İki ayda bir yayınlanır. Sahibi

Türk Dünyası Ara§ urmaları Vakfı adına Prof. Dr. Turan Y AZGAN

Yazı İşleri Müdürü

Saadet Pınar YILDIRIM Arşiv ve Tashih .

Muhiddin NALBANTOÖLU İdarehane

An karavi Mehmet Efendi Medresesi, Belediye Sarayı Arkası, Saraçhane/İstanbul

Telefon: 511 10 06-Posta Çeki Hesabı: 141720 Dizgi

Türk Dünyası Ara§tırmaları Vakfı, Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi

n askı PamukOfset Abone bedeli

Yurtiçi:36.000 TL., Yurtdı§ı:SO $

MİHRAB BOYUTLARINDA SAYI SEMBOLLERİ

Attila ·Ar pat 1

Giriş

Osmanlı cami ye türheleriyle ilgili incelemelerirnizin, bu eserlerin ~anmın­d!i sayı sembollerinden önemli oranda f;ı.ydalanıldıgıni' göst~rmi§ bulunmak tadı!.

Bu defa sundugumuz çall§mamızda yöntem deği§ikliW yaptık. Bir ya·pının çe­§itli elemanlarının boyutlarını incclcmektense aynı yapı elemanının çe§itli )llpı­

lardaki boyutlannın analizini yapmayı tercih etti~. Bu maksatla mihrablan seçme­mizin sebebi, bu önemli odak elemanının kolay ve hassas ölçülebilrnesi, ta§ıyıcı strüktür le ili§kisi olmaması ve sembolizmin bilhassa burada bulunması gere~tiği­ni dü§ünnıü§ olmamızdır. Sonuçlar, haklı olduğumuzu gösterdi. Ne kadar çok yön-

. lü bir sembol~zmin mihrablarda yer aldıgı, buna ne mertcbcde ö~n gösterilmi§ ol­

. d uğu ortaya çıktıkça hayrete dü§üleceğine inanıypruz.

Mihrab planlarının geometrik §Cmalarını süslcmelerinden ·anndınlmı§ olarak çizdik.:DikdÖrtgen geometri ile ba§lıyan plan §emalanmn asular ilerledikçe sekiz-, gene ve daha sonra onikigene dönü§erek geometri ile sembolizm arasındaki ili§- · kin~n zaman içinde deği§ i me u~radığı görülecektir.

· Bu çaıı§mamızın bir a~acı da ar§ının boyu üzerindeki inün~~alara da ı§ılç tutmaktır. Örnekleriri dört asır için.d~n seçilmesi~iİı sebebi budur. Sonuçlara ba­karak; mimari ar§ ının boyunun asırlar boyu deği§me'mi§ olması-icap ettiğini rahaf:. ça söyliyebileccgimizi de samyorui · ·

SaYı Sembolizmi

Evvclcc yazdığıriuz..makalelcrde sembolik sayıla i: ın nasıl üretildiğini yeterince açıkladılç. Bu konuda g~ni§ bilgi. Cevdet Su~ar'ın kitabında mevcuttur3

. En çok kullanılan seı:nbolik Sl;lytları bir tablo halinde özctliyelim.

1 itü öğretim üyesi. . . . 2 AArpat "Osmanlı camilcrinde modüler düzen ve boyutsal sembo.lizın", "Yapı", 1984 , Sayı 54,

s.40-43AArpat "Davut Pa§a camiindeMusa Peygamber", "Yapı",1984, Sayı 57, s.43-48. AAr­pai "Numcrischer Symbolismus in der Sakralen Architektur der Osmanen", "II. Uluslararası Türk ve İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, Cil! II, s.67-80. İ1Ü İn§.Fak.Matbaa, 1986.

3 "Melamilik ve Bckla§ilik", Ank.Üniv.İlahiyaı Fak. Yayınlan, 123, Ank.Üniv.Basımevi, 1973.

110

SAYI 19 66

92 110 116

. 318

99

2/fÜRKDÜNY ASI ARAŞTIRMALARI

ANLAM llESAP METODU Besmete

Allah Harfsayısı

Ebccd Hesabı

Hz.Muhammed Ebced Hesabı Hz.Ali Ebced Hesabı

Hz.Musa Ebced Hesabı : Hz. isa Zamanının Ebced }-I. 4

Aİiah'ın ·. 99~ /.o~ ı·

Ancak bu sayılar aracılığı ile meydana gelen boyutların maksada uygun hale getiritmeleri için bazı kat sayilann.-kullamlması gerekiyordu. Bu kat sayıların ço-gu za·man Fibonacci serisinden alındığı anlcı§ılmaktadır. . · .

Bu serinin sayıları §öyledir:

o ı ı 2 3 s 8 13 21 34 ·ss 89 ı44 ..... .

Görüldügü üzere her sayı kendinde() evvel gelen iki sayının toplamına C§ittir. Sayılar büyüdükçe aralarındaki oran Altın Oran'a yaklaıjır. Bu sayıların sadecekat sayı olarak değil, bazı hallerde boyutların direkt olarak tayininde de kullanıldık­lan görülecektir.

Arşın, boğum, parmak ve anııliz metodu

Bir mimari ar§ın 7S, 7738 cm boyunda olup 24 bağuma veya 60 parmağa aYFI lıyordu. XVIII. asrın sonlarında Padiljahın Mühendishane'ye hediye ettiği ~banoz aT§ın dahi aynı boydadır ve bu boyda birkaç madeni aT§ın Topkapı Müzesi'nde mu­

hafaza edilme.ktedir.

Analiz iki a§amalıdır. Mihrabları yerinde ölçtükten sonra boyutlan boğu·m ve

parmağa çevirmek, analiz çalı§masmm ilk aıjamasını tC§kil eder. İkinci a§ama ise alınan sonuçlan çarpanlara ayırmaktan ibarettir.

Bir örpek verelim:

SÜleymaniye camiinin kubbesinin ÇCV!_esi 86, 77 cm boyundad~. 86,77 = 2748,28S boğum .

2748, 28S = 25 x 110 yani 25 x ALİ (% 99,94)

İn§aat ve ölçme hatalarının toplamı yaklaıjık 1,7 cm kadardır. Bu örnekte de görüldüğü üzere, ölçme ve in§aat hataları çoğu zaman% loo lük yaklaıjıklığa izin

vermemektedir. Ancak bu oranın % 99,S in altına dü§memesine özen gösterilm.İlj

4 Bu konuda V. Hopper'in kitabında açıklama vardır. 5 Sembolizm ubbe ve duvarlarda sıvasız in§aata uygulandıgından ölçülen boyutlara yakla§ık5 cm

ilave edilmektedir. Çini ve mermer mihrablarda buna gerek yoktur.

AARPAT/MİHRAB DOYUTI..ARJNDA SA YI SEMDOLLERİ/3 lll

ve böylece kolaylıkla meydana gelebilen aldatıcı sonuçlar önlenmeye çalı§ılını§tır. Mihrablarda 1-2 mm den fazla hataya en der rastlandığı, çoğu zaman hatanın 1 mm nin altında kaldığı görülecektir. İlk zamanlar sayılar kenar boyları içinde yer alır­ken asırlar ilerledikçe ve dikdörtgenler sekizgene ve onikigene dönfujtükçe sem­bolizmde daha dalaylı yollara sapıldığı görülecektir.

Analizler:

Ulu Cami, Bursa, 1394 (Şekill)6•

Sundugumuz bu ilk örnekte, hesaplarlada ilgilcnmek isıiyenlere kolaylık ol­mak üzere, ayrıntılara girilmektedir. Bundan sonraki örneklerde, aksi gerekme­dikçe, sadece sonuçlar sunulacaktır: Ll = 2,495 m = 3,2927 ar§ ın = 79,025 boğum = 197,562 parmak L2 = 0,97 m = 1,2801 ar§ın = 30,723 ~oğum = 76,8075 par­mak Uzun kenar olan Ll takriben 0,5 parmak, yani 5 mm eksiği ile 198 parmak boyundadır.

Ll = 198 parmak = 3 x 66 = 3 x Allah

2x (Ll+L2) = 2 X (198 p.+76,8 p.) = 549,6 p.

2 x (Ll+ L2) = S x 110 = S x Ali (Yakla§ıklık: % 99,77)

Böylece milırabın kenar boylarının Allah ve Ali'yi sembolize edecek §ekilde se-iildikleri anla§ılmaktadır 7•

Y~il Cami, Bursa, 1413 (Şekil 2)

Ll= 0,771333 m= 61,0765 p.

L2 = 0,4175 m= 33,0589 p.

3 X Ll = 183,22955 p. = S/3 X no = 5/3 X Ali (% 99,94)

2 x L2 = 66,11784 p. = 66 Allah(% 99,82)

2xLl + 2xL2 = 1/3x34x 66 = l/3x34xAilah (% 100)

Görüldüğü üzere, bu mihrabda da Ali ve Allah se:ffibolü olan 110 ve 66 boyut-lan tayin ederken 3,5 ve 34 kat sayıları, yani Fibonacci serisi de ~llanılm~tır.

Ye§il Türbe, Bursa, 1421 (Şekil3)

Ll = 1,162 m = 92,0107 p. = 92 Muhammed. (%99,99)"

L2 = 0,583 m = 46,1637 p. = 92/2 (%99,645)

e Şekil 1-6 Özet Tabloda gösterilmi§tir. 1 Sadece üç kenan ıoplarsak: L1+2L2 = 351,6 p. = 4/3x4x66veya 8/Sx2x 110.

ı 12 4ffÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

Muradiye Camii, Bursa ı446 (Şekil4)

Ll = 0,658 m = 52,1024 p. = 4 x 13 (%99,80)

L2 = 0,445 m= 35,2364 p. = 318/9 = İsa/9) (%99,73)

L3 = 0,265 m = 20,9835 p. = 21 (%99,92)

Ll + 2 x L2 = 122,666 p. = 4/3 x 92 = 4/3 x Muhammed (%100)

2 X (Ll + L3) = 112,666 p. = 2{3 X 13 X 13 (%100)

L2 + 2 x L3 = 77~33 p. = 2/3 x 116 = 2/3 x ~usa (%100)

Ll + 2 x (L2 + L3) = 164,666 p. = 2/3 x 13 x 19 = 26/3 x Besınele (%100)

Görülüyor ki bu camiin mimarı sayıların arasırtdaki aritmetik ili§kileri çokiyi iıicelemi§ ve adeta inanılmaz bir ma haretle kenar boyutları ve bunların farklı top­la~larımn Hz.İsa'yı, Hz. Musa'yı, Hz. Muhammed'i ve Besınele'yi temsil etmela rini sağlamı§tır. Burada da Fibonacci serisinden 2,3,13 ve 21 katsayı ve sayı olara k kullanılmı§tır. Max. uygulama hatası 1 mm civarındadır.

Beyazıd camii, İstanbul, 1S01 (Şekil S) .

Bu ve bundan sonraki camilerde say~ sembollerinin daha doİaylı bir yolla mi h­rab geometrisine ve boyutlarına girdiklerini göreceğiz. Şekle dikkatle bakilacako­l ursa, onikigcnin etrafına bir karenin çizilm i§ olduğu görülür. Bu. karenin diago­naline D dedik. Bu ilk onikigenin hesapları ayrıntılı olarak sunulmaktadır. Ll = 0,447 m ve Ll/B = tg ıs olduğundan 0,477 /B = 0,2679 ve B = 1,780188 m olarak hesaplanır. D = 2 x B = 2,517566 m = 199,34855 p. = 10,S x B~mele (%99,92) L2 = 0,2315 m= 18,33087 p. = 119/6 = ·'Ali/6 (%99,99) Burada Besıneleile Aif­yi buluyoruz. Diyagonalin boyundaki hata 2 mm dir. (Yakla§ık %99,92).

Şeh~de Camii, İstanbul, 1S48 (Şekil S) ·

Ll = ·o,455 m = 36,02828 p. L2 = 0,215 m ·= 17,02435 p. D = 2,40145 m = 190,15428 p. = 10 x 19 = 10 x Besınele (%99,92) L2 = 34/2 p. 5 x Ll + 2 x L2 =

_ 5 x 36 p. + = 214 p. =1918 + 9Z.f4 =Süleyman+ Muh~mmed /4Diyagonalin 190 p. boyund~ olması için Ll = 35,99905 p. boyunda olması gerekir. Fark 0,1 mm civarındadır. Bu durumda bu mihrabda Besınele ilc Hz. MuhammCd'in.yanında Kanuni Sultan Sülcyman'a da yer verilm i§ olmaktadır.

Süleymaniye Camii İstanbul, 1SS7 (Şekil S)

Ll= 0,~0 m= 39,5915 p. L2 = 0,2470 m= 19,5978 p~ D= 2,638958 m= 208,9607 p. = ll x 19 = Besınele (%99;98) 5 x Ll = 2,50 m = 197,9576 p. = 3 x . 66 = Allah (%99,98) L2 = 3/2 x 13 olduğu büy~k ihtimalle doğru olduğuna göre

a 191 sayısı Sükyman'ın Ebccd Hesabı kar§ılığıdır.

A.ARPAT/MİIIRAD BOYUTLARINDA SA YI SEMBOLLERİ/S ın

ve Ll = 39,599 p. olması icap cttiğindcn: 5 x Ll + 2 x L2 = 198 p. + 39 p. = 237 p. = 191 + 92/2 =Süleyman +Muhammed 12

Sinan bu mihrabda, 0,1 mm lik kenar boyları farkı ilc, Bcsmclc'ye, Allah'a, Hz. Muhammed'e ve gene Kanuni Sullan Sülcyman'a yer vcrmi§tir.

Bir ilgi çekici sonuç da Şchzade ilc Süleymaniye'nin mukaycscsindcn çıkar: İ­ki mihrabdaki toplam kenar boyları arasında 92/4 p. kadar fark vardır. 237 - 214 = 23 p. = 23 p. = 92 1 4 yani Muhammed 1 4

Rüstem Paşa Cıimii, İstanbul, 1S6l ·(Şekil S)

Ll = 0,413 m= 32,7026 p. L2 = 0,205 m= 16,2325 p. D= 2,1797795 m= 69.04063 boğum = 3 1 4 x 92 = 3 1 4 x Muhammed (%99,94) Burada D boyunda yakla§ık 1 mm hata vardır. L2 = 13/2 b.

Selimiye Camii, Edirne, 1574 (Şelül6)

Bu en büyük camiin mihrabının analizi, Sinan'ın, onikigenin etrafına 15 lik bir dönü§lc, ikinci bir kare çizmi§ olabileceğini göstermi§tir.

Ll = 0,505 m= 15,99497 boğum = 39,98744 p. L2 ölçülmemi§tir. Dt = D/cos 15 = 2,665348 m 1 cos 15 = 2, 75937 m = 218,4954 p. 218,4954 p. = _11,5 x 19 = 11,5 x Desmete (%99,98)

Bu durumda içonikigenin,yani mevcut m ihrabın kenarlarının 0,5050108 m bo­yunda olması gerekir. 15 dönerek elde edilen dı§ onikigcnin kenarları (k) = 41,3989 p. boyundadır. Bu kenarların bC§ adedi ise Muhammcd'i içerir: 5 x 41,3989 p. = 206,9945 p. = 3 1 4 x 3 x 92 = 3 J. 4 x 3 x Muhammed . Ll in 40 p. boyunda planlanmı§ olması mümkün ise de diğer camiierin mihrabları ile mukaycse edildi­ği ve bu camii n önemi göz önünde tutulduğu zaman, bu ihtimalin daha zayıf oldu­ğu dü§ünülebilir.

Sultan Ahmed Camii, İstanbul, 1610 (Şekil S)

Ll = 0,432 m = 3.t,20707 p. L2 = 0,0825 m = 6,5326 p. = 13 1 2 (% 99,50) D = 2,28 m = 180,54208 p. = 9,S x 19 = 9,S x llcsmele (%99,98) Bu durumda Ll = 0,4318992 m olması gerekir. 5 x Ll= 5 x 0,4318992 = 2,15949 m= 170,99546 p. = 171 p. 5 X Ll = 171 p. = 9 X 19 = 9 X llesmele (%99,997) 5 X Ll + 2 X L2 = 171 p. + 13 p. = 184 p. = 2 x 92 = 2 x Muhammed (%100)

Böylece bu camide Sinan'ın öğrencisi Scdefktir Mchmcd Ağa, geleneği devam ettirerek, Besınele ilc beraber Hz.Muhammed'i de anmı§ olmaktadır.

~ i ~

ı ;:ı

o ~ ~ ·g 'C

'<t ...... .....

cami/tOrbe

Ulu cami Bursa 139~

Yeşil cami. Bursa 14ı3

Yeşlltürbe

Bursa 1421

Murad·ı~ camii Bursa 1446 Beyazıd cam'ıi

istanbul 1501

Ş~hıad~ çamii istanbul 1548

. Slileymaniye camii istanbul 1557

Rüst.:ım paşa .• cam'ıi lstan!ıul 1561

Sultan Ahmet camii istanbul 1510

Selimiye camii Edirne -ı574

MiHRAB ANALi?:LERi ·ÖZET . TABLOSU. şematik m'ıhrab planları

lı

Sı J . t ~

Sı J . Lg

s3 ·h lı ·

S4 ~

t.;

§>

r-~---

1/' ~' 1 ''\j ı ., 1 ı ı ' ı ı . ' ı

1 . !a ", : L_ _____ L_ ___ ~~

ölçülen ortal. ı hesaplanan ı analız kenar boyutları bavullar sonuçları

m ı ıoaımal< (parma!<) ~g~'@{k0anlamları

. Lı=2.,95

Lz0-97

lı<0.7713

Lı·~l75

lj•ll62

L2·U583

lı·0658 Lı-0445

l3•U265 lı .. U477 Lı:U2315

L1··~55 L2 0215

lı·050 Lı•0247

Lı=0413

Lı ·0205

lı·0432

Lı-00825

l1ı0505 Lı· ölçlilmedi

l1=197.5617

Lı:76.8075 ·

lı· 6t0762

Lı •3l0589

Lı•92.0Xl7

l?=46J640

lı·52.1024 lı•352364

L'l•20.9B35

lı•37.7703 Lı·S.3300 Q •199.3485

lı ·3Ei0283 Lı· 17.0243 0•1901543

Lı:39.59ı5

Lı· ):15978 0 ·208.9607

Lı·326833

· Lı • 1Ei2325 0.172.6016 l1.J/J991 Lı-55326

D· 1!?05421

Lı·39.9Bn 1(. /,l3990

, Dr2lil.495

lı= 3x66 ·

L2=77

L1• 61.llll

Lı•l/2x66

l1=3x.AIIab Lı=7/6xAllali

2LJ +2l? =5•Ali=5/3x5xAllah

l1· 5/9xAii Lı· ll2xAIIalı

3Lı•5/3•Ali 2xlı+2xlz:ı/3x34xAllilb

.Lı-92 IL1.Muhammed l?•1/2x92 l?=ll2xM!ılıa_mmed

l1•4><13 . ,lı='><Flbonacci s. Lı=1/9x~ Lı• V9x31B l3=Fibonaccl s. lı+ Lı=413x Muhammed l'l• 21 l?+l3=2/3xMıısa Lı+2xl?+2•L1=213x13x8esmele

l1•9/5x21 l l1=9/SxFibonacci·s. 5xlı=9xFibof19Cci 'S. Lı·l/Sxno Lz:liSxAJ..i · ·· 0•10.5x19 D•lO.SxEle.smele

lı•36 Lı · 112xFibonacci s. Lı• V2x34 5xl1+2•Lı=Süleyman+ı/4 tvfuhammed O• ıOx)9 OcıOx melc · ·

Lı,.J/5x66 lı·3/S•All2!ı Lı=312xFibonacci s. Lı·3/2xl3 · 5xlı+2Lı=Süleyman+ll2xMuhammed 0•1lx19 O..llx~ 5xlı =3xAJ.l.ah

Lı• S/~xl3 0•5/Bx3x92

Lı•112xl3 0.9.5xl9

l(..~l39B9ı

Dı·lt5~19

Lı=5/4ı:Fibonacci s. ,. 0•5/BxJ.<Muhammed

Lı =ll2xFibonaccl s. 5xlı=9•~ S•Lı+2•~=2•Mubammed o~ssxeesmete

5XK?3/4ıt3x.Muhammed

DıcltSxBesmeiP.

AARP AT/MİHRAD BOYUTLARINDA SA YI SEMBOLLERİ/7 115

\

Sonuç

1394 ile 1610 seneleri arasında in§a edilen 9 camiin ve bir türbenin mihrabla­rının analizi bize a§ağıda özetleneo hususları göstermektedir .

. a- Mimari ar§ının boyu asırlarca sabit kalmı§tır.

b- Mihrabların boyullarında sayı sembolleri vasıtası ile Allah'a, Besınele'ye ve peygamberlere yer verilmi§tir.

c- Fibonaccisayıları, sembolik sayılarla birlikte, önemli ölçüde kullanılmı§tır.

d- Büyük camiierin mihrabları arasında bir seri olu§turan ili§ kiler vardır. İn§a yıllarına bakmadan bunları sıraya dizince a§~ğıdaki tablo olu§ur:

Sultan Ahmed C. ŞehzadeC.

Beyazıd C. Süleymaniye C.

.., Selimiye C.

9,5x 19 ıox 19

10,5x 19 ll X 19

11,5x 19

İn§aat ve ölçme hataları bazı hallerde ÇC§itli yorumlara yol açabildigi için,_ za­man içinde uygulanan tüm düzenleme prensiplerinin eksiksiz ve hatasızolarak or­taya çıkarılması, eldeki verilerle ve analizler le, henüz mümkün değildir. Komple bir tablonun tC§ ki li için daha çok sayıda mihrabın incelenmesi gerekmektedir. Ni­tekim Davud Pa§ıi camiinin son cemaat mihrabında bulduğumuz tasarım ilkeleri yukarıda gösterdiklerimizden biraz farklıdır32•

Mihrablarda bulduğumuz mükerrer veya "nıülti-senıbolizm" Süleymaniye ca­miindeki dikdörtgen §adırvanda da mevcuttur:

Plana (Şekil 7) bir göz atalım: Eksen aralıkları = 51 b. = 3 12 x 34 Plastr en­leri = 8 b. L = 3 x (34 x 3 1 2) + 8 = 161 = Sinan33 B = 2 x (34 x 3 1 2) + 8 = 110 = Ali L x B = 30,7465 ar§ın2 = 19 x Altın Oran (%99,99)

Büyük camilerde onikigen mihrabların analizlerinin sonuçları akla §U soruyu getirebilir: Neden sembolizm bu kadar do lay lı ve -görünürdezorluklar getiren bir yolla sağlanmı§ olsun?

Bu sorunun cevabını §öyle verebiliriz:

32 Bakınız: Du derginin 55. sayısı, s. 33 Sinan kelimesi Ebced Hcsabilc 161 eder.

116 SITÜRKDÜNYASI ARAŞTIRMALARI

D/Ll = tg 75 olduğundan ve trigonometrik değerler Rub'ul-Müccyyeb34 yar­dımı ilc Meta anında bulunabildiğinden hiç bir güçlük yoktur, aksine, kolaylık mevcuttur. Evvcla D diyagonali hedeflenen sembolik sayılan içerecek uzunlukta çizilir ve üstüne pergel yardımı ilc bir kare oturtulur. Karenin bir kenannın orta­sına, hesaplanan Ll uzunluğu yerlC§tirildikten sonra gene pergeli e, onikigenin ge­riye kalan kö§clcri tayin edilir. Yukardaki trigonomctrik ili§ ki bilindigine göre, Ll kenar uzunluğu'basit bir ısnS/90 üçgeni ile de bulunabilir.

i 1.5x34

1 1.5x34J 1.5x34

l ~c . ----co

•-=.

-..s (Y) (Y) X ın -..s ~

... ~ )<O

-..s (Y)

f3 X ın ~

~( "lco

43 ls! 43 ls! 43

161 bogum SiNAN

Şekil?. Süleymaniye Şauırvanı(Şcmaıik Plan)

Son-olarak a§ağıdaki hususları belirtmekte fayda vardır: Senelerden beri sayı sembollerinin Osmanlı dini mimarisindeki yeri ve etkileri üzerinde çalı§malarımı­

zı sürdürmcktcyiz. Bu konuda bugüne kadar hiç bir belgeye raslanmamı§ttr. Do­layısı ilc aritmetik analizlerimizin sonuçlarına, ancak tekerrür arama ve kıyasla­~a yolları ilc kanıtlanabilen, bir nevi tahminler gözü ilc bakılması gerekir. Zamın zaman, yakla§ıklık yüzdeleri yüksek olsa dahi, hatalara dü§ülcbilmcktcdir. Nite­kim bu derginin 28 sayılı nüshasındaki makalcmizde, Şchzadc, Süleymaniye ve Se­lim iye camilerinin rriihrablarında bulunan sayı sembolleri konusunda farklı sonuç­lar sunmu§tuk. Ancak bu defa bu etüdüroüzde varılan sonuçların doğruluk ihti­mallerinin çok daha yüksek olduğunu gösteren mukaycsclcrc imkan sağladığımı­

za inanıyoruz. Gene de, az evvel belirttiğimiz üzere, komplc ve kesin bir tablonun tC§kili ancak zamanla mümkün olacaktır.

;M Bakınız.: Rub'ul Mücı:yycbin hesap ccıvcli olarak kullanılması; Ilasan Dı:nkcr, Muammcr Dizcr "1. Uluslararası Türk-islam 13ilim ve Talın.Tarihi Kongr." Cil ı 1, S.9J-J03 1981, İsıan bul, İTÜ MİM Fak.Maıbaası.