EBRU  SANATI  VE  SU  FALLARIYLA  İLİŞKİSİ  

Köksal  ÇİFTÇİ*  “Tektanrılı  Dinlerde  Resim  ve  Heykel  Sorunu”  kitabının  yazarı    

Giriş  

Ebrunun  başlangıcına  ilişkin  elimizdeki  varsayımsal  öyküler  şöyledir:  

700’lü  yıllarda  Çin’de,  Liu-­‐Şa-­‐Şien  adı  altında  ebru  yapılmaktaymış.  

1100’li  yıllarda  Japon  Sumi  ressamlarının  fırçalarını  yıkadıkları  su  yüzeyindeki  boya  kalıntılarına  “Suminagaşi”  denmiş.  Japonya’daki  bir  başka  ebru  çeşidinin  adı  da  Beninagaşi.  

1500’lerde  yaşamış  Mir  Muhammed  Tâhir  adlı  Hintli  bir  ebrucu  olduğunu  biliyoruz.1  

1550’deyse  Gürcü  Malik-­‐i  Deylemi,  yazısının  zeminine  ebru  koymuş.  

İlk  yıllarda  bizde  ebru,  kitap  ciltlerinin  ön  kapaklarında  kullanılmış,  adına  da  “çehâr-­‐gûşe”  denilmiş.  Üzerlerine  ezilmiş  varak  altın  serpilenlere  “zere  şani-­‐ebrû”,  dış  sınırlarına  altın  varak  kontur  çekilen  Hatip  Ebrusu’na  da  “tahrir-­‐i  ebrû”  adı  verilmiş.2    

Zamanla  ebru,  hat  sanatının  da  önemli  bir  ögesi  olmayı  başarmış.  

Günümüzde  ebru,  her  iki  alana  verdiği  hizmeti  sürdürmektedir.  

Önemli  gelişme,  ebru  sanatının  artık  diğer  sanatlara  gereksinim  duymadan  kendi  kimliği  ile  izleyici  karşısına  çıkabiliyor,  resim  sanatıyla  eş  tutuluyor  olmasıdır.    

Tarihçeye  dönersek,  Eski  Türklere  ait  Orta  Asya’daki  ebru  üretiminin  su  yüzeyinde  yüzdürülen  sığır  ödü  karıştırılmış  boyaların  kendiliğinden  gelişigüzel  şekillenmesi  yönteminden  ibaret  olduğu  anlaşılıyor.  Günümüzde  üretilen  battal,  buna  örnek  oluşturabilir.  

Hatip  Mehmet  Efendi’nin  1750’li  yıllarda  su  üstündeki  iç  içe  halkalar  şeklinde  bırakılmış  boyalara  müdahalesi  ile  -­‐ki  Japonların  Suminagaşi  tekniğiyle  fazlaca  benzerlik  içerir-­‐  bu  yöntem,  kısmen  de  olsa  sanat    tekniği  kimliği  kazandı.    

Peki  biliyor  muyuz,  ebrunun  Hatip’ten  önceki  bize  ait  öyküsü  nedir?  

Bize  ait  öykü,  eğer  varsa,  Hint,  Çin  ve  Japonya  öyküsünden  daha  eski  olmalıdır.  Çünkü  Şamanizm’in;  Şintoizm,  Budizm  ve  Fars  dinlerinden  binlerce  yıl  daha  eski  olduğu  bilinir.    

Örneğin  Mircea  Eliade    Şamanizm  kitabında  şu  bilgilere  yer  verir:  

“Charles  Haguenauer  ..önemli  çalışmasında,  ...Japon  şamanizminin  köklerinden  bahsetmemekle  birlikte  ..Altay  şamanizmine  benzer  yanlarını  ortaya  koyan  birçok  olgu  sayıyor:  ‘...Japon  büyücüsünün  kullandığı  aletler  de  kıtadaki  (Altaylı/kç)  meslektaşlarınınkilerle  aynıydı:  davul,  çıngıraklar,  ayna,  katana  (Altay  kılıcı)’”.3  

Su  ise  tüm  dünya  şamanlarının  en  kutsal  varlığıdır  ve  ebru  da  su  üstünde  yapılır.  

Veriler  bizi,  bu  su  sanatının  Maveraünnehir  doğumlu  olduğu  sonucuna  götürüyor.    

                                                                                                               1  Derman,  M.  Uğur;  Osmanlı  Ansiklopedisi.  C.11,  s  189,  Yeni  Türkiye  Yayınları,  1999  2  Derman,  M.  Uğur;  Türk  Sanatında  Ebru,  s  7,  Akbank,  1976  3  Eliade,  Mircea;  Şamanizm,  s  505-­‐506,  İmge  Yayınevi,  1999  

Maveraünnehir’e  sığınmış  Çinli,  Japon,  Hintli,  Fars  rahiplerinin  diğer  ritüellerle  birlikte  bu  sanatı  da  Altaylardan  ülkelerine  aktarmış  olmaları  ihtimal  dahilindedir.    

Yol  almak  için  gelin,  işe,  insanların  su  ile  ilişkisine  bakmakla  başlayalım.  

1  İslam  Öncesİ  Türk  Toplumlarının  Su  ve  Fal  Kültürü  

Eski  şaman  inançlı  toplumlar  için  “su  mukaddestir/kutsaldır.”4  

Bu  toplumlar,  nehirleri  yeryüzünün  damarları,  sularını  da  doğanın  kanı  olarak  görürler.  Su,  tüm  canlılar  gibi  bir  canlıdır  ve  ruhu  vardır.  Dolayısıyla  şamanların  insan-­‐su  ilişkisi  her  an  ritüel  düzeyindedir.    

Öteki  toplumlar  -­‐hatta  bazı  çağdaş  olanları-­‐  için  de  durum  aynıdır.  

Örneğin,  Tanrı  dünyayı  Nuh  Tufanı  ile  yeniden  tasarlamıştır.  Hıristiyanlar  doğan  çocuklarını  suyla  vaftiz  eder,  İslam’da  Zemzem  Kuyusu’nun  suyu  kutsaldır,  Hintliler  kitleler  halinde  Ganj  Nehri’ne  girer,  arınırlar...  

Kısacası  su,  eski  -­‐  yeni,  tüm  insanlık  için  bir  kült  sorunudur.  

İnsanlar  geleceği  öğrenmek  için  bu  kutsal  nesneye  sıkça  başvurmuş,  bundan  da  su  esaslı  fallar  doğmuştur.  Biz  ebrunun,  suya  renkli  toprak  atma  fal  tekniğinin  kağıda  alınmış,  sanata  dönüştürülmüş  bir  sonucu  olduğuna  inanmaktayız.  

a  İslam  Öncesi  Türk  Toplumlarının  Su  Kültürü  

Hemen  her  şamanizm  kaynağı,  Ülgen  Tanrı’nın,  yerküreyi  ve  tüm  canlıları  okyanustan  yarattığını,  bu  nedenle  tüm  su  kaynaklarının  kutsal  olduğunu  söyler.  

Abdulkadir  İnan’ın  W.  Radloff’tan  aktardığı  şu  örnek,  iddiaları  onaylar  gibidir:  

“Evvelce  ancak  su  vardı;  yer,  gök,  ay  ve  güneş  yoktu.  Tanrı  (Kuday)  ile  bir  ‘kişi’  vardı.  ..Tanrı  ‘kişi’ye:  ‘suya  dal,  oradan  toprak  çıkar’  dedi.  Kişi  suyun  dibinden  toprak  çıkarıp  tanrıya  verdi.  Tanrı  bu  toprağı  suyun  üzerine  atarak  ‘yer  olsun  (yer  bitsün)!’  dedi.  ”5  

Bu  nedenle  Türk  şaman  toplumlar  suyu  kutsamış,  günlük  yaşamlarını  da  bu  tasarıma  göre  organize  etmişlerdir.    

İşte  buna  destek  veren  birkaç  örnek:  

İbn  Fazlan  Seyahatnamesi  notlar  bölümü,  Ramazan  Şeşen:  

“Eski  Oğuzlarda,  Cücenlerde  ve  Moğollarda  su  tabu  idi.  Onu  kirletmemek  gerekirdi.”6  

Bu  tasarımın  genelde  şaman  inançlı  toplumları  için  geçerli  olduğunu  söylemeliyiz.    

Altın  Dal  adlı  eserinde  James  G.  Frazer  şu  bilgileri  verir:  

“Rusya’da  Kursk  Devleti’nde,  yağmura  çok  gereksinim  olduğunda,  kadınlar  oradan  geçen  bir  yabancıyı  yakalayıp  nehre  atarlar,  ya  da  baştan  aşağı  ıslatırlar.”                                                                                                                  4  Yörükan,  Yusuf  Ziya;  Müslümanlıktan  Evvel  Türk  Dinleri  Şamanizm,  s  64,  Yol  Yayınları,  2005  5  İnan,  Abdülkadir,  Tarihte  ve  Bugün  Şamanizm,  s  14/15,  Türk  Tarih  Kurumu,  2000  6  Şeşen,  Ramazan,  İbn  Fazlan  Seyahatnamesi  notlar  bölümü,  s  113,  Bedir  Yayınevi,  1975  

Tarih-­‐i  Cihan  Güşa,  Ata  Melik  Cüveyni:  

“Moğol  Yasası  ve  adetlerine  göre  bahar  ve  yaz  mevsimlerinde  gündüz  suya  girmek,  eli  nehirde  yıkamak,  bakır  ve  gümüş  kaplara  su  almak  ve  yıkanan  çamaşırları  ağaca  sermek  günah  ve  uğursuz  sayılırdı.  (s196)”7  

Görüldüğü  gibi  şaman  toplumlar  için  su,  bir  kült  sorunudur,  kutsaldır.    

Bu  nedenle  biz,  ebrunun    kökenini  bu  kültte  ve  bu  külte  bağlı  su  falında  aramak  gerektiği  inancındayız.    

b  İslam  Öncesi  Türk  Toplumlarının  Fal  Kültürü  

Ebru  sanatını  Anadolu’ya  taşıyanların  Özbekler  olduğunu  varsaydığımızdan,  İslam  öncesi  toplumlardan  ağırlıklı  olarak  kastımız  da  haliyle  Maveraünnehir’de  yaşamış  olan  Türk  toplumlarıdır.  Bu  nedenledir  ki  kaynaklardan  aktarımımız  da  bu  paralelde  olacaktır.    

İşte  o  dönemi  anlatan  bilgilerden  birkaçı:  

Tarihte  ve  Bugün  Şamanizm,  A.  İnan:  

“Falcılık  şamanizmin  başlıca  unsurlarından  biridir.    

“Falcılar  fal  açmak  için  kullandıkları  nesneye  göre  muhtelif  ad  alırlar.  Hayvanların  kürek  kemiğine  bakıp  geleceği  keşfedenlere  ‘yağrıncı’  koyun  tezekleriyle  fal  açanlar  ‘kumalakçı’,  muhtelif  şeylerden  manalar  çıkaran  falcılara  ‘ırımçı’  denir.”  

“Türk  göçebeleri  arasında  aşık  kemiği  ile  fal  açmak  adeti  vardır.”8  

İslam  Ansiklopedisi,  Şaman  maddesi,  S.  Buluç:  

“Altaylılara  göre  yada  taşı  sayesinde  havayı  istenilen  şekilde  değiştirmek  mümkündür.”9  

Divanü  Lügat-­‐it-­‐Türk,  Kaşgarlı  Mahmut:  

“Yatçı  yatladı:  Şaman  yada  taşı  ile  afsun  yaptı.”10  

2  Müslümanlarda  Su  ve  Fal  Kültürü  

İlginç  olanın,  İslam’ın  ana  tasarımında  fal  ve  benzeri  etkinliklerin  açık  bir  dille  yasak  edilmesine  karşın,  Peygamber  sonrası  müslüman  toplumların  Kur’an  falı  dahil,  tüm  fal  bakma  kültürünü  bir  disiplin  haline  getirmiş  olmalarıdır.  

a  Müslümanlarda  Su  Kültürü  

>  Kur’an’da  Su:  

Su,  şaman  toplumlarda  olduğu  gibi  müslüman  toplumlarca  da  kutsal  denecek  düzeyde  saygın  bir  nesnedir.  Kur’an,  bu  konuyla  ilgili  pek  çok  ayet  içerir;  işte  birkaçı:                                                                                                                  7  Ata  Melik  Cüveyni,  Tarih-­‐i  Cihan  Güşa,  s  197,  Kültür  Bakanlığı,  1999  8  İnan,  Abdülkadir,  Tarihte  ve  Bugün  Şamanizm,  s  151/156,  Türk  Tarih  Kurumu,  2000  9  Buluç,  Sadettin,  İslam  Ansiklopedisi,  Şaman  Maddesi,  c  11,  s  327,  MEB,1979  10  Kaşgarlı  Mahmut,  Divanü  Lügat-­‐it-­‐Türk  Tercümesi,  çev.  B.  Atalay,  Türk  Dil  Kurumu,  c  3,  s  307/308,  1985  

•  Nur  Suresi,  45.  Ayet:  

“Allah,  tüm  canlıları  sudan  yarattı.”11  

•  Furkan  suresi,  54.  Ayet:  

“Sudan  bir  insan  yaratıp,  onu  nesep  ve  sıhriyet  akrabalıkları  halinde  oluşturan  O’dur.”12  

•  Maide  Suresi,  6.  Ayet:  

“Ey  iman  sahipleri!  Namaza  duracağınız  zaman  yüzlerinizi  ve  dirseklere  kadar  ellerinizi  yıkayın;  başlarınızı  meshedin  ve  topuklara  kadar  ayaklarınızı  meshedin  /  yıkayın.  Eğer  cünüpseniz  iyice  temizlenin.”13  

>  Hadislerde  Su:  

Hadislerde  de  su  bahsi,  Kur’an’la  paralellik  gösterir,  diğer  bir  deyişle  su,  İslam’da,  kutsaliyet  özellikleri  taşır.  İşte  önemli  iki  hadis  örneği:  

•  Tirmizi’nin,  Hud  Suresi’nin  tefsiri  için  kullandığı  3109  numaralı  hadisi  şöyle:  

“Ebû  Rezîn  (r.a.)’den  rivâyete  göre:    

“Ey  Allah’ın  Rasûlü,  dedim.  Allah  mahlukatını  yaratmadan  önce  nerede  idi?    

“Rasûlullah  (s.a.v.)  şöyle  buyurdu:    

“Altında  ve  üstünde  hava  bulunmayan,  bizce  meçhul  ve  karanlık  bir  yerdeydi.  Arşını  su  üzerinde  yaratmıştı.”  (İbn  Mâce,  Mukaddime:  19)”14  

•  Buhari’nin  1317  numaralı  rivayeti  de  şöyle:  

“İmrân  bin  Husayn  (ra)'dan:  

"(Ezelde)  Allah  vardı;  ve  Allah’dan  başka  bir  şey  yoktu.  Ve  Allah’ın  arşı  su  üzerinde  bulunuyordu.  Sonra  Allah  (levhde)  kainatın  tamamını  takdir  ve  tesbit  etti.'15  

Kamil  Miras  bu  hadisin  şerhinde  şu  ayrıntıya  dikkat  çekiyor:  

“Hadiste  arş  su  üzerinde  idi,  denildiğine  göre,  ilk  mahluk  su  olmak  icab  eder.”  

Görüldüğü  gibi  İslam  tasarımına  göre  Allah  kendi  varlığından  sonra  ilk  varlık  olarak  suyu,  sudan  da  insanlar  dahil  tüm  canlıları  yaratmış.  Bu  nedenle  suyun  İslam  inanlıları  gözündeki  kutsaliyeti  tartışılmazdır.  

b  Müslümanlarda  Fal  Kültürü  

>  Kur’an’da  Fal:  

                                                                                                               11  Öztürk,  Yaşar  Nuri,  Kur’an-­‐ı  Kerim  Meali,  Nur  Suresi,  45.  Ayet,  s  324,  Hürriyet,  1994  12  Öztürk,  Yaşar  Nuri,  Kur’an-­‐ı  Kerim  Meali,  Furkan  Suresi,  54.  Ayet,    s  331,  Hürriyet,  1994  13  Öztürk,  Yaşar  Nuri,  Kur’an-­‐ı  Kerim  Meali,  Maide  Suresi,  6.  Ayet,  s  106,  Hürriyet,  1994  14  http://www.enfal.de/tirmizi/53.htm  15  Buhari,  Sahih-­‐i  Buhari  Muhtasarı  Tecrid-­‐i  Sarih  Tercemesi,  c  9,  s  6-­‐7,  1317.  hadis,  Diyanet,  1987  

Yukarıda  söyledik,  İslam  din  tasarımı  kapsamında  Kur’an,  fal  ve  türevi  olguları  kesinlikle  reddetmektedir.  İşte  konuyla  ilgili  birkaç  ayet:  

•  Neml  suresi,  65.  ayet:  

“De  ki:  ‘Göklerde  ve  yerde,  Allah’tan  başka  hiç  kimse  gaybı  bilemez.”16  

•  En’am  Suresi,  50.  Ayet:  

"De  ki:  Size  'Allah'ın  hazineleri  elimdedir  demiyorum,  gaybı  da  bilmiyorum..."17    

•  A’raf  suresi,  187-­‐188.  ayet:  

“De  ki:  ..eğer  gaybı  bilseydim,  elbette  daha  çok  hayır  yapardım.”18  

>  Hadislerde  Fal:  

Hadislerde  fal  ve  türevi  konular,  Kur’an’a  uyum  gösterir  niteliktedir.  İşte  çeşitli  rivayetçilerin  bize  ulaştırdığı  birkaç  örnek:  

•  Müslim’de  şu  rivayet  yer  alır:  

“Bize  Yahya  ..Saffiye’den  ..tahdis  etti  ki,  Peygamber  (S)  şöyle  buyurmuştur:  ‘Her  kim  Arraf  (kahin)  denilen  bir  falcıya  gider  de  ona  bir  şey  sorarsa,  bu  şahıs  için  kırk  gecenin  namazı  kabul  olunmaz.’”19    

•  Müslim’den  başka  rivayet:  

“Aişe  (R)  şöyle  dedi:  ‘Bir  takım  insanlar  Resulullah’a  kahinlerin  mahiyetinden  sordular.  Resulullah  (S):  ‘Onlar  hiçbir  şey  değillerdir’  buyurdu.”20  

•  Ebu  Davud’un  Sünen’inin  3904  numaralı  hadisinde  de  şu  bilgi  vardır:  

“Ebû  Hureyre  (r.a)'den  rivayet  olunduğuna  göre;  Rasûlullah  (sa)  şöyle  buyurmuştur:  Kim  bir  kâhine  giderse  ..ve  onun  söylediğini  tasdik  ederse  ..o  kimse  Allah'ın  Muhammed'e  indirdiği  (dinin  dairesi)nden  dışarı  çıkmıştır."21  

Fal  konusunda  hadis  derleyicileri  ağız  birliği  etmiş  gibidirler.  

Fal,  hem  Kur’an’da,  hem  de  hadislerde  yasak  ve  haram.  

Peki  İslam  inanlıları  bu  katı  yasağa  uymuşlar  mıdır?  

c  Genelde  İslam  Kültüründe  Fal:  

Görülen  o  ki,  İslam’da  fal,  başına  buyruk  bir  yol  izlemiş  ve  deyim  yerindeyse  kendine  özgü  bir  bilim  dalı  yaratmıştır.    

                                                                                                               16  Öztürk,  Yaşar  Nuri,  Kur’an-­‐ı  Kerim  Meali,  Neml  Suresi,  65.  Ayet,  s  349,  Hürriyet,  1994  17  Diyanet  Kurul,  Kur’an-­‐ı  Kerim  ve  Açıklamalı  Meali,  En’am  Suresi,  50.  Ayet,  s  132,  Diyanet,,  2010  18  Öztürk,  Yaşar  Nuri,  Kur’an-­‐ı  Kerim  Meali,  A’raf  Suresi,  187-­‐188.  Ayet,  s  162,  Hürriyet,  1994.                  Ayrıca:  Maide  Suresi,  3.  ve  90.  Ayetleri,  Felak  Suresi,  4.  Ayeti  19  Müslim,  Sahih-­‐i  Müslim  ve  Tercemesi,  c  7,  Kitabu’s-­‐Selam,  125  (2230).  hadis,  s  95,  İrfan  Yayıncılık,  2003  20  Müslim,  Sahih-­‐i  Müslim  ve  Tercemesi,  c  7,  Kitabu’s-­‐Selam,  123.  hadis,  s  92,  İrfan  Yayıncılık,  2003  21  Ebu  Davud,  Sünen,  Tıp,  27.  bölüm,  21.  fasıl,  http://www.enfal.de/ebudavud  

Gelişmenin  ipuçlarını  İsmail  Hikmet  Ertaylan  şöyle  özetlemektedir:  

“  İslamdan  evvel,  Cahilliye  Arabları  indinde  falın  büyük  kıymeti  vardı.  ..İslamın  zuhuru  üzerine  bu  ilim  ölmedi.  Bazı  nevileri  İslamlıkça  haram  sayılmış  olmasına  rağmen  İslamlar  arasında  yaşayıp  gitmiş  olduğu  gibi,  bazı  nevileri  de  İslami  bir  şekle  bürünerek  hususi  bir  yer  ve  değer  kazanmıştır.”22  

 “İrafet,  su  ile  dolu  bir  kaba  veya  kurs-­‐ı  afıtaba,  billur  gibi  parlak  ve  berrak  şeylere  bakılarak  gaibi  görmek  falıdır.”23  

Su  kökenli  kurşun  dökme,  kahve  ve  çaya  bakma  falları  da  -­‐ki  çoğunun  şaman  kökenli  olduğu  anlaşılıyor-­‐  müslümanların  fal  kültürü  arasında  önemli  yer  işgal  eder.  

Kur’an’a  ve  hadislere  aykırılık  içerse  da  fal,  İslam  kültüründe  bir  gerçekliktir  ve  öyle  görülüyor  ki  bu  gerçeklik,  bir  şaman  sanatı  olan  ebrunun  İslam  sanatı  olarak  içselleştirilmesinde  ciddiye  alınır  bir  etken  olmuştur.  

3  Müslüman  Türklerde  Su  ve  Fal  Kültürü  

Çocukluğumuzdan  beri  biliriz,  Hızır  ve  İlyas  bir  su  kıyısında  buluşacaktır.  

Ayrıca  ninelerimizin,  dağlardan,  tepelerden,  kaya  çatlaklarından  akan  suların  sahipli  ve  kutsal  olduğunu  sık  sık  yinelediği  hâlâ  belleklerimizdedir.    

Yaşlılar  bugün  bile  bir  bardak  su  veren  insana  ‘Su  gibi  aziz  ol!’  derler.  

Bu,  suyun  günümüz  Anadolu  Müslüman  Türk  topluluklarında  hâlâ  kutsal  olduğunu  gösterir.  Ebru  sanatını  böylesine  sevişimiz,  belki  de  bundandır.  

a  Müslüman  Türklerde  Su  Kültürü  

Birkaç  örnek  aktaralım:  

Dede  Korkut  Oğuznameleri:  

“Kazan’ın  önine  bir  su  geldi.  Kazan  eydür:  ‘Su  Hak  dizdarın  (Allah’ın  yüzünü)  görmişdür,  ben  bu  suyıla  haberleşeyim’  dedi.”24  

Türk  Kozmolojisine  Giriş,  Emel  Esin:  

“Merhum  Prof.  Zeki  Velidi  Togan’dan  duyduğuma  göre,  ilk  evliliğinde  Etil  kıyısında  gerdek  kurmuşken,  hanımı  ‘su  igesine’,  diye  ırmağa  bir  ipek  mendil  atmıştı.”25  

Türklerin  ve  Moğolların  Eski  Dini’nde  Jean-­‐Paul  Roux:  

“Aralarında  yaşayarak  inceleme  yaptığım  heteredoks  Tahtacılarda,  ‘suya  tükürmek  ve  suya  küçük  su  dökmek’  yasak  olduğu  gibi,  yine  onlarla  temas  ede  ede  öğrendiğim  üzere,  daha    

 

                                                                                                               22  Ertaylan,  İsmail  Hikmet,  Falname,  s  1,  Sucuoğlu  Matbaası,  1951  23  Ertaylan,  İsmail  Hikmet,  Falname,  s  3,  Sucuoğlu  Matbaası,  1951  24  Dede  Korkut  Oğuznameleri,  S.  Tezcan-­‐H. Boeschoten,  Salur  Kazan,  s  54,  Yapı  Kredi  Yayınları,  2001  25  Esin,  Emel,  Türk  Kozmolojisine  Giriş,  s  87,  Kabalcı  Yayınevi,  2001  

birçok  şeyin  yapılması  yasaklanmıştır.”26  

b  Müslüman  Türklerde  Fal  Kültürü  

>  İnanç  Düzeyinde  Fal  

Fal  konusunda  Müslüman  Türkler,  İslam  inanlı  diğer  kavimlerden  ve  özellikle  şaman  inanlı  topluluklardan  farklılaşmış,  özgün  yapıya  sahip  değildirler.    

İşte  birkaç  örnek:  

Tarihte  ve  Bugün  Şamanizm,  A.  İnan:  

“Anadolu’nun  bazı  yerlerinde  kürek  kemiği  falı  son  zamanlara  kadar  malumdu.”27  

Ayşe  Duvarcı,  günümüz  Türkiye  Müslümanlarının  fal  çeşitlerini  şöyle  sıralıyor:  

Bakla  Falı,  Kahve  Falı,  İskambil  Falı,  El  Falı,  Tesbih  Falı,  Ayna  Falı,  Rüya  falı,  Su  Falı,  Papatya  Falı,  Numara  Falı,  Çay  Falı,  Taş  Falı,  Bulut  Falı,  Yazı  Falı,  Tuz  Falı,  Fanili  Fallar,  Parmak  Döndürme  Falı,  Bilgisayar  Falı...28  

Duvarcı’nın  su  esaslı  fallar  listesine  Kahve  Falı,  Çay  Falı  ve  Kurşun  Dökme  Falını  da  eklememiz  gerekmektedir.  

>  Uygulama  Düzeyinde  Su  Falı  

Birkaç  örnek  verelim:  

Sedat  Veyis  Örnek:  

“Falcı,  bakır  bir  kaba  su  doldurur,  bunun  içine  bakarak  tutulan  niyete  göre,  gördüklerini  anlatmaya  başlar.”29  

Tekirdağ  yöresinde  de,  bebeğin  cinsiyetini  bilebilmek  için  bir  bardak  suya  süt  damlatılır,  eğer  süt  suyun  üzerinde  kalırsa  kız,  dibine  çökerse  erkek  olacağına  inanılır.  

A.  Duvarcı  Taş  Falını  açarken  şu  ayrıntıya  yer  verir:  

“Mekke’den  gelen  sarımtrak  bir  kireç  taşını  ufalayıp  su  içinde  eriterek,  meydana  gelen  bulanık  suya  da  fal  maksadıyla  bakılır.”30  

Günümüz  Anadolu  insanının  gereksinimini  karşılamak  için  yazılıp  piyasaya  sürülmüş  onlarca  fal  kitabına  örnek  oluşturması  açısından  Safinaz  Yalçın’ın  Kahve,  Çay,  Su  Falı  adlı  çalışmasının  Su  Falı  bölümündeki  açıklamasını  aktaralım:  

“Su  falının  birkaç  çeşidi  vardır.  Herkesin  uygulayabileceği  su  falı  şudur:  Bir  tas  su  ya  da  bir  bardak  su  doldurulur.  -­‐Suyu,  falına  bakılacak  kimsenin  doldurması  şarttır.-­‐  Sonra  sessiz,  sakin  ve  fazla  ışık  olmayan  bir  yerde  oturulur.  Niyet  edilir.  Mesela,  ‘İşe  gireceksem,  suyun  içinde  ay  

                                                                                                               26  Roux,  Jean-­‐Paul,  Türklerin  ve  Moğolların  Eski  Dini,  s  110,  İşaret  Yayınları,  1998  27  İnan,  Abdülkadir,  Tarihte  ve  Bugün  Şamanizm,  s  165,  Türk  Tarih  Kurumu,  2000  28  Duvarcı,  Ayşe,  Türkiye’de  Falcılık  Geleneği  İle  Bu  Konuda  İki  Eser,  s  33-­‐47,  Kültür  Bakanlığı,  1993  29  Örnek,  Sedat  Veyis,  Sıvas  ve  Çevresinde  Hayatın  Çeşitli  Safhalarıyla  İlgili  Batıl  İnançların  Etnolojik  Etkisi,  s  31,                  Ankara  Üniversitesi  Basımevi,  1966  

30  Duvarcı,  Ayşe,  Türkiye’de  Falcılık  Geleneği  ile  Bu  Konuda  İki  Eser,  s  39,  Kültür  Bakanlığı,  1993  

doğsun!’  denir.  Sonra,  dikkatle  -­‐mümkün  olduğu  kadar  göz  kırpmadan-­‐  suyun  içine  bakılır.  Bir  süre  sonra,  suyun  içinde  şekiller  belirir.”31  

Sonuç  Olarak  En  eski  ebru  örneği  Çin’de  bulunmuş.  Bundan,  “Ebru  Çin  sanatıdır”  sonucu  çıkar.  

Peki  bununla  gerçeğe  ulaşmış  olur  muyuz?  Elbette  hayır!  

Yukarıda  da  andık,  Eliade  ve  benzer  din  tarihi  bilginleri  Çin,  Hint  ve  Japon  din  tasarımlarının  ve  ritüellerinin  Altay  Şaman  tasarım  ve  ritüelleriyle  aynılık  gösterdiğini,  ama  Şamanizm’in  o  ülke  dinlerinden  çok  daha  eski  tarihli  olduğunu  söylüyorlar.    

Bundan;  Çinli,  Hintli  ve  Japon  sığınmacıların,  diğer  ritüellerle  birlikte  şaman  ritüel  ögesi  olan  ebruyu  da  Altay  ve  Orta  Asya  halklarından  alarak  ülkelerine  taşıdıkları  sonucu  çıkar.  

Bilinir,  o  dönem  sanatları  dini  esaslara  dayanmaktaydı  ve  sanat  eserlerinin  toplumların  dinsel  inancına  hizmet  etme  zorunluluğu  temel  kıstastı.  

Örneğin  Antik  Yunan  sanatçıları,  heykellerinin  konusunu  tamamen  Panteon’u  oluşturan  kutsallardan  alırlardı.  Antik  Roma  resim  ve  heykelleri  esas  olarak  tanrıların  öykülerini,  Katakomp  resim,  heykel  ve  minyatürleri  ise  Hıristiyan  din  şehitlerinin  dramını  anlatır.  Öte  yandan  Uygur  ve  Tibet  bölgesindeki  Kuça,  Kızıl,  Tunhuan  ve  Bezeklik  mağaralarında  bize  dek  ulaşmış  olan  duvar  fresklerinin  tamamına  yakını  da  dinsel  öykülerden  oluşur.  

Bunların  -­‐Rönesans  hariç-­‐  hemen  hepsi  700’lü  yıllardan  eski  tarihlidir  ve  görülen  odur  ki  dönem  sanatçılarının  din  dışı  sanat  üretmesi  pek  olanaklı  değildir.  

Ebruyu  İslam  sanatı  sayma  gayretimizin  altında  yatan,  bu  gerçekliktir.  

Gözleyiniz  lütfen,  göreceksiniz  ki  çağdaşımız  pek  çok  genç  ebrucu  bu  sanatı  bir  dinsel  ritüel  moduna  girerek  üretmektedir.    

Yukarıda  aktarılan  verilerden  çıkan  sonuca  göre  ebru  ,  Orta  Asya  su  falı  kökenlidir  ve  fal  kültürü  tüm  din  inanlılarının  ortak  paydası  olduğundan  zorlanmadan  Çin,  Japon,  Hint  ve  Fars  ülke  kültürlerine  aktarılmıştır.  *  Durumun,  bu  söylediklerimizin  tam  tersiymiş  gibi  görünmesinin  tarihsel  nedenleri  şunlar  olabilir:  

Narşahi,  İbnü’l  Esir  ve  Taberi  gibi  ünlü  tarihçilerin  verdiği  haberlere  göre  700’lü  yılların  başında  Arap  Emevi  fatihleri,  Kuteybe  bin  Müslim  komutasında  Ceyhun  Nehri’ni  geçerek  Semerkant  ve  Buhara  başta  olmak  üzere  Suğd  Bölgesi’nin  tüm  kentlerini  işgal  ettiler  ve  kolonileştirmeye  giriştiler.    

Böylece,  geçimlerini,  bu  kentlerdeki  atölyelerde  bölge  ülkelerine  pazarlanan  heykel  ağırlıklı  sanat  eserleri  üreterek  sağlayan  Türkler32  için  zor  yıllar  başlamış  oldu.  

Kuteybe  708  yılında  Buhara’yı  alınca  Mah-­‐i  Ruz  sanat  çarşısında  Türklerin  ürettiği  ne  kadar  sanat  eseri  varsa  hepsini  toplatıp  atölyelerdeki  heykellerle  birlikte  kent  meydanında  üst  üste  

                                                                                                               31  Yalçın,  Safinaz;  Kahve-­‐Çay-­‐Su  Falı,  s  74,  Geçit,  2003  32  İbn  Havkal;  Suret  el-­‐arz:  “Suğd  bölgesinin  merkezi  Semerkant  olup  ..meydanları  tertipli,  güzellikleri  çok  mükemmeldi.  Servi  ağaçları                            yontularak  filler,  develer,  öküzler,  vahşi  hayvanlar  gibi  nadir  heykeller  yapılmış.  Bunlar  konuşuyor  gibi  karşılıklı,  birbirlerini  yakalamaya    

           çalışıyormuş  gibi  ard  arda  sıralanmışlar.”  Aktaran  R.  Şeşen,  İslam  Coğrafyacılarına  Göre  Türkler  ve  Türk  Ülkeleri,  s  231,  TTK,  2001  

istifletti  ve  yaktırdı.33  Yerine  Cuma  Camii’ni  inşa  etti.34  Köylere  sığınmış  olan  Türk  sanatçılar  ve  onları  korumaya  çalışanlar,  Arap  askerlerinin  sürek  avı  sonucu  yakalandılar  ve  öldürüldüler.  Dahası,  şaman  dininin  ve  şaman  sanatının  canlanmasını  önlemek  amacıyla  her  ailenin  evine  silahlı  bir  Arap  askeri  yerleştirildi.35  

İşte  bu  nedenle  Maveraünnehir  Türklerinin  sanat  eserlerinden  günümüze  ulaşan  örnekler  oldukça  sınırlıdır.  Eberhard,  Çin  Tarihi  adlı  eserinde  Çinli  yöneticilerin,  güzel  sanatlar,  at  yetiştiriciliği,  demircilik  ve  benzeri  sanatlarda  üstün  yeteneği  olan  Türk  ailelerini  ülkelerine  götürdüklerini,  koruyup  kollayarak  iş  ürettirdiklerini  yazmaktadır.36  Çin’deki  en  eski  örneğini  gördüğümüz  o  ebru  da  belki  bu  dönem  Türk  sanatçılarının  Çinliler  için  ürettiği  ebrulardan  biridir.  

Öte  yandan  Hintlilerin  ve  İranlıların,  700’lü  yıllardan  çok  önce,  ülkelerindeki  mezhep  çatışmalarından  kaçıp  Maveraünnehir  topraklarına,  şaman  Türklere  sığındıklarını  hemen  her  İslam  Tarihçisi  yazar.37  Bu  sığınmacı  rahiplerin  ülkelerine  geri  dönerken  kültür  taşıyıcılığı  yaptığı  yadsınamaz  bir  gerçekliktir.  Ebru  sanatının  da  bu  kültür  aktarımı  sırasında  Hindistan  ve  İran’a  ulaştığını  düşünmek  abartılı  olmasa  gerek.  

Fal  konusuna  gelince...  

Emevi  fatihlerin  Maveraünnehir’de  yasaklamadıkları  bazı  fal  çeşitleri  olduğu,  hatta  fal  konusunda  Türklerden  yararlandıkları  bile  söylenebilir.  Örneğin  bir  Arap  üst  düzey  yöneticinin  yağmur  yağdıran  yada/cada  taşı  edinmek  için  çaba  sarfettiği  kayıtlara  alınmıştır.  Ebru  sanatının  imha  edilmemesi,  fal  olarak  görülmesinden  olsa  gerek.    

Ayrıca  fal  ve  büyü  malzemesi  olan  ebrunun  ciltçilikte  kullanılmaya  başlanması  -­‐kebikec38  gibi-­‐  kitapları  ruhsal  ve  fiziksel  olarak  kötü  etkenlerden  koruduğu  inancından  kaynaklanmış,  bu  da  Arap  din  tebliğcilerine  ters  gelmemiş  olabilir.  

Yukarıda  özetledik,  gördük,  İslam  öncesi  Arap  toplumlarının  fal  kültürü,  İslam  öncesi  Türk  toplumlarının  fal  kültürünün  yanında  küçük  çaplı  kalmaktadır.  İslam  fal  biliminin  yükselişinin  Emeviler  ve  sonrasına  denk  gelmesi  de  rastlantı  olmasa  gerek.                                                                                                                  33  İbnü’l-­‐Esir:  “Putlar  getirilip  üst  üste  yığılınca  muazzam  bir  saray  kadar  oldu.  Putların  üzerinde  bulunan  kıymetli  eşyaları  aldıktan  sonra                  emir  verip  onları  yaktırdı.”El  Kamil  Fi’t-­‐Tarih,  c  4,  s  5151-­‐516,  Bahar,  1989  

34  Kitapçı,  Zekeriya:  “(Cuma  Camii/kç)  Buhara’nın  iç  kalesinde  yer  alan  bu  cami,  hemen  her  devirde  Zerdüşt  ve  Budist  rahiplerinin  önemli                  bir  faaliyet  merkezi  olan  ‘Mah-­‐ı  Ruz  Çarşısı’nda  yapılmıştır.”  Orta  Asya’da  İslamiyetin  Yayılışı  ve  Türkler,  s  129,  Konya,1994  

35  Narşahi:  “Görünüşte  İslamiyet’i  kabul  ediyorlar  ve  içlerinden  putlara  tapıyorlardı.  Kuteybe,  bu  işin  doğrusunu,  Buhara  halkının  evlerinin                yarısını  Araplara  vermelerinde  ve  beraberinde  oturmalarında,  böylece  durumlarını  gözetmelerinde,  mecburi  olarak  İslamiyet’te  kalmaları    

           için  Buhara  halkına  bu  emri  vermekte  buldu.  Kuteybe  bu  yolla  ..küfür  izlerini  ve  mecusi  resimlerini  ortadan  kaldırdı.”    

           Buhara  Tarihi,  Türk  Dünyası  Araştırmaları,  sa  112,  s  33,  Aralık  1998  36  Eberhard,  Wolfram;  Çin  Tarihi,  s  123,  TTK,  1995  37  Kitapçı,  Zekeriya:  “Aşağı  Türkistan,  komşu  ülkelerde  ağır  baskı  ve  zulümlere  uğrayan  muhtelif  sapık  (heratic)  doktrin  ve  inançlara  bağlı                  birçok  kimselere  adeta  emin  bir  sığınak  teşkil  ediyordu.”  (Belenitsky’den  aktarım)Orta  Asya’da  İslamiyetin  Yayılışı  ve  Türkler,  s  80,    

             Konya,1994  

38  Mehmet  Kanar:  “Kebikec,  Yazma  Kitaplarda  güve  zararı  gelmemesi  için  yazılan  tılsım.”  Osmanlı  Türkçesi  Sözlüğü,  s  648,  Say,  2011                  •  “..Kitapların  genellikle  ilk  sayfasına  ‘kebikec’,  ‘ya  kebikec’  ‘ya  hafız  kebikec’gibi  ibarelerle  yazılan  kelimenin  Süryanice’de  haşeratı  yok    

               etmekle  görevli  bir  meleğin  veya  kitap  kurtları  şeyhinin  adı  olduğu  ve  üzerine  yazıldığı  kitaba  haşeratın,  o  melekten  korktuğu  yahut    

               şeyhinin  adına  saygı  duyduğu  için  zarar  vermediği  rivayet  edilir.”    

           •  İskender  Pala: ‘Rivayete  göre  mollanın  biri,  kitabını  kurtların  yediğinden  şikayetle  hocasına  gider.  O  da  kitabın  sonuna  (başına/kç)  “yâ                    Kebîkec”  yazmasını  tavsiye  eder.  Molla  denileni  yapar.  Ne  çare  ki  kitabı  hâlâ  kurt  yemektedir.  Kurt  çok  geçemeden  son  sayfaya  da    

               dadanınca  molla  soluğu  hocasının  yanında  alır.  Yine  şikayetle  söze  başlar.  Hoca  sorar:  -­‐‘Yâ  Kebîkec’  yazmadın  mı?  -­‐Yazdım  Efendim      

               yazdım  ..Ama  önce  Yâ  Kebîkec’i  yemişler,  şimdi  de  kitabı  yiyorlar.”  Ansiklopedik  Divan  Şiiri  Sözlüğü  s  263  

Bütün  bu  verilerden  yola  çıkarak;  ebrunun  bir  şaman  su  falı  çeşidi  olarak  Türkistan’da  doğduğu,  oradan  Çin,  Japon,  Hint,  Fars  ülkelerine  taşındığı,  Osmanlı’ya  ise  bir  Türk  sanatı  olarak  geldiği  ve  zamanla  bir  İslam  sanatı  kimliği  aldığı  sonucuna  ulaşmaktayız.  

Umulur  ki  bu  varsayım  az  da  olsa  işe  yarasın  ve  ebru  sanatı  inşasına  bir  tuğlacık  katkı  sağlasın...  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KAYNAKÇA    

Şamanizm  ve  Eski  Türkler  ile  İlgili  Yayınlar:  •  Candan,  Ergun;  Türkler’in  Kültür  Kökenleri,  Sınır  Ötesi  Yayınları,  2005  •  Çoruhlu,  Yaşar;  Türk  Mitolojisinin  Anahatları,  Kabalcı,  2002  •  Drury,  Nevil;  Şamanizm,  çev.  Erkan  Şimşek,  Okyanus  Yayıncılık,  1989  •  Eliade,  Mircea;  Dinler  Tarihine  Giriş,  çev.  Lale  Arslan,  Kabalcı,  2003    •  Eliade,  Mircea;  Dinsel  İnançlar  ve  Düşünceler  Tarihi  1-­‐2-­‐3,  Kabalcı,  2003  •  Eliade,  Mircea;  Şamanizm,  çev.  İsmet  Birkan,  İmge,  1999  •  Esin,  Emel;  Türk  Kozmolojisine  Giriş,  Kabalcı,  2001  •  Frazer,  James  G.;  Altın  Dal  1-­‐2,  çev.  Mehmet  H.  Doğan,  Payel  Yayınları,  2004  •  İnan,  Abdulkadir;  Tarihte  ve  Bugün  Şamanizm,  TTK,  2000  •  Kalafat,  Yaşar;  Balkanla’dan  Uluğ  Türkistan’a  Türk  Halk  İnançları  1,  Kültür  Bakanlığı,  2002  •  Korkmaz,  Esat;  Şamanizm  Terimleri  Sözlüğü,  Anahtar  Kitaplar,  2003  •  Yörükan,  Yusuf  Ziya;  Anadolu’da  Aleviler  ve  Tahtacılar,  Kültür  Bakanlığı,  2002  •  Yörükan,  Yusuf  Ziya;  Şamanizm,  Yol  Yayınları,  2005  İslam  Tarihi  Kaynakları:  •  Alaaddin  Ata  Melik  Cüveyni;  Tarih-­‐i  Cihan  Güşa,  Kültür  Bakanlığı,  1999  •  Belazuri;  Fütuhu’l-­‐Büldan;  çev.  Mustafa  Fayda,  Kültür  Bakanlığı,  2002  •  İbnü’l  Esir;  İslam  Tarihi  /  El  Kamil  Fi’t-­‐Tarih,  Bahar  Yayınları,  1986  •  Narşahi;  Buhara  Tarihi,  çev.:  Mehmet  Nurettin  Koçak,  Türk  Araştırmaları  dergisi,  sayı  117,  Aralık  1998  •  Taberi,  Milletler  ve  Hükumdarlar  Tarihi  1-­‐2-­‐3-­‐4-­‐5,  MEB,  1991  •  Taberi,  Tarih-­‐i  Taberi  1-­‐2-­‐3-­‐4,  çev.  M.  Faruk  Gürtunca,  Sağlam  Yayınevi  •  Wellhausen,  Julius;  İslamın  En  Eski  Tarihine  Giriş,  İ.  Ü.  E.  Fakültesi  Yayınları  no.:  844,  1960  Kur’an-­‐ı  Kerim  Mealleri:  •  Diyanet  Vakfı  Kurulu,  Kur’an-­‐ı  Kerim  Açıklamalı  Meali,  Diyanet/Sabah,  2010  •  Eliaçık,  R.  İhsan;  Yaşayan  Kur’an,  İnşa  Yayınları,  2011  •  Yaşar  Nuri  Öztürk;  Kur’an-­‐ı  Kerim  Meali,  Hürriyet,  1994  •  Yazır,  Elmalılı  M.  Hamdi;  Kur’an-­‐ı  Kerim  Türkçe  Meali,  Kahraman,  2006  Hadis  ve  Tefsir  Kaynakları:  •  Ateş,  Süleyman;  Kur’an-­‐ı  Kerim  Tefsiri,  Milliyet,  1988  •  Buhari;  Sahih-­‐i  Buhari  Muhtasarı  Tecrid-­‐i  Sarih,  Diyanet  İşleri,  1987  •  Dimaşki;  Peygamber  Külliyatı,  çev.  Halil  İbrahim  Kaçar,  Ocak  Yayınları,  2006  •  Ebu  Davut,  Sünen-­‐i  Ebu  Davud,  e-­‐kitap,  http://www.enfal.de/ebudavud  •  İbn  Kesir;  Büyük  İslam  Tarihi  /  El-­‐Bidaye  ve’n-­‐Nihaye,  Çağrı  Yayınları,  1995  •  İbn  Kesir;  İbn-­‐i  Kesir  Tefsiri,  çev.  Arif  Erkan,  Sağlam  Yayınları,  1988  •  Müslim;  Sahih-­‐i  Muslim  ve  Tercemesi,  İrfan  Yayıncılık,  2003  •  Tirmizi,  Sünen-­‐i  Tirmizi,  e-­‐kitap,  http://www.enfal.de/tirmizi/index1.htm  Türk-­‐İslam  Konulu  Yayınlar:  •  And,  Metin;  Oyun  ve  Bügü,  Yapı  Kredi  Yayınları,  2003  •  Aydın,  Erdoğan;  Nasıl  Müslüman  Olduk?,  Öteki  Yayınevi,  1995  •  Barthold,  V.V.;  Moğol  İstilasına  Kadar  Türkler,  çev.  H.  D.  Yıldız,  TTK,  1990  •  Barthold,  W.;  İslam  Medeniyeti  Tarihi,  çev.  Fuad  Köprülü,  TTK,  1963  •  Barthold,  Wilhelm;  İlk  Müslüman  Türkler,  Örgün  Yayınevi,  2008  •  Buluç,  Sadettin;  İslam  Ansiklopedisi  11,  Şaman  Maddesi,  MEB,  1979  •  Cahen,  Claud;  Türkler  Nasıl  Müslüman  Oldular,  Örgün  Yayınevi,  2008  •  Dede  Korkut  Oğuznameleri,  Yapı  Kredi  Yayınları,  2001  •  Eberhard,  Wolfram;  Çin  Tarihi,  TTK,  1995  •  Eberhard,  Wolfram;  Çin’in  Şimal  Komşuları,  çev.  Nimet  Uluğtuğ,  TTK,  1996  

•  Ergin,  Muharrem;  Orhun  Abideleri,  Boğaziçi  Yayınları,  1986  •  Ergun,  Metin-­‐İbrahimov,  Gaynislam,  Başkurt  Halk  Destanları,  Türksoy,  2000  •  Eyuboğlu,  İsmet  Zeki;  Anadolu  Büyüleri,  Derin  Yayınları,  2004  •  Gökyay,  Orhan  Şaik;  Dedem  Korkut  Kitabı,  MEB,  2004  •  Gumulev,  Lev  Nikoleviyeviç;  Hazar  Çevresinde  Bin  Yıl,  Selenge,  2003  •  İbn  Fazlan,  İbn  Fazlan  Seyahatnamesi,  çev.  R.  Şeşen,  Bedir  Yayınevi,  1975  •  Kitapçı,  Zekeriya;  Hz.  Peygamber’in  Hadislerinde  Türkler,  Konya,  1996  •  Kitapçı,  Zekeriya;  Orta  Asyada  İslamiyetin  Yayılışı  ve  Türkler,  Konya,  1994  •  Klyashtorny,  S.  G.-­‐Sultanav,  T.İ.;  Türkün  Üç  Bin  Yılı,  Selenge,  2004  •  Mahmut  Kaşgari;  Divanü  Lugat-­‐it-­‐Türk,  çev.  Besim  Atalay,  TDK,  1985  •  Mau-­‐Tsai,  Liu;  Doğu  Türkleri,  Selenge  Yayınları,  2006  •  Roux,  Jean-­‐Paul,  Türklerin  Tarihi,  çev.  A.  Kazancıgil-­‐L.  Aslan,  Kabalcı,  2007  •  Roux,  Jean-­‐Paul,  Türklerin  ve  Moğolların  Eski  Dini,  İşaret  Yayınları,  1998  •  Şeşen,  Ramazan;  İslam  Coğrafyacılarına  Göre  Türkler,  TTK,  2001  •  Tekin,Talat;  Irk  Bitig;  TDK,  2013  •  Yazıcı,  Nesimi;  İlk  Türk-­‐İslam  Devletleri  Tarihi,  Diyanet  Yayınları,  2007  •  Yıldırım,  Fikret-­‐Aydın,  Erhan-­‐Alimov,  Risbek,  Yenisey-­‐Kırgızistan  Yazıtları,  Bilgesu,  2013  Fal  İle  İlgili  Yayınlar:  •  Altın,  Bayram;  Falcılık  ve  Kehanet,  Çevik  Yayınevi,  1989  •  Boyraz,  Şeref;  Fal  Kitabı-­‐Melhemeler  ve  Türk  Halk  Kültürü,  Kitabevi,  2006  •  Duvarcı,  Ayşe;  Türkiye'de  Falcılık  Geleneğe  ile  Bu  Konuda  İki  Eser:  "Risâle-­‐i  Falnâme-­‐î  Ca'fer-­‐i      Sâdık  "  ve  "Tefe'ülname",  Kültür  Bakanlığı,  1993  •  Erkene,  T.-­‐Gandy,  P.;  Dinlerin  Tarihi  ve  Gizemcilik,  Gün  Yayıncılık,  2001  •  Ertaylan,  İsmail  Hikmet;  Falname,  İstanbul  Üniversitesi,  1951  •  Fleury,  Robert;  Yıldızname  ve  Büyü,  Kıble  Yayınları,  1996  •  Gökçe,  Nil  Peri;  Fallar  ve  Sırları,  Sis  Yayıncılık,  2011  •  Güngör,  Harun-­‐Argunşah,  Mustafa;  Gagavuz  Türkleri,  Kültür  Bakanlığı,  2002  •  Manov  Atanas,  Gagavuzlar;  (Hırstiyan  Türkler),  TTK,  2001  •  Örnek,  Sedat  Veyis;  Sıvas  ve  Çevresinde  Hayatın...,  Ankara,  1966  •  Sezer,  Sennur;  Osmanlı'da  Fal  ve  Falnameler,  AD  Kitapçılık,  1998  •  Uzun,  Mustafa;  Falname  Maddesi,  Diyanet  Vakfı,  İ.A.,  c  2,  s  141,  1995  •  Yalçın,  Safinaz;  Kahve-­‐Çay-­‐Su  Falı,  Geçit  Kitabevi,  2003  Ebru  İle  ilgili  Yayınlar:  •  Babaoğlu,  Alpaslan;  Ebru  İstanbul,  Kültür  A.  Ş.,  2009  •  Barutçugil,  Hikmet;  Efsun  Çiçeği,  Ebristan,  2003  •  Barutçugil,  Hikmet;  Suyun  Rüyası  Ebru,  Ebristan,  2005  •  Barutçugil,  Hikmet;  Türklerin  Ebru  Sanatı,  Kültür  Bakanlığı,  2010  •  Başar  Fuat-­‐  Tiryaki,  Yavuz;  Türk  Ebru  Sanatı,  Göze  Yayınları,  2000  •  Çoktan,  Ahmet,  Türk  Ebru  Sanatı,  Kendi  yayını,  1992  •  Dere,  Ömer  Faruk;  Devlet-­‐i  Aliyyeden  Günümüze  Ebru  Sanatı,  İnkilab  •  Dere,  Ömer  Faruk;  Ebru  Sanatı-­‐Tarihçe  Malzeme  Uygulama,  İsmek  •  Derman,  Uğur;  Türk  Sanatında  Ebru,  Akbank,  1977  •  Elhan,  Salih;  Yapım  Yöntemleriyle  Ebru  Sanatı,  2004  •  Göktaş,  Uğur;  Ebru  Terimleri  Sözlüğü,  Anadolu  Sanat  Yayınları,  1987  •  Ovalıoğlu,  İlhan;  Arşivin  Rengi,  İş  Bankası,  2007  •  Sönmez,  Gülseren;  Ebru  Sanatı,  İnkılap  Kitabevi,  2007  •  Sönmez,  Nedim;  Ebru,  Verlag  Anadolu,  2001  •  Türkmenoğlu,  M.  Turan;  Sudaki  Nakış  Ebru,  Milenyum,  1999  Sanat  Tarihi  İle  ilgili  Yayınlar:  •  Alatlı,  Alev;  Batıya  Yön  Veren  Metinler  I-­‐II,  İlke  Eğitim  Vakfı,  2010  •  Aslanapa,  Oktay;  Türk  Sanatı,  Remzi,  2007  

•  Bazin,  Germain;  Sanat  Tarihi,  Sosyal  Yayınları,  1998  •  Çam,  Nusret;  İslamda  Sanat  Sanatta  İslam,  Akçağ,  1999  •  Çiftçi,  Köksal,  Tektanrılı  Dinlerde  Resim  ve  Heykel  Sorunu,  Bulut  Yayınları,  2008  •  Gombrich,  E.  H.;  Sanatın  Öyküsü;  Remzi  Kitabevi,  1999  •  İbn  al-­‐Kalbi;  Putlar  Kitabı,  çev.  Beyza  Düşüngen,  İlahiyat  Yayınları  •  İpşiroğlu,  M.  Şevket;  İslamda  Resim  Yasağı  ve  Sonuçları,  İş  Bankası,  1973  •  Kaplan,  Cemaleddin;  İslam’ın  Resim  ve  Heykel  Hakkındaki  Hükümleri,  Semih  Ofset,  1982  •  Keskioğlu,  Osman;  İslamda  Tasvir  ve  Minyatürler,  İlahiyat  Fakültesi  Dergisi,  c  9,  1962  •  Massignon,  Louis;  İslam  San’atlarının  Felsefesi,  Türk  San’atı  Tarihi  Araştırma  ve  İncelemeleri,  1963  •  Sözen,  Metin-­‐Tanyeli,  Uğur,  Sanat  Kavram  ve  Terimleri  Sözlüğü,  Remzi,  2012  •  Strzygowski,  Josef-­‐Glück-­‐Heinrich-­‐Köprülü,  Mehmed  Fuad;  Eski  Türk  Sanatı  ve  Avrupaya  Etkisi,  İş  Bankası,  1950  •  Şekerci,  Osman;  İslam’da  Resim  ve  Heykelin  Yeri,  Fatih  Gençlik  Vakfı,  1974  •  Tansuğ,  Sezer;  Resim  Sanatı  Tarihi,  Remzi  Kitabevi,  2004  •  Turani,  Adnan;  Dünya  Sanat  Tarihi,  Remzi  Kitabevi,  2007  •  Yakutcan,  Ahmet-­‐Ömür,  Cuma;  İslam’da  Resim,  Heykel  ve  Musiki,  Nil,  1989  •  Yetkin,  Suut  Kemal;  İslam  Sanatı  Tarihi,  Güven  Basımevi,  1954