për qëllime shëndetsore dhe etike të sapuneve, (sapuneve nga natriumi dhe kaliumi), detergjentëve (detergjentët e ngurtë, derivatet e acidit sulfonik dhe të lëngshëm, ose derivatet e acidit fosforik), pastave të dhëmbëve, kremrave dhe


97

locioneve, të kuqit të buzëve dhe parfumeve( jo duke shkruar formulat e tyre kimike);

• të përshkruajë procesin e sapunifikimit me anë të shkrimit të barazimeve kimike për shembuj të ndryshëm;

• të sintetizojë në laborator një sapun të thjeshtë duke u nisur nga acidi oleik me bazë;

• të debatojë në një tavolinë të rrumbullakët argumente pro dhe kundër lidhjes së ngushtë të njeriut me produktet e sotme kozmetike (p.sh.: përdorimi i parfumeve, antidjersave, detergjentëve etj.) dhe farmaceutike, duke u nisur nga informacione të siguruara nga burime të ndryshme informimi.

Ushqimi dhe vitaminat (5 orë)*

• të argumentojë kërkesat e organizmit për lëndë ushqimore në bazë të nevojave energjetike, përpilimin e racionit ushqimor ditor dhe rëndësinë e grupeve ushqimore(sendeve ushqimore) në piramidën e të ushqyerit;

• të përshkruajë karakteristikat, rolin dhe kërkesat për vitamina dhe lëndë minerale në të ushqyerin e njeriut: vitaminat e tretshme në yndyrna (vitamina A, D, K dhe E) dhe të tretshme në ujë(vitamina të grupit B,C);

• të shkruajë një ese argumentuese për ndikimin e mungesës apo tepricës së vitaminave dhe lëndëve minerale në të ushqyerit e njeriut;

• të përgatisë në grup një fletëpalosje informuese për llojet e vitaminave dhe lëndëve minerale, rëndësinë në shëndet dhe ushqimet që i përmbajnë.

Tharmet (enzimet) dhe hormonet (5 orë)*

• të përshkruajë tharmet (oksidoreduktazë, transferazë, liazë) dhe hormonet (kolesterol, estradiol, estrogjen dhe testosteron), pa shkruar formulat e tyre kimike si dhe rolin e tharmeve dhe hormoneve në organizëm, përpunimin e ushqimeve në mjedis si dhe të hormoneve në organizëm;

• të shpjegojë me fjalët e tij veprimin e tharmit me substratin dhe ndikimin e pH dhe temperaturës në veprimtarinë e tharmit;

• të provojë në kushte eksperimentale shdërrimin enzimatik të sheqerit të rrushit në etanol;

• të shkruajë një ese përshkruese mbi efektet e hormoneve në ciklet jetësore të njeriut (pubertet, shtatzani, menopauzë, andropauzë).


* Brenda këtyre orëve mësues/i,-ja planifikon edhe përsëritjen, testimet e nxënësve dhe veprimtari të tjera që lidhen me përpunimin e njohurive.

4. KËRKESA TË LËNDËS SË KIMISË NDAJ LËNDËVE TË TJERA

KIMIA MATEMATIKA

Të përgjithshme

Nxënës /i,-ja:

- të përdorë makinën llogaritëse dhe të kryejë veprime te +, -, 1/x, lg10X;

- të paraqitë numrat me anë të shkrimit shkencor të numrave;

- të kryejë veprimet bazë matematike me numrat pozitivë dhe negativë;

- të kryejë veprime matematike me thyesat, raportet, përqindjen;

- të formulojë ekuacione algjebrike të thjeshta; - të zgjidhë ekuacione të gradës së parë dhe

gradës së dytë; - të përdorë me korrektesë simbolet: < , >, = ; - të bëjë kalimin e informacionit në forma të

ndërsjella në numerik, algjebrik, verbal dhe garfik; - të zgjedhë në mënyrë të përshtatshme variablat

për paraqitjen grafike të një varësie lineare.

Ndërtimi i atomit Nxënës /i,-ja:

- të kryejë njehsime me përqindjen dhe mesataren aritmetike;

- të shpjegojë kuptimin e probabilitetit.

Treguesi hidrogjenor, njehsimi i pH

Nxënës/i,-ja:

- të gjejnë logaritmin e prodhimit, të herësit; - të kryejë veprime me numra me fuqi të 10-ës;

Njehsimet në kimi Nxënës/i,-ja: - të përdorë faktorët e kthimit për shndërrimin e

njësive të matjes në njësi të tjera të matjes (p.sh të kthimit të m në km);

- të krahasojë dhe renditë madhësitë.


99

KIMIA FIZIKA Lidhja kimike

Bashkëveprimi ndërmolekular

Nxënës/i,-ja: - të përshkruajë natyrën e forcave elektrostatike.

Kinetika kimike

Reaksioni kimik dhe energjia

Faktorët e shpejtësisë së një reaksioni kimik

Matja e shpejtësisë së reaksioneve kimike

Nxënës/i,-ja: - të bëjë dallimin ndërmjet energjisë së

brendshme, energjisë potenciale, dhe energjisë kinetike;

- të formulojë kuptimin fizik të: shpejtësisë, shpejtësisë mesatare dhe shpejtësisë së çastit;

- të formulojë kuptimin fizik të temperaturës dhe të zeros absolute;

- të kthejë temperaturën në Kelvin, në gradë Celsius dhe anasjellas;

- të përdorë njësitë themelore SI dhe ato të rrjedhura.

Ekuilibri kimik Nxënës/i,-ja: - të bëjë dallimin ndërmjet

ekuilibrit statik dhe dinamik. Elektrokimia

Potenciali elektrodik. Elektroda standarde e hidrogjenit

Elektroliza. Radha e shkarkimit të joneve.

Nxënës/i,-ja: - të vendosë lidhjen ndërmjet rrymës elektrike

dhe forcës elektromotore; - të krahasojë rrymën elektrike alternative dhe

rrymën e vazhduar, duke u bazuar në karakteristikat e tyre;

- të përcaktojë kahun e rrymës elektrike në një qark, duke u nisur nga polaritetet e burimit.

KIMIA TIK Për të gjitha linjat, nënlinjat

Nxënës/i,-ja: - të përdorë pajisjet e inputit outputit,

si: usb, cd dvd, tastier, printer; - të përdorë wordin, exelin për të shkruar tekst,

figura, imazhe, tabela, grafikë; - të përdorë PowerPoint për të bërë prezantime; - të përdorë programin Microsoft Equation 3.0

për të shkruar formula dhe barazime kimike; - të përdorë forumet, blog të brendshëm dhe të

jashtëm për të realizuar diskutime të ndryshme


shkencore kimike; - të përdorë e-mail dhe Internet për të gjetur,

marrë dhe komunikuar informacione.

KIMIA GJUHA SHQIPE Për të gjitha linjat, nënlinjat

Nxënës/i,-ja: - të prezantojë duke përdorur lloje të ndryshme të

medias, si: elektronike, të folur, të shkruar dhe grafike në përputhje me përmbajtjen dhe qëllimin shkencor të prezantimit;

- të përzgjedhë informacionin shkencor në një vëllim të caktuar informacioni të tillë, p.sh.: në një artikull shkencor, në një film shkencor.

KIMIA GJUHA ANGLEZE Për të gjitha linjat, nënlinjat

Nxënës/i,-ja - të analizojë dhe të interpretojë tekste dhe forma

të ndryshme të komunikimit shkencor të kimisë në anglisht, p.sh.: për periodicitetin e vetive kimike të elementeve, strukturën kimike të lëndës etj.;

- të komunikojë në anglisht fjalorin terminologjik bazë kimik të jetës së përditshme.

5. KËRKESA PËR ZBATIMIN E PROGRAMIT Zbatimi i programit kërkon që kurrikula e kimisë të vendosë theksin në rrugën

dhe procedurat e veprimit shkencor me objektet mësimore, që metodat verbale të përdorura gjerësisht sot, të zëvendësohen me përdorim të metodave shkencore. Kurrikula e kimisë duhet t’i nxitë nxënësit të jenë aktivë dhe të marrin përgjegjësi për të mësuarit e tyre; të përdorë strategji dhe teknika mësimore që nxitin ndërveprimin, pjesëmarrjen mësimore dhe mbështetin kërkimin e nxënësve.

Detyrat eksperimentale, projektet kurrikulare lëndore, diskutimi dhe debati mësimor, hartimi i relacioneve apo eseve me natyrë shkencore, puna në grup, kërkimet e pavarura dhe në grup me anë të TIK-ut dhe burimeve të tjera të informacionit, janë veprimtari të rëndësishme mësimore të detyruara për t’u aplikuar gjatë zbatimit të këtij programi.

Që programi të zbatohet në mënyrë të suksesshme duhet që përdoruesit e tij të njohin thellë kurrikulën bërthamë të kimisë për gjimnazin.

Kërkesat për arritjen mësimore të nxënësve në lidhje me përmbajtjet e dhëna mësimore, përshkruhen përmes objektivave të programit. Këto objektiva janë detyrim për çdo nxënës që ndjek kiminë me zgjedhje të detyruar në klasën 11. Por, arritja e nxënësve në lidhje me secilin objektiv të programit, nuk mund të jetë e njëjtë, disa e arrijnë shumë mirë objektivin e dhënë, të tjerë në nivelin bazë apo atë mesatar. P.sh.: arritja mësimore e përshkruar në objektivin e këtij programi “nxënës/i,-ja duhet: të


101

argumentojë numrat e ndryshëm të oksidimit te halogjenet -1, 0, +1, +3, +5, +7, duke u nisur nga konfigurimi elektronik i atomeve të tyre”, përmbushet në nivele të ndryshme nga nxënës të ndryshëm.

Programi i kimisë me zgjedhje të detyruar për klasën e 11-të të gjimnazit, është strukturuar në linja/nënlinja që vijnë njëra pas tjetrës, por kjo nuk do të thotë se në tekst dhe në procesin mësimor në klasë, është e detyrueshme të ndiqet po kjo renditje. Përcaktimi i temave mësimore, kapitujve dhe renditja e tyre është zgjedhje e lirë e zbatuesit të programit me kushtin e vetëm, që të gjitha objektivat e programit ta gjejnë veten në tekstin që zbaton këtë program si dhe në procesin mësimor në klasë.

Po ashtu, sasia e orëve mësimore për secilën linjë është rekomanduese. Përdoruesit e programit duhet të respektojnë sasinë e orëve vjetore të lëndës, ndërkohë janë të lirë të ndryshojnë me 10% (shtesë ose pakësim) orët e rekomanduara për secilën linjë/nënlinjë, kjo në varësi të nivelit të përvetësimit të materialit të dhënë mësimor nga nxënësit.

Në programin e lëndës së kimisë me zgjedhje për klasën e 11-të 65% e orëve mësimore totale janë për shtjellimin e njohurive/aftësive të reja lëndore dhe 35% e tyre janë menduar për përpunimin e njohurive/aftësive (gjatë vitit dhe në fund të vitit shkollor). Në program janë shënuar të gjitha objektivat mësimore që lidhen me informacionin e ri mësimor dhe një numër objektivash të përpunimit. Zbatuesi i programit është i detyruar të plotësojë këtë raport njohuri të reja/përpunim duke aplikuar në lidhje me përpunimin përveç veprimtarive të propozuara edhe të tjera të reja që i mendon të vlefshme për të arritur kërkesat e shpallura në synimet dhe objektivat e këtij programi. Në përgjithësi përpunimi i njohurive përmban:

- përsëritjen brenda një kapitulli të njohurive-bazë të tij (skicimi i hartës së

koncepteve, shkrimi i një relacioni, një eseje apo përpilimi i një posteri, fletë palosjeje për objektet e rëndësishme mësimore të lidhura shpesh dhe me kërkime të reja të nxënësve etj.);

- testimin e njohurive dhe aftësive-bazë; - integrimin e njohurive të reja me njohuritë e lëndëve të tjera (ndonëse këto

integrime do të përshkojnë zhvillimin e çdo ore mësimore, gjatë përpunimit i duhet kushtuar kohë e posaçme p.sh.: për realizim projektesh ndërkurrikulare të propozuara ose jo në program);

- projektin kurrikular lëndor për një çështje që lidhet me përmbajtjen e programit;

- realizimin e veprimtarive të ndryshme kërkimore eksperimentale.

Në këtë program sikurse edhe në programin e kimisë bërthamë, duhet t’i kushtohet kohë e posaçme zhvillimit të: - aftësive të komunikimit, menaxhimit të informacionit, zgjidhjes së

problemeve, të menduarit kritik dhe krijues, përdorimit të matematikës dhe TIK-ut;


- aftësive të posaçme lëndore si: kërkimi shkencor, ndjekja e rregullave të sigurisë në punën me pajisjet dhe reagentët kimikë;

- qëndrimeve si: qëndrimi etiko-social dhe qëndrimi gjatë punës në grupe të vogla nxënësish.

6. VLERËSIMI Parimet e përgjithshme për vlerësimin e nxënësve në kursin e kimisë me zgjedhje

klasa e 11-të, janë të njëvlershme me ato të përshkruara në programin e kimisë bërthamë për klasat e 10-të dhe e 11-të.

Nënvizojmë që për këtë program kujdes duhet bërë sidomos:

- në drejtim të lidhjes së ngushtë që duhet të ketë vlerësimi me objektivat e programit. Vlerësimi duhet të mbështetet në objektivat e programit dhe të matë arritjet e nxënësve vetëm në lidhje me to.

- në drejtim të matjes jo vetëm të arritjeve që lidhen me njohuritë por dhe arritjeve që kanë të bëjnë me aftësitë kyç dhe qëndrimet etiko-sociale të nxënësve. Kjo kërkon që krahas metodave tradicionale të vlerësimit të njohurive një vend të posaçëm në praktikën e vlerësimit të arritjve të nxënësve të zërë dhe vlerësimi për aftësitë dhe qëndrimet përmes zbatimit të vlerësimit për punët eksperimentale, marrëdhëniet e punës në grup, projektet kurrikulare, kërkimet e pavarura dhe ato në grup si dhe për prezantimet e informacioneve dhe ideve të përftuara.

- në drejtim të përdorimit të portofolit të nxënësit/es, si një mundësi e re domethënëse vlerësimi e vetëvlerësimi e cila, demonstron qartë jo vetëm arritjet mësimore të nxënësve por dhe evoluimin e këtyre arritjeve individuale përgjatë vitit shkollor. Portofoli i nxënës/it,-es mundëson sigurimin e të dhënave të arritjeve të nxënësve në provimet me shkrim, detyrat tematike, projektet kurrikulare, veprimtaritë kurrikulare ku nxënësi ka marrë pjesë.

- në drejtim të vlerësimit të aftësive të nxënësve për përdorimin e njohurive kimike në situata të jetës reale.

Vlerësimi i nxënës/it,-es duhet të përshkojë gjithë procesin mësimor dhe të jetë

element i rëndësishëm i këtij procesi jo vetëm në matjen e arritjeve të nxënësve në lidhje me kërkesat e programit por, duhet të shërbejë dhe për të përmirësuar dhe cilësinë e mësimdhënies e mësimnxënies së këtij programi.




260


Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

9 789928 080561

ISBN: 978-9928-08-056-1




260


Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

9 789928 080561

ISBN: 978-9928-08-056-1

SH

TË

PI

A

BO

TU

ES

E

Kimiamësuesi11

Kimia11 Libër

Irena Kotobello

mësuesiLibër Irena Kotobello

ISBN: 978-9928-08-071-4

www.mediaprint.al

Librat e mësuesit dhe planet mësimore për të gjithë titujt që ne disponojmë, mund t’i gjeni dhe t’i shkarkoni pa pagesë nga faqja e internetit www.mediaprint.alPër më shumë informacion mund të na shkruani në adresën e emailit: [email protected] të na kontaktoni pranë redaksisë në numrin e telefonit: 04 2251 614.

Çmimi 300 lekë



9 789928 080714

KIMIA - Media Printmediaprint.al/uploads/books/Liber-mesuesi-Kimi11-me-zgjedhje-te... · Programi...

Documents

Transcript of KIMIA - Media Printmediaprint.al/uploads/books/Liber-mesuesi-Kimi11-me-zgjedhje-te... · Programi...