KÛFİ YAZININ IX. Œ XIII. YÜZYILLARDA ÜSLÛP VE FORM...

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI ANASANAT DALI

KÛFİ YAZININ IX. � XIII. YÜZYILLARDA

ÜSLÛP VE FORM AÇISINDAN GELİŞİMİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Fatih CAM

Tez Danõşmanõ: Prof. İlhan ÖZKEÇECİ

ISPARTA, 2005

T.C SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEZLİ YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMASI ve SÖZLÜ SINAV TUTANAĞI

i

ÖNSÖZ

Bu tez, hat sanatõnda bilinen ilk yazõ türü olan ve diğer yazõ çeşitlerinin

kaynağõ niteliğindeki Kûfi yazõnõn dört asõrlõk seyrini üslûp ve form açõsõndan

incelemek amacõyla hazõrlanmõştõr. Konuyla ilgili 110 yazma eser incelenmiş,

fotoğraflar ve bulgular sunulmuştur.

Yazõlarõn ortaya çõktõğõ coğrafyanõn yazõyõ etkileyen önemli bir husus olmasõ

itibariyle, çalõşmada adõ geçen bölgeleri (Kûfe, Endülüs, Bağdat) bizzat görmek

şüphe yok ki tezi daha zenginleştirecekti.

Bu çalõşma esnasõnda hat sanatõna dair düşüncelerimin farklõlaştõğõnõ,

konunun (yazõnõn) zenginliği ve çarpõcõlõğõ karşõsõnda etkilendiğimi belirtmek

isterim. (Tezin arka kapağõndaki CD�nin izlenmesi değerlendirmelerin daha iyi

anlaşõlmasõna katkõ sağlayacaktõr.) Kişisel olarak tezin konusunu ve incelenen

eserleri heyecan verici bulmam çalõşmayõ olumlu yönde etkilemiştir. Neden Fizik

değil de, Güzel Sanatlarda yüksek lisans yaptõğõm sorusuna, araştõrma sõrasõnda

�ketebe ve tarih yoktur� ibaresi olan ve en az bin yõl önce yazõldõğõ bilinen yazmalara

(eldivensiz) dokunurken cevap bulmam, bu anlatõlamaz cevabõn Kuantum Fiziğini

çağrõştõrmasõ hoş bir deneyim olmuştur.

Tez çalõşmamõn tüm safhalarõnda ilgi ve desteğini esirgemeyen, akademisyen

kimliği ile birikimini paylaşmasõnõn yanõnda, sanatçõ kişiliği ile de esin kaynağõ olan

danõşman hocam Prof. İlhan ÖZKEÇECİ�ye, tezin yazõm aşamasõnda bilgi ve

ilgisiyle katkõda bulunan değerli hocam Yrd. Dç. Dr. Filiz N. ÖLMEZ�e

teşekkürlerimi sunuyorum. Zevk kültürünün, bilgi kültüründen daha yüksek

olduğunu kendisinden öğrendiğim, varlõğõyla hayatõmõ (bu önsözü yazarken olduğu

gibi) zorlaştõran ve fakat çok daha lezzetli kõlan V. Ekrem AŞKIN�a şükranlarõmõ

sunmak zorundayõm. Sözleri, manevi desteği ve İngilizce çevirileriyle çalõşmalarõmõ

kolaylaştõran değerli eşim Bahar CAM�a, karşõlaştõğõm en güzel enerji kaynağõ olan

oğlum Kerem CAM�a, tahammülleri için teşekkür ediyorum.

ii

ÖZET

KÛFİ YAZININ IX.-XIII. YÜZYILLARDA ÜSLÛP VE FORM AÇISINDAN GELİŞİMİ

Fatih CAM

Süleyman Demirel Üniversitesi, Geleneksel Türk El Sanatlarõ Bölümü

Yüksek Lisans Tezi, 98 sayfa, Temmuz 2005 Danõşman: Prof. İlhan ÖZKEÇECİ

Bu tezin amacõ, IX.-XIII. yüzyõllarda Kûfi ile yazõlmõş eserleri üslûp ve form açõsõndan incelemek, çok nadir olan Kûfi yazmalara ait olabildiğince çok örnek sunmaktõr. Bu amaç çerçevesinde Türkiye kütüphanelerindeki Kûfi yazõlõ eserlerin pek çoğuna ulaşõlmõştõr. Ulaşõlan çoğu eserden birer sayfa fotoğraf sunulmuştur. Eserler sayfa düzeni, satõr dizilişi ve etki açõsõndan yorumlanmõş, çizimleri yapõlarak aynõ sayfada gösterilmiştir. Her eserden rasgele bir satõr çizgi-leke değerleri açõsõndan incelenmiş, bulgular sayfa sonuna eklenmiştir.

Daha sonra, eserler dönemlerine göre kõyaslanarak yazõnõn seyrindeki tespitler sunulmuştur.

Sonuç olarak ilk asõrlarda Mushaflarda sayfa tasarõmõ olarak yatay, X. yy.dan sonra kare ve dikey, XI. asõrdan itibaren genellikle dikey form tercih edildiği belirlenmiştir. Harflerin satõra dizilişi açõsõndan ilk dönemlerdeki düzensizliğin X. yy.dan itibaren kaybolduğu, daha okunaklõ, intizamlõ formlar kullanõldõğõ tespitlenmiştir. Harfler arasõ mesafenin zaman içinde azaldõğõ, XI. yy.dan itibaren harflerin görece daha yakõn ya da bitişik yazõldõğõ görülmüştür. Başlõ gözlü harflerdeki yuvarlaklõğõn, X. yy.dan itibaren diyagonal forma dönüştüğü fark edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Türk El Sanatları, Hat Sanatı, Kûfi yazı, Yazı Sanatı.

iii

ABSTRACT

KÛFI SCRİPT�S DEVELOPMENT

IN TERMS OF SYTLE AND FORM

IN IX.-XIII. TH CENTURY

Fatih CAM

Süleyman Demirel University, Department of Traditional Turkish Hand Arts

Master Thesis, 98 pages, July 2005

Supervisior: Prof. İlhan ÖZKEÇECİ

The aims of this thesis are to study creations written with Kûfi in terms of style and form in IX.- XIII. century, and to present more example about occasional Kûfi writings. For this aim, first and foremost Turkish libraries were investagated and explored Kûfi scripts, also these sample are illustrated each page. In addition, ineications were interpreted about page prescreption and line enumeration. Then models are drawn in the same page. Finding model�s line-trace relation were searched and added to page.

Samples were compared with contemporary models. In addition to letter diversities were shown.

Consequentely, pages were drawn by horizontal strokes first era , then as for tenth century lines were serialized square and vertical. Afterwards, letters are drawn vertical in the eleventh century. Prior to tenth century, the Kûfi script had been established irregularly, its later developments were in direction of the cursive and of easier legibility. As late as tenth century letters were transformed diagonal sytle.

Keywords: Calligraphy, Turkish Hand Arts, Kûfi Script.

iv

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ....................................................................................... iv. KISALTMALAR DİZİNİ ....................................................................... v.

BİRİNCİ BÖLÜM

GİRİŞ 1.1. Çalõşmanõn Konusu ��.. 1 1.2. Çalõşmanõn Amacõ �� 1 1.3. Çalõşmanõn Önemi ��... 1 1.4. Sõnõrlõlõklar �� 2 1.5. Çalõşmanõn İçeriği�� 2

İKİNCİ BÖLÜM

ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİ KAYNAKLARI 2.1. Araştõrma Yöntemi�� 3 2.2. Veri Kaynaklarõ�� 3

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TARİHÇE 3.1. Kufi Yazõ Öncesi Dönem�� 5 3.2. Kufi Yazõnõn Tarihçesi��.. 5 3.3. Kufi Yazõ Çeşitleri��.. �.. 8

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DÖNEMLERE GÖRE KÛFİ YAZI ÖRNEKLERİ 4.1. IX. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ: ��... 9 4.2. X. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ�� 44 4.3. XI. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ�� 61

4.4. XII. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ�� 66 4.5. XIII. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ: �� 77

BEŞİNCİ BÖLÜM

SAYFA DÜZENİ VE SATIR DİZİLİŞİ KARŞILAŞTIRMALARI

5.1. Sayfa Düzeni Karşõlaştõrmalarõ ��.......................... 88 5.2. Satõr Dizilişi Karşõlaştõrmalarõ ............................................. .. 89

ALTINCI BÖLÜM

SONUÇ SONUÇ ��. 90

KAYNAKÇA.......................................................................................... 93 EKLER ��.. ��.. 94 EK-1 Erken Dönem İslâm Yazõsõnõn Yayõlma Yollarõ��.. �. 95 EK-2 Arap Alfabesinin Doğuşu ve Gelişimi��. � 96 EK-3 Harflerin Kûfi Formlarõ�� 97 EK-4 Fotoğraf Sunusu CD�si ��.(Arka Kapakta) ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................... 98

v

KISALTMALAR

A. Arapça

B. Bağdat

Bkz. Bakõnõz

E.H. Emanet Haziresi

H. Hicri

H.A.P. Hekimoğlu Ali Paşa

H.S. Hõrka-õ Saadet

İ.Ü. İstanbul Üniversitesi

K.S. Kur�an Sahifesi.

M. Milâdi

M.Ç. Molla Çelebi

NESK. Nadir Eserler Kütüphanesi

R. Revan

s. Sayfa

Ş.E. Şam evrakõ

TDV. Türkiye Diyanet Vakfõ

TİEM. Türk İslâm Eserleri Müzesi

TSMK. Topkapõ Sarayõ Müzesi Kütüphanesi

yy. Yüzyõl

1

BİRİNCİ BÖLÜM

GİRİŞ

1.1. Çalõşmanõn Konusu:

Bu çalõşmanõn konusu �Kûfi Yazõnõn IX.-XIII. Yüzyõllarda Üslup ve Form

Açõsõndan Gelişimi� olarak belirlenirken bu alanda hem konu olarak, hem de

yöntem olarak özgün olmasõna özellikle dikkat edilmiştir. Hat sanatõyla ilgili gerek

ünlü hattatlarõmõz, gerekse yazõ türleri konusunda araştõrmalar mevcuttur. Yapõlan

literatür taramasõnda �Kûfi yazõ� üzerine akademik bir araştõrma yapõlmadõğõ

görülmüştür. Geleneksel sanatlarõmõz içinde müstesna yeri olan hat sanatõmõzõn

kaynağõ niteliğindeki Kûfi yazõ üzerine bir araştõrma yapmanõn bu alanda bir boşluğu

dolduracağõ düşünülerek tez konusu belirlenmiştir.

1.2. Çalõşmanõn Amacõ:

Bu çalõşmada öncelikle kûfi yazõ ile yazõlmõş eserlere ulaşõp bu eserleri

yazõldõklarõ dönemlere göre özelliklerini belirleyerek topluca sunmak amaçlanmõştõr.

Bunun yanõnda hat sanatõnda, diğer yazõ türlerinin kaynağõ olmasõ sebebiyle kûfi

yazõnõn ilk dönemlerdeki değişimleri-gelişimlerini tespit etmek ve konuya ilişkin

sonraki çalõşmalara katkõ sağlamak, dört yüzyõllõk zaman aralõğõnda Kûfi ile yazõlmõş

Kur�an�larõ sayfa düzeni, satõr dizilişi, çizgi-leke değerleri gibi, üslup ve form

açõsõndan inceleyerek, farklõ bir bakõş açõsõ geliştirmek amaçlanmõştõr.

1.3. Çalõşmanõn Önemi:

Bu çalõşma, hat sanatõnda bilinen ilk yazõ türü olan Kûfi ile yazõlan yazma

eserlerin bir portfolyosu olmasõ bakõmõndan ve eserlerin üslûp-form yönünden

incelenmesi açõsõndan önemlidir. Modern sanat anlayõşõnõn, soyut anlatõm

konusundaki arayõşlarõ bağlamõnda, genelde hat sanatõ, özelde Kûfi yazõnõn gözden

kaçan çok önemli başlõklar olduğu düşünülmektedir.

1.4. Sõnõrlõlõklar:

Konuyla ilgili belgelerin yaklaşõk bin yõl öncesine ait yazma eserler olmasõ,

bu belgelere ulaşmada ve ulaşõlan eserlerle çalõşmada kõsõtlamalara sebep olmuştur.

Araştõrma listesindeki bazõ eserlere, eserin kondisyon bozukluğu, ekonomik

2

imkansõzlõk, zaman yetersizliği gibi sebeplerden ulaşõlamamõştõr. Bunun yanõnda

Kûfi yazmalarõn çoğunun İstanbul�daki kütüphanelerde olmasõ da, ulaşõm açõsõndan

çeşitli kõsõtlamalar getirmiştir. Araştõrma esnasõnda ulaşõlan yazma eserlerin çoğunda

�ketebe ve tarih yoktur� ibaresiyle ya da tahminen tarihlemelerle karşõlaşõlmõştõr. Bu

durum eserin ait olduğu dönemin belirlenmesini olumsuz etkilemiştir.

1.5. Çalõşmanõn İçeriği:

Kûfi yazõ öncelikle ve genellikle Kur�an-õ Kerim yazmakta kullanõlmõş, daha

sonra mimaride süsleme unsuru olarak tercih edilmiştir. Yazõnõn mimarideki

kullanõmõyla ilgili münferit çalõşmalar yapõldõğõndan ve tez konusu IX.-XIII.

yüzyõllarla sõnõrlõ olduğundan, çalõşmada öncelikle yazma Kûfi eserler incelenmiştir.

Bu konuda ülkemiz kütüphanelerinin hemen hepsi araştõrõlmõş, incelenen her eserden

en az bir fotoğraf çalõşmanõn metin kõsmõnda sunulmaya çalõşõlmõştõr. Fakat aynõ

döneme ait, üslûp olarak benzer eserlerden bazõlarõ tez çalõşmasõna dâhil

edilmemiştir.

Araştõrmada konu dâhilinde ulaşõlan tüm yazmalarõn Mushaf olduğu

görülmüştür. Dolayõsõyla IX.-XIII. yy.lara ait Mushaflarõn incelemesi de dolaylõ

olarak yapõlmõştõr.

3

İKİNCİ BÖLÜM

ARAŞTIRMA YÖNTEMİ-TEKNİKLERİ VE VERİ KAYNAKLARI

2.1. Araştõrma Yöntemi-Teknikleri:

Bu araştõrmada öncelikle, olabildiğince çok sayõda kûfi yazõ örneğine

ulaşõlmaya çalõşõlmõştõr. Ulaşõlan yazma eserler, belge analizi yöntemine göre dõşsal

ve içsel analizleri yapõlmõş daha sonra muhteva tahlili yapõlarak incelenmiştir.

Belirtilmesi gereken nokta, eserlerin hemen hepsi Kur�an-õ Kerim ya da Kur�an

cüzleri olduğundan, içsel analizler kõsa tutulmuş, eserler daha çok özel yöntemler

geliştirilerek, sayfa formu, grafik leke değerleri, satõr sistemi açõsõndan ele alõnmõştõr.

İncelenen yazma eserlerin çoğunda �ketebe ve tarih yoktur� ibaresiyle ya da tahmini

tarihlemelerle karşõlaşõlmõştõr. Bu durumda eserin ait olduğu dönem, envanter

kayõtlarõna veya üslûp benzerliklerine göre tasnif edilmiş ve tahmini ifadelerin

kullanõlmasõ kaçõnõlmaz olmuştur.

Araştõrma sonuçlarõ sunulurken her eserden netlik gözetilerek bir sayfa

fotoğraf verilmiş, eserle ilgili ulaşõlan bilgiler aktarõlmõştõr. Hemen akabinde sayfa

formu ana hatlarõyla çõkarõlmõş, rasgele bir satõrõn grafik leke değerleri incelenerek

çizimi sunulmuştur.

2.2. Veri Kaynaklarõ:

Araştõrma konusuyla ilgili 110 yazma esere ulaşõlmõştõr. Bulunan yazma

eserlerin çoğunun fotoğrafõ araştõrmacõ tarafõndan amatör olarak çekilmiştir. Birkaç

eserin fotoğrafõ, kütüphanelerin daha evvel çekilmiş mikrofilm arşivinden alõnmõştõr.

Daha evvel yayõnlanmõş hiçbir fotoğraf çalõşmada alõntõlanarak kullanõlmamõştõr.

Tezde kullanõlan ve dahil edilmeyen fotoğraflarõ okuyucuyla paylaşmak amacõyla

hazõrlanan CD tezin arka kapağõna eklenmiştir. Kûfi yazmalar konusunda Topkapõ

Sarayõ Müzesi Kütüphanesi ve Türk İslâm Eserleri Müzesi Kütüphanesi, İstanbul

Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Beyazõt

Kütüphanesi, Millet Kütüphanesi, ve Nuruosmaniye Kütüphanesi arşivlerinden

yararlanõlmõştõr.

Konuyla ilgili yazõlõ metinler incelenmiş, üçüncü bölümün hazõrlanmasõnda

istifade edilmiştir. İngilizce kaynaklardan yapõlan taramalarda F.Dêroche� nin Kûfi

4

Kur�anlar konusunda çalõşmalarõnõn olduğu, fakat dilimize çevrilmediği

öğrenilmiştir. (Ecritures Coraniques Anciennes / Revue des Etudes Islamiques, 1980,

XLVIII-2)

Martin LINGS�in �Splendours Of Quran Calligraphy & Illimination� (2004-

Egypt) adlõ eserindeki önsüzü ve kitap içindeki fikirlerinden konuya yaklaşõm tarzõ

açõsõndan istifade edilmiştir.

5

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TARİHÇE

3.1. Kûfi Yazõ Öncesi Dönem:

Kûfi yazõ, coğrafi olarak Arap yarõmadasõnda oluştuğu için, öncelikle o

bölgede kullanõlan yazõlar hakkõnda bilinenler aktarõlmõştõr. Bu dönem aynõ zamanda

İslâmiyet öncesi dönemdir. �İslâm yazõlarõnõn menşe�i hakkõnda yapõlan araştõrmalar

bu konuda kesin hükümler koymamakla beraber, o dönem Arap yazõsõnõn, bitişik

Nabati yazõnõn istihale ve sadeleşmesi neticesinde doğduğu tahmin edilmektedir.�

(SERİN, 1982, 34) Konuya ilişkin benzer görüşler TDV. İslâm Ansiklopedisinde

şöyle açõklanmõştõr:

�Araplar önceleri, Güney Arabistan'da geliştirdikleri müsned denilen bir yazõ kullanmõşlardõr. Sonra müsnedin yerini bugüne kadar gelen Arap yazõsõ almõştõr. Bu yazõ, bitişik Nabat yazõsõndan gelişmiştir. Nitekim XVIII. asrõn ilk yarõsõnda G. J. Klehr, Arap yazõsõ ile Nabat yazõsõ arasõnda alâka bulunduğunu ileri sürdü (1724). Daha sonra Th. Nöldeke, Arap yazõsõnõn Nabat yazõsõndan gelişmiş olduğunu söyledi (1865). Bugün İslâmiyet'ten önceki ve İslâm'õn ilk asrõna ait kitabelerin tedkiki, Arap yazõsõnõn Nabat yazõsõndan iştikak ettiğini, hatta onun gelişmiş bir devamõ olduğunu ortaya koymaktadõr. Böylece Arap yazõsõ Nabatî ve Ârâmi halkalarõyla Fenike yazõsõna bağlanmaktadõr.� (TDV. İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-Yazõ,� cilt 3, s.276)

Bununla beraber M. V. asõrda Enbar�da ortaya çõktõğõ sanõlan, Zebed, Harran

ve Hõre�lilerin de kullandõğõ, (bkz. Ek.1) Ma�kõli denilen bir yazõ türünün de Nabati

yazõ ile birlikte Arap yazõsõnõn oluşumunda etkili olduğu muhtemeldir. (YAZIR,

1972, 61)

Bu konuda erken dönem Arap yazõsõnõn Nabat yazõsõ ile alakasõnõ gösteren

tablo ekte sunulmuştur. (bkz. Ek.2)

3.2. Kûfi Yazõnõn Tarihçesi:

Yazõnõn seyri İslâmiyet�in doğuşu ile çok bariz bir canlõlõk kazanmõştõr.

Hicreti takip eden yarõm asõr içerisinde, daha önce geçen üç asõrlõk hayatõndakinden

büyük bir tekâmüle mazhar olmuştur.(TDV. İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-

Yazõ,� cilt 3, s.276) Bu yeni durumun sebeplerini Muhittin Serin şöyle açõklamõştõr:

�Âyet ve hadislerde okuma ve yazmayõ öğrenmenin zarureti ve lüzumu üzerinde ehemmiyetle durulmuş, yazõ öğrenmeye teşvik edilmiştir. Hz. Muhammed'in, ashabõ arasõnda güzel yazõ yazan Abdullah b. Said b. Asî b. Ümeyye'ye Medîne halkõna yazõ

6

yazmayõ öğretmesini emrettiği, yine ashabdan Ubâde b. Sâmit'in Suffe ehlinden bâzõlarõna Kur'ân ve yazõ yazmayõ öğrettiği bu konuda bize nakledilen haberlerdendir. Bedir Savaşõ'nda esir alõnan, yazõ bilen ve fidye ödeyemeyen müşriklerin on Müslüman çocuğa okuma-yazma öğrettikten sonra serbest bõrakõlmalarõ da yazõ ve öğretim hususunda Hz. Muhammed'in gayret ve hassasiyetini gösteren hâdiselerdir. Bütün işlerin güzel ve kusursuz yapõlmasõnõ emreden Hz. Muhammed'in, yazõnõn güzel yazõlmasõ konusunda da kâtibine: "Mürekkebi õslah et, kalemi yont, bâ'yõ uzat, sin'i farkettir, mim'i köreltme, Allah kelimesini güzel yaz, er-Rahman�õ uzat, er-Rahîm'i güzel yaz." şeklinde tavsiyelerde bulunduğu meşhur haberlerdendir.� (SERİN, 1999, 47)

Konuya ilişkin diğer kaynaklar da, yazõnõn, İslâm�õn doğuşu ile çok bariz bir

ivme ve önem kazandõğõnõ işaret etmektedir. Buna ilaveten o dönemde yazõnõn,

hafõzaya sadece hatõrlatõcõ bir unsur olarak kullanõldõğõnõ belirtmek gerekir. Bu

konu İslâm Ansiklopedisinde şöyle izah edilmiştir:

�Bazõ araştõrõcõlarõn, daha Cahiliye devrinden başlayarak muhafazasõ gereken bilgi ve hatõralarõn, hususiyetle manzum edebî mahsullerin tescil ve tespit için yazõlmõş olmasõ gerektiğine dair inandõrõcõ delillere dayanan kanaatleri de doğrudur; birçoklarõnõn ileri sürdüğü gibi, Araplarõn, bunlarõn muhafaza ve intikalini son derecede gelişmiş hafõzalarõna borçlu olduklarõ da bir hakikattir. Çünkü bu devredeki yazõyla yazõlmõş basit metinlerin okunuşunda, türlü ihtimallerden kastedilen şekli seçmek mümkün olabiliyorsa da uzun ve güç metinlerin doğru okunmasõ için önceden, bilinmesi herhalde zaruri idi. Bu haliyle yazõ ancak hafõzaya yardõmcõ bir vasõtaydõ. Yazõnõn õslahõ için alõnan tedbirler daha ziyade mesâhife tatbik edilmiş, dil ve edebiyata dair metinlere hiç değilse iki asõr sonra geçebilmiştir.� (TDV. İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-Yazõ,� cilt 3, s.278)

İslâmiyet�in ilk dönemlerinde Kur�an yazõmõ için diğer yazõ türlerine göre

daha estetik olan cezm hattõ tercih edilmiştir. �Sert ve köşeli harfleriyle cezm, taş

üzerine hakkedilen kitabelerde ve parşömen üzerine yazõlan mühim vesikalarda,

bilhassa Mushaf kitabetinde kullanõlmõş, yumuşak ve kavisli harflerin hâkim

olduğu meşk hattõ ise devlet teşkilâtõnda, günlük işlerde ve mektuplarda daha çok

kullanõlmõştõr.� (SERİN, 1999, 52) Bu seçici ve estetiği gözeten tavõr yazõnõn

gelişimini hõzlandõrmõştõr. Hz. Ömer'in meşk hattõnõ beğenmediği bu sebeple daha

estetik olan cezm hattõnõn tercih edildiği bilinmektedir.

Îbnü'n-Nedim bu ilk devir yazõlarõna Mekke'de Mekkî, Medine'de

Medenî, Basra'da Basrî, Kûfe'de Kûfî denildiğini kaydederken, İbn Dürüsteveyh

bu yazõlar arasõnda fark olmadõğõnõ, hepsinin aslõnõn bir olduğunu; aralarõnda

görülen farkõn, kâtiplerin kendi şivelerinden ve tasarruflarõndan kaynaklandõğõnõ

ifade ediyor. (SERİN, 1999,52)

7

Hz. Ömer zamanõna kadar, Mensûb denilen õslah edilmiş yazõ ile Mushaf

yazõlõrken, Kûfe şehrindeki hattatlar Mushaflarõ kopya ederken farklõ bir üslup ile

yazmaya başladõlar. Bu Mushaflar farklõ coğrafyalara dağõtõlõnca Kûfe yazõsõ (kûfi)

diye anõldõ. (YAZIR, 1972, 79) Kûfi yazõyõ M. Bedreddin Yazõr, Medeniyet

Âleminde Yazõ ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli kitabõnda şöyle tarif etmiştir:

�Hurufu hem musattah ve hem müdevverdir. Yani bu yazõda Ma�kõlî�den farklõ olarak düzlük ve yuvarlaklõk muayyen nispetler altõnda karõştõrõlmõş ve kalemin tabiatõ ona göre ayarlanarak, yazõşta harekete hakim kõlõnmõştõr. Bundan dolayõ gözlü ve başlõ harflerin hareketi Ma�kõlî de dört iken, bunda üçe indirilmiş olduğundan Kûfi�nin her çeşidinde başlõ ve gözlü harfler üçgenimsi (müselles) ve yuvarlağõmsõ (tedviri) durum alõrlar. Her harf en az üç hareketle vücuda gelir.� (YAZIR, 1972, 79)

Bu durumda Kûfi yazõnõn daha sonraki dönemlerde oluşan Aklam-õ sitte�nin

kaynağõ olarak özgün bir tarz olduğunu vurgulamalõyõz. Konuyla ilgili Hat ve

Hattâtân adlõ eserdeki şecere de bu anlamda önemlidir.(YAZIR, 1972, 87)

Tablo 2.1. Kûfi yazõnõn Aklam-õ sitte ile ilgisi

Tablo 2.1.�de görüleceği üzere Kûfi yazõ üslup ve estetik olarak farklõ bir yazõ

stili olarak kullanõlmõş ve zaman içinde diğer yazõ türlerinin doğmasõna zemin

hazõrladõğõ için Ümmü�l-Hutût (=yazõlarõn anasõ) olarak anõlmõştõr.

�Yazõ sanatõ Abbasiler devrinde (750-1258) ilim ve sanat merakõ sebebiyle

parlak bir döneme girmiş, bu dönemde İbn Mukle (ö.328/940), hattõn ölçülerini

belirlemiştir.� (OSMANLI ANS. C.11 S.19) Kûfi yazõ özellikle Mushaf yazõmõnda

XI. Asrõn sonuna kadar çoklukla kullanõlmõş, nesih, muhakkak ve reyhanî gibi yazõ

türlerinin doğmasõyla yazma eserlerdeki yerini terk etmeye başlamõştõr. Yakut el-

Kûfi

Muhakkak Sülüs

Tevkî� Reyhâni Nesih

Rõkaa

8

Mûsta�sõmi (ö. 698/1298) Aklam-õ sitte�yi en gelişmiş haliyle belirledikten sonra

Kûfi yazõ, yazma eserlerde neredeyse hiç kullanõlmaz olmuştur.

3.3. Kufi Yazõ Çeşitleri:

Kufi yazõ kaynaklarda çok farklõ şekillerde tasnif edilmiştir. M. Bedreddin

Yazõr, Medeniyet Âleminde Yazõ ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli kitabõnda;

1. Yazma Kûfi (kalõn-ince kûfi), 2.Yapma Kûfi (mimari, çizim, süsleme) olarak

ikiye ayõrmõştõr. (Yazõr, 1972, s.80-84 )

M. Serin, Hat Sanatõ ve Meşhur Hattatlar kitabõnda; 1.Basit Kûfi, 2.Kõvrõk

Dallõ Kûfi, 3.Zemini Nebati Motifli Tezyini Kûfi, 4.Örgülü Kûfi, 5. Satrancî Kûfi

olarak beş bölümde incelemiştir.(Serin, 1999,77)

Al-Faruqi, Isma�il R., -Lois Lamia, İslam Kültür Atlasõ adlõ çalõşmalarõnda 1.

İptidai Kûfi, 2.Doğu Kûfisi, 3.Tezyini Kûfi (a-Kõvrõmlõ Kûfi, b-Örgülü Kûfi),

4.Mağribi Kûfi olarak dört ana başlõkta toplamõşlardõr.( El-Farukî, 1999, s.388-395)

M. Lings, Splendours of Quran Calligraphy & Illimination, adlõ kitabõnda 1.

Kare veya Dikdörtgen Kûfi, 2. Doğu (Bağdat) Kûfisi 3. Kuzey Afrika (mağrip)

Kûfisi olarak üçe ayõrmõştõr. Kufinin gelişiminde başlangõçtan beri iki olağanüstü iz

ortaya çõktõğõnõ, Doğu (maşrõk) ve Kuzey Afrika (mağrip) olarak isimlendirilse de

aslõnda bu yazõ türlerinin özgün olduklarõnõ belirtmiştir. (Lings, 2004, 32)

9

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DÖNEMLERE GÖRE KÛFİ YAZI ÖRNEKLERİ

4.1. IX. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:

Resim 1.1. K.S. (TİEM 457)

Resim 1.1.�deki Mushaf: 32 X 23 cm. ebadõnda, 13 cm. kalõnlõğõnda, 977

sahifedir. Her sahifesi siyah mürekkep ve kûfi hatla ceylan derisi üzerine 15 satõr

olarak yazõlmõştõr. Bu Mushaf�õn Hz. Osman�õn yazõsõ olduğu evrakõ müteferrikasõnõ

Mekke�de Kâbe huzurunda (M. 841) de ikmal ettiği notu vardõr

Şekil 1.1. de görüldüğü gibi sayfa yatay formda

düzenlenmiştir. Satõr çizgisi belirsizdir. Harfler

aralõklõ ve çizgi kalõnlõğõ harflerin hemen her yerinde

aynõ olarak yazõlmõştõr. Harfler yazõlmaktan çok,

serpiştirilmiş hissi vermektedir. Resim 1.1.�e ait bir

satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.

Şekil 1.1. K.S.nin sayfa düzeni

Çizim 1.1. Resim 1.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri

10

Resim 1.2. K.S. (TSMK. A2) Resim 1.2.�deki Mushaf: Parşömen, 165 X 242 mm. ebadõnda, 300 yapraktõr.

Sahifeler 185 mm. uzunluğunda 14 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX.

yy.da yazõlmõştõr.

Şekil 1.2.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda

düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluğun fazlaca

kullanõlmasõ ferahlõk hissi uyandõrmaktadõr. Sayfa

geneline bakõldõğõnda satõr çizgisi yokmuş gibi

algõlansada, dikkat edildiğinde çok düz olmamakla

birlikte vardõr. Resim 1.2.�ye ait bir satõrõn leke

değerleri analizi aşağõdadõr.


Çizim 1.2. Resim 1.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri

11

Resim 1.3. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. H.A.P. 2)

Resim 1.3.�deki Mushaf: 170 X 240 mm. ebadõnda, sahifede 16 satõr olarak,

tahminen M. IX. yy. da ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.


düzenlenmiştir. Harfler birbirine yakõn olarak ve

sayfanõn tamamõnda olmasa da satõr çizgisine dikkat

edilerek yazõlmõştõr. Yazõnõn tümünde kalem kalõnlõğõ

aynõdõr. Resim 1.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri

analizi aşağõdadõr.



12

Resim 1.4. K.S. (TSMK. H.S. 32.) Şekil 1.4. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 1.4.�deki Mushaf: Parşömen, 460 X 400 mm. ebadõnda, 408 yaprak,

her sahifede 18 satõr olarak, tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.da istinsah edilmiştir

(Karatay, 1962).

Şekil 1.4.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Yatay çizgili

harflerin uzatõlmasõ satõrlarõ belirginleştirmiş, yazõya akõcõlõk getirmiştir. Satõr

çizgilerine riayet edilmiştir. Yatay paralel çizgili harflerin uzatõlmasõ (keşide) yazõya

dinamizm getirmiştir. Resim 1.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


13

Resim 1.5. K.S. (Nuruosmaniye Kütüphanesi. 27)

Resim 1.5.�deki Mushaf: 275 X 370 mm. ebadõnda. M. IX. yy.da İran veya

Irak�ta yazõlmõş olmasõ muhtemeldir. Sahifeler altõnla 15 satõr olarak yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Harflerin etrafõna tahrir çekilerek

yazõ belirginleştirilmiştir. Satõr çizgileri nettir. Yatay

paralel çizgili harflerin arasõ tamamen kapalõdõr.

Resim 1.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.



14

Resim 1.6. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. Fatih 18)

Resim 1.6.�daki Mushaf Cüzü: 320 X 215 mm. ebadõndadõr. Al-i İmran ve

Hud suresi yazõlõdõr. Ceylan derisi üzerine 9 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da

yazõlmõştõr.

Şekil 1.6.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda

düzenlenmiştir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõştõr.

Çizgiler çok düz ve geometrik çizilmiştir. Yazõ akõcõ

ve dinamik bir forma sahiptir. Satõr çizgileri çok net,

mürekkep yoğunluğu hemen her yerde aynõdõr. Resim

1.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


Çizim 1.6. Resim 1.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri

15

Resim 1.7. K.S. (İÜ. NESK. A.6761)

Resim 1.7.�deki Mushaf: 138 X 195 mm. ebadõnda, 36 varaktõr. Sahifeler 150

mm. uzunluğunda 8 satõr olarak ceylan derisine yazõlmõştõr. Hz. Osman�a izafe edilse

de H. II. (M. VIII.-IX.) yy.dan evvel olamayacağõ kuvvetle muhtemeldir.


düzenlenmiştir. Satõr çizgisine dikkat edilmemiş,

yatay paralel çizgili harfler farklõ uzunluklarda

yazõlmõştõr. Mürekkep renginin farklõ tonlarda

kullanõlmasõ, yazõya sõcaklõk etkisi vermiştir. Resim

1.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.



16

Resim 1.8. K.S. (İ.Ü. NESK. A. 6803)

Resim 1.8.�deki Mushaf: 310 X 223 mm. ebadõnda 2 varak, kufi ile 7 satõr

olarak ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.a aittir.


düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harfler genelde

uzatõlmõş, satõrlar arasõ mesafe iyi ayarlanmõştõr. Satõr

çizgisi çok barizdir. Satõr ve sayfa formu yazõya akõcõ,

ferah bir görünüm kazandõrmõştõr. Resim 1.8.�e ait bir




17

Resim 1.9. K.S. (TSMK. E.H. 1)

Resim 1.9.�daki Mushaf: Parşömen, 180 X 210 mm. ebadõnda, 322 yapraktõr.

Sahifede 185 mm. uzunluğunda 18 satõr vardõr. Tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)

yy. da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn ve

harfler aralõklõ yazõlmõştõr. Satõr çizgisi ilk bakõşta

görülmez. Sayfa ve satõr düzeni yazõya girift bir

görünüm vermiştir. Resim 1.9.�a ait bir satõrõn leke



Çizim 1.9. Resim 1.9.�a ait bir satõrõn leke değerleri

18

Resim 1.10. K.S. (TSMK. E.H.14)


Sahifeler 115 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak tahminen M. VIII.-IX. yy. da

yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn

tutulmuştur. Satõr çizgisi düz ve fakat belirgin

değildir. Yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõş ise de

genel formu etkileyecek boyutta değildir. Resim

1.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.



19


Resim 1.11.�deki Mushaf: Parşömen, 146 X 225 mm. ebadõnda, 48 yapraktõr.

Sahifeler 170 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II-III. (M. VIII.-IX.) yy.

da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ çok düzenlidir.

Satõrlar birbirlerine yakõn, satõr çizgisi belirgindir.

Yazõ itinalõ yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler yer

yer uzatõlarak dinamik bir etki sağlanmõştõr. Resim

1.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.



20

Resim 1.12. K.S. (TSMK. H.S.26)


Sahifeler 135 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II.-III. yy.da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).



yazõlmõş, bu yüzden dikey çizgili harfler yer yer üst

satõra taşmõştõr. Kahverengi mürekkep kullanõlmõş,

farklõ tonlar yazõya sõcak bir etki sağlamõştõr. Resim


aşağõdadõr.



21

Resim 1.13. K.S. (TSMK. H.S. 11)

Resim 1.13.�deki Mushaf: Parşömen, 170 X 250 mm. ebadõnda, 138

yapraktõr. Sahifeler 195 mm. uzunluğunda 15 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M.

VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr.



yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõştõr.

Satõr çizgisi dikkat edilirse görülebilir. Belirgin

değildir. Resim 1.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri




22



Sahifeler 85 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).

Şekil 1.14.�de görüldüğü gibi sayfa formu yatayda

uzun tutulmuş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlarak

akõcõ bir görünüm sağlanmõştõr. Satõrlar arasõ mesafe

çok kõsa, dikey çizgili harfler kõsa tutulmuştur.


aşağõdadõr.



23

Resim 1.15. K.S. (TSMK. R.17)


Sahifeler 13 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.- IX.) yy. da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe çok yakõn

tutulduğundan satõr çizgisi ancak dikkat edildiğinde

fark edilebilir. Yazõ genelinde dinamizm hâkimdir.


aşağõdadõr.



24


Resim 1.16.�daki Mushaf: Parşömen. 325 X 408 mm. ebadõnda, 18 yapraktõr.

Sahifeler 320 mm. uzunluğunda 14 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)

yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri düz ve nettir. Yatay çizgili

harflerin uzatõlmasõ, yazõya akõcõlõk katmõştõr. Dikey

paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru yazõlarak

daha geometrik bir form verilmiştir. Resim 1.16.�ya ait

bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.



25






düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluk görece daha az

bõrakõlmõş, yatay çizgili harfler kõsa tutulmuştur.

Satõrlar birbirine çok yakõn, satõr çizgisi düzdür.

Resim 1.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.



26



Sahifeler 155 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy.a ait ufak

kûfi ile yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde keşide

kullanõlmõş (uzatõlmõş), fakat satõrlar çok yakõn

dizildiğinden satõr çizgileri netlik kazanmamõştõr. Resim

1.18.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.



27

Resim 1.19. K.S. (TSMK. Y.749)


Sahifeler 290 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen (M. IX.) yy.da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ boşluklar

sayfanõn tamamõnda eşit kullanõlmõştõr. Satõr

çizgileri barizdir. Keşideler (uzatmalar) çok uzun

olmamakla birlikte yazõya devinim kazandõrmõştõr.

Yazõda ferah, akõcõ bir etki vardõr. Resim 1.19.�a

ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.



28

Resim 1.20. K.S. ( TİEM. 553)

Resim 1.20.�deki Mushaf: 21 X 13 cm. ebadõnda 3 cm. kalõnlõğõnda, 92

sahifedir. Deri üzerine 10 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.


düzenlenmiştir. Yatay çizgili harflerde keşide

kullanõlmasõ hem satõrlarõ belirginleştirmiş, hem de

akõcõlõk katmõştõr. Harfler arasõ boşluklar eşit

değildir. Sayfada hareketlilik-canlõlõk göze

çarpmaktadõr. Resim 1.20.�ye ait bir satõrõn leke




29

Resim 1.21. K.S. (TİEM. 557 )

Resim 1.21.�deki Mushaf: 33 X 23 cm. ebadõnda 2,5 cm. kalõnlõğõnda ve 96

sahifedir. Sahifeler 11 satõr olarak yazõlmõştõr. Birinci sahifede vakõf mührü altõnda

337 senesi kaydõ vardõr.


düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ çok

düzenlidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş, dikey

paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru

yazõlarak yazõnõn genelindeki akõcõ etki

artõrõlmõştõr. Sayfa genelinde mekanik bir

hareketlilik etkisi vardõr. Resim 1.21.�e ait bir




30

Resim 1.22. K.S. (TSMK. B.1)


Sahifeler 200 mm. uzunluğunda 7 satõrdõr. Harekeler kõrmõzõ nokta şeklindedir

(Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr


düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli,

kalem hareketleri çok nettir. Yatay çizgili harflerde

keşide yer yer kullanõlmõştõr. Yazõnõn genelinde

ferahlõk, sõcaklõk-hareketlilik etkisi vardõr. Resim


aşağõdadõr.



31



Sahifeler M. IX. yy. kûfisi ile 210 mm. uzunluğunda 9 satõr olarak yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli, yazõ

çok itinalõdõr. Satõrlar arasõ mesafe kõsa, keşidelerin

(uzatmalarõn) akõcõlõk etkisi belirgindir. Yazõ genelinde

dingin, sakin deniz etkisi vardõr. Resim 1.23.�e ait bir




32



Sahifeler 160 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisi ile



düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafeler iyi

ayarlanmõştõr. Sayfa tasarõmõ düzenli, çizgiler itinalõdõr.

Kahverengi mürekkep kullanõlmasõ çok sõcak bir etki

sağlamõştõr. Resim 1.24.�e ait bir satõrõn leke değerleri




33

Resim 1.25. K.S. (TİEM. 554)

Resim 1.25.�deki Mushaf: 22 X 14 cm. ebadõnda, 3 cm. kalõnlõğõnda 36

sahifedir. Ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlõdõr. Ketebe ve tarih yoktur.

Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde

kullanõlan keşideler fazlaca uzatõlmõştõr. Satõr

çizgisine ve sayfa düzenine dikkat edilmiştir. Yazõ

genelinde sakinlik, rahatlõk etkisi vardõr. Resim




34



Sahifede 190 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisiyle



düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ yeterli mesafe

bõrakõlmõştõr. Satõr çizgileri belirgindir. Yatay paralel

çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõya akõcõlõk etkisi

sağlanmõştõr. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Çizgiler

ve sayfa formu çok düzenli, itinalõdõr. Resim 1.26.�ya




35

Resim 1.27. K.S. ( TSMK. B.2)


Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 120 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak



düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, yazõ oldukça

geometriktir. Sayfa formu çok düzenli, çizgiler

itinalõdõr. Alt dört satõrdaki keşidelerin (yatay

çizgilerin uzatõlmasõ) kompozisyonu etkileyicidir.

Yazõda dinamik, ferah bir etki yakalanmõştõr. Resim


aşağõdadõr.



36

Resim 1.28. K.S. (TİEM. 559)

Resim 1.28.�deki Mushaf: 37 X 24,5 cm. ebadõnda 2 cm. kalõnlõğõnda olup 30

sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr.

Şekil 1.28�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda

düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafe çok

dengeli, sayfa tasarõmõ çok düzenlidir. Harfler çok

itinalõ ve diyagonal yazõlmõş, mekanik bir

hareketlilik etkisi yakalanmõştõr. Son üç satõrdaki

�elif� harflerinin kompozisyonu dikkat çekicidir.


aşağõdadõr.



37

Resim 1.29. K.S. (TİEM. 558)

Resim 1.29.�daki Mushaf: 32 X 23 cm ebadõnda 2 cm kalõnlõğõnda olup 93

sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe

ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, harfler arasõ

mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş,

olağanüstü bir akõcõlõk yakalanmõştõr. Sayfa tasarõmõ

düzenli, yazõ itinalõdõr. Keşidelerdeki kalem kaldõrma

hareketi harflere uçuyor görünümü vermiştir. Resim




38

Resim 1.30. K.S. (TSMK. B.3.)

Resim 1.30.�daki Mushaf: Parşömen, 105 X 165 mm. ebadõnda, 105

yapraktõr. Sahifeler tahminen H.III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 4

satõr olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, satõrlar ve

harfler arasõ mesafeler dengelidir. Sayfa tasarõmõ

düzenlidir. Harflerin büyüklüğü ve sayfaya

yerleştirilişi açõsõndan yazõdan çok, levha, tablo,

harita izlenimi uyandõrmaktadõr. Resim 1.30.�a




39



yapraktõr. Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 130 mm. uzunluğunda 5



düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe az, satõr

çizgileri belirgindir. Harfler arasõ mesafe eşit

değildir. Yatay paralel çizgili harfler yer yer

uzatõlmõştõr. Yazõ genelinde sakinlik, yumuşaklõk

etkisi baskõndõr. Resim 1.31.�e ait bir satõrõn leke




40


Resim 1.32.�deki Mushaf: Parşömen, 145 X 205 mm. ebadõnda, tek yapraktõr.


77. surenin, 9.-21. ayetleri yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler arasõ

mesafe eşittir. Yatay ve dikey paralel çizgili harflerin

arasõ kapalõdõr. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yazõ, çizgi

ve renk itibariyle sõcak bir etki bõrakmaktadõr. Resim


aşağõdadõr.



41

Resim 1.33. K.S. (TİEM. 550 ) Şekil 1.33. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 1.33.�deki Mushaf: 19 X 14 cm. ebadõnda 1,5 cm. kalõnlõğõnda 72

sahifedir. Her sahifesi 6 satõrdõr. Ketebe ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da

yazõlmõştõr.

Resim 1.33.�deki Mushaf: sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr çizgisi

çok barizdir. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Dikey çizgiler daha ön plandadõr. Yazõ

genelinde bir dağõnõklõk görüntüsü ve yükseliş etkisi hâkimdir. Resim 1.33.�e ait bir



42

Resim 1.34. K.S. (TİEM . Ş.E. 43)

Resim 1.34.�deki K.S.: 27 X 39 cm. ebadõnda, ceylan derisi üzerine M. IX.

yy.da Suriye veya Irak�ta yazõlmõştõr. Yazõlar altõnla 3 satõr olarak yazõlmõş olup, bu

sayfalardan kütüphanede 5 yaprak mevcuttur.


düzenlenmiştir. Satõr çizgisi çok barizdir. Yatay

paralel çizgili harflerin arasõ kapalõdõr. Çok

belirgin olmasa da keşide kullanõlmõştõr. Sayfa ve

satõr tasarõmõ çok düzenlidir. Yazõnõn genelinde

görsel zenginlik etkili unsurdur. Resim 1.34.�e




43



Sahifeler 250 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. III. (M.IX.) yy.da



düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler

arasõ mesafe eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yatay

çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõ çok ferah ve

akõcõ bir görünüm kazanmõştõr. Yazõda, keşidelerin

ve �elif� harflerinin oluşturduğu kompozisyon

etkileyicidir. Resim 1.35.�e ait bir satõrõn leke




9

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DÖNEMLERE GÖRE KÛFİ YAZI ÖRNEKLERİ

4.1. IX. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:

Resim 1.1. K.S. (TİEM 457)


sahifedir. Her sahifesi siyah mürekkep ve kûfi hatla ceylan derisi üzerine 15 satõr

olarak yazõlmõştõr. Bu Mushaf�õn Hz. Osman�õn yazõsõ olduğu evrakõ müteferrikasõnõ

Mekke�de Kâbe huzurunda (M. 841) de ikmal ettiği notu vardõr

Şekil 1.1. de görüldüğü gibi sayfa yatay formda

düzenlenmiştir. Satõr çizgisi belirsizdir. Harfler

aralõklõ ve çizgi kalõnlõğõ harflerin hemen her yerinde

aynõ olarak yazõlmõştõr. Harfler yazõlmaktan çok,

serpiştirilmiş hissi vermektedir. Resim 1.1.�e ait bir




10

Resim 1.2. K.S. (TSMK. A2) Resim 1.2.�deki Mushaf: Parşömen, 165 X 242 mm. ebadõnda, 300 yapraktõr.

Sahifeler 185 mm. uzunluğunda 14 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX.

yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluğun fazlaca

kullanõlmasõ ferahlõk hissi uyandõrmaktadõr. Sayfa

geneline bakõldõğõnda satõr çizgisi yokmuş gibi

algõlansada, dikkat edildiğinde çok düz olmamakla

birlikte vardõr. Resim 1.2.�ye ait bir satõrõn leke




11

Resim 1.3. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. H.A.P. 2)

Resim 1.3.�deki Mushaf: 170 X 240 mm. ebadõnda, sahifede 16 satõr olarak,

tahminen M. IX. yy. da ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.


düzenlenmiştir. Harfler birbirine yakõn olarak ve

sayfanõn tamamõnda olmasa da satõr çizgisine dikkat

edilerek yazõlmõştõr. Yazõnõn tümünde kalem kalõnlõğõ

aynõdõr. Resim 1.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri




12

Resim 1.4. K.S. (TSMK. H.S. 32.) Şekil 1.4. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 1.4.�deki Mushaf: Parşömen, 460 X 400 mm. ebadõnda, 408 yaprak,

her sahifede 18 satõr olarak, tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.da istinsah edilmiştir

(Karatay, 1962).

Şekil 1.4.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Yatay çizgili

harflerin uzatõlmasõ satõrlarõ belirginleştirmiş, yazõya akõcõlõk getirmiştir. Satõr

çizgilerine riayet edilmiştir. Yatay paralel çizgili harflerin uzatõlmasõ (keşide) yazõya

dinamizm getirmiştir. Resim 1.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


13

Resim 1.5. K.S. (Nuruosmaniye Kütüphanesi. 27)

Resim 1.5.�deki Mushaf: 275 X 370 mm. ebadõnda. M. IX. yy.da İran veya

Irak�ta yazõlmõş olmasõ muhtemeldir. Sahifeler altõnla 15 satõr olarak yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Harflerin etrafõna tahrir çekilerek

yazõ belirginleştirilmiştir. Satõr çizgileri nettir. Yatay

paralel çizgili harflerin arasõ tamamen kapalõdõr.


aşağõdadõr.



14

Resim 1.6. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. Fatih 18)

Resim 1.6.�daki Mushaf Cüzü: 320 X 215 mm. ebadõndadõr. Al-i İmran ve

Hud suresi yazõlõdõr. Ceylan derisi üzerine 9 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da

yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõştõr.

Çizgiler çok düz ve geometrik çizilmiştir. Yazõ akõcõ

ve dinamik bir forma sahiptir. Satõr çizgileri çok net,

mürekkep yoğunluğu hemen her yerde aynõdõr. Resim

1.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.



15

Resim 1.7. K.S. (İÜ. NESK. A.6761)

Resim 1.7.�deki Mushaf: 138 X 195 mm. ebadõnda, 36 varaktõr. Sahifeler 150

mm. uzunluğunda 8 satõr olarak ceylan derisine yazõlmõştõr. Hz. Osman�a izafe edilse

de H. II. (M. VIII.-IX.) yy.dan evvel olamayacağõ kuvvetle muhtemeldir.


düzenlenmiştir. Satõr çizgisine dikkat edilmemiş,

yatay paralel çizgili harfler farklõ uzunluklarda

yazõlmõştõr. Mürekkep renginin farklõ tonlarda

kullanõlmasõ, yazõya sõcaklõk etkisi vermiştir. Resim


aşağõdadõr.



16

Resim 1.8. K.S. (İ.Ü. NESK. A. 6803)

Resim 1.8.�deki Mushaf: 310 X 223 mm. ebadõnda 2 varak, kufi ile 7 satõr

olarak ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.a aittir.


düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harfler genelde

uzatõlmõş, satõrlar arasõ mesafe iyi ayarlanmõştõr. Satõr

çizgisi çok barizdir. Satõr ve sayfa formu yazõya akõcõ,

ferah bir görünüm kazandõrmõştõr. Resim 1.8.�e ait bir




17



Sahifede 185 mm. uzunluğunda 18 satõr vardõr. Tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)

yy. da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn ve

harfler aralõklõ yazõlmõştõr. Satõr çizgisi ilk bakõşta

görülmez. Sayfa ve satõr düzeni yazõya girift bir

görünüm vermiştir. Resim 1.9.�a ait bir satõrõn leke




18



Sahifeler 115 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak tahminen M. VIII.-IX. yy. da




tutulmuştur. Satõr çizgisi düz ve fakat belirgin

değildir. Yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõş ise de

genel formu etkileyecek boyutta değildir. Resim




19



Sahifeler 170 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II-III. (M. VIII.-IX.) yy.

da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ çok düzenlidir.

Satõrlar birbirlerine yakõn, satõr çizgisi belirgindir.

Yazõ itinalõ yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler yer

yer uzatõlarak dinamik bir etki sağlanmõştõr. Resim

1.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.



20



Sahifeler 135 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II.-III. yy.da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).



yazõlmõş, bu yüzden dikey çizgili harfler yer yer üst

satõra taşmõştõr. Kahverengi mürekkep kullanõlmõş,

farklõ tonlar yazõya sõcak bir etki sağlamõştõr. Resim


aşağõdadõr.



21



yapraktõr. Sahifeler 195 mm. uzunluğunda 15 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M.

VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr.



yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõştõr.

Satõr çizgisi dikkat edilirse görülebilir. Belirgin

değildir. Resim 1.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri




22



Sahifeler 85 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).

Şekil 1.14.�de görüldüğü gibi sayfa formu yatayda

uzun tutulmuş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlarak

akõcõ bir görünüm sağlanmõştõr. Satõrlar arasõ mesafe

çok kõsa, dikey çizgili harfler kõsa tutulmuştur.


aşağõdadõr.



23



Sahifeler 13 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.- IX.) yy. da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe çok yakõn

tutulduğundan satõr çizgisi ancak dikkat edildiğinde

fark edilebilir. Yazõ genelinde dinamizm hâkimdir.


aşağõdadõr.



24


Resim 1.16.�daki Mushaf: Parşömen. 325 X 408 mm. ebadõnda, 18 yapraktõr.




düzenlenmiştir. Satõr çizgileri düz ve nettir. Yatay çizgili

harflerin uzatõlmasõ, yazõya akõcõlõk katmõştõr. Dikey

paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru yazõlarak

daha geometrik bir form verilmiştir. Resim 1.16.�ya ait




25






düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluk görece daha az

bõrakõlmõş, yatay çizgili harfler kõsa tutulmuştur.

Satõrlar birbirine çok yakõn, satõr çizgisi düzdür.


aşağõdadõr.



26



Sahifeler 155 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy.a ait ufak

kûfi ile yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde keşide

kullanõlmõş (uzatõlmõş), fakat satõrlar çok yakõn

dizildiğinden satõr çizgileri netlik kazanmamõştõr. Resim




27



Sahifeler 290 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen (M. IX.) yy.da yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ boşluklar

sayfanõn tamamõnda eşit kullanõlmõştõr. Satõr

çizgileri barizdir. Keşideler (uzatmalar) çok uzun

olmamakla birlikte yazõya devinim kazandõrmõştõr.

Yazõda ferah, akõcõ bir etki vardõr. Resim 1.19.�a




28

Resim 1.20. K.S. ( TİEM. 553)

Resim 1.20.�deki Mushaf: 21 X 13 cm. ebadõnda 3 cm. kalõnlõğõnda, 92

sahifedir. Deri üzerine 10 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.


düzenlenmiştir. Yatay çizgili harflerde keşide

kullanõlmasõ hem satõrlarõ belirginleştirmiş, hem de

akõcõlõk katmõştõr. Harfler arasõ boşluklar eşit

değildir. Sayfada hareketlilik-canlõlõk göze

çarpmaktadõr. Resim 1.20.�ye ait bir satõrõn leke




29

Resim 1.21. K.S. (TİEM. 557 )

Resim 1.21.�deki Mushaf: 33 X 23 cm. ebadõnda 2,5 cm. kalõnlõğõnda ve 96

sahifedir. Sahifeler 11 satõr olarak yazõlmõştõr. Birinci sahifede vakõf mührü altõnda

337 senesi kaydõ vardõr.



düzenlidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş, dikey

paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru

yazõlarak yazõnõn genelindeki akõcõ etki

artõrõlmõştõr. Sayfa genelinde mekanik bir

hareketlilik etkisi vardõr. Resim 1.21.�e ait bir




30

Resim 1.22. K.S. (TSMK. B.1)


Sahifeler 200 mm. uzunluğunda 7 satõrdõr. Harekeler kõrmõzõ nokta şeklindedir

(Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr


düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli,

kalem hareketleri çok nettir. Yatay çizgili harflerde

keşide yer yer kullanõlmõştõr. Yazõnõn genelinde

ferahlõk, sõcaklõk-hareketlilik etkisi vardõr. Resim


aşağõdadõr.



31



Sahifeler M. IX. yy. kûfisi ile 210 mm. uzunluğunda 9 satõr olarak yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli, yazõ

çok itinalõdõr. Satõrlar arasõ mesafe kõsa, keşidelerin

(uzatmalarõn) akõcõlõk etkisi belirgindir. Yazõ genelinde

dingin, sakin deniz etkisi vardõr. Resim 1.23.�e ait bir




32



Sahifeler 160 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisi ile



düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafeler iyi

ayarlanmõştõr. Sayfa tasarõmõ düzenli, çizgiler itinalõdõr.

Kahverengi mürekkep kullanõlmasõ çok sõcak bir etki

sağlamõştõr. Resim 1.24.�e ait bir satõrõn leke değerleri




33

Resim 1.25. K.S. (TİEM. 554)

Resim 1.25.�deki Mushaf: 22 X 14 cm. ebadõnda, 3 cm. kalõnlõğõnda 36

sahifedir. Ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlõdõr. Ketebe ve tarih yoktur.

Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde

kullanõlan keşideler fazlaca uzatõlmõştõr. Satõr

çizgisine ve sayfa düzenine dikkat edilmiştir. Yazõ

genelinde sakinlik, rahatlõk etkisi vardõr. Resim




34



Sahifede 190 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisiyle



düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ yeterli mesafe

bõrakõlmõştõr. Satõr çizgileri belirgindir. Yatay paralel

çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõya akõcõlõk etkisi

sağlanmõştõr. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Çizgiler

ve sayfa formu çok düzenli, itinalõdõr. Resim 1.26.�ya




35

Resim 1.27. K.S. ( TSMK. B.2)





düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, yazõ oldukça

geometriktir. Sayfa formu çok düzenli, çizgiler

itinalõdõr. Alt dört satõrdaki keşidelerin (yatay

çizgilerin uzatõlmasõ) kompozisyonu etkileyicidir.

Yazõda dinamik, ferah bir etki yakalanmõştõr. Resim


aşağõdadõr.



36

Resim 1.28. K.S. (TİEM. 559)

Resim 1.28.�deki Mushaf: 37 X 24,5 cm. ebadõnda 2 cm. kalõnlõğõnda olup 30

sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr.

Şekil 1.28�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda

düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafe çok

dengeli, sayfa tasarõmõ çok düzenlidir. Harfler çok

itinalõ ve diyagonal yazõlmõş, mekanik bir

hareketlilik etkisi yakalanmõştõr. Son üç satõrdaki

�elif� harflerinin kompozisyonu dikkat çekicidir.


aşağõdadõr.



37

Resim 1.29. K.S. (TİEM. 558)

Resim 1.29.�daki Mushaf: 32 X 23 cm ebadõnda 2 cm kalõnlõğõnda olup 93

sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe

ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, harfler arasõ

mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş,

olağanüstü bir akõcõlõk yakalanmõştõr. Sayfa tasarõmõ

düzenli, yazõ itinalõdõr. Keşidelerdeki kalem kaldõrma

hareketi harflere uçuyor görünümü vermiştir. Resim




38

Resim 1.30. K.S. (TSMK. B.3.)


yapraktõr. Sahifeler tahminen H.III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 4



düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, satõrlar ve

harfler arasõ mesafeler dengelidir. Sayfa tasarõmõ

düzenlidir. Harflerin büyüklüğü ve sayfaya

yerleştirilişi açõsõndan yazõdan çok, levha, tablo,

harita izlenimi uyandõrmaktadõr. Resim 1.30.�a




39



yapraktõr. Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 130 mm. uzunluğunda 5



düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe az, satõr

çizgileri belirgindir. Harfler arasõ mesafe eşit

değildir. Yatay paralel çizgili harfler yer yer

uzatõlmõştõr. Yazõ genelinde sakinlik, yumuşaklõk

etkisi baskõndõr. Resim 1.31.�e ait bir satõrõn leke




40


Resim 1.32.�deki Mushaf: Parşömen, 145 X 205 mm. ebadõnda, tek yapraktõr.


77. surenin, 9.-21. ayetleri yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler arasõ

mesafe eşittir. Yatay ve dikey paralel çizgili harflerin

arasõ kapalõdõr. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yazõ, çizgi

ve renk itibariyle sõcak bir etki bõrakmaktadõr. Resim


aşağõdadõr.



41

Resim 1.33. K.S. (TİEM. 550 ) Şekil 1.33. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 1.33.�deki Mushaf: 19 X 14 cm. ebadõnda 1,5 cm. kalõnlõğõnda 72

sahifedir. Her sahifesi 6 satõrdõr. Ketebe ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da

yazõlmõştõr.

Resim 1.33.�deki Mushaf: sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr çizgisi

çok barizdir. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Dikey çizgiler daha ön plandadõr. Yazõ

genelinde bir dağõnõklõk görüntüsü ve yükseliş etkisi hâkimdir. Resim 1.33.�e ait bir



42

Resim 1.34. K.S. (TİEM . Ş.E. 43)

Resim 1.34.�deki K.S.: 27 X 39 cm. ebadõnda, ceylan derisi üzerine M. IX.

yy.da Suriye veya Irak�ta yazõlmõştõr. Yazõlar altõnla 3 satõr olarak yazõlmõş olup, bu

sayfalardan kütüphanede 5 yaprak mevcuttur.



paralel çizgili harflerin arasõ kapalõdõr. Çok

belirgin olmasa da keşide kullanõlmõştõr. Sayfa ve

satõr tasarõmõ çok düzenlidir. Yazõnõn genelinde

görsel zenginlik etkili unsurdur. Resim 1.34.�e




43



Sahifeler 250 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. III. (M.IX.) yy.da



düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler

arasõ mesafe eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yatay

çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõ çok ferah ve

akõcõ bir görünüm kazanmõştõr. Yazõda, keşidelerin

ve �elif� harflerinin oluşturduğu kompozisyon

etkileyicidir. Resim 1.35.�e ait bir satõrõn leke




44

4.2. X. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:



Sahifeler altõnla yazõlmõş, 185 mm. uzunluğunda 10 satõrdõr. Sonundaki ketebede H.

20 senesi ramazanõnda Hasan b. Ebu Talib eliyle yazõldõğõ muharrer ise de yazõnõn H.

IV. (M. X.) yy.a ait olmasõ muhtemeldir (Karatay, 1962).



paralel çizgili harflerin arasõ kapalõdõr. Yatay

çizgili harflerde keşide kullanõlmõş akõcõ bir etki

sağlanmõştõr. Yazõda altõn kullanõlmasõ görsel

zenginliği artõrmõştõr. Resim 2.1.�e ait bir satõrõn

leke değerleri analizi aşağõdadõr.



45

Resim 2.2. K.S. (TSMK. E.H.32) Şekil 2.2. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.2.�deki Mushaf: Parşömen, 350 X 350 mm. ebadõnda, 16 yapraktõr.

Sahifeler kûfi ile 27 mm. uzunluğunda 20 satõr olarak yazõlmõştõr. Ömer al-Faruk�un

elyazõsõ olduğu mukayyet ise de yazõnõn H. III.-IV. (M. X.) yy.�a ait olmasõ ihtimali

fazla kuvvetlidir (Karatay, 1962).

Şekil 2.2.�de görüldüğü gibi sayfa kare formda düzenlenmiştir. Satõr çizgileri

çok barizdir. Yatay çizgili harfler genelde uzatõlmõş, ferahlõk ve akõcõlõk etkisi

sağlanmõştõr. Sayfa tasarõmõ düzenli, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yazõ

genelinde geometrik çizgiler ön plandadõr. Mekanik bir hareketlilik izlenimi vardõr.

Resim 2.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


46



Sahifeler tahminen H. III.-IV. (M. X.) yy. kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 15 satõr

olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirsizdir. Keşideler

(yatay çizgili harflerin uzatõlmasõ) nadiren

kullanõlmõştõr. Harfler aralõklõ ve çizgi kalõnlõğõ

harflerin hemen her yerinde aynõ olarak yazõlmõştõr.

Yazõ genelinde bir düzensizlik, keyfilik etkisi

gözlemlenebilir. Resim 2.3.�e ait bir satõrõn leke




47

Resim 2.4. K.S. (TİEM. 537)

Resim 2.4.�deki Mushaf: 25 X 16 cm. ebadõnda olup, 6 cm. kalõnlõğõnda 78

sahifedir. Siyah mürekkeple her sahifeye 11 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih

yoktur. Tahminen M. X. yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe, satõr çizgileri

belli olacak kadar uzun bõrakõlmõştõr. Keşide

kullanõmõ çok nadirdir. Yazõ itinalõ olmakla beraber

satõrlarõn dõş hatlarõ düzenli değildir. Sayfa genelinde

genişlik, dinginlik etkisi verilmiştir. Resim 2.1.�e ait




48



Sahifeler 200 mm. uzunluğunda 16 satõr olarak, tahminen M. X. yy.da yazõlmõştõr.

Kõrmõzõ noktalarla harekeleri konmuştur (Karatay, 1962).


düzenlenmiştir. Yatay çizgili harfler genelde

uzatõlmõştõr. Satõr çizgileri çok barizdir. Harfler ve

satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Sayfa tasarõmõ

düzenlidir. Sayfa genelinde ferah, dinamik bir etki

yakalanmõştõr. Sayfa ortasõndaki altõnla yazõlan

bölüm, görsel zenginliği artõrmõştõr. Resim 2.5.�e




49



Sahifeler 215 mm. uzunluğunda 16 satõrdõr. Tahminen H. IV. (M. X.) yy.da Mõsõr�da



düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Harfler

ve satõrlar arasõ mesafe dengeli, fakat satõr çizgileri

ilk bakõşta belirgin değildir. Keşideler nadiren

kullanõlmõştõr. Yazõ genelinde sakinlik, dinginlik

etkisi vardõr. Resim 2.6.�ya ait bir satõrõn leke




50


Resim 2.7.�deki Mushaf: 33 X 12 cm. ebadõnda 2 cm. kalõnlõğõnda olup, 70

sahifedir. Ceylan derisi üzerine 9 satõr olarak yazõlmõş. Ketebe ve tarih yoktur.

Tahminen M. X. yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Harfler ve satõrlar arasõ mesafe

dengelidir. Yatay çizgili harfler genelde uzatõlmõş,

akõcõ bir üslup sağlanmõştõr. Satõr çizgileri belirgin,

harfler arasõ mesafe dengelidir. Yazõ genelinde

devinim ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Resim


aşağõdadõr.



51



Sahifeler 220 mm. uzunluğunda 9 satõr olarak tahminen H. III.-IV. (M. IX.-X.) yy.da



düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, sayfa

tasarõmõ düzenlidir. Yatay paralel çizgili harfler

çokça uzatõlmõş, olağanüstü bir devinim ve ferahlõk

etkisi yakalanmõştõr. Harfler itinalõ yazõlmõş, disipline

edilmiş enerji hissi verilmiştir. Resim 2.8.�e ait bir




52



Sahifeler kufi ile 200 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak tahminen H. IV. (M. X.) yy. da



düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ düzenli, harfler ve

satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili

harfler uzatõlmõş, yazõya devinim etkisi verilmiştir.

Harfler itinalõ yazõlmõş, az sayõda satõr ve harf

kullanõlarak, sayfada tablo, levha, musîki çağrõşõmõ

yakalanmõştõr. Resim 2.9.�a ait bir satõrõn leke




53



yapraktõr. Sahifeler 140 mm. uzunluğunda 7 satõr olarak tahminen H. IV. (M. X.)



düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok belirgin değildir.

Yatay çizgili harfler genelde uzatõlmõş, akõcõ bir

üslup getirilmiştir. Satõr içindeki üç nokta ve durak

kullanõlmasõ yazõya organik sõcaklõk etkisi

sağlamõştõr. Resim 2.10.�a ait bir satõrõn leke




54

Resim 2.11. K.S. ( Süleymaniye Kütüphanesi. H.A. P. 3 )

Resim 2.11.�deki Mushaf: 280 X 180 mm. ebadõnda, 5 satõr olarak ceylan

derisi üzerine yazõlmõştõr. H. IV. (M. X.) yy.a ait olmasõ muhtemeldir.


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok barizdir. Harfler

ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili

harfler genelde uzatõlmõş, akõcõ bir üslup

getirilmiştir. Harfler itinalõ yazõlmõş, kontrollü bir

güç etkisi verilmiştir. Resim 2.11.�e ait bir satõrõn

leke değerleri analizi aşağõdadõr.



55

Resim 2.12. K.S. (Nuruosmaniye Kütüphanesi 23)

Resim 2.12.�deki Mushaf: Parşömen, 210 X 290 mm. ebadõnda 17 satõr olarak

tahminen H. IV. (M. X.) yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe kõsa tutulmuş,

satõr çizgisi belirsizleşmiştir. Sayfa tasarõmõ

düzenlidir. Yatay çizgili harfler yer yer uzatõlmõştõr.

Sayfa genelinde labirent etkisi göze çarpar. Resim


aşağõdadõr.



56

Resim 2.13. K.S. (TSMK. E.H.211) Şekil 2.13.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.13.�deki Mushaf: Parşömen, 244 X 170 mm. ebadõnda, 258

yapraktõr. Sahifeler 120 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak tahminen H. III.-IV. (M.

IX.-X.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).

Şekil 2.13.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr

çizgileri çok bariz, harflerin dikey çizgileri daha belirgindir. Çizgiler çok düz

değildir. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõda dalgalanma,

titreşim etkisi vardõr. Resim 2.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


57


K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.14.�deki Mushaf: Aharlõ esmer kağõt, 140 X 110 mm. ebadõnda, 70

yapraktõr. Sahifeler 70 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak tahminen H. III.-IV.(M. IX.-

X.) yy.da yazõlmõştõr. Sonunda Ali b. Ebu Talib eli ile hicretin 25. yõlõnda yazõldõğõna

dair kayõt var ise de yazõ itibariyle M. IX.-X. yy.lara ait görünüyor (Karatay, 1962).


çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazla ve harfler bitişiktir. Başlõ gözlü harfler

diyagonal formda yazõlmõştõr. Paralel çizgili harfler arasõ kapalõ, yazõ çok geometrik

formdadõr. Kõrmõzõ mürekkeple harekeler (harflerin seslerini gösteren işaretler)

konulmuştur. Resim 2.14.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


58

Resim 2.15. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6626) Şekil 2.15. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.15.�deki Mushaf: Ceylan derisi, 150x100 mm. ebadõnda 271 varak

65 mm. ince kufi ile 25 satõr olarak, M. X. yy.da yazõlmõştõr. Taraklarõ kõrmõzõ, sure

başlarõ duraklõ, yaldõzlõdõr (Araf 67 -Kamer 16 ayetler).


çizgileri belirgin, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Başlõ gözlü harfler

diyagonal formda yazõlmõştõr. Yatay çizgili harfler yer yer uzatõlmõş, yazõya devinim

etkisi verilmiştir. Yazõ genelinde ferahlõk etkisi vardõr. Satõr içlerinde kullanõlan

duraklar yazõya sõcaklõk katmõştõr. Resim 2.15.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.


59

Resim 2.16. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6758) Şekil.2.16. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.16.�daki Mushaf: Kalõn esmer kağõt kullanõlmõştõr. 260 x 185 mm.

ebadõnda, 16 varaktõr. Harekeler kõrmõzõdõr. 10 satõr olarak Ali bin Şadan Alvazi

tarafõndan H. 361 � M. 971�de yazõlmõştõr.

Şekil 2.16.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr

çizgileri çok bariz, Sayfa ve satõr tasarõmõ çok düzenlidir. Yatay paralel çizgili harfler

uzatõlmõş, olağanüstü bir devinim ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Başlõ gözlü harfler

diyagonal formda yazõlmõştõr. Paralel çizgili harfler arasõ açõk, yazõ genelinde çizgiler

geometrik formdadõr. Yazõ genelinde disipline edilmiş bir devinim etkisi

yakalanmõştõr. Resim 2.16.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


60

Resim 2.17. K.S. (TMSK. H.S. 22) Şekil 2.17. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.17.�deki Mushaf: Parşömen, 300 X 174 mm. ebadõndadõr. Sahifeler

135 mm. uzunluğunda 20 satõrdõr. Ali b. Al-Hüseyin aş-Şaffad eliyle H. 388 (M.

998) de yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


çizgileri çok bariz, harfler arasõ boşluk yoktur. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda

yazõlmõştõr. Sayfada çok nadir keşide kullanõlmõştõr. Harekeler aynõ renk mürekkeple

işaretlenmiştir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yazõda rahat, ferah bir yükseliş-görkem

çağrõşõmõ vardõr. Resim 2.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


61

4.3. XI. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:

Resim 3.1. K.S. (TİEM. 454 )

Resim 3.1.�deki Mushaf: 34 X 24 ebadõnda, 6 cm. kalõnlõğõnda, 638 sayfadõr.

Sahifeler siyah mürekkeple 4 satõr olarak tahminen H.V. (M. XI.) yy.da yazõlmõştõr.


düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ

mesafe fazla iken harfler arasõnda boşluk yoktur.

Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr.

Satõr çizgisinin altõnda kalan çizgiler uzatõlmasõ,

yazõya uçuşuyor etkisi vermiştir. Resim 3.1.�e ait bir

satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr



62



sahifedir. Her sahife siyah mürekkeple 4 satõr olarak yazõlmõştõr. Son sahifede H.383

yõlõnda yazõldõğõna dair not vardõr.



düzenlidir. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda

yazõlmõştõr. Satõrlar arasõ mesafe fazla iken harfler

arasõnda boşluk azdõr. Yazõ genelinde düzenlilik,

hareketlilik etkisi verilmiştir. Resim 3.2.�ye ait bir




63

Resim 3.3. K.S. (TSMK. Y.752) Şekil 3.3. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 3.3.�deki Mushaf: Kalõn esmer kağõt. 335 X 200 mm. ebadõnda, 294

yapraktõr. Sahifeler harekeli kûfi yazõ ile 140 mm. uzunluğunda 20 satõr olarak Ebu

Bekr Abd al-Malik b. Muhamm.ed tarafõndan H.394 (M.1004)yõlõ Zilhiccesinde

istinsah esilmiştir (Karatay, 1962).


çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yatay

çizgili harfler nadiren uzatõlmõş, akõcõlõk ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Resim



64

Resim 3.4. K.S. ( TSMK. E.H. 210) Şekil 3.4. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 3.4.�deki Mushaf: Aharlõ kalõnca kağõt. 295 X 205 mm. ebadõnda 173

yapraktõr. Sahifeler tahminen H. V. (M. XI.) yy. kûfisi ile 170 mm. uzunluğunda 18



çizgileri belirgin olmakla beraber satõrlar arasõ mesafe azdõr. Yatay çizgili harflerde

yer yer keşide kullanõlmasõ, yazõya akõcõ bir üslup getirmiştir. Harflerin satõr

çizgisinin altõndaki kõsõmlarõ oval çizgilerle uzatõlmõştõr. Resim 3.4.�e ait bir satõrõn

leke değerleri analizi aşağõdadõr


65

Resim 3.5. K.S. (TİEM. 555) Şekil 3.5.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 3.5.�deki Mushaf: 19 X 15 cm. ebadõnda 3 cm. kalõnlõğõnda 180

sahifedir. Her sahifesi siyah mürekkeple, 5 satõr olarak harekeli doğu kûfisi ile Irak

veya İran�da yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur. Tahminen M. XI. yy.da yazõlmõştõr.


çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe dengeli, fakat harfler arasõnda boşluk yoktur.

Yatay çizgili harflerde yer yer keşide kullanõlmasõ yazõya devinim katmõştõr. Başlõ

gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõ genelinde çarpõcõ bir denge ve

devinim etkisi vardõr. Resim 3.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


66

4.4. XII. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:

Resim 4.1. K.S. (TSMK. E.H.42 ) Şekil 4.1.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.1.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 197 X 152 mm. ebadõnda, 281

yapraktõr. Sahifeler Selçuk yazõsõ ile 98 mm. uzunluğunda 17 satõrdõr. Ebu Bekir

Ahmed b. Abdullah el-Gaznevi eliyle (M. 1177) de yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


çizgileri çok bariz, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler

genelde uzatõlmõştõr. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Sayfa

genelinde organik bir hareketlilik etkisi vardõr. Resim 4.1.�e ait bir satõrõn leke



67

Resim 4.2. K.S. (TSMK. E.H.3 ) Şekil 4.2.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.2.�deki Mushaf: Aharlõ esmer kağõt, 270 X 170 mm. ebadõnda 254

yapraktõr. Sahifeler kûfi yazõ ile 120 mm. uzunluğunda 25 satõrdõr. Tahminen H. VI.

(M. XII.) yy.da istinsah edilmiştir (Karatay, 1962).

Şekil 4.2.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ

mesafe çok kõsa, harfler arasõ mesafe dengelidir. Başlõ gözlü harfler diyagonal

formda yazõlmõştõr. Sayfada �Allah� kelimeleri yaldõzla ve dik üçgen şeklindedir.

Dikey çizgili harflerde paralellik yoktur. Yazõ genelinde sakin bir devinim hissi

vardõr. Resim 4.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


68

Resim 4.3. K.S. (TSMK. R.10) Şekil 4.3.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.3.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 145 X 110 mm. ebadõnda, 235

yapraktõr. Sahifeler kûfi yazõ ile 85 mm. uzunluğunda 22 satõr olarak, tahminen H.

V.-VI. (M. XI.-XII.) yy.da istinsah edilmiştir (Karatay, 1962).

Şekil 4.3.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Sayfa

tasarõmõ düzenli, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Başlõ gözlü harfler

diyagonal formda yazõlmõştõr. Yatay çizgili harflerde keşide kullanõlmõştõr. Resim



69

Resim 4.4. K.S. (TSMK. E.H. 208) Şekil 4.4.

K.S.nin sayfa düzeni

Resim 4.4.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 255 X 180 mm. ebadõnda 310

yapraktõr. Sahifeler H. V.-VI. (M. XI.-XII.) kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 19 satõr


Şekil 4.4.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Harfler arasõ

mesafe dengeli, fakat satõrlar arasõ mesafe çok kõsadõr. Satõr uzunluklarõ eşit değildir.

Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõ genelinde organik bir devinim

etkisi vardõr. Resim 4.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


70


K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.5.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 250 X 185 mm. ebadõnda 66 yapraktõr.

Sahifeler tahminen H. VI. (M. XII.) yy. Selçuk kûfisi ile 120 mm. uzunluğunda 5



çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler arasõnda boşluk yoktur.

Yatay paralel çizgili harflerde keşide kullanõlmõştõr. Başlõ gözlü harfler diyagonal

formda yazõlmõştõr. Yazõnõn genelinde görsel zenginlik, ihtişam etkisi vardõr. Resim



71


K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.6.�daki Mushaf: Parşömen, 303 X 255 mm. ebadõnda 268 yapraktõr.

Sahifeler kalõn kûfi ile 180 mm. uzunluğunda 7 satõr olarak yazõlmõştõr. Tahminen H.

VI. (M. XII.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).

Şekil 4.6.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Yatay çizgili

harflerde keşide kullanõlmõş, başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Satõr

çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler bitişiktir. Yazõda akõcõ,

güçlü bir zarafet etkisi vardõr. Resim 4.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.


72


Resim 4.7.�deki Mushaf: Kalõn kağõt, 150 X 150 mm. ebadõnda 103 yapraktõr.

Sahifeler tahminen H. VI. (M. XII.). yy. kûfisi ile 100 mm. uzunluğunda 4 satõr



düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler ve

satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili harflerde

keşide kullanõlmõş, başlõ gözlü harfler diyagonal

formda yazõlmõştõr. Sayfa tasarõmõ olarak yazõdan çok,

levha, tablo etkisi vermektedir. Resim 4.7.�ye ait bir




73


K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.8.�deki Mushaf: Parşömen, 315 X 262 mm. ebadõnda, 197 yapraktõr.

Sahifeler mağribi yazõ ile 180 mm. uzunluğunda 25 satõr olarak, Ali b. Şuayb al-

Anşari eliyle Sebte şehrinde H.587 (M.1191) senesinde yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


tasarõmõ düzenli, harfler arasõ mesafe dengelidir. Satõrlar birbirine çok yakõn

tutulmuş, satõr çizgisine dikkat edilmiştir. Yatay çizgili harflerin genelde uzatõlmasõ,

yazõya akõcõ ve ferah bir görünüm kazandõrmõştõr. Duraklarõn altõnla boyanmasõ

görsel zenginliği artõrmõştõr. Resim 4.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.


74

Resim 4.9. K.S. (TSMK. E.H. 219) Şekil 4.9.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.9.�daki Mushaf: 280 x 235 mm. ebadõnda 115 yapraktõr. Sahifeler 9

satõr olarak, H. VI.(M. XII.) yy. mağribi (Endülüs) yazõsõ ile yazõlmõştõr (Karatay,

1962).

Şekil 4.9.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ

mesafe dengelidir ve harfler arasõnda boşluk yoktur. Satõr uzunluklarõ eşit değildir.

Başlõ gözlü harfler oval formda yazõlmõştõr. Yazõ altõnla yazõlmõş siyah mürekkeple

tahrirlenmiştir. Yazõnõn genelinde görsel zenginlik etkili unsurdur. Resim 4.9.�a ait



75

Resim 4.10. K.S. (TMSK. Y.748) Şekil 4.10. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 4.10.�daki Mushaf: Parşömen 260 X 220 mm. ebadõnda, 98 yapraktõr.

Sahifeler harekeli mağribi yazõ ile 150 mm. uzunluğunda 7 satõr olarak yazõlmõştõr.

Üzerinde Hasan Başri (öl. 110-128/29) hattõ yazõyor ise de bunun H. IV. (M. X.)

yy.dan evvel yazõlmõş olmasõ muhtemel değildir (Karatay, 1962).

Şekil 4.10.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Resim 4.9.

la üslup olarak benzerlik gösterir. Burada yazõ siyah mürekkeple yazõlmõştõr. Satõr

uzunluklarõ eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenli, başlõ gözlü harfler oval formda yazõlmõştõr.

Duraklar tezhipli ve belirgindir. Yazõ genelinde sõcak, dinamik bir etki yakalanmõştõr.

Resim 4.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


76

Resim 4.11. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6757) Şekil 4.11.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.11.�deki Mushaf: Esmer kâğõt, 130 x 85 mm. ebadõnda ve 162

varaktõr. 60 mm. ince kûfi ile 29 satõr olarak yazõlmõştõr. H. V. (M. XII) yy.a aittir.

Sure başlarõ sarõ boya ile harekeler kõrmõzõ boya ile yapõlmõştõr.


çizgileri belirsiz, satõrlar arasõ mesafe az, harfler arasõndaki boşluklar gelişigüzeldir.

Yatay çizgili harfler yer yer uzatõlmõştõr. Yazõ genelinde düzensizlik, özensizlik etkisi

vardõr. Resim 4.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


77

4.5. XIII. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:

Resim 5.1. K.S. (İ.Ü. NESK. A6759) Şekil 5.1. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 5.1.�deki Mushaf: Kalõn esmer kâğõt kullanõlmõştõr. 260 x 160 mm.

ebadõnda, 50 varaktõr. Kûfi ile 120 mm. uzunluğunda 19 satõr olarak 1245 tarihinde

yazõlmõştõr.

Şekil 5.1.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir.Satõr çizgileri

çok bariz, satõrlar ve harfler arasõnda mesafe dengelidir. Yatay çizgili harflerde

genelde keşide kullanõlmõştõr. Sayfa tasarõmõ çok düzenli, yazõ itinalõdõr. Yazõ sõcak,

sistemli bir devinim etkisi uyandõrmaktadõr. Resim 5.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri



78

Resim 5.2. K.S. (TSMK. B.5) Şekil 5.2.

Resim 5.2.�deki Mushaf: Esmer kâğõt, 264 X 192 mm. ebadõnda 62 yapraktõr.

Sahifeler kûfi ile 125 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak yazõlmõştõr. Hasan Basri

tarafõndan yazõldõğõ yazsa da H. VII. (M. XIII.) yy.da eski bir nüshadan kopya

edilmiştir (Karatay, 1962).

Şekil 5.2.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir.Satõr çizgileri

çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazla iken harfler arasõnda boşluk yoktur. Satõrda

kullanõlan keşidelerle dikey çizgiler çok uyumludur. Yazõ genelinde görkem, ihtişam,

zenginlik etkisi vardõr. Resim 5.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


79

Resim 5.3. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi H.A.P.1) Şekil 5.3. K.S.nin sayfa düzeni

Resim 5.3.�deki Mushaf: 274 X 198 mm. ebadõndadõr. Sahifeler 17 satõr

olarak, maşrõk kûfisi ile tahminen H. VI. (M. XII.-XIII.) yy.da yazõlmõştõr.


çizgileri belirli, satõrlar yakõn mesafelidir. Harfler arasõnda boşluk yoktur. Başlõ gözlü

harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Keşide kullanõlmamõştõr. Yazõda sakinlik,

dinginlik etkisi ağõrlõklõdõr. Resim 5.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi

aşağõdadõr.


80

Resim 5.4. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6756) Şekil 5.4.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.4.�deki Mushaf: 105x100 mm. ebadõnda 293 varaktõr. 57 mm. ince

mağrip yazõsõ ile 13 satõr olarak İyaz Abd Allah tarafõndan H. 500 (M. 1106-1107)

yõllarõnda yazõldõğõ anlaşõlõyor. Harekeler mavi ve kõrmõzõ işaretlenmiştir. Mõklepli,

kõrmõzõ deri ciltlidir.

Şekil 5.4.�de görüldüğü gibi sayfa kare formda düzenlenmiştir. Satõr çizgileri

belirgin, satõrlar ve harfler arasõndaki mesafeler dengelidir. Harflerin satõr çizgisinin

altõnda kalan kõsõmlarõ oval formda uzatõlmõştõr. Yazõda rasgele bir hareketlilik,

akõşkanlõk etkisi vardõr. Resim 5.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


81

Resim 5.5. K.S. (Beyazõd Kütüphanesi 1)

Resim 5.5.�deki Mushaf: 87 x 88 mm. ebadõnda 92 yapraktõr. 29 satõr olarak

ince kûfi ile tahminen H. VII. (M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr. Kõrmõzõ meşin ciltlidir.

Şekil 5.5.�de görüldüğü gibi sayfa kare formda

düzenlenmiştir. Yazõ çok ince, satõrlar ve harfler

birbirine çok yakõn yazõlmõştõr. Yatay çizgili harflerin

yer yer uzatõlmasõ, yazõya rahatlõk, ferahlõk etkisi

katmõştõr. Kağõt ve yazõ rengi çok sõcak bir etki

uyandõrmaktadõr. Resim 5.5.�e ait bir satõrõn leke

değerleri analizi aşağõdadõr



82


K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.6.�daki Mushaf: Kağõt üzerine, 382 X 280 mm. ebadõnda 209

yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 250 mm. uzunluğunda 18 satõr olarak, tahminen H. VII.

(M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).

Şekil 5.6.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir.Satõr çizgileri

çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazla iken harfler arasõnda boşluk yoktur. Başlõ gözlü

harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Dikey çizgiler çok kõsa tutulmuştur. Resim

5.6.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr


83


K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.7.�deki Mushaf: Esmer kalõnca kâğõt kullanõlmõştõr. 304 X 203 mm.

Ebadõnda, 359 yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 140 mm. uzunluğunda 20 satõrdõr. Osman

b. Yahya b. Muhamm.ed al-Varrak al-Buhari eliyle H. 600 (M. 1204) de yazõlmõştõr

(Karatay, 1962).


tasarõmõ düzenlidir. Satõrlar arasõ mesafe kõsa olmasõna karşõ satõr çizgisi belirgindir.

Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõda disipline bir dinamizm

etkisi vardõr. Resim 5.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


84

Resim 5.8. K.S. (TSMK. Y.751) Şekil 5.8.

K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.8.�deki Mushaf: Aharlõ esmer kağõt kullanõlmõştõr. 245 X 180

ebadõnda 59 yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 125 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak,

tahminen H. VII. (M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr. Selçuklu eseridir (Karatay, 1962).


çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler arasõnda boşluk yoktur.

Yatay ve dikey çizgiler uzatõlmõş, yazõya olağan üstü bir ihtişam, dinamizm etkisi

verilmiştir. Resim 5.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


85


K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.9.�daki Mushaf: Esmer kâğõt kullanõlmõştõr. 330 X 246 ebadõnda 55

yapraktõr. Sahifeler harekeli kûfi ile 145 mm. uzunluğunda 4 satõr olarak, tahminen

H. VI.-VII. (M. XII.-XIII.) yy.da yazõlmõştõr(Karatay, 1962).

Şekil 5.9.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Resim 5.8.le

üslup olarak benzerdir. Satõr çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler

arasõnda boşluk yoktur. Tüm harfler diyagonal formdadõr. Yazõ, sayfa tasarõmõ ve

harflerin geometrisi olarak levha, tablo, intibaõ uyandõrmaktadõr. Resim 5.9.�a ait bir



86


K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.10.�daki Mushaf: Aharlõ esmer vassaleli kağõt. 180 X 130 mm.

ebadõnda 14 yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 54 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak,

tahminen H. VI.-VII. (M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).

Şekil 5.10.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr

çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler arasõnda boşluk yoktur. Tüm

harfler diyagonal formdadõr. Yazõda olağanüstü bir çekicilik, çarpõcõlõk etkisi

yakalanmõştõr. Resim 5.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.


87


K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.11.�deki Mushaf: Parşömen, 233 X 180 mm. ebadõnda, 137

yapraktõr. Sahifeler, güzel mağribi hattõyla 115 mm. uzunluğunda 27 satõr olarak,

Muhammed aş-Şarişi eliyle H.599 (M.1203) senesinde yazõlmõştõr (Karatay, 1962).


tasarõmõ çok düzenli, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler

keşideli kullanõlmõş, olağanüstü bir devinim ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Harfler

genelde oval formda yazõlmõş, yumuşak, sõcak bir görünüm sağlanmõştõr. Resim

5.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr


88

BEŞİNCİ BÖLÜM SAYFA DÜZENİ VE SATIR DİZİLİŞİ KARŞILAŞTIRMALARI

5.1.Sayfa Düzeni Karşõlaştõrmalarõ:

Şekil 1.11. (TSMK. E.H.33) Şekil 3.4. ( TSMK. E.H. 210) M. IX. yy. M. XI. yy.

Şekil 1.20. ( TİEM. 553) Şekil 4.5. (TSMK. R.14) M. IX. yy. M.XII. yy.

Şekil 2.5. (TSMK. E.H. 2) Şekil 5.7. (TSMK. R.1.) M. X. yy. M. XIII. yy.

Şekillerde görüldüğü gibi ilk asõrlarda Mushaflar sayfa tasarõmõ olarak yatay

formdadõr. M. X. yy.dan sonra kare formlar kullanõlmõş, M. XI. yy.dan itibaren

genellikle dikey form tercih edilmiştir.

89

5.2.Satõr Dizilişi Karşõlaştõrmalarõ:

Çizim 1.8. (İ.Ü. NESK. A. 6803) M. IX. yy.

Çizim 2.8. (TSMK. H.S.24) M. X. yy.

Çizim 3.3. (TSMK. Y.752) M. XI. yy.

Çizim 4.2. (TSMK. E.H.3 ) M. XII. yy.

Çizim 5.2. (TSMK. B.5) M. XIII. yy.

Şekillerde görüldüğü gibi satõr dizilişi açõsõndan ilk dönemlerde zaman zaman

görülen düzensizlik M. X. yy.dan itibaren kaybolmuş, daha düzenli bir form

kullanõlmõştõr. Harfler arasõ mesafe zaman içinde azalmõş, XI. yy.dan itibaren harfler

neredeyse bitişik yazõlmõştõr. Başlõ gözlü harflerdeki yuvarlaklõk, M. X. yy.dan

itibaren diyagonal forma dönüşmüştür.

90

ALTINCI BÖLÜM

SONUÇ

6.1. Sonuç:

Bu çalõşmada konu çerçevesinde belirlenen amaçlarõ gerçekleştirmenin

yanõnda, tahmin edilenden daha fazla esere, veriye ulaşõlmõştõr. Kûfi yazõnõn,

incelediğimiz dört yüzyõl boyunca, sayfa biçimi, satõr sistemi ve harflerin formu

olarak hep bir değişim, farklõlaşma içinde olduğu görülmüştür. Bu değişimde

hattatlar, coğrafi bölge, yazõldõğõ zamanda yaygõn olan hayatõ algõlama tarzõ ve daha

pek çok sebep etkili olmuştur. İlginç olan değişimlerin sadece kullanõşlõlõk ve

tasarõmla ilgili oluşudur. Yani yazõ estetik yönden lineer bir artõş sergilememiş,

sanatsal etki olarak ivme kazanmamõştõr. Sadece bir güzellik başka bir güzelliğe

dönüşmüştür. Sayfa 29�daki resim 1.21.�e ve sayfa 84�deki resim 5.8.�e bakõlõrsa

bahsedilen değişim net olarak görülebilir.

Burada Kûfi yazõnõn dört yüzyõllõk zaman içinde, yazõldõğõ şartlar dikkate

alõndõğõnda her dönemde olağanüstü bir seyir izlediği görülebilir. Etkileyici olan

eserlerin sanatsal değerinin görsel çekiciliğinden geliyor olmasõnõn yanõnda,

kelimelerin anlamlarõnõn da değerli olmasõdõr. İletişimsizlikten gelen bir güzellik

olmamasõna rağmen etkisi çok daha çarpõcõdõr. Bu çalõşmada yazõlar sadece görsel

olarak (leke değeri, sayfa düzeni, satõr dizilişi) incelenmiştir. Kelime ve cümlelerin

anlamlarõ ile görsel formlarõnõn karşõlaştõrõlmasõ daha kapsamlõ bir araştõrma

konusudur ve mutlaka yapõlmalõdõr.

Konu belirlenirken bu alanda bir boşluk doldurma düşüncesinden hareket

edilmiş, fakat konu üzerinde araştõrma yapõlõnca, bu tezin, bahsedilen anlamda bir

boşluk doldurmaktan ziyade bu alanda yapõlacak çalõşmalar için bir ön hazõrlõk

olabileceği anlaşõlmõştõr. Zira Kûfi yazõ, estetik değer ve sanatsal etki olarak çok

zengin ve seçkin olmasõnõn yanõnda kutsal-sanat, yazõ-çizgi, görkem-güzellik gibi

kavramlarõn anlaşõlmasõnda harita niteliğindedir. Bu anlamda felsefi arka planõ hayli

yoğun ve derin olduğu kadar, etkileyicidir de.

Son yüzyõlda modern sanat anlayõşõnõn, düşünce ve kavramlarõ resimsel

simgelerle, işaretlerle veya çeşitli objelerle ifade etme çabasõ da bu açõdan anlamlõdõr.

91

Hatta bu durum, yazõnõn yerini bahsedilen simge ve işaretlerin alõp alamayacağõ

sorusuyla tartõşõlmõştõr. Oysa Kûfi yazõ, Kur�an hattõna bakõlarak hangi sorulara

cevap bulunabileceğini veya Kur�an hattõna bakmakla hangi sorularõn çağrõşõm

yapabileceğini gündeme getirmiştir. Zevkle ve hayranlõkla bakõldõğõnda harfler insan

ruhunda pencereler açan metafizik işaretler olmuştur. Evrende gözlemlenen görkem

ve güzellik, zarafetle beraber kufi el yazõsõnda iç içedir.

Bu tezde incelenen Kûfi yazõlar, hat sanatõnõn resme, müziğe yahut harflerin

insan vücuduna olan benzerliğine dair görüşlerin isabetsiz veya eksik olduğunu

düşündürmüştür. Zira genelde hat sanatõ özelde Kûfi yazõ, açõkça ululuğun ve

bildirinin-davetin görünür sunumunu içerir. Bütün diğer sanat yapõtlarõ maddeden

metafiziğe, somuttan soyuta yöneldiğinden görece güzellik içerirler. Oysa Kûfi yazõ

(dolaylõ olarak hat sanatõ) var oluşu itibariyle soyuttan somuta, metafizikten görünüre

doğrudur. Dolayõsõyla nitelik olarak farklõ bir konumdadõr. Bu durumda isabetsiz

bulunan benzetmeleri sadece insan zihninin önce öğrendiğini-anladõğõnõ esas almasõ

alõşkanlõğõna bağlayabiliriz. Öne sürülen benzerlikler sadece kişisel çağrõşõmlar

olarak kabul edilebilir.

Konumuz çerçevesinde sayfa düzeni, satõr dizilişi, leke değerleri açõsõndan

elde edilen sonuçlar kõsaca şöyledir: Beşinci bölümde şekillerle gösterildiği gibi ilk

asõrlarda Mushaflarõn sayfa tasarõmõ olarak yatay, M. X. yy.dan sonra kare ve dikey,

M. XI. yy.dan itibaren genellikle dikey formda yazõldõğõ belirlenmiştir. Harflerin

satõra dizilişi açõsõndan ilk dönemlerdeki düzensizliğin M. X. yy.dan itibaren

kaybolduğu, daha okunaklõ, intizamlõ formlar kullanõldõğõ tespitlenmiştir. Harfler

arasõ mesafenin zaman içinde azaldõğõ, M. XI. yy.dan itibaren harflerin görece daha

yakõn ya da bitişik yazõldõğõ fark edilmiştir. Başlõ gözlü harflerdeki yuvarlaklõğõn, M.

X. yy.dan itibaren diyagonal forma dönüştüğü görülmüştür.

Dikey formun, ululuk ve güzelliği, yatay formun yayõlma ve sözleşmeyi ifade

ettiği düşünülürse, araştõrma bulgularõmõz daha anlamlõ olacaktõr. Yani ilk

yüzyõllarda daha çok davet ve yayõlma öncelikli iken Mushaflar yatay formdadõr.

Daha sonra M. XI. yüzyõldan sonra öncelik, coğrafi genişlemeden ziyade, sosyal ve

ilmi gelişmeler, olmuştur. Bu dönemlerde ekonomik ve sosyal hayatta ivmeli bir

gelişim, zenginlik sağlanmõştõr. Bu yüzyõllarda Mushaflar artõk dikey formda

92

yazõlmaktadõr. Dolayõsõyla insanlarõn genel hayat tarzõnõn, siyasi ve sosyal ilişkilerin,

o döneme ait Mushaflarõ form olarak etkilediği söylenebilir.

Bir başka husus da parşömen veya kâğõdõn yüzey alanõ kullanõmõ ile ilgili

tespittir. M. XI. yy.dan itibaren yazõ yazõlan yüzey alanõ daha ekonomik kullanõlmõş,

kalem ucu inceltilerek sayfalara daha fazla yazõ yazõlmõştõr.

Bu çalõşma ile Kûfi yazõ üslûp ve form açõsõndan incelenmiş, Kûfi yazõnõn

pek çok yönden araştõrõlmasõ gereken geniş-zengin bir konu başlõğõ olduğu fark

edilmiştir. Hat sanatõnõn ortaya çõkõşõ ve niteliği itibariyle özgün bir seyir izlediği

anlaşõlmõştõr. Kûfi yazõnõn sadece görsel olarak incelemesi yapõlõrken bile çekim

alanõ oluşturduğunu, bağõmlõlõk yaptõğõnõ söylemek abartõ olmayacaktõr. Bu konuda

yapõlacak diğer çalõşmalar, hem araştõrma safhasõ hem de sonuçlarõ açõsõndan

heyecan verici olacaktõr.

93

KAYNAKÇA Kitaplar: 1. EL-FARUKÎ, İ.R.-L.L., İslam Kültür Atlasõ, İnkõlâb Yayõnlarõ, İstanbul, 542s., 1999

2. KARATAY, F.E., Topkapõ Sarayõ Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, Topkapõ Sarayõ Müzesi Yayõnlarõ, İstanbul, 620s., 1962

3. LINGS, M., Splendours Of Quran Calligraphy & Illimination, Egypt, 2004

4. OSMANLI ANSİKLOPEDİSİ, �Hat Sanatõ,� Cilt 11, s.19

5. SERİN, M., Hat San�atõmõz, Kubbealtõ Neşriyat, İstanbul, 133s., 1982

6. SERİN, M., Hat Sanatõ ve Meşhur Hattatlar, Kubbealtõ Neşriyat, İstanbul, 327s., 1999.

7. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-Yazõ,� Cilt 3, s. 276

8. YAZIR, M. B., Medeniyet Aleminde Yazõ ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli,

Ankara, 157s., 1972

Makaleler: 1. DÊROCHE, F., �Ecritures Coraniques Anciennes,� Revue des Etudes Islamiques,

XLVIII-2, 1980

94

EKLER

95

Ek.1 ERKEN DÖNEM İSLÂM YAZISININ YAYILMA YOLLARI

Kaynak: SERİN, M., �Hat Sanatõ ve Meşhur Hattatlar�, İstanbul, 1999, s.42

96

Ek-2. ARAP ALFABESİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ

Kaynak: TDV İslam Ansiklopedisi, cilt3, s.277

97

Ek-3. HARFLERİN KÛFİ FORMLARI

ات,ب

ح,ج

ذ,د ز ,ر

ش س

ض,ص

ظ,ط ع

ف ق ك

ل م ن

ه

و

ال ى

98

ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler: Adõ ve Soyadõ: Fatih CAM

Doğum Yeri: Yozgat

Doğum Yõlõ: 1974

Medeni Hali: Evli Eğitim Durumu: Lise: 1989� 1992 / Yozgat Lisesi.

Lisans: 1992�1996 / Selçuk Ün. Fen-Ed. Fak. Fizik Bölümü

Yüksek Lisans: 2003�2005 / S.D.Ü. Güzel Sanatlar Fak./ Gel. Türk El San. Anasanat Dalõ Yabancõ Dil ve Düzeyi: 1.İngilizce / D (62)

İş Deneyimi: 1996 � 2005 M.E.B. (Fizik Öğretmenliği)

KÛFİ YAZININ IX. Œ XIII. YÜZYILLARDA ÜSLÛP VE FORM...

Documents

Transcript of KÛFİ YAZININ IX. Œ XIII. YÜZYILLARDA ÜSLÛP VE FORM...