PB i

Penghargaan ii

Kata-Kata Aluan 1

Pengenalan 2

Definisi 3

Jaminan Kualiti Produk 4

Pengangkutan 5

Amalan Pengendalian 6

Penyimpanan di Gudang 8

Penyimpanan di Sekolah 11

Pengagihan di Sekolah 14

RekoddanPengesananProduk 16

Rujukan 17

Kumpulan Kerja 18

KANDUNGAN

ii 1

PENGHARGAANBahagianKeselamatandanKualitiMakananmerakamkansetinggi-tinggi

penghargaankepadasemuayangterlibatdalampenyediaangarispanduanedisiII

PenasihatPuanNorainibt.Dato’MohdOthman

Editor

EncikJamalKhairb.Hashim

EncikMohdJefriCrossley

EncikAmranb.Hasan

Encik Shanmugam A/l Supramanium

PuanSitiAminahbt.Ramli

PuanSyarmillabt.Yusoff

EncikMuhamadMuhayudeenb.Musa

CikNorIsmawanbt.Othman

CikAzimahbt.Alias

EncikWanMohdNazrib.WanMohdIzzuddin

CikNursabrinaIznibt.Idrus

EncikMohamadKhairulnizamb.Azmatullah

PuanAniFadlinabt.Mustaffa

CikAimiSyahirahbt.Shokarny

EncikShahrulRizalb.AbdulJalil

EncikKamalb.Karim

CikRatnaDewibt.AbdulRahman

CikNurAifabt.MuhamadAmin

KATA-KATA ALUANPengarahKananKeselamatandanKualitiMakanan

SalamHormatdanSalam1Malaysia

ProgramSusu1Malaysia (PS1M) telahdiperkenalkan kembali olehYABPerdanaMenteri,DatukSeriNajibTunRazakpada16September2010yanglalu.Pelancaraniniadalahselaridenganhasratkerajaanuntukmelahirkangenerasibaruyangsihatdanmempunyaimindayangcerdas.Sejajardenganitu,satugarispanduantelahdibangunkanuntukmemastikanpelaksanaanPS1M.

Garis Panduan Pengendalian Bekalan Susu Sekolah ini adalah kesinambunganinisiatif daripada Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM) dengan kerjasamaKementerian Pelajaran Malaysia (KPM) bagi menangani masalah kejadiankeracunan makanan yang berkaitan dengan susu sekolah. Garis panduan iniadalahedisiyangtelahditambahbaikdenganmengambilkirakeperluan-keperluan dibawahPeraturan-PeraturanKebersihanMakanan2009.

Aspekyangdisentuhdalambukugarispanduaninimeliputidariperingkatprosespengeluaransususehinggalahedaransusudisekolah.Sayaamatberharapgarispanduan ini dipatuhi bagi mengelak insiden-insiden yang tidak diingini berlaku.Sehubungan dengan itu, komitmen dan kerjasama semua pihak adalah pentingdalamkejayaanpelaksanaanPS1M.

Saya ingin merakamkan setinggi-tinggi penghargaan kepada semua pihak yangterlibatdalammenghasilkanGarisPanduanPengendalianBekalanSusuSekolahinidanberharapagargarispanduaninidapatdimanfaatkansepenuhnya.

Sekian,terimakasih.

SelamatMajuJaya

NORAINI BT DATO’ MOHD. OTHMANPengarahKananKeselamatandanKualitiMakananKementerianKesihatanMalaysia

2 3

PENGENALANProgramSusu 1Malaysia (PS1M) adalah kesinambunganprogrambantuan sususekolah (Program Susu Sekolah) yang mana telah dimulakan oleh KementerianPelajaran Malaysia pada tahun 1983. Ia merupakan satu program bagimeningkatkantahappemakananmurid-muridsekolahrendahterutamadisekolah-sekolahluarbandar.DibawahPS1M,murid-muridsekolahakandiberisusuUHTsepanjangpelaksanaanprogram.Bagimemastikansusuyangdiberikepadamuridberkualiti dan selamat,maka garis panduan pengendalian bekalan susu sekolah inidiwujudkan.

OBJEKTIFGarispanduan inimemberipanduankepadasyarikatpembekaldan jugakepadaguru-gurudalammengendalikanbekalansusubagimemastikansusuUHTyangdibekalkankepadamurid-muridadalahselamat.

SKOPGarispanduaninimeliputilangkah-langkahkawalankeselamatandisetiapperingkatrantaianpembekalansususekolahiaitudariperingkatkilangsehinggakeperingkatedarandisekolah termasukpengendalianbekalansususekolahyangmelibatkanpenyimpanan,pengangkutandanpengedaran.

Langkah-langkahuniversalyangmengawalkeadaanoperasisesebuahpremismakananbagimembolehkanpenghasilanmakananyangselamat.

Satuprosespensterilanmakananpadasuhuyangtinggitidakkurang135°Cdanmasatidakkurangdaripada2saat.

Sistempengurusanstordimanastokyangmasukduluakankeluardulu.

Sistempenindihankotaksecarapadatuntukmengelakkankotakdaripadabergoyang.

Sampelyangdiambiluntuktujuanpemeriksaandimasahadapan.

Binatangatauseranggayangbolehmerosakkandanmencemarmakanan/minumancontohnyalipas,lalat,tikusdansebagainya.

Satusistemjaminankualiti(Quality Assurance) yang dibangunkanbagitujuanpemastiankeselamatandankualitimakananyangdiproses.

Amalan Pengilanganyang Baik (GMP)

Ultra HighTemperature (UHT)

First In, First Out (FIFO)

InterlockingStacking System(Sistem PerkuncianBarang Tindihan)

Holding Sample(Sampel Penahanan)

Makhluk Perosak

Hazard Analysis andCritical Control Point (HACCP)

DEFINISI

4 5

JAMINAN KUALITI PRODUKBagi memastikan bekalan susu UHT kepada sekolah-sekolah adalah selamat, semuasyarikatpembekalsusuhendaklahmematuhiperkara-perkaraberikut:

a.Mempunyai sijil HACCP yang diiktiraf oleh KementerianKesihatanMalaysia.

b.MematuhisegalaperuntukandibawahPeraturan-PeraturanKebersihanMakanan2009:

i) melaksanakanprogramjaminankeselamatanmakanan.

ii) melaksanakan sistem kebolehkesanan (traceability system) makanan iaitu sistemyangbolehmenjejakidarimanasumbersusudiperolehidankemana sumbersusuyang telahdiprosesdihantardisepanjang rantaian termasuk pengedaranhinggakeperingkatpenyimpanandisekolah.

c. Memastikan bahan mentah bebas dari sebarang pencemaran termasuk enterotoksin.

d. Menyimpanholding samplebagisetiapkelompok(batch)yangdikeluarkan.

e. Penyedutminuman(straw)perludilekatkanpadasetiapkotaksusu.

f. Setiaptrayhanyamengandungi24kotaksususahaja.

PENGANGKUTANSusuUHThendaklahdilindungidaripadapencemaranataupunkerosakansemasa pengendalian, pengangkutan dan pengedaran. Jenis kenderaan yang digunakanhendaklahmempunyaiciri-ciriberikut:

a. Menyediakan perlindungan yang berkesandaripadapencemarandan suhumelampausertahujan.

b. Semua kelengkapan dalam kenderaanpengangkutanhendaklahbersih,berkeadaanbaik,bolehdibersihkandansekiranyaperlu,disanitasi dan ditutup untuk menghalangkemasukanmakhlukperosakdansebarangsumberpencemaran.

c.Mempunyaipengudaraansecukupnya.

Kenderaan yang sesuai untuk pengangkutan susu

Elak daripada terkena sinar matahari dan kelembapan secara terus

6 7

AMALAN PENGENDALIAN

a. Tidakmengangkutbahanlainyangbolehmencemarkansusu.

b. Pemunggahansusukedalamkenderaanhendaklahdijalankandengancermat.Mencampak,menghempas,berdiriataududukdiataskotaksusuadalahdilarangsamasekali.

c. Menggunakankaedahsusunanyangsesuaibagimengelakkantraybergoyangdan terjatuh contohnya interlocking stacking system.

d. Tidak menyusun kotak melebihi ketinggian yang dibenarkan (8 – 10 tray). Bebanyangmelampauakanmerosakkankotaksusudilapisanbawah.

Memastikan pemunggahan dijalankan dengan berhati-hati

Interlocking stacking system (Sistem perkuncian barang tindihan)

e. Tidakmencampuradukkanbatchyangberlainan.Pengangkutandanpengedaranhendaklahmengikutnomborbatch.Susunanhendaklahmelibatkanbatch yang sama. Sebaik-baiknya satu batch yang sama bagi satu lokasi penerimaan.Maksimum3batchuntuksatupenghantaran.

f. Syarikat pembekal perlu menyediakan sistem rekod penghantaran yangmengandungimaklumat-maklumatminimasepertiberikut:

• Tarikhdanmasapemunggahan • Nomborbatch / kuantiti • Tarikhluputbagisetiapbatch • Namadanalamatpenerima • Tarikhdanmasaserahan

g. Syarikat pembekal hendaklahmemastikan karton, tray atau kotak susu yangtelah rosak atau tercemar dikeluarkan dengan segera daripada kenderaanpengangkutan.

h. Susuperludiangkutpadasuhutidakmelebihi30oC.

i. Penggunaanalatpengukursuhusepertialatthermologger atau lain-lain adalah digalakkan.

j. Syarikat pembekal perlumempunyai mekanisma kawalan di setiap peringkatyangmelibatkanaktivitipemunggahandarikilangkekenderaan,kenderaankekenderaan lain, kenderaan kegudang, gudang ke kenderaandan kenderaan kestorsekolah.

8 9

PENYIMPANAN DI GUDANG

a. Keperluan Gudang Stor atau gudang yang digunakan bagi

menyimpan bekalan susu hendaklahmempunyai reka bentuk stor yang dapatmengawal risiko pencemaran sertamempunyaiciri-ciriberikut:

i. Stor mestilah bertutup dan dilindungidaripadamakhlukperosakdanhaiwanpeliharaan.

ii. Tidak menyimpan produk lain yangbolehmencemarkansusu.

iii. Dinding, lantai dan rakdiperbuatdaripadabahan yangmudahdicuci dandinyahjangkit,rata,tidakmenyerapkotorandantahanhakisan.

iv. Keluasan bilik penyimpanan hendaklah sesuai dengan kuantiti stok yang disimpanbagimemastikanpenyimpananyangbaik.

v. Pencahayaansemulajadiataubuatanyangsesuaiadalahdiperlukansupayadapatberoperasidalamkeadaanyangbaik.

vi.Pengudaraan yang mencukupi perludisediakanuntukmengelakkanbahangyangberlebihan,kondensasi,kotorandanwap.

vii.Perlu ada sistem kawalan makhluk perosakyangmeliputiperkaraberikut;

• Mencegah(Prevent) • Menghapus(Eliminate) • Memantau(Surveillance) • Rawatan(Treatment)

Pengendalian susu yang salah

b. Kaedah Penyimpanan

i. Susu UHT hendaklah disusun pada ketinggian 20sm dari lantai atau jika

menggunakanpallethendaklahmempunyaiketinggiansekurang-kurangnya

15smdarilantai.Penyusunannyahendaklahtidakmelebihikeluasanpallet.

ii. SusuUHThendaklahberadasekurang-kurangnya15smdaripadadinding.

iii. Susuperludisimpanpadasuhutidakmelebihi30oC.

iv. Menggunakan kaedah susunan yang sesuai bagi mengelakkan kotak

bergoyang dan terjatuh. Contoh : Interlocking Stacking System (Sistem

PerkuncianBarangTindihan).

v. Penyimpananhendaklahberdasarkankepadatarikhluputdannomborbatch

bagimemudahkanamalanFIFO(masukdulu,keluardulu)dilaksanakan.

vi. Tidakmenyusun kotakmelebihi ketinggian yangdibenarkan (8 – 10 tray).

Bebanyangmelampauakanmerosakkankotaksusudilapisanbawah.

vii.Mengeluarkan kotak susu yang telah rosak atau tercemar daripada stor

penyimpanan.

Cara penyimpanan yang betul

Elakkan susunan hujung kotakyang tidak rata

10 11

viii.Penyimpanansusukedalamstorpenyimpananhendaklahdijalankandengan

cermat.Mencampak,menghempas,berdiriataududukdiataskotaksusu

adalahdilarangsamasekali.

ix. MengamalkansistempenggiliranstokFIFO(masukdulu,keluardulu)dalam

pengurusanstok.

x. Menyediakansistemrekodpenyimpananyangmempunyaimaklumatseperti

tarikh,nombor batch,tarikhluput,masaterima,masakeluar,rekodkeadaan

fizikalsemasapenerimaan.

PENYIMPANAN DI SEKOLAH

a. Keperluan di Stor

Storyangdigunakanbagimenyimpanbekalansusuhendaklahdibinasupaya

dapatmengawalrisikopencemaransertamempunyaiciri-ciriberikut:

i. Stor mestilah bertutup dan dilindungi dari makhluk perosak dan haiwan

peliharaan.

ii. Hendaklah digunakan hanya untukmenyimpanmakanan /minuman dan

bahanlainyangtidakmencemarkan.

iii. Dinding, lantai dan rakdiperbuatdaripadabahan yangmudahdicuci dan

dinyahjangkit,rata,tidakmenyerapkotoransertatahanhakisan.

iv. Sekolahtidakdibenarkanmenyimpanstoksusudalamjumlahyangbanyak.

Bekalan yang boleh disimpan adalah dalam jumlah yangmencukupi bagi

pengagihan untuk jangka masa satu (1) bulan sahaja. Susu tidak boleh

disimpanlebihdaripada6minggudisekolah.

v. Pencahayaan semulajadi atau buatan yang sesuai adalah diperlukan bagi

beroperasidalamkeadaanyangbaik.

vi. Pengudaraanyangmencukupiperludisediakanuntukmengelakkanbahang

yangberlebihan,kondensasi,kotorandanwap.

vii.Perluadasistemkawalanmakhlukperosak.

12 13

b. Kaedah Penyimpanan

i. Susu hendaklah disusun pada ketinggian 20sm dari lantai atau jika

menggunakanpallethendaklahmempunyaiketinggiansekurang-kurangnya

15smdarilantai.Penyusunannyahendaklahtidakmelebihikeluasanpallet.

ii. Susuhendaklahberadasekurang-kurangnya15smjarakdaripadadinding.

iii. Menggunakan kaedah susunan yang sesuai bagi mengelakkan kotak

bergoyangdanterjatuhcontohnyainterlocking stacking system.

iv. Penyimpananhendaklahberdasarkankepadatarikhluputdannombor batch

bagimemudahkanamalanpenggiliranstokFIFO (masukdulu,keluardulu)

dilaksanakan.

v. Janganmenyusunkotakmelebihiketinggianyangdibenarkan(8–10tray).

Bebanyangmelampauakanmerosakkankotaksusudilapisanbawah.

vi. Mengeluarkan kotak susu yang telah rosak atau tercemar daripada stor

penyimpanan.

vii.Penyimpanansusukedalamstorpenyimpananhendaklahdijalankandengan

cermat.Mencampak,menghempas,berdiriataududukdiataskotaksusu

adalahdilarangsamasekali.

viii.Mengamalkan sistem FIFO (masuk dulu, keluar dulu) dalam pengurusan

stok.

ix. Storhendaklahsentiasaberkunci.

x. Susuperludisimpanpadasuhutidakmelebihi30oC.

c. Senarai Semak Penerimaan Susu oleh Guru SemasapenerimaansusuUHT,petugasyangmenerimabekalansusuhendaklah memastikanperkara-perkaraberikutdipatuhi:

i. Merekodmaklumatpenerimaandalambukulog.

ii. Menerimabekalansusudalambentukkarton(24kotaksusu)yanglengkapdanberkeadaanbaik.

iii. MemeriksakeadaanfizikalkotaksusuUHT.

iv. Mematuhikaedahpenyimpananyangselamat.

v. Susuperluterletakdengankemasdalamtraydanmempunyainombor batch /tarikhluputyangsamauntuksetiaptray.

vi. Semuakotakmestimempunyainomborbatch/tarikhluput.

vii. Tiadatanda-tandakerosakanfizikalberikut: • Kelembapanpadapembungkusluarakibatkebocoran • Bocorataupecah • Menggelembung • Kemek, tanda lipatanpadakotakdan lipatanpada tepikotak terbuka.

Kesan-kesan kehadiranmakhlukperosak (kesannajis tikus, telur lipas, gigitanpadakotakdanlain-lain)

Peringatan

• Petugasyangmenerimabekalansusumempunyaihakuntukmenolakkesemualotpenghantaransususekiranyaterdapatkotaksusuyangrosakatautidakmempunyainomborbatch /tarikhluput.

• Kotak-kotakyangmempunyaikesan-kesankerosakanfizikaldiatastidakharusditerimadanhendaklahdikembalikankepadapembekal.

• Maklumat kerosakan susu dan ketiadaan nombor batch / tarikhluputhendaklahdirekoddandilaporkankeJabatanPelajaranNegeri(JPN).

14 15

PENGAGIHAN DI SEKOLAHBagimemastikanbekalansusuUHTkepadasekolah-sekolahadalahselamat,semua

pengilangsusuhendaklahmerekodkanmaklumatberikut:

a. SebelumsusuUHTdiagihkankepadamurid-muridsekolah,guruataupetugas

hendaklahmemastikanperkara-perkaraberikut:

i. Nomborbatch /TarikhluputsusuUHT

ii. Tarikhdanmasapengagihan

iii. Namakelas/bilanganmurid

b. Menyimpan“holding sample”susuUHT(2kotak)bagisetiapbatch atau tarikh

luput yang akan diagihkan dan disimpan selama 3 hari. Sampel tersebut

hendaklah disimpan dalam plastik dan dilabelkan dengan maklumat tarikh

danmasaagihan.

c. Memastikantiadatanda-tandaberikutpadakotaksusuUHT;

i. Tandakelembapanpadapembungkusluarakibatkebocoran

ii. Bocorataupecah

iii.Mengelembung

iv. Tanda-tanda akibatmenerima tekanan seperti kemek, tanda lipatan pada

kotak atau telinga pada tepi kotak terangkat

v. Tandaataukesangigitanmakhlukperosak

d. Guruataupetugashendaklahmemberipenerangankepadamurid-muridsebelum

meminumsusutentangperkara-perkaraberikut;

i. Amalanmembasuhtangan

ii. Pastikankotaktidakkembung/kemek/bocor

iii. Pastikantarikhbelumluput

iv.Goncangpeksusu

v. Rasasedikit,jikasusumasamjanganminumdanlaporkankepadaguru

vi.Jikasusumasihelok,minumsehinggahabis

vii.Jangansimpanbakisusuyangsudahdiminum

viii.Buangkotakkosongkedalamtongsampah

e. Selepaspengagihan,sekiranyagurubertugasmenerimaaduanmengenaisusu

masam,beliauperlumengambiltindakanberikutdengansertamerta

i. Memberhentikanagihansusuberkenaan

ii. MemaklumkankepadaGuruPenolongKananHalEhwalMurid(HEM)

iii. Menyimpan baki susu yang telah terbuka tadi dan menunggu wakil dari

PejabatKesihatanDaerah(PKD)

iv. Memaklumkan kepada Jabatan Pelajaran Negeri (JPN) untuk tindakan

susulansertamerta

v. Menyerahkan“holding sample”kepadawakilPKDyangdatang

vi. SetelahPKDselesaidenganurusanpengambilansampel,bakisusuyangtelah

dibukabolehlahdibuangdanbakisusuyangbelumdibukadengannombor

batch /tarikhluputyangsamahendaklahdipulangkankepadapembekal

f. Memastikan buku panduan dan poster yang berkaitan dengan bekalan susu

sekolahdipamerkanditempatyangmudahdibacaolehgurudanmurid.

16 17

RUJUKAN• Guidelines on Good Hygiene Practices for Small and Medium Scale Food

Industries Towards HACCP.2002.

• Guidelines for Good Manufacturing Practice in Small and Medium Scale Industry.

1997.

• Food Hygiene Basic Texts. Codex Alimentarius. Third Edition.2003.

• Malaysian Standard MS 1514:2001. General Principles of Food Hygiene.

• Handle With Care Handbook-TetraPakMalaysia.

• Safety Handbook - Good Manufacturing Practices-FonterraBrands(Malaysia)

Sdn.Bhd.

• GarisPanduanAmalanPengilanganYangBaik(GMP)-BahagianKeselamatan

danKualitiMakanan,KementerianKesihatanMalaysia.

• Peraturan-PeraturanKebersihanMakanan2009.

• PosterPanduanMeminumSusu-KementerianPelajaranMalaysia.

REKOD DAN PENGESANAN PRODUKAdalah disyaratkan bagi pihak pembekal untuk menyatakan dengan jelas atau

deskriptifsemuatindakandanmendokumentasikannya.Antaralain,pihakpembekal

perlu menyatakan kaedah kawalan, bagaimana, siapa, berapa kerap, tindakan

pembetulan dan kaedah verifikasi yang diambil bagi mencapai apa yang perlu

dipatuhi.Semuarekodhendaklahdijagadandisimpandenganbaiksepanjangmasa

untuktujuanrujukan.

18

KUMPULAN KERJAPenyediaanGarisPanduanPengendalianBekalanSusuSekolah2007

Dr.Abd.Rahimb.Mohamad(Penasihat) BKKM

WeeBeeWah BKKM

Dr.Lokmanb.Rejali BKKM

Sanimahbt.Abd.Rahman BKKM

Zafrullahb.Shamsuddin Bah.Sekolah,KPM

Ramlib.Amin Bah.Sekolah,KPM

Dr.Kamaliahbt.MohamadNoh JKNSarawak

JamalKhairb.Hashim JKNSelangor

ThayalanRamadas JKNJohor

KuNafishahbt.KuAriffin JKNPulauPinang

Amranb.Hasan JKNNegeriSembilan

Norainibt.Abd.Wahab JKNTerengganu

BadruzzamanA.Rahim JKNKelantan

Rohanabt.Ya’akuf JKNMelaka

Zamanhurib.Umordin JKNWPKualaLumpur

Zainibt.Abd.Rahman JKNWPKualaLumpur

Mohd.Mirdzab.AbuHassan JKNWPLabuan

Poornima A/P Karyapah JKN Pahang

ChinCheowKeat BKKM

Jeyaletchumi A/PPonniah BKKM

PadmanathanA/LKailasam BKKM

Syarmillabt.Yusoff BKKM

Dr.Azmanibt.Wahab BKKM

ZainatulEmeliabt.ZainalAbidin BKKM

CheSaipollizab.Deraman BKKM

FionaZilabt.MohamadNoor BKKM

MariaAfizabt.Omar BKKM