Evropski defendologija centar za naučna, politička, ekonomska, socijalna, bezbjednosna,

sociološka i kriminološka istraživanja

EUROPEAN

DEFENDOLOGY

CENTER

GRAFOPAPIR Banja Luka, 2014.

- ZBORNIK RADOVA -

KAKO PREVAZIĆIGOVOR MRŽNJE...?

Zbornik radova je štampan zahvaljujući fi nansijskoj pomoći Ambasade Kraljevine Norveške u Bosni i Hercegovini. Stavovi iznešeni u Zborniku radova su stavovi autora i ne izražavaju stavove

Ambasade Kraljevine Norveške u Bosni i Hercegovini i Evropskog defendologija centra.

2

IZDAVAČEVROPSKI DEFENDOLOGIJA CENTARza naučna, politička, ekonomska, socijalna, bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraživanja, Banja Luka

ZA IZDAVAČAprof. dr Duško Vejnović

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIKprof. dr Duško Vejnović

UREDNIKmr Velibor Lalić

POČASNI ODBORprof. dr Duško Vejnović, prof. dr Vaso Bojanić, prof. dr Neven Brandt, (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Miodrag Simović, prof. dr Dragan Koković (Novi Sad - Srbija), dr Siniša Maričić, dr Mile Šikman, mr Velibor Lalić, prof. dr Želimir Kešetović (Beograd - Srbija), prof. dr Dilip Das (SAD), prof. dr Laurence Armand French (SAD), dr Dominique Wisler (Švicarska).

PROGRAMSKI I UREĐIVAČKI ODBORakademik prof. dr Dragoljub Mirjanić, predsjednik, prof. dr Đuro Šušnjić (Beograd - Srbija), prof. dr Stanko Stanić, prof. dr Nenad Suzić, akademik prof. dr Drago Branković, Ranko Preradović, književnik, prof. dr Braco Kovačević, prof. dr Vitomir Popović, prof. dr Ekatarina Stepanova (Moskva – Rusija), prof. dr Lazo Ristić, prof. dr Seema Shekhawat (Mumbaji - Indija), prof. dr Ostoja Đukić, prof. dr Miodrag Živanović, prof. dr Ivan Šijaković, prof. dr Rade Tanjga, prof. dr Petar Kunić, prof. dr Boro Tramošljanin, prof. dr Miodrag Romić, prof. dr Zoran Govedar, doc. dr Slobodan Simović, prof. dr Peter Stoett (Montreal - Kanada), dr Darko Matijašević, mr Slavko Milić (Nikšić - Crna Gora), Miodrag Serdar, profesor, (Minhen), dipl. soc. Vedran Francuz.

RECENZENTSKI ODBORprof. dr Đuro Šušnjić (Beograd - Srbija), prof. dr Mile Dmičić, prof. Dr Levi Kreft (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Mile Rakić (Beograd - Srbija), dr Dragan Radišić (Sarajevo), prof. dr Victor Nemuann, (Rumunija), prof. dr Siniša Tatalović (Zagreb – Hrvatska), prof. dr David Last (Kanada), mr Vladimir Karajica, dr Ostoja Barašin, dr Nedeljko Debeljak, dr Slobodan Simić, dr Boško Đukić, prof. dr Nedžad Bašić, prof. dr Ari Hello (Finska), prof. dr Dennis J.D. Sandole (SAD), prof. dr Dane Subošić (Beograd - Srbija), doc. dr Zoran Đurđević (Beograd - Srbija), doc. dr Nenad Radović (Beograd - Srbija), prof. dr Ljubiša Mitrović (Niš - Srbija), prof. dr Zoran Milošević (Beograd - Srbija), mr Slavko Milić (Nikšić - Crna Gora), mr Haris Pešto, prof. dr Vladimir Stojanović (Beograd - Srbija), prof. dr Radoslav Gaćinović (Beograd - Srbija), doc. dr Tatjana Duronjić, doc. dr Nevzet Veladžić, doc. dr Slobodan Simović, prof. dr Radoja Radić, prof dr. Gordana Ilić, prof. dr Saša Mijalković, doc. dr Saše Gerasimoski.

ŠTAMPAGrafopapir d.o.o.

ZA ŠTAMPARIJUPetar Vukelić

UREDNIŠTVO I ADMINISTRACIJASrpska ulica 63, 78 000 Banja Luka, Republika Srpska - Bosna i HercegovinaTelefon/faks: 051/309-470Veb stranica: www.defendologija.come-mail: defendo@blic.netŽiro račun: 562 099 0000236689

LEKTORmr Tatjana Ponorac, prof.

KOREKTORTin Vejnović, dipl. ecc.

PREVODmr Tatjana Ponorac, prof.

TIRAŽ1000 primjeraka

KAKO PREVAZIĆI GOVOR MRŽNJE...?

– –

sa međunarodnog naučnog skupa na temu „Kako prevazići govor mržnje (nacionalne, vjerske, rasne, političke)

i netoleranciju u interesu što boljeg etničkog pomirenja, dijaloga i tolerancije u Bosni i Hercegovini?” održanog 19.10.2013. godine

u Banjoj Luci

Banja Luka, 2014. godina

4

5

PREDGOVOR

KAKO PREVAZIĆI GOVOR MRŽNJE OTVORIMO SE ZA RAZLIČITOSTI

Poštovani čitaoci, pred Vama je Zbornik radova Kako prevazići govor mržnje, koji je rezultat Projekta, međunarodnog-naučnog skupa održanog u Banjoj Luci 19. 10. 2013. godine. Zbornik je izašao iz štampe zahvaljujući podršci Projektu od strane Ambasade Kraljevine Norveške u Bosni i Hercegovini.

U rezultat Projekta i naučnog skupa uvedena je potreba prevazilaženja govo-ra mržnje svagdje, na svakom mjestu, pa i u svim političkim kampanjama, u svim izborima, kao kolektivna misao narodnog, građanskog stava i načela. Mnoge poznate narodne poslovice i izreke su misaona armatura radova u ovom Zborni-ku. Ali, uvaženi autri su iskovali mnoge sentence i izreke koje su dosegle, a po-negdje i premašile one iz narodne riznice. Autorove naučne mudrosti pomalo ulaze u narod, njihove kćeri i sinove, ulaze u javni život, njihove poruke, misli često će se citirati u vezi sa raznim životnim prilikama... pa čak i u kontekstu krupnih pitanja iz nauke, fi lozofi je, sociologije... itd. Sa jakom misaonom svježi-nom vjerujemo da će radovi u ovom Zborniku i on kao cjelina biti potezani i ci-tirani u raznim situacijama kao silan pečat vječne istine. Blago tome ko dovjek živi, imao se rašta i roditi! Pojedine misli naših i vaših autora, naših mudraca su snagom svoje svevremenske istine i univerzalne fi lozofi čnosti postupno ,, napu-stile glave svojih kazivača i preselile se u područje opštenaučne, fi lozofske mu-drosti.

Govoru mržnje neophodno je posvetiti dužnu pažnju naprosto iz razloga po-što on stalno može da zaprijeti nacionalnoj bezbjednosti, ali da i izazove konfl ik-te. U govoru mržnje koriste se riječi ili simboli koji vrijeđaju pojedince, lidere, jednoetničku, religioznu, nacionalnu, ili rasnu grupu u cjelini, ili koje vrijeđaju pojedince pravljenjem aluzije na njihovo stvarno ili pretpostavljeno pripadništvo jednoj etničkoj, vjerskoj, nacionalnoj ili rasnoj grupi. Imajući u vidu činjenicu da su banalnosti i prizemnosti preplavile našu javnu scenu može se konstatovati da govor mržnje direktno vodi u političko nasilje. On je danas sofi sticiraniji i kamufl iraniji. Njega uzrokuje neznanje koje je bitan determinator netolerancije. Mržnja je negativna emocija. Govor mržnje je u suštini – antikomunikacija. Antipod mržnje je tolerancija. Na prostorima Bosne i Hercegovine etno–naci-onalizam je dominannta politička ideologija. Riječ je ubojitija od mača, a solo-

6

boda govora podrazumijeva odgovornost. U vremenu predizborne kampanje nesmije se stvoriti klima antiintelektualnog stanja. Ako političkoj kampanji i parlamentarnim izborima u Bosni i Hercegovini budemo prilazili na isti način kao i do sada (npr. od 1990. godine do danas) možemo očekivati da ćemo dobiti isti rezultat kao i ranije. Na građanima je da ocijene da li su izborni rezultati u prethodnih 24 godine bili dobri ili loši, pa u ovoj političkoj kampanji i na parla-mentarnim izborima treba da odluče odgovorno, moralno, kome će dati povje-renje i da li treba da mijenjaju pristup. Ako građani neće mijenjati pristup, ne treba da se žale na rezultate izbora na kojima će glasati. Ekonomski, politički, kulturološki, socijalno i moralno, svima je jasno, nema dileme, da treba redefi ni-sati pojedinačni ali i opštegrađanski odnos prema sebi i prema svom okruženju, prema izborima analizom trendova koji se događaju u Evropi i svijetu. Građane na izborima ne interesuju sve namjere političkih partija i njihovih lidera, već ih interesuju posljedice koje će te namjere ostvariti u praksi. U principu svako ima dobre namjere i mislimo da je to stvar pristojnosti. Dosadašnja iskustva su poka-zala da obećanja u predizbornim kampanjama uglavnom se ne realizuju poslije izbora, te da poslije izbora imamo permanentno loše posljedice. Ako poslije iz-bora imamo permanentno loše posljedice, svejedno je što je to zasnovano na dobrim namjerama, jer na kraju dovodi do propasti te zajednice, koja treba da uspije. Problem kod političkih kampanja i komunikacije u njima, te izbora kod nas je u tome što su naši lideri suviše egocentrični i samozaljubljeni i oni misle da sve postoji samo zbog njih. U modernim razvijenim društvima i državama lider je činovnik naroda i nacije i on je održiv samo ukoliko vodi naprijed i u onoj mjeri u kojoj daje neki plan gdje narod i nacija mogu da uspiju na tom putu. Li-deri mogu da pogriješe, ali onog trenutka kada oni neki svoj interes stave iznad interesa nacije i naroda i kažu: Mada sam postao problem, ja neću da se sklonim, jer eto, ljudi me podržavaju – tog trenutka on gubi kredibilitet. Bolna tema za nas u Bosni i Hercegovini, uopšte na Balkanu, je i u tome što je politika mitolo-gizovana mnogo više nego u „Modernoj Evropi“. To je iz razloga jer smo mi isto-rijski gledano imali problem sa nacionalnim državama. Mi smo bili praktično narodi u stranim državama. Imali smo Austrougarsku i Tursku imperiju i u tim imperijama, koje su bile države, mi smo imali neki svoj položaj, ali nismo imali svoju državu. Naš kolektivni identitet se ostvarivao kroz etnički identitet, nije mogao da se ostvaruje kroz političke institucije, jer ih nije bilo i nije bilo moguće da ih bude. Pošto kolektivni identitet postoji, on se izražavao kroz jezik, kulturu i vjeru, jer su to bili jedini atributi za prepoznavanje zajednice. Dakle, nije bilo države, nego je bila zajednica. U našim politikama, političkim kampanjama više ima propovjedi nego realnih političkih programa. Drže se zapaljivi govori i obra-ća se emocijama, a treba planirati jednu ozbiljnu državnu politiku. Ako u Bosni i Hercegovini hoćemo cilj, moramo da hoćemo i sredstva koja vode do tog cilja. Treba da odrastemo jednom kao narod i kao ljudi, treba da prihvatimo cijenu za ciljeve koje smo prihvatili. Akademska zajednica, naučni radnici hoće, mogu i znaju da se fi lozofsko- sociološkim i drugim multidisciplinarnim pristupom bave problemima, društvenog raslojavanja jezika, odnosno jezičkih i društvenih

7

struktura, odnosom varijacija u jezičkoj upotrebi (lične i kontekstualne okolno-sti). Jezik je apstraktan, a govor je konkretan. Govor je jezik u realizaciji. Govor je skup svih pojedinačnih ostvarenja jezika. Bez govora nebi bilo ljudske zajedni-ce, a upravo je raznovrsnost i raznolikost jezika najozbiljnija prepreka takvom zajedništvu; jezik homogenizuje i diferencira. Jezik kodira, klasifi kuje i rangira ljudsko ponašanje, koje je uvijek nabijeno emocijama. On je temeljni medij so-cijalizacije i način na koji se kulturna informacija prenosi. Jedna od ključnih dilema jeste na koji način odrediti granicu između slobode govora i govo-ra mržnje kojim se poziva na netoleranciju i nasilje. Za uspješnu komunika-ciju ključno je razumijevanje kulture, jer je njome određen kontekst komunika-cije. Jezik je sredstvo komuniciranja, a jezičkim konstrukcijama se izražavajau određeni socijalni odnosi i socijalne situacije. On je sredstvo izražavanja misli, sibolička kristalizacija istorijskog i duhovnog naslijeđa. Ljudski govor neispu-njava samo univerzalne logičke zadatke, nego i društvene, koji zavise od speci-fi čnih uslova grupe ili govorne zajednice. Protivrječnost jezika je u tome što je njegov zadatak da povezuje i ujedinjuje ljude; ali to ujedinjavanje jezik ne može izvesti, a da istovremeno ne odvaja ljude. Naše zatečeno stanje je takvo da se moramo buditi nasuprot apatiji i rezignaciji i monetarnoj Evropi suprotstaviti socijalnu Bosnu i Hercegovinu. Na ovom putu trebamo stvoriti osnovu jednog novog internacionalizma, na sindikalnom, intelektualnom i narodnom nivou. Istorija sveopšteg bešćašća i konformizma – kada mnogi, nasuprot naučnoj etici, etici poziva, rado plivaju niz struju „pod bijelom ili žutom zastavom predaje i prostitucije svoje savjesti“, svojim bogatim dijelom i časnim intelektualnim an-gažmanom ostavila je primjer kakva treba da bude uloga intelektualaca u obnovi humanističke nauke i njene emancipatorske funcije u savremenosti. Mnogi inte-lektualci su produžena ruka vladajućih snaga društvenog inžinjeringa – u funk-ciji status quoa. Intelektualci treba da vode misaoni proces koji je temelj formi-ranja javnog mnijenja o određenim spornim pitanjima, pa tako i o pitanjima kako prevazići govor mržnje. Javno mnijjenje je površno, lako promjenjivo, često zasnovano na zabludama i predrasudama, nepouzdano i subjektivno. Javnost čine ljudi koji su suočeni sa problemima govora mržnje i raspravljaju o moguć-nosti njegovor rješavanja. Mi smo aktivna javnost i pokušavamo uticati na javno mnijenje. Impliciramo hipotezu da postoji neki konsenzus o problemima ili drukčije rečeno, da postoji neka saglasnost o pitanjima koja zaslužuju da budu postavljena. Javnost je otvorena i u suprotnosti je sa birokratskom organizaci-jom. Treba razgovarati, a to znači graditi mostove, povezujući suprotne obale. Previše se brblja, a premalo se misli. Samo kao ličnost mi smo moralne osobe, jer odgovornost se veže za ličnu savjest: zato masa, institucija ne može biti odgovorna. Svako nacionalno biće mora se osloniti na „vlastite snage“, uz dužno poštovanje ostalih nacija, ono mora postati duhovna zajednica slobodnih i odgovornih ljudi, u kojoj svako treba da bude ono što jeste, da sa puno strasti, ljubavi i obzira brani svoj lični stav i da otvorena duha prima od drugih i ono što se razlikuje od njegovog, da pruži ruku drugom i drukčijem. Govor mržnje je često sredstvo manipulacije za ostvarenje skrivenih, najčešće nezakoni-

8

tih interesa i nepravednih ciljeva. Razgovor je tihi poziv na put do istine i smisla, on je način na koji se svaki problem može riješiti, govorom mr-žnje i nasiljem se ništa ne rješava. U našim uslovima uvijek ispadne loše kad pojmove dubokog značenja tumače plitke glave, koje za njih nisu dozrele. Bodler je kazivao da su čitaoci u odnosu na pisca satovi koji kasne. Protagonisti govora mržnje danas stvaraju velike probleme zamišljenoj državi Bosni i Hercegovini. Oni su opasnost po građane, po mir, po njihovu bezbjednost. Neki mrtvi su i danas živi, više od mnogih živih, čije prisustvo kao da i nije nužno, jer su prije teret, nego radost zajednice. U pustinji propagirane mržnje u Bosni i Hercegovi-ni duvaju različiti vjetrovi, pa i vjetrovi zla. Riječi mudraca nemogu se čuti od vike gomile. Javnost Bosne i Hercegovine treba liječiti od zlog jezika i mača ljutog i uspostaviti odnos da istinita riječ bude jedini mač. Mi kao sabesjednici na ovom naučnom skupu založili smo se za javno djelovanje protiv govora mr-žnje, za etničko pomirenje, za razvoj političke kulture, dijaloga, tolerancije, de-mokratije i odgovornosti uopšte, a posebno u Bosni i Hercegovini. Akademski duh je oko koje vidi što drugi ne vide, i on ima u vidu da razgovor s prošlošču neprekidno traje, te da se svi trebamo otvoriti za bogatstvo različitosti. Nužnost i neophodnost je postizanje jedinstva različitosti...

Glavni i odgovorni urednik

9

SADRŽAJ

PREDGOVOR ........................................................................................................................5

mr Velibor Lalić prof. dr Duško VejnovićIZAZOVI I DILEME GOVORA MRŽNJE SA OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU .........................................................13

Prof. dr Braco KovačevićMEDIJI, MRŽNJA I SUKOBI NA BALKANU .............................................................30

mr Damir NadarevićTEHNOLOŠKO KOMUNIKACIJSKA PROGRESIJA UZROK MORALNE DEGRESIJE? GOVOR MRŽNJE NA INTERNETU I INTERNETSKIM DRUŠTVENIM MREŽAMA ............................................................................................43

Dr.sc. Azra Adžajlić-DedovićMr.sc. Edita HaskovićDUGI PUTEVI PRAVDE ..................................................................................................58

Doc. dr Radomir NeškovićMEĐUETNIČKA MRŽNJA U KONTEKSTU DRŽAVE ..........................................75

Dr Mile RakićDr Ljubo PejanovićIZGRADNJA KAPACITETA BEZBEDNOSTI U VIŠENACIONALNIM I MULTIKULTURALNIM DRŽAVAMA .....................................................................84

Prof. dr Mlađen MandićPOJAM GOVORA MRŽNJE I NJEGOV UPOREDNO PRAVNI PRIKAZ SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU ..................................... 98

Mr Boško ŽupanovićGOVOR MRŽNJE I JEZIČKE MANIPULACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI ................................................................................................ 114

10

Mr sci. Zoran PejičićRAĐA LI GOVOR MRŽNJE U BIH DRUŠTVO UPLAŠENIH? ...........................124

Prof. dr Miodrag N. SimovićDoc. dr Milena SimovićPRAVO NA SLOBODU IZRAŽAVANJA IZ ČLANA II/3H USTAVA BOSNE I HERCEGOVINE I ČLANA 10 EVROPSKE KONVENCIJE I NOVIJA PRAKSA USTAVNOG SUDA BOSNE I HERCEGOVINE .................... 133

Prof. dr Boro TramošljaninProf. dr Miodrag RomićNEMOGUĆNOST TOLERANCIJE I DIJALOGA U BOSNI I HERCEGOVIN .............................................................................................152

Berislav ĐurićVesna MijatovićSOCIO EKONOMSKE I POLITIČKE IMPLIKACIJE NETOLERANCIJE I GOVORA MRŽNJE U BIH ...................................................162

Stamenko NovakovićOPERACIJA „POMIRENJE“ ...........................................................................................185

mr. sci. Slavko MilićPREVENCIJA, PODRŠKA I ULOGA CIVILNOG DRUŠTVA U SUZBIJANJU ZLOČINA IZ MRŽNJE .....................................................................200

Vinko PerićRade BiočaninDragan JakovljevićGOVOR MRŽNJE I POLITIČKE KONTRAVERZE U BIH .................................. 209

Doc. dr Nebojša MacanovićULOGA RELIGIJSKE PEDAGOGIJE U PREVAZILAŽENJU MEĐULJUDSKIH KONFLIKATA IZMEĐU OSUĐENIH LICA ......................224

Doc. dr Milenko VojvodićProf. dr Duško VejnovićProf. dr Vladimir StojanovićANALIZA STAVOVA SREDNJOŠKOLACA O GOVORU MRŽNJE NA SPORTSKIM TERENIMA .................................................................... 235

Mr Edina Heldić-SmailagićDoc. dr Dalibor KesićMr Emir MuhićKOMUNIKOLOŠKE I PSIHOLOŠKE DIMENZIJE GOVORA MRŽNJE .........251

11

mr Stevan Dakićmr Predrag ObrenovićSPECIFIČNOSTI JEZIKA I GOVORA MRŽNJE U BOSNI I HERCEGOVINI ......................................................................................... 260

Dr Goran MaksimovićPSIHOLOŠKI ASPEKTI UGROŽAVANJA BEZBJEDNOSTIREPUBLIKE SRPSKE I GOVOR MRŽNJE ................................................................267

Doc. dr Mirko StojčinovićDIJALOG, TOLERANCIJA I ETNIČKO POMIRENJE U BIH ............................ 286

Prof. dr Duško VejnovićDragan BašićPOLIETNIČNOST I UKLJUČIVANJE .......................................................................292

Milenko Mršić, predavačPRIMJERI NACIONALNIH MJERA I INICIJATIVA NEKIH EVROPSKIH ZEMALJA U BORBI PROTIV GOVORA MRŽNJE .......................301

Mr Dragana MilijevićKRIVIČNA DJELA POČINJENA IZ MRŽNJE U KRIVIČNOM ZAKONODAVSTVU REPUBLIKE SRPSKE ..............................................................310

Mr Suzana TodorovićANTISEMITIZAM NAJDUŽI ZLOČIN MRŽNJE ...................................................318

doc. dr sci. Idriz Ćosić, dipl.eccGOVOR MRŽNJE I MEDIJI .......................................................................................... 332

mr Žana VrućinićPSIHOLOŠKI ASPEKTI KOMUNIKACIJE ..............................................................340

Doc. dr Jagoda PetrovićSOCIJALNA DISTANCA TIHI GOVOR MRŽNJE ..............................................348

Mr Gojko ŠetkaMr Dragana VujićGOVOR MRŽNJE I NASILJE MEĐU DJECOM I MLADIM ...............................359

mr Biljana KovačevićGOVOR MRŽNJE ULOGA I ODGOVORNOST MEDIJA .................................369

Ljiljana Marinković, dipl.pravnikETNIČKA I VJERSKA MRŽNJA I KULTURA DIJALOGA U BIH ......................377

12

Mr Žaklina KomosarSLOBODA GOVORA I GOVOR MRŽNJE ................................................................385

Diplomirani sociolog, Gvozden MarijanaDiplomirani sociolog, Francuz VedranDISKRIMINACIJA U BOSNI I HERCEGOVINI KAO TEMELJ GOVORA MRŽNJE ..............................................................................390

Aleksandar Miladinović Vitomir PetričevićMilan SalamadijaGOVOR MRŽNJE NA FEJSBUKU I NA VIKIPEDIJI ............................................397

Svetlana Krstić, dipl. politikolog – masterGOVOR MRŽNJE KAO POSLJEDICA NEDOSTATKA ETIČKIH I MORALNIH VRIJEDNOSTI ................................................................... 411

UPUTSTVO AUTORIMA ...............................................................................................421

13

IZAZOVI I DILEME GOVORA MRŽNJE SA OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU

Pregledni rad

UDK 316.647:323.269.6(497.6)

mr Velibor Lalić1 Evropski defendologija centarprof. dr Duško VejnovićUniverzitet u Banjoj Luci

Apstrakt: U radu se govori o specifi čnostima Bosne i Hercegovine i društvenoj opravdanosti istraživanja i društvene kontrole govora mržnje. Zatim, navode se opšta konceptualno-metodološka pitanja u okviru čega je dat osvrt na pojmovno određenje fenomena. Jedno od ključnih dilema jeste na koji način odrediti granicu između slobode govora i govora mržnje. Imajući navedeno u vidu, sažeto su raz-motrena pitanja određenja govora mržnje u praksi. Nakon toga, izvršena je anali-za pravnih propisa kojima se reguliše ova materija. Pregled pravne literature obu-hvatio je međunarodne pravne instrumente te kraći osvrt na iskustva nekih evrop-skih zemalja. Nakon toga, izvršen je pregled zakonodavstva Bosne i Hercegovine.

Ključne riječi: govor mržnje, Bosna i Hercegovina, sukob, nacionalna i vjer-ska mržnja, zakonodavstvo.

UVOD2

Istraživanje raznih manifestacija mržnje i netrpeljivosti od posebnog je zna-čaja u politički nestabilnim i podijeljenim društvima, kao što je Bosna i Hercego-vina, gdje je mržnja i netolerancija duboko ukorijenjena u istoriji pa sve do da-našnjih dana. Bosnu i Hercegovinu na političkom planu karakteriše autoritarni politički sistem i građanski rat, kao politička prošlost, međunarodno prisustvo,

1 Korespondent: mr Velibor Lalić, e-mail: lalicvelibor@gmail.com.2 Napomena: U radu su korišteni određeni segmenti iz istraživačkog izvještaja „Politička kultura i

govor mržnje u Bosni i Hercegovini“, Evropskog defendologija centra iz 2011. godine.

14

kao politička sadašnjost, i evropski put, kao politička budućnost. Te tri vremen-ske ravni mogu se dovesti u kontekst tumačenja stanja i perspektive političke kulture, mržnje i netolerancije na ovim prostorima. Dijalog i tolerancija, nacio-nalna i vjerska mržnja i netrpeljivost aktuelna su pitanja za mnoga društva savre-menog – sve više nesigurnog svijeta. Poseban značaj imaju u nacionalno i vjerski heterogenim, politički polarizovanim i ekonomski nerazvijenim društvima. Bo-sna i Hercegovina je višenacionala i kulturno heterogena država sa dugom isto-rijom nacionalnih i vjerskih antagonizama, netrpeljivosti, mržnje i sukoba. Isto-rijsko nasljeđe netolerancije i brojni politički, ekonomski i socijalni problemi savremene Bosne i Hercegovine čine ovu temu vrlo aktuelnom. Stvaranje stabil-nih institucija, vladavina prava, poštovanje ljudskih prava i sloboda, poštovanje i prihvatanje kulturnih različitosti drugog i drugačijeg temeljni su preduslovi za stvaranje stabilnog društva i dugoročnog mira. Iako je rat u Bosni Hercegovini davno završen, latentni sukob je prisutan i on se manifestuje u nacionalno i vjer-ski obojenom nasilju u vidu oštećivanja vjerskih objekata, nadgrobnih spomeni-ka, napada na povratnike, uvrede i provokacije na pripadnike drugih etničkih i vjerskih grupa, naročito za vrijeme vjerskih praznika. Poseban problem je govor mržnje koji se manifestuje ne samo u političkom životu i medijima, već simbo-ličke – nacionalističke poruke mržnje vidljive su na javnim površinama, u urba-nim i ruralnim sredinama, stvarajući novu mržnju i produbljujući postojeću (Vejnović et al., 2011). Sam pojam govora mržnje implicira određena pitanja i di-leme. Prvenstveno, radi se o pitanju slobode govora kao jednog od osnovnih ljudskih prava, s jedne strane, i o govoru mržnje koji vodi netoleranciji i nasilju u društvu, s druge strane. Na koji način omogućiti slobodu govora i ograničiti retoriku mržnje u javnosti klju čni je izazov za istraživače, zakonodavce i sve one koji se bave ovim problemom.

1. GOVOR MRŽNJE OPŠTA KONCEPTUALNO METODOLOŠKA RAZMATRANJA

Pojam govora mržnje je kompleksan i u našoj literaturi nije u dovoljnoj mjeri obrađivan. Problem čini složenijim činjenica da se jedna ovako složena pojava mora posmatrati multidisciplinarno, što nužno nameće potrebu naučno uteme-ljenog pristupa ovom važnom društvenom pitanju. Jedan takav pristup zahtije-vao bi dublju teorijsku analizu, međutim, mi ćemo se ovdje zadržati na kratkom prikazu osnovnih obilježja i deskripciji pojma. Pitanje govora mržnje je vrlo osjetljivo zbog ograničavanja slobode govora, koji se smatra jednim od najvažni-jih prava građana nužnih za funkcionisanje svakog demokratskog društva. Pravo na slobodu govora predviđeno je dokumentima Ujedinjenih nacija i Savjeta Evrope i ustavima i zakonima demokratskih zemalja. Međutim, ti dokumenti takođe predviđaju određene iznimke kada se zloupotreba slobode izražavanja može ograničiti zbog mogućih štetnih društvenih posljedica. Pitanje koje se na-meće jeste koliko daleko ići sa restriktivnim mjerama protiv „govora mržnje“, a

15

da se pritom ne zadire u slobodu izražavanja kao jedne od temeljnih ljudskih prava (Erceg, 2004).

Prve rasprave na ovu temu nastale u Sjedinjenim Američkim Državama, oda-kle potiču prva tumačenja govora mržnje i njegovog odnosa sa slobodom govora. U skladu sa prvim amandmanom američkog ustava garantuje se sloboda govora na način da se zabranjuje zakonodavnoj vlasti donošenje zakona kojim se ovo demokratsko pravo uskraćuje. U skladu sa tim ustavnim principom govor mr-žnje u Sjedinjenim Američkim Državama predmet je akademskih i širih društve-nih rasprava za razliku od prakse evropskih zemalja čije zakonodavstvo govor mržnje sankcioniše.

U terminološkom smislu u literaturi i svakodnevnom govoru upotrebljava se sintagma govor mržnje ili jezik mržnje, što nameće pitanje da li se radi o sinoni-mima ili o pojmovima sličnog ali ne i identičnog značenja. U jednoj radno-kolo-kvijalnoj terminologiji, govor ili jezik mržnje su sinonimi. Međutim, u stručnoj i naučno sociološkoj, antropološkoj, socijalno psihološkoj i komunikološkoj ela-boraciji, jezik mržnje se prvenstveno vezuje za ispoljavanje duha netolerancije posredstvom medija, dok se govor mržnje vezuje za javne istupe u ostalim kana-lima komunikacija, formalnim i neformalnim. To uključuje kompletnu javnu sferu – politiku, kulturu, umjetnost, nauku obrazovanje, sport i dr. (Babić, 2004).

Govor mržnje možemo sagledati iz različitih perspektiva. Sa lingvističkog aspekta, radi se o riječima, izrazima i rečenicama uvredljivog sadržaja koje su upućene pojedincu ili grupi zbog pripadnosti određenoj rasi, naciji, vjeri, ideo-logiji ili seksualnom opredjeljenju. Riječi koje se upućuju etiketiraju, kleveću ili ismijavaju određenu društvenu grupu i ponižavaju osobu koja pripada toj grupi. Posebno je od značaja društveni kontekst u kome se pogrdne poruke upućuju. Lingvistički govor mržnje je dosta zanimljiva ali i neistražena oblast, naprosto zato što je značenje komunikacijskih poruka uvijek vezano za kontekst, a savre-mena lingvistika uglavnom izbjegava raspravu o semantičkoj vezi između teksta i konteksta. Govor mržnje se mora posmatrati i sa komunikološkog aspekta koji pretpostavlja postojanje namjere govornika sadržane u poruci koju upućuje da stigmatizuje, povrijedi ili ponizi osobu na osnovu njene pripadnosti nekoj grupi, zajednici ili ideji onda se i takve poruke mogu smatrati jezikom mržnje (Škrbić, 2010). Govor mržnje uvijek proizvodi psihološke efekte na pojedinca i zajednicu kojoj je upućen, izazivajući strah, zebnju, nelagodu ili ljutnju. Dakle, psihološki aspekt govora mržnje sadržan je u emocionalnim posljedicama takvog govora. Takav govor stvara netrpeljivost i mržnju prema pojedincu ili grupi, a nekad je i poziv na osvetu i nasilje.

Pored navedenog, govor mržnje imanentno je sociološki fenomen. Svaki vid diskriminacije, netolerancije i nasilja motivisan rasnim, nacionalnim, vjerskim i drugim oblicima mržnje, uključujući i govor mržnje, posljedica su predrasuda i netrpeljivosti prema drugom i drugačijem. Ovde se radi o mehanizmima zastra-šivanja, potčinjavanja i kontrole društvenih grupa koje počivaju na drugačijim kulturnim vrijednostima. Takav koncept društvenih podjela, zasnovanom na ne-kritičkom odnosu prema sebi i drugome – kulturno drugačijem – i diskriminaci-

16

ji, netoleranciji i nasilju koji su rezultat takve percepcije stvarnosti, može se na-zvati paradigmom različitosti. Dihotomija grupnih podjela na mi vs. oni, mi naspram ili protiv njih, prisutna je u svim društvima, u svim istorijskim periodi-ma. Takva tribalistička polarizacija preživjela je sve oblike društvenih struktura, od roda i plemena, od naroda i države, pa sve do današnjih dana (Lalić, 2010). Dakle, „govor mržnje“ ne pripada oblasti međuindividualnih već međugrupnih odnosa, između velikih društvenih grupa poput rasa, nacija, klasa, velikih poli-tičkih grupacija, a ne svakodnevnih razmirica između dva ili više pojedinaca. Za razliku od individualne mržnje u ličnim odnosima, govor mržnje nije determini-san ličnim karakteristikama aktera, već njihovom pripadnošću različitim druš-tvenim grupama (Vasović, 2002:16).

Govor mržnje je često sredstvo manipulacije za ostvarenje skrivenih, najčešće nezakonitih interesa i nepravednih ciljeva. Govorom mržnje se najviše manipu-liše neobrazovanim, neukim i neupućenim osobama, tako da se u tom smislu može posmatrati i kao propagandna tehnika. On nekad počinje i sa iznošenjem pojedinih istinitih podataka, sa „djelimičnom“ istinom ili iskrivljivanjem istine (Škrbić, 2010). Manipulativna funkcija govora mržnje zauzima poseban značaj u etnički heterogenim i podijeljenim društvima kao što je Bosna i Hercegovina.3 Da bi jasnije razumjeli manipulativnu funkciju govora mržnje, osvrnućemo se na teoriju manipulacije. Đuro Šušnjić defi niše manipulaciju kao „smišljen, siste-matski i kontrolisan postupak ili skup postupaka pomoću kojih manipulator, koristeći simbolička sredstva, u za njega pogodnim psihosocijalnim uslovima, odašilje u masu, preko sredstva komunikacije, određene poruke, s namerom da utiče na uverenja, stavove i ponašanje velikog broja ljudi, tako da bi se oni, u stvarima o kojima ne postoji opšta saglasnost, a za koje su životno zainteresova-ni, usmerili prema ubeđenju, stavovima i vrednostima manipilatora, a da toga nisu ni svesni.“ (Šušnjić, 2004: 42) Iz ove defi nicije moguće je analizirati osnovne elemente koji čine pojam manipulacije u kontekstu govora mržnje. Manipulaci-ja nije moguća bez manipulatora, odnosno izvora ili odašiljaoca poruke – u ovom slučaju, poruka mržnje koja se odašilje u masu u određenom sadržaju, obliku i vremenu. Poruka mržnje nije upućena pojedincu, već određenoj društvenoj gru-pi koju karakterišu određena obilježja identiteta. Poruka se saopštava u određe-nim socijalno-psihološkim uslovima, poput stanja poremećenih društvenih od-nosa i društvenih napetosti. Naredni element defi nicije pojma manipulacije jesu tehnička sredstva preko kojih se poruka prenosi. Ukoliko se prenosi pomoću nekog uticajnog masovnog medija, njen efekat će biti veći. Naredno pitanje jeste postojanje problema o kojem ne postoji opšta saglasnost. Govor mržnje spada u oblast međugrupnih odnosa među kojim ne postoji saglasnost oko bitnih druš-tvenih pitanja koja se odnose na raspodjelu moći i prava i privilegija. Pošto o problemu ne postoji saglasnost, s druge strane postoji zainteresovanost oko spornih pitanja. Poruke mržnje izazivaju značajne posljedice na međugrupne

3 O nacionalnom nepovjerenju u Bosni i Hercegovini opširnije vidjeti: Šalaj, B., (2009), Socijalno povjerenje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Friedrih Ebert Stiftung; Puhalo, S., (2009), Etnička distanca i (auto)stereotipi građana Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Friedrih Ebert Stiftung.

17

odnose, po želji manipulatora, a da masa toga nije ni svjesna. Teoriju manipula-cije čine zakoniti odnosi između elemenata koje sadrži navedena defi nicija. Iz konteksta govora mržnje to bi bilo da postoji zakonita veza između autoriteta manipulatora i efekta poruka mržnje, između efekta poruke i socijalno-psiho-loških uslova u kojima se ona saopštava, poput izbora, društvenih skupova odre-đene društvene grupe, značajnih datuma u kolektivnom pamćenju određene grupe, sportske manifestacije i sl.

Neke od defi nicija govora mržnje koje se sreću u literaturi jeste preporuka Savjeta Evrope o „govoru mržnje” No. R (97) 20) iz 1997. godine koja defi niše „govor mržnje” kao „sve oblike izražavanja koji šire, potiču, promovišu ili oprav-davaju rasnu mržnju, ksenofobiju, antisemitizam i druge oblike mržnje temelje-ne na netoleranciji, uključujući i netoleranciju izraženu agresivnim nacionaliz-mom i etnocentrizmom, diskriminacijom ili neprijateljstvom prema manjina-ma, imigrantima ili ljudima imigrantskog porijekla“.

Komitet pravnika za ljudska prava YUCOM u nacrtu metodologije i strategije za borbu protiv govora mržnje i zločina mržnje nudi jednu opštu defi niciju po kojoj govorom mržnje se smatra izražavanje koje sadrži poruke mržnje ili netr-peljivosti prema nekoj rasnoj, nacionalnoj, etničkoj ili vjerskoj grupi ili njenim pripadnicima. U posljednje vrijeme, govor mržnje obuhvata i govor koji je usmje-ren u cilju proizvođenja mržnje i netrpeljivosti prema polu i seksualnoj opredi-jeljenosti, a sve češće ovaj pojam obuhvata i netrpeljivost prema različitom poli-tičkom i drugom mišljenju kao i nacionalnom i društvenom porijeklu. Kako se dalje navodi u dokumentu, suštinska prijetnja u izražavanju mišljenja sa ele-mentima govora mržnje je u tome što poruka, koja se ovakvim izražavanjem šalje građanima, ima za cilj da izazove određene negativne posljedice za određeno lice, odnosno grupu lica u zavisnosti od njegovog/njihovog ličnog svojstva ili pripadnosti određenoj grupi. Ovo se može manifestovati kroz: stvaranje prezira prema određenom licu ili grupi, stvaranje negativnog stereotipa prema određe-nom licu odnosno grupi, podsticanje diskriminacije i neprijateljstva, osudu oko-line prema određenom licu ili grupi, izazivanje osjećanja nesigurnosti i straha kod određenog lica/ili pripadnika određene grupe, nanošenje fi zičkih i psihičkih bolova određenom licu odnosno pripadniku određene grupe, upućivanje prijet-nji određenom licu odnosno grupi, podsticanje i izazivanje nasilja prema odre-đenom licu ili grupi, stvaranje osjećaja kod velikog broja građana da je takvo ponašanje prema određenom licu/grupi društveno poželjno i opravdano, te iza-zivanje osjećaja kod širokog kruga građana da će takvo ponašanje biti tolerisano i da neće biti predmet odgovornosti (Komitet pravnika za ljudska prava YUCOM, 2007).

U jednom od istraživanja o govoru mržnje sprovedenih u Bosni i Hercegovini diskutuje se o govoru mržnje kao vidu simboličkog nasilja koji ne vodi nužno fi zičkom nasilju, već o strategiji kojom se privilegovani i marginalizovani identi-teti konstruišu, održavaju i reafi rmišu u skladu sa postojećim odnosima moći u određenom društvu (Cvjetičanin et al., 2010). Ključni elementi govora mržnje su – identitet grupa koje postaju meta govora mržnje, zatim dodjeljivanje negativ-

18

nih karakteristika tim identitetima; smještanje identiteta u simbolički red unu-tar određenog konteksta, te podsticanje ili širenje nasilja i netolerancije kao me-hanizma kojim se utvrđuje, odnosno dodjeljuje status određenom identitetu. Na osnovu navedenog, Cvjetičanin i saradnice nude defi niciju govora mržnje kao diskurzivnog nasilja usmjerenog prema određenim grupama/identitetima, koje funkcioniše kao strategija politike drugosti i identitetskih politika unutar dis-kursa moći u konkretnom društveno-političkom kontekstu (Cvjetičanin et al., 2010).

2. Pitanje određenja govora mržnje u praksi

Jedna od ključnih dilema jeste na koji način odrediti granicu između slobode govora i govora mržnje kojim se poziva na netoleranciju i nasilje. Organizacija za zaštitu ljudskih prava član 19 iz Londona, Velika Britanija, sačinila je grupu kri-terijuma na osnovu kojih je moguće procjenjivati da li se radi o govoru mržnje ili o dozvoljenim formama govora koji se mogu tolerisati (ARTICLE 19, 29–39). Oni su sačinili test od ukupno šest osnovnih kriterijuma koji moraju biti ispunjeni da bi se radilo o govoru mržnje, što ujedno predstavlja korisno analitičko sredstvo onima koji se bave ovom problematikom u određivanju koje su forme govora dozvoljene a koje nisu. Radi se o sljedećim kriterijumima:

• Kontekst izražavanja; • Govornik / zagovornik izražavanja; • Namjera od govornika da potiče na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje; • Sadržaj izražavanja; • Opseg i magnituda izražavanja (uključujući njegov značaj u javnosti i

sredstvo komuniciranja); • Vjerovatnoća nastupanja željene posljedice, uključujući i njegovu nemi-

novnost

Što se tiče konteksta izražavanja, mora se sagledati društveni i politički am-bijent i kontekst u kom je govor nastao i u kom je dalje širen. Posebno je potreb-no sagledati prirodu postojećih konfl ikta u društvu između različitih grupa. Za-tim mora se uzeti u obzir postojanje i istorija institucionalne diskriminacije pre-ma određenoj društvenoj grupi ili grupama, istoriju sukoba, pravni okvir, i na kraju stanje u medijima.

Kada je riječ o govorniku, tj. prenosiocu poruka mržnje, bitno je odrediti o kome se radi, koji je njegov položaj u društvu, njihov društveni ugled i uticaj na javnost. Primjera radi, ako se radi o uticajnim članovima političkih stranaka, zvaničnicima ili osobama sličnog statusa. Posebno je bitno da li je osoba davala izjave mržnje u svoje lično ime ili tokom vršenja zvanične dužnosti.

Potrebno je utvrditi namjeru osobe da svjesno sa namjerom širi mržnju. Tu je od značaja jezik kojeg koristi u komunikaciji, ciljevi koje želi postići, te obim i ponavljanje uvredljivih sadržaja.

19

Analiza uvredljivog sadržaja je nužan uslova kojeg je potrebno utvrditi da bi se radilo o govoru mržnje. Posebno treba obratiti pažnju šta je rečeno, kome je rečeno, poput potencijalnim žrtvama diskriminacije ili nasilja, kakvim tonom je rečeno i sl.

Kod opsega i magnitude izražavanja treba uzeti u obzir da li su poruke mr-žnje rečene u ograničenom okruženju ili su dostupni široj javnosti, zatim sred-stvo kojim se poruke prenose i intenzitet izražavanja.

Što se tiče vjerovatnoće nastupanja željene posljedice potrebno je sagledati da li govor poziva na diskriminaciju, nasilje ili neprijateljstva, da li je govornik mogao da utiče na javnost, da li je došlo do posljedica, tj. do diskriminacije i nasilja prema grupi na koju je govor mržnje usmjeren.

3. PRAVNI OKVIR GOVORA MRŽNJE

3.1. Međunarodni dokumenti

Najznačajniji međunarodni dokumenti kojima se reguliše govor mržnje jesu dokumenti Ujedinjenih nacija i Savjeta Evrope4.

Ujedinjene nacije

Najznačajni dokument Ujedinjenih nacija jeste Povelja Ujedinjenih nacija (1945), koja u tački (c) člana 55 obavezuje sve članice na „poštovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez razlikovanja rase, pola, jezika ili vjere“.

Nadalje, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima UN u članovima 1 i 2 svim ljudima garantuje slobodu i jednakost u dostojanstvu i pravima, bez obzira na bilo kakvu razliku kao što je rasa, boja kože, pol, jezik, vjera, političko ili neko drugo opredjeljenje, nacionalno ili društveno porijeklo, vlasništvo, rođenje ili neki drugi status.

Takođe, jedan od važnijih dokumenata je Pakt o građanskim i političkim pra-vima (1966) prema kojem države danas imaju i zakonsku obavezu da sankcionišu govor mržnje. Ova obaveza proizilazi iz člana 20 stav 2 u kojem se navodi da će se zakonom zabraniti svako zagovaranje nacionalne, rasne ili vjerske mržnje koje predstavlja podsticanje na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje. U Opštem komentaru br. 11 koji se odnosi na član 20 Pakta dodatno se pojašnjava da ovaj član može potpuno stupiti na snagu samo ako postoji nacionalni zakon iz kojeg je očito da su opisana propaganda i zagovaranje u suprotnosti sa javnom politi-kom, i ako postoje prikladne mjere sankcionisanja u slučaju kršenja tog zakona.5

Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije (1969) predstvalja vrhunac napora Ujedinjenih nacija na polju izjednačavanja ljudi ra-zličite rasne i druge pripadnosti. Ova Konvencija predstavlja temeljni dokument

4 Opširnije vidjeti: (Jovanović, & Nikolina Grbić Pavlović, 2010).5 CCPR General comment 11. 29/07/83

20

za borbu protiv rasizma i netolerancije. Konvencija predlaže različite konkretne mjere borbe protiv rasne diskriminacije i „govora mržnje”. Potpisivanjem ovog dokumenta države članice osuđuju svaku propagandu i sve organizacije koje se rukovode idejama ili teorijama zasnovanim na superiornosti neke rase ili grupe lice izvjesne boje ili izvjesnog etničkog porijekla ili koje žele da opravdaju ili podrže svaki oblik rasne mržnje i diskriminacije. One se obavezuju da bez odla-ganja usvoje pozitivne mjere koje imaju za cilj da ukinu svako podsticanje na takvu diskriminaciju ili na svako djelo diskriminacije.

Države se posebno obavezuju: a) da utvrde kao krivično djelo svako širenje ideja zasnovanih na superiornosti ili rasnoj mržnji, svako podsticanje na rasnu diskriminaciju, kao i sva djela nasilja ili izazivanja na takva nasilja, uperena pro-tiv svih rasa ili pomoći rasističkim aktivnostima, podrazumijevajući tu i njihovo fi nansiranje; b) da izjave da su nezakonite i da zabrane organizacije i aktivnosti organizovane propagande i svaku drugu vrstu propagandnih aktivnosti koje podstiču na rasnu diskriminaciju, kao i da izjave da je učešće u ovim organizaci-jama ili u njihovim aktivnostima kažnjivo djelo; v) da ne dozvole javnim vlastima niti javnim nacionalnim ili lokalnim ustanovama da podstiču na rasnu diskrimi-naciju ili da je pomažu.6

U sklopu pozitivnih antidiskriminacijskih mjera, države članice moraju pu-tem sudova i drugih državnih institucija osigurati odštetu osobama koje su ošte-ćene rasnom diskriminacijom (član 6), dok obrazovne, informativne i kulturne institucije trebaju preduzeti mjere za borbu protiv predrasuda i promovisati ra-zumijevanje, toleranciju i prijateljstvo među narodima i rasnim i etničkim gru-pama (član 7). Ove su mjere detaljno razrađene u UNESKO Deklaraciji o rasi i rasnim predrasudama (1978) (Erceg, 2004).

Osim ovim dokumentima, prava, a samim tim i zaštita od svih oblika diskri-minacije žena, nacionalnih ili etničkih, vjerskih, te jezičkih manjina, starijih oso-ba, mentalno zaostalih osoba, invalida, izbjeglica, migranata i azilanata zaštiće-na su posebnim dodatnim dokumentima i to: Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije žena, Deklaracija o pravima osoba koje pripadaju nacionalnim ili etničkim, vjerskim i jezičnim manjinama, Deklaracija o ukidanju svih oblika ne-tolerancije i diskriminacije na temelju religije ili vjere, Principi Ujedinjenih naro-da o starijim osobama, Deklaracija o pravima mentalno zaostalih osoba, Dekla-racija o pravima invalida, Konvencija o statusu izbjeglica, Međunarodna konven-cija o zaštiti prava svih radnika migranata i članova njihovih porodica, te Dekla-racija o ljudskim pravima osoba koje nisu državljani zemlje u kojoj žive.

Savjet Evrope

Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (1950) pred-stavlja osnovni dokument Savjeta Evrope kojim se zabranjuje diskriminacija. U članu 10, koji nosi naziv „Sloboda izražavanja“, u stavu 1, prvo se uređuje sloboda izražavanja, da bi se potom u stavu 2, odredile određene zabrane ove slobode. Nadalje, u članu 14 Evropske konvencije defi niše se: „...Uživanje prava i sloboda

6 Opširnije vidjeti: www.ohchr.org

21

predviđenih u ovoj Konvenciji obezbjeđuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao što su pol, rasa, boja kože, jezik, vjeroispovjest, političko i drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, veza s nekom nacionalnom manji-nom, imovno stanje ili drugi status.“ Koncept jednakosti i zabrane diskriminaci-je koja proizilazi iz ovog člana jedno je od najsloženijih pravnih načela. Protoko-lom 12 Evropske konvencije usvojenim 2000. godine, članice su dodatno potvrdi-le potrebu „sveopšte zabrane diskriminacije”, a naročito od strane organa javnih vlasti.

Na samitu šefova država i vlada država članica Savjeta Evrope, koji je održan u Beču oktobra 1993. godine, izražena je zabrinutost zbog ponovnog oživljavanja rasizma, ksenofobije i antisemitizma, razvoja klime netolerancije, porasta nasi-lja, naročito protiv migranata i osoba imigracionog porijekla, kao i razvoja novih vidova ksenofobije u obliku agresivnog nacionalizma i etnocentrizma. S obzi-rom na to, na Bečkom samitu je usvojen i Plan akcije za borbu protiv rasizma, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije. Jedan od sektora na koji se ovaj Plan odnosio je i sektor medija. U članu 5 Plana, od medija se zahtijeva da vjerno i odgovorno izvještavaju i komentarišu o aktima rasizma i netolerancije, kao i da nastave da razvijaju profesionalne i etičke kodekse koje odražavaju ove zahtjeve.

Preporuka R (97) 20 državama članicama o govoru mržnje prvenstveno defi -niše govor, a zatim naročito nalaže da vlade država članica treba da uspostave i održavaju cjelovit pravni okvir koji se sastoji od građanskih, krivičnih i upravnih odredaba o govoru mržnje. U tom cilju, vlade država članica treba da razmotre načine i sredstva kako bi, između ostalog, na listu mogućih krivičnih sankcija za govor mržnje dodale i nalog za obavljanje društveno korisnog rada, zatim pove-ćale mogućnost za borbu protiv govora mržnje kroz građansko pravo, te da vlade država članica kao i organi uprave na nacionalnom, regionalnom i lokalnom ni-vou, ali i državni službenici, imaju posebnu odgovornost da se naročito u medi-jima uzdrže od izjava koje mogu da se shvate kao govor mržnje ili kao govor koji bi mogao da proizvede efekte opravdavanja, širenja ili podsticanja rasne mržnje, ksenofobije i ostalih oblika diskriminacije zasnovane na netolernciji.

Preporuka R (97) 21 o medijima i promovisanju kulture tolerancije predviđa da problem netolerancije zahtijeva razmatranje kako u javnosti, tako i unutar medijskih kuća.

Veoma važno je napomenuti da je 1994. godine osnovana Evropska komisija za borbu protiv rasizma i netolerancije Savjeta Evrope. Ova Komisija je osnovana s ciljem suzbijanja rasizma, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije koji ugro-žavaju ljudska prava i demokratske vrijednosti u Evropi. Komisija donosi različi-te preporuke kojima je cilj revizija zakonodavstva zemalja članica. Preporuke nisu obavezujuće, ali se u državama članicama ozbiljno razmatraju i uglavnom sprovode u djelo. Tako, na primjer, Opšta preporuka 2 savjetuje članicama da uspostave specijalizovana tijela za borbu protiv rasizma i diskriminacije na dr-žavnom nivou. Takođe, Preporuka 7 o nacionalnom zakonodavstvu za borbu protiv rasizma i diskriminacije daje smjernice državama članicama koje uopšte nemaju, ili imaju manjkave zakone za borbu protiv rasizma. U ovoj Preporuci

22

daju se defi nicije rasizma, direktne i indirektne diskriminacije, te prijedlozi za promjenu ustava, krivičnog zakona, građanskog i upravnog prava.

Međunarodne sudske instance

Pod sudom međunarodna tijela podrazumijevaju organe kojima je povjereno vršenje sudske funkcije. Za pojam suda bitno je postojanje nadležnosti u odluči-vanju na osnovu zakonskih propisa, a u skladu sa postupkom koji je sproveden na propisan način. U međunarodnim dokumentima o ljudskim pravima nezavi-snost sudstva je garantovana na dva načina: putem instrumenata „mekog prava“ i međunarodnim ugovorima.

Statutima ad hok Međunarodnih krivičnih sudova za bivšu Jugoslaviju i Ru-andu, kao i Statutom stalnog Međunarodnog krivičnog suda takođe se predviđa zakonsko kažnjavanje podsticanja – uključujući i verbalnog, na neki od zločina nad kojima sudovi imaju nadležnost. Tako se u članu 4 Statuta Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju krivičnim djelom smatra „direktno i javno poticanje na djelo genocida“, dok se u članu 25 Statuta Međunarodnog krivičnog suda individualnom kaznenom odgovornošću smatra svako „naređivanje, olak-šavanje, nagovaranje ili podsticanje na (takav) zločin koji se dogodio ili je bio planiran“. U članu 2 Statuta Međunarodnog krivičnog suda za Ruandu predviđe-no je da se krivičnim djelom smatra svako „direktno i javno pozivanje na geno-cid“. Nadalje, kao veoma važna sudska instanca uzima se Evropski sud za ljudska prava koji je smješten u Strazburu. Ovaj sud može, a na osnovu zabrane diskri-minacije koja je sadržana u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, procesuirati „govor mržnje“ kao oblik rasne diskriminacije (Erceg, 2004).

3.2. Uporedno-pravno iskustvo evropskih zemalja

U razvijenim evropskim državama mjere koje su usvojene u Savjetu Evrope sprovode se na nacionalnom nivou.

1) Njemačka: Njemački krivični zakon sadrži veoma precizne odredbe pro-tiv govora mržnje pa je tako kažnjivo svaka distribucija propagandnog materijala „neustavnih“ organizacija kao što su neonacističke stranke, upotreba simbola takvih organizacija, pozivanje na mržnju i nasilje protiv određenih grupa, te odobravanje, negiranje ili umanjivanje genocida, skr-navljenje uspomena na mrtve. Važno je naglasiti da u Njemačkoj postoji i stalna telefonska linija na koju građani mogu prijaviti napade neonaci-stičkih grupa, te stalni nadzor nad Internet stranicama sa rasističkim sa-držajem (ECRI, 2001).

2) Velika Britanija: U Velikoj Britaniji postoji niz zakona kojima se reguliše i govor mržnje i rasizam. Public Order Act (Zakon o javnom redu) zabra-njuje verbalno i svako drugo nasilje, štampanje i distribuciju materijala koje podstiče na rasnu mržnju. Ovo se odnosi i na muziku i na fi lm. Race

23

Relations Act (Zakon o rasnim odnosima) zabranjuje i „svjesno ili nesvje-sno davanje rasističkih izjava kojima se opravdava diskriminacija“, dok Football Off ences Act (Zakon o nogometnim prekršajima) zabranjuje ra-sističko navijanje (ECRI, 2002).

3) Italija: U Italiji je Ustavom zabranjena fašistička stranka, a u nekoliko za-kona koji se odnose na ovu blast zabranjeno je širenje ideja koje se zasni-vaju na rasnoj mržnji i superiornosti, i pozivanju na rasnu pripadnost, etničko i drugo nasilje ili provokaciju, grupe ili organizacije sa takvim ci-ljevima, upotreba njihovih simbola na sportskim manifestacijama, kao i opravdavanje fašizma i genocida. Obzirom da i pored ovih zabrana neke stranke koriste rasističke poruke u javnoj komunikaciji. Evropska komisi-ja protiv rasizma i netolerancije (ECRI) je preporučila da se uvedu i neke ad hok mjere kojima bi se spriječila upotreba govora mržnje (ECRI, 2002a).

4) Francuska: U Francuskoj su kažnjivi diskriminacija, mržnja i nasilje na osnovu porjekla, pravdanje zločina protiv čovječnosti izvršenih u Drugom svjetskom ratu od strane sila Osovine, nošenje uniformi i amblema koji podsećaju na ličnosti odgovorne za zločine protiv čovečnosti. Francuska koja propisuje najstrožije mjere protiv govora mržnje predviđa čak i za-branu javnih podsticanja na diskriminaciju, mržnju ili rasno nasilje (ECRI, 2002).

3.3. Govor mržnje u zakonodavstvu Bosne i Hercegovine7

Krivično zakonodavstvo

Krivični zakon Bosne i Hercegovine predviđa u članu 145a krivično djelo Iza-zivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje, razdora i netrpeljivosti koji glasi:

„(1) Ko javno izaziva ili raspiruje nacionalnu, rasnu ili vjersku mržnju, raz-dor ili netrpeljivost među konstitutivnim narodima i ostalima, kao i drugima koji žive ili borave u Bosni i Hercegovini, kaznit će se kaznom zatvora od tri mjeseca do tri godine.

(2) Ko krivično djelo iz stava (1) ovog člana počini zloupotrebom svog polo-žaja ili ovlaštenja kaznit će se kaznom zatvora od jedne do deset godi-na.”

Krivično djelo Izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje, razdora i netrpe-ljivost predviđena su i Krivičnim zakonom Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49/03, 108/04, 37/06, 70/06) (čl. 390), Krivičnim zakonom Federacije Bosne i Hercegovine (Službene novine Federacije Bosne i Hercegovi-ne, br. 36/03, 37/03 21/04, 69/04, 18/05) (čl. 163) i Krivičnim zakonom Brčko Distrikta (Službeni glasnik Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, 10/03, 45/04, 06/05) (čl. 160).

7 Opširnije vidjeti: Morait, 2010.

24

Krivični zakon Federacije Bosne i Hercegovine i Brčko Distrikta sadrže kri-vično djelo Neovlašćeno posjedovanje ili ugrožavanje javnog reda putem radio ili televizijske stanice (član 363. stav 2 KZ FBiH, član 357 stav 2 KZ BD BiH) koje glasi: (2) „Ko grubo kršeći standarde profesionalnog ponašanja medija i novina-ra, koristi huškački ili govor mržnje ili govor koji očito poziva ili potiče na nasilje, narodnosne ili etničke sukobe i time dovede do ugrožavanja javnog reda ili mira, kaznit će se novčanom kaznom ili kaznom zatvora do tri godine.“ Krivični zakon Republike Srpske ne predviđa ovo krivično djelo.

Zakoni o javnom redu i miru

U određenom segmentu ova problematika regulisana je i zakonima o javnom redu i miru Republika Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske 20/07) i Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine (Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH 2/02) kao i kantonalnim zakonima o javnom redu i miru u FBiH (Službene novine Hercego-vačko-Neretvanskog Kantona 9/09; Službene novine Hercegovačko-Neretvan-skog Kantona 9/09; Službene novine Kantona Sarajevo 9/99 i 2/02; Službene novine Tuzlanskog Kantona 9/01, 11/01, 11/07 i 14/11). Ovi zakoni propisuju da određeni oblici ponašanja kojima se vrijeđaju nacionalni, vjerski ili rasni osjeća-ji građana u javnosti predstavljaju prekršaj (Lučić-Ćatić & Bajrić, 2013).

Zakon o javnom informisanju

Odredbom člana 41 stav 1 tačka 2 Zakona o javnom informisanju (Službeni glasnik Republike Srpske, 10/97) propisano je da će se „novčanom kaznom ili zatvorom do 60 dana kazniti za prekršaj glavni i odgovorni urednik javnog glasi-la ako: ...ukupna programska orijentacija i uređivačka politika javnog glasila bude usmjerena na nasilno rušenje Ustavom utvrđenog poretka, narušavanje te-ritorijalne cjelovitosti i nepovredivosti Republike, kršenje Ustavom garantova-nih prava i sloboda čoveka i građanina ili na izazivanje i podsticanje nacionalne, vjerske i rasne mržnje“.

Kodeks o emitovanju radio-televizijskog programa

Kodeks o emitovanju radio-televizijskog programa koji je na osnovu odredbe člana 39, stav 1 Zakona o komunikacijama BiH (Službeni glasnik Bosne i Herce-govine, 31/03) donijelo Vijeće Regulatorne agencije za komunikacije u odredbi člana 2, stav 1, tačka 4. defi niše jezik mržnje kao „Jezik/govor koji ima namjeru da ponizi, zastraši ili podstakne na nasilje ili predrasude protiv osoba ili grupe na osnovu njihovog spola, rase, dobi, nacionalnosti, seksualnog opredjeljenja, hen-dikepiranosti, moralnih ili političkih ubjeđenja, socijalno-ekonomskog statusa ili profesije.“

Odredbom člana 4 Kodeksa o emitovanju radio-televizijskog programa,8 koji nosi naslov „govor mržnje“ propisano je da:

8 Donijelo Vijeće Regulatorne agencije za komunikacije na sjednici održanoj 31. januara 2008. go-dine.

25

„(1) Radio i televizijske stanice neće emitirati materijal koji svojim sadrža-jem i tonom:a) prenosi jasan i neposredan rizik od podsticanja etničke ili vjerske

mrženje između zajednica u Bosni i Hercegovini, ili koji od strane gledalaca može biti protumačen u smislu poticanja na nasilje, nered i nemire, ili koji bi mogao izazvati ili podsticati kriminal ili krimi-nalne radnje;

b) prenosi jasan i neposredan rizik od uzrokovanja negativnih poslje-dica koje uključuju, ali se ne ograničavaju na smrt, povrede, štetu nanesenu imovini ili drugu vrstu nasilja, ili skretanje policijskih ak-tivnosti i medicinskih usluga, ili aktivnosti drugih službi za održava-nje javnog reda sa njihovih uobičajenih dužnosti.

(2) Programski sadržaji RTV stanica neće biti usmjereni na kršenje zajam-čenih sloboda i prava čovjeka i građanina ili izazivanje nacionalne, ra-sne, vjerske i spolne netrpeljivosti ili mržnje.

(3) U programima RTV stanica neće se emitovati programski sadržaji koji sadrže ili podstiču na diskriminaciju i /ili nasilje po osnovu pripadnosti etničkoj grupi, spola/roda, spolne i seksualne orijentacije, odnosno podstiču na uznemiravanje ili seksualno uznemiravanje.

(4) Emitovanje programskih sadržaja u kojima se upotrebljavaju termini iz stavova 1– 4 ovog člana, dozvoljeno je isključivo ukoliko su dio naučnog, autorskog ili dokumentarnog rada i/ili predstavljaju dio objektivnog novinarskog izvještaja i objavljeni su bez namjere da se podstiču radnje u gornjim stavovima, odnosno sa namjerom da se kritički ukaže na ta-kve radnje“.

Izborni zakon Bosne i Hercegovine

Prema odredbi člana 1.1 Izbornog zakona Bosne i Hercegovine, „izborna kam-panja“ podrazumijeva period utvrđen ovim zakonom u kojem politički subjekt na zakonom utvrđen način upoznaje birače i javnost sa svojim programom i kan-didatima za predstojeće izbore.

U poglavlju 7 Izbornog zakona BiH, u odredbi člana 7.3 stav (1) propisano je: „Kandidatima i pristalicama političkih stranaka, listi nezavisnih kandidata i ko-alicija, kao i nezavisnim kandidatima i njihovim pristalicama, te zaposlenima ili na drugi način angažovanim u izbornoj administraciji nije dozvoljeno:

7) koristiti se jezikom koji bi nekoga mogao navesti ili podstaći na nasilje ili širenje mržnje; ili objavljivati ili upotrebljavati slike, simbole, audio i vi-deo zapise, SMS poruke, internet komunikacije ili druge materijale koji mogu tako djelovati.“

Poglavlje 16 Izbornog zakona BiH posvećeno je medijima u izbornoj kampa-nji. Odredbom člana 16.1 propisano je „Mediji u BiH će pravedno, profesionalno i stručno pratiti izborne aktivnosti uz dosljedno poštivanje novinarskog kodek-sa, te opšte prihvaćenih demokratskih principa i pravila, posebno osnovnog principa slobode izražavanja.

26

Odredbom člana 16.16 stav (1) Izbornog zakona BiH, „Organ za regulisanje rada elektronskih medija, nadležan za provođenje zakona i propisa o medijima, nadležan je u svim slučajevima povrede odredbi o medijima u vezi sa izborima koje su utvrđene ovim zakonom i drugim zakonima koji regulišu rad medija.“

Pravilnikom o izmjeni Pravilnika o medijskom predstavljanju političkih su-bjekata u periodu od dana raspisivanja izbora do dana održavanja izbora (Služ-beni Glasnik BiH, 65/08) propisano je da: „RAK, kao organ nadležan za praćenje rada elektronskih medija, primjenjivaće svoj Pravilnik o postupku rješavanja kr-šenja uslova, dozvola i propisa Regulatorne agencije za komunikacije (Službeni Glasnik BiH, 18/05), u svim slučajevima nepridržavanja odredbi Poglavlja 16 Iz-bornog zakona BiH i odredbi ovog pravilnika od strane elektronskih medija“

ZAKLJUČAK

Političke (nacionalne) i kulturne (vjerske) podjele su prepoznatljiva obilježja u Bosni i Hercegovini što predstavlja ozbiljan problem za stvaranje građanskog (civilnog) društva za duži vremenski period. Osnovna obilježja političke kulture u Bosni i Hercegovini su provincijalizam, patrijarhalni mentalitet i nepovjerenja prema drugom i drugačijem. U Bosni i Hercegovini je niz generacija odrastalo i dozrelo u autoritarnoj političkoj kulturi, pa je zato teško očekivati da se one pre-orijentišu na demokratski način mišljenja, vjerovanja i ponašanja, jer je riječ o posve drugačijoj ljestvici vrijednosti i normi. Pred nama je u Bosni i Hercegovini veoma važan i težak zadatak. Mi se moramo učiti dijalogu i toleranciji, jer sve naše nevolje proističu iz činjenice što mi ne umijemo da komuniciramo jedni sa drugima. Drugim riječima, vladavinu straha postepeno zamjenjuje vladavina prava. A to je veoma težak i dug proces, jer rodovsko-plemenska svijest i način života na ovim prostorima teško se mogu uzdići na ravan univerzalnih vrijedno-sti, normi i pravila ponašanja. Govor mržnje je često sredstvo manipulacije za ostvarenje skrivenih interesa i nepravednih ciljeva. Govor mržnje je i propagan-dna tehnika kojom se stvara klima netreljivosti i mržnje. Ključno pitanje je na koji način odrediti granicu između slobode govora i govora mržnje kojim se po-ziva na netoleranciju i nasilje. Od posebnog je značaja razumijeti društveno okruženje i kontekst u kome se govor mržnje ispoljava, kao i poziciju i status onog ko govor mržnje širi, te njegovou namjeru, sadžaj, dostupnost i posljedice poruka mržnje. Jačanje demokratskih vrijednosti i obrazaca ponašanja, dijalog i tolerancija i efi kasan zakonski okvir i primjena normi nužni su uslovi za suprot-stavljanje govoru mržnje u Bosni i Hercegovini.

LITERATURA:

– ARTICLE 19. (2000). Prohibiting insightment to discrimaination, hostility or violence. Policy Brief. Preuzeto: 1.7.2013. http://www.article19.org/resources.

27

php/resource/3572/en/interdiction-de-l%E2%80%99incitation-%EF%BF%BD%C2%A0-la-discrimination, %EF%BF%BD%C2%A0l%E2%80%99hostilit%EF%BF%BD%C2%A9-et-%EF%BF%BD%C2%A0-la-violence.

– Babić, D. (2004). Bosna i Hercegovina Jezik mržnje u javnoj sferi Fenomenološ-ko-tipološke naznake karakteristične za ove prostore. Regionalni glasnik za promociju kulture, manjinskih prava i međuetničke tolerancije, br. 2, str. 4–11.

– Cvjetičanin, T., Sevima Sali-Terzić, S., Dekić, S. (2010). Strategije isključiva-nja: govor mržnje u BH javnosti. Sarajevo: Mediacentar.

– Erceg, T. (2004). Rasna netrpeljivost i „govor mržnje“ – međunarodni i hrvat-ski standardi i praksa. Zagreb: Centar za ljudska prava.

– European Commission against Racism and Intolerance [ECRI]. (2001). Se-cond Report on Germany, Strasbourg, 3 July 2001.

– European Commission against Racism and Intolerance [ECRI]. (2002a). Se-cond Report on Italy, Strasbourg, 23 April 2002.

– European Commission against Racism and Intolerance[ECRI]. (2002). Legal Measures to Combat Racism and Intolerance in the Member States of the Council of Europe, Strasbourg, 2002.

– Jovanović, C., & Nikolina Grbić Pavlović, N. (2010). Međunarodnopravni as-pekti govora mržnje. U: Govor mržnje (str.179 –191). Banja Luka: Defendolo-gija centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraživanja.

– Lalić, V. (2010). Paradigma različitosti mi naspram oni – između nasilja i to-lerancije. U: Govor mržnje (str. 22–31). Banja Luka: Defendologija centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraživanja, Banja Luka.

– Lučić-Ćatić, M., Bajrić, A. (2013). Sarajevo, Procesuiranje kaznenih djela poči-njenih iz mržnje u Bosni i Hercegovini – Perspektiva tužitelja. Sarajevo: Anali-tika.

– Morait, B. (2010). O potrebi defi nisanja i mjeri sankcionisanja govora mržnje u izbornom procesu. U: Govor mržnje (str. 44–53). Banja Luka: Defendologi-ja centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraživanja.

– Puhalo, S. (2009). Etnička distanca i (auto)stereotipi građana Bosne i Herce-govine. Sarajevo: Friedrih Ebert Stiftung.

– Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 36/03, 37/03 21/04, 69/04, 18/05 (Krivični zakon Federacije Bosne i Hercegovine).

– Službene novine Hercegovačko-Neretvanskog Kantona 9/09 (Zakon o jav-nom redu i miru Hercegovačko-Neretvanskog Kantona).

– Službene novine Hercegovačko-Neretvanskog Kantona 9/09 (Zakon o jav-nom redu i miru Hercegovačko-Neretvanskog Kantona).

– Službene novine Kantona Sarajevo 9/99 i 2/02 (Zakon o javnom redu i miru Kantona Sarajevo).

– Službene novine Kantona Sarajevo 9/99 i 2/02 (Zakon o javnom redu i miru Kantona Sarajevo).

– Službene novine Tuzlanskog Kantona 9/01, 11/01, 11/07 i 14/11 (Zakon o jav-nom redu i miru Tuzlanskog Kantona)

28

– Službene novine Tuzlanskog Kantona 9/01, 11/01, 11/07 i 14/11 (Zakon o jav-nom redu i miru Tuzlanskog Kantona).

– Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04, 30/05, 53/06, 55/06, 32/07, 08/10 (Krivični zakon Bosne i Hercegovine).

– Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, 18/05 (Pravilnik o postupku rješavanja kršenja uslova, dozvola i propisa Regulatorne agencije za komunikacije).

– Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, 31/03 (Zakon o komunikacijama BiH). – Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, 65/08 (Pravilnik o izmjeni Pravilnika

o medijskom predstavljanju političkih subjekata u periodu od dana raspisiva-nja izbora do dana održavanja izbora).

– Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH (Zakon o javnom redu i miru Brčko Distrikta BiH).

– Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH 2/02 (Zakon o javnom redu i miru Brčko Distrikta BiH).

– Službeni glasnik Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, 10/03, 45/04, 06/05 (Krivični zakon Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine).

– Službeni glasnik Republike Srpske 20/07 (Zakon o javnom redu i miru Repu-blike Srpske).

– Službeni glasnik Republike Srpske 20/07 (Zakon o javnom redu i miru Repu-blike Srpske).

– Službeni glasnik Republike Srpske, 10/97 (Zakon o javnom informisanju). – Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49/03, 108/04, 37/06, 70/06, (Krivični

zakon Republike Srpske). – Šalaj, B. (2009). Socijalno povjerenje u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Friedrih

Ebert Stiftung. – Škrbić, I. (2010). Govor mržnje: Intervju sa prof. dr Aleksandrom Bogdani-ćem, profesorom komunikologije na Komunikološkom koledžu u Banjaluci. Buka – Online magazine. Objavljeno: 11.1.2010http://www.6yka.com/govor-mrznje. Veb sajt posjećen: 11.2.2010.

– Šušnjić, Đ. (2004). Ribari ljudskih duša. Beograd, Čigoja štampa. Komitet pravnika za ljudska prava YUCOM. Govor mržnje i zločin mržnje kao institu-ti međunarodnog i domaćeg prava, Nacionalna koalicija za toleranciju pro-tiv zločina mržnje, Beograd, 2007. http://www.yucom.org.rs/rest.php?tip=vestgalerija&idSek=24&idSubSek=70&id=1&status=drugi.

– Vasović, M. (2002). Govor mržnje. Fakultet političkih nauka, Beograd: Priz-ma, Mesečne političke analize, Centar za liberalno-demokratske studije.

– Vejnović D., Lalić V., Grbić N., Pavlović G., & Ponorac T. (2011). Politička kul-tura i govor mržnje u Bosni i Hercegovini. Banja Luka: Evropski defendologija centar.

29

CHALLENGES AND DILEMMAS OF HATE SPEECH WITH REFERENCE TO BOSNIA

AND HERZEGOVINA

Abstract

The paper discusses specifi cities in Bosnia and Herze-govina and social justifi ability of studying and social control of hate speech. Furthermore, general concep-tual-methodological issues are given with a view on conceptual defi nition of the phenomenon. One of the key dilemmas here is how to defi ne the line be-tween freedom of speech and hate speech. Taking into account the aforementioned, a concise view on the issues of the defi nition of hate speech is given. This is followed by an analysis of legal regulations that govern this matter. The legal references pointed out here include the international legal instruments and a short review of the experience of some of the European countries. In addition, there is an overview of legislation of Bosnia and Herzegovina. Keywords: hate speech, Bosnia and Herzegovina, confl ict, national and religious hatred, legislation.

30

MEDIJI, MRŽNJA I SUKOBI NA BALKANU

Pregledni rad

UDK 316.647:323.1]:659.1/.4(4-12)

Prof. dr Braco KovačevićFakultet političkih naukaUniverzitet u Banjoj Luci

Apstrakt: Uloga i značaj medija su veoma veliki kako u svakodnevnom živo-tu, tako i u kulturnom, duhovnom i političkom životu savremenog čovjeka. Njiho-va moć u pogledu političkog oblikovanja ljudi i oblikovanja javnog mnjenja je veo-ma izražajna. U postupku propagandnog uticaja na javno mnjenje koriste razne manipulativne postupke kako bi ostvarili određene interese i ciljeve. Putem medi-ja politika ostvaruje svoje ekonomske, ideološke, političke pa i vojne akcije. Rat u bivšoj Jugoslaviji i bivšoj Bosni i Hercegovini vođen je i putem medija. Medijski rat još uvijek širi govor mržnje čime i dalje izaziva sukobe i dezintegracione procese na prostoru Balkana.

Ključne riječi: mediji, propaganda, mržnja, sukobi, Balkan, novi svjetski po-redak

UVOD

Ne treba posebno napominjati da je, u pogledu političkog oblikovanja ljudi, moć „masovnih medija“ veoma velika. „Kada bih morao da odlučim da li da ima-mo vladu a da nemamo novine, ili da imamo novine ali ne i vladu, bez oklijevanja bih se opredijelio za ovo drugo“, napisao je Tomas Džeferson 1787. godine, kada je američku štampu činilo svega tridesetak kratkih nedjeljnika koji su zauzimali izrazito stranačke interese. Šta bi tek danas rekao, dva vijeka nakon ovih riječi, kada su sredstva informisanja postala treća industrijska grana u Americi sa hilja-dama dnevnih i nedjeljnih listova, specijalizovanim časopisima i radio stanica-ma, izdavačkim kućama, televizijom i Internetom?

Senator Vilijam Fulbrajt je, u povodu rasprave o odnosu između vlade i medi-ja na jednoj sjednici Senata 1966. Godine, rekao: „veoma je zanimljivo da se toli-

31

ki broj naših uglednih novina pretvorio gotovo u agenciju ili dodatak vlasti; da ne dovode u pitanje ili čak ne preispituju vladinu politiku“. Naravno, mediji nisu smjeli dovoditi u pitanje i preispitivati vladinu politiku jer predstavljaju cjelinu u kojoj dolaze do izražaja zajednički državni i korporativni interesi; mediji nisu ništa drugo nego dadatak vlasti i instrument preko kojeg se vlast opravdava.

Promjena mišljenja kod ljudi zahtijeva suptilno korištenje raznih sredstava u postupku tzv. „ispiranja mozga“. U manipulativnom postupku oblikovanja mi-šljenja javnosti zajedno sa svojim saveznicima SAD koriste različita sredstva čime se pokazuje da „demokratija nije nužno vezana za slobodu“ (Čomski), te da su „nužne iluzije“ dio zapadne kulture koje podrazumjevaju „kontrolu uma“, tj. kon-trolu proizvođenja različitih oblika „istine” koje odgovaraju korporacijama i poli-tičkim elitama. Nije uloga novinara i medija da stvaraju javno mnjenje, nego da se bespogovorno priklone vladajućem mišljenju, a oni koji pokušavaju bivaju od-stranjeni poznatim sredstvima. Model korporativnog oligopolizma podrazumi-jeva državnu kontrolu medija koja je svoj najviši stepen dostigla upravo u visoko-razvijenim zemljama i posebno u SAD gdje kontrolu medija ostvaruju oni koji kontrolišu državu, odnosno oni koji imaju moć da državom vladaju i koji nastoje da ostvare jedan globalni sistem kojim bi Sjedinjene Države dominirale i unutar kojeg bi se interesi američkog biznisa ostvarivali. Najveći dio svijeta sačinjavao bi jednu „Veliku oblast” koja bi isključivo bila potčinjena interesima američke eko-nomije: drugim kapitalističkim državama bio bi dozvoljen ulazak u tu oblast, ali pod uslovom da taj ulazak ne ugrozi američke interese. Tako bi SAD ostvarivale svoju kontrolu na globalnom nivou i ovim „novim poretkom“ - upravljale.

SVJETSKA VLADA NOVOG SVJETSKOG PORETKA

Takozvani „novi svjetski poredak“, podrazumijeva uspostavljanje tzv. „nadna-cionalne države“ o čemu je govorio bankar Dejvid Rokfeler, mentor „Savjeta vanj-skih odnosa“ i predsjednik Trilateralne komisije, 1991. godine na zasjedanju te „nadnacionalne vlade“ svijeta: ‹›Savremeni svijet će biti savršeniji i uravnoteže-niji ako uspostavimo jednu svjetsku vladu. Nadnacionalna vlast svjetskih banka-ra i intelektualnih elita ima prvenstvo nad pravom naroda na samoopredjeljenje a to je načelo koje smo slijedili tokom vjekova“.

Iz prethodne defi nicije jasno proizilaze dvije bitne komponente: 1. „novi svjetski poredak“ se temelji na uspostavljanju „svjetske vlade“ („elite

vlati“) koju čine bankari i intelektualci (novinari, intelektualci, političari, diplomate, korporativne elite); time se ostvaruje zahtjev koji je u knjizi De iure et pacis (O pravu rata i mira) iznio Grocius raspravljajući o međunarod-nom pravu ističući da je istomišljenstvo (npr. danas efektirano djelovanjem Savjeta bezbjednosti OUN pod uticajem SAD) o bitnim elementima među-narodne politike osnova i jedina nada za budući mir čovječanstva;

2. iz pomenute defi nicije se vidi da se vlast „svjetske vlade“, tj. „nadnacionalne vlade“, „meta“ ili „supra vlade“, izdiže iznad nivoa nacionalnih vlada, odno-

32

sno iznad nivoa međunarodnog „prava“ naroda na samoopredjeljenje; dru-gim riječima, zagovornici uspostavljanja „svjetske vlade“ i „novog svjetskog poretka“ stoje na stajalištu tzv. „teorije ograničenog suvereniteta“: „svjetska vlada“ ima transnacionalnu, nadnacionalnu, meta ili supra suverenost (dok građanske, nacionalne države imaju ograničeni suverenitet).

„Svjetska vlada“ ima različite institucije dominacije preko kojih ostvaruje svo-ju globalnu ekonomsku, političku, vojnu, diplomatsku, informativnu i kulturu moć, odnosno ima različite institucije realizacije koncepta globalnog neokoloni-jalizma i neoimperijalizma: represivne (NATO, Svjetski sud, MMF, itd.), i ne re-presivne („ne vladine“ i vladine međunarodne organizacije, različite medije).

U spisu pod nazivom Trnovit put u novi svjetski poredak (1974) Ričard Gar-dner kaže: „Ako odmah ne stvorimo svjetsku vladu, ne izvršimo reviziju Povelje OUN i ne opunomoćimo Svjetski sud da ima najveću vlast - neće biti progresa. Jednom riječju dom svjetskog poretka treba dizati od temelja, a ne od krova. Još neposrednije rečeno, oko pojma nacionalne suverenosti treba stvoriti obruč dje-limične ali stalne erozije, čime će se postići mnogo više nego zastarjelom tehni-kom frontalnog napada. Neophodno je proširiti domen djelovanja oružanih sna-ga OUN na sve sektore globalnih ratnih žarišta... u kojima će takve snage imati zadatak patroliranja internacionalnim graničnim i ostalim demarkacionim lini-jama, uz nadzor slobodnih demokratskih izbora u svim zemljama i uz verifi kaci-ju sprovođenja politike oružanog nemiješanja“.

Iz navedene defi nicije je jasno da njen autor insistira na stvaranju „svjetske vlade“ i „svjetskog suda“ koji će imati apsolutnu vlast i čije će postojanje nužno dovesti u pitanje nacionalne suverenosti pa i tako što će voluntaristički subjekt svjetske moći preko tzv. „demokratskih izbora“ (ili postavljanjem pitanja tzv. „demokratije“ i „ljudskih prava“) stalno dovoditi u pitanje nacionalni suvereni-tet. I mada je apologeta i jedan od kreatora „novog svjetskog poretka“, bivši pred-sjednik Džordž Buš u svom govoru u OUN 1. oktobra 1990. godine uvjeravao svijet govoreći o „novom svjetskom poretku kao eri mira“, pokazalo se i još se uvijek pokazuje da se utemeljenje „novog svjetskog poretka“ kao legalnog pore-tka sile, odvija i ratom, kršenjem međunarodnog prava, ograničavanjem suvere-nosti država, podgrijavanjem političkih, etničkih i vjerskih nemira i sukoba, mi-ješanjem u „unutrašnje stvari“ država čemu se dovodi u pitanje i ograničava nji-hova sloboda. Balkan, kao i mnoga druga neuralgična područja svijeta, upravo potvrđuju ovaj stav.

MEDIJI, PROPAGANDA I JAVNO MNJENJE

Kao što dobro znamo, mediji igraju ogromnu ulogu u svakodnevnom kultur-nom, duhovnom i političkom životu savremenog Amerikanca snažno oblikujući njegovu svijest, stavove, mišljenje i ponašanje. Danas su Sjedinjene Države ne-sumnjivo prva zemlja informisanja u svijetu. I to nije nimalo slučajno, jer ulogu

33

i značaj medija moramo dovesti u vezu sa ulogom i značajem američke politike i američkih interesa u svijetu, a oni se odnose na američku projekciju izgradnje - novog svjetskog poretka.

Mediji su veoma moćna sredstva uticaja. U multietničkim zajednicama mogu doprinijeti širenju ideja mira, povjerenja i tolerancije, ali isto tako mogu propa-gandno širiti i netoleranciju, stereotipe i govor mržnje. U proteklom ratu na globalnom, kao i regionalnom području Balkana, bivše Jugoslavije i BiH, mediji su bili podstrekači mržnje jer su u balkanskom sukobu „postali jedna od zaraće-nih strana koja se više nije prikazivala kao neutralna i nepristrasna“ (Peter Brok).

Preko medija politika propagandno utiče na javno mnjenje kako bi ga pri-dobila za provođenje svojih ideoloških, političkih, ekonomskih, vojnih akcija. Ako je rat nastavak politike drugim (vojnim) sredstvima, onda je mir (nakon rata) mogući ili stvarni nastavak rata drugim (ne vojnim) sredstvima. Vojnički rat u Bosni i Hercegovini je prestao, ali je nastavljen rat drugim sredstvima: pro-pagandim, političkim, ideološkim, edukativnim, vjerskim, medijskim, porodič-nim. Mediji su, pred početak vojničkog rata, u toku njega, a i poslije njega, igrali i još uvijek igraju veliku propagandnu ulogu.

Mediji snažno učestvuju u obavljanju kritičkog odnosa prema nekoj pojavi, tako što se bave postupkom „klasifi kovanja svijeta“ u okvirim „diskursa vladaju-ćih ideologija“ (S. Hol). A, to se odnosi na neprestalno maniheističko podvlače-nje linije razlikovanja: „ispravnog“ od „neispravnog“, „normalnog“ od „nenor-malnog“, „pravilnog od nepravilnog“, „dobrog“ od „lošeg“, „moralnog” od „nemo-ralnog”, itd. U „svom“ ratu, „medijskom ratu“ razlikovanja ovih dihotomija, me-diji često izazivaju moralnu paniku na stvarna, ali i izmišljena stanja i događa-je. Primjera za opravdanje ove tvrdnje ima mnogo, a neke od njih, vezane za predratne i ratne prilike u bivšoj Jugoslaviji i bivšoj BiH, ćemo i navesti.

Kao što je poznato, Njemačka i Austrija su podržavale i podržale otcjepljenje Hrvatske i Slovenije od Jugoslavije i tako u vrijeme građanskog rata doprinijele radikalizovanju sukoba. Da bi jedan nelegalan čin sa stajališta međunarodnog prava opravdale, morale su svom javnom mnjenju preko apsolutno kontrolisanih medija plasirati dezinformacije i propagandne stereotipe o Srbima. Satanizacija i demonizacija Srba kulminirala je u stavovima i istupima tadašnjih visokih dr-žavnih službenika Zapadnih zemalja što je veoma mnogo uticalo na opredjelje-nje njihovog javnog mnjenja i produbljavanje sterotipa o Srbima. Tako su ta sa-tanizacija i demonizacija započinjali u državnoj instituciji, a zatim su se preko državno kontrolisanih medija prenosili na njihovo stanovništvo. Iza napada na tzv. stvaranje „Velike Srbije“, stvarala se „Velika Hrvatska“, a Srbija postajala sve manja. Da bi je oskatili i otrgnuli od nje koji dio, opet će pokrenuti priču o „Veli-koj Srbiji“, „velekosrpskoj ideji“, „okupatoru“, „agresoru”, „hegemonističkom“ ili „komunističkom Beogradu“, „ugnjetačkoj nacija“, „srbočetnicima“, „srbokomuni-stima“ itd. Srbi su u ratu, ali i u fi lmovima snimljenim nakon raspada bivše SFRJ i dalje stigmatizovani, satanizovani i predstavljani kao „ružni, prljavi i zli“. Naj-češći stereotip koji o Srbima vlada na Zapadu je da su Srbi „prgav, svojeglav i neposlušan narod, sa religijom koja liči na jeres“; srpsko „očuvano ćirilično pi-

34

smo dokaz je nedozvoljene samostalnosti“; „Srbi pripadaju drugoj civilizaciji, izvan evropske matice, pod uticajem vizantijske i evropske kulture“. U bestijal-noj propagandnoj histeriji Srbi su proglašavani i kao „hajduci“, „opančari“, „vi-zantijci“, „genocidni“, „nacisti“, „neprijatelji demokratije“, „ne civilizovani Bal-kanci“, „skloni atentatima i ubistvima vladara“, „inadžije“, „nasrtljivci“, „megalo-manska i ratnička nacija“, i kako sve ne. U svojoj bestijalnoj propagandi „Ameri-kanci koriste dva osnovna oružja: avijaciju i informaciju, to jest fi zičko bombar-dovanje neprijatelja i elektronsko bombardovanje ostatka svijeta“ (Bodrijar). Ovakva antisrpska propaganda poticala je od ranije formiranih stereotipa, iz perioda Austro-Ugarske, i u sebi je nosila snažan pečat revanšizma čiji je cilj bio secesija Hrvatske i Slovenije, te raspadanje Jugoslavije.1

Satanizovanje Srba posljedica je srpskog otpora razbijanju Jugoslavije koju su osjećali kao svoju domovinu, kao što Amerikanci osjećaju svoju zemlju kao svoju domovinu, Francuzi svoju ili Nijemci svoju i koje bi, isto tako, osjaćali kao svoje domovine i u trenucima kada bi im se pod uticajem nekog sopoljnog faktora – raspadale.

Nekadašnji ministar inostranih poslova SAD, Džejms Bejker, je rekao „da se SAD i NATO bore protiv neprijatelja civilizacije i humanosti“, što je značilo da su američki interesi determinisani čovjekoljubljem i civilizacijskom dužnošću pre-ma čovječanstvu. U svom čudnom „etičkom teocentrizmu“ Zapad se ponaša kao nekakav Deus Absconditus. Zapad misli da ima „božiji mandat“ i „dužnost da uredi slabe i haotične narode“ (Ruzvelt), i zato Zapadnjaci misle da im je „povje-reno ukupno čovječanstvo“ nad kojem imaju „moralnu nadmoć“.2

Tako će, upravo u tom smislu, Toni Bler i govorio da rat protiv Srbije nije samo vojni sukob, nego da je to „borba između Dobra i Zla“ i da „NATO neće dozvoliti da Zlo nadvlada“. Tako se zapadnjačka moralanost zapravo izražava kao koloni-jalizam, i imperijalizam „zapadnog tipa“ i jeste utemeljen u želji da se „drugi kolonizuju, civilizuju, fi zički posjeduju, preobrate i progutaju kao zaostali i po-dređeni“ (Hana Arent). Istovremeno, to pokazuje da određivanje i defi nisanje nekog zla kao odlike jedne grupe, mada je to zlo imanentno i drugim grupama - neodgovorno.

Da bi se razumjela zapadnjačka medijska propagandna histerija navešćemo, samo za ilustraciju, neke stavove. Helmut Kol, bivši njemački kancelar, zalagao se za, kako je govorio, „uništenje poslednje oaze komunizma“ (Srbije – op. B.K), a njegov ministar inostranih poslova Klaus Kinkel je govorio da: „Srbiju treba baciti na koljena“. Tako su pred i u toku rata u bivšoj Jugoslaviji, a s početka 90-tih godina propagandnim stereotipima mržnje govorila djeca i unuci onih očeva

1 Rat je, kao društveni fenomen, fascinirao mnoge književnike pjesnike, glumce, npr. Jingera, Apo-linera, Koktoa, Marinetija. Kada je u pitanju odnos prema Srbima, nisu samo političari i mediji, nego su i intelektualci širili propagandni govor mržnje. Za Kajzerlinga su Srbi „primitivna rasa ratnika i razbojnika“, za Gintera Grasa, koji je takođe podržao „humanitarnu intervenciju“ NATO-a na Srbiju, „agresori su u prvom redu Srbi“, a za Habermasa je „opravdana NATO agresija“. Suzan Sontag će govoriti o „pravednim ratovima“, a Edgar Moren, Andre Gliksman, Anri Levi, i mnogi drugi intelektualci, će prihvatiti apriornu propagandnu priču o „srpskoj krivici“...

2 D. R. Simić, Poredak sveta, Beograd, 1999. str. 300.

35

i djedova koji su išli u Prvom i Drugom svjetskom ratu, a onda i poslije njega, da ubijaju Srbe na njihovoj zemlji. Ali, nisu samo oni.

Ondašnji predsednik SAD Bil Klinton svojevremeno je izjavio: Srbija je „srce evropskog mraka, region bombardovanih džamija, ubijenih muškaraca i djece, silovanih djevojaka“, dodajući - „Srbi će ovo skupo platiti“.3 Sekretar Sjedinjenih Država Madlen Olbrajt: „Srbi će klečati na koljenima i moliti za milost“. Koman-dant NATO-a za Evropu Vesli Klark rekao da će „Srbiju pretvoriti u prah i pepeo“, Bejker (1991) da će Srbiju pretvoriti u pariju (zemlju naroda niže vrste), a Majkl Rouz: „NATO je spreman da Srbe vrati u kameno doba“.4

I, kada tako kažu politički i vojni funkcioneri moćnih država, jasno je da iza tog „semantičkog terora“ mora stajati propagandna mašinerija koja lažima, isfa-brikovanim stereotipima i govorom mržnje, treba da pripremi sopstveno i svjet-sko javno mnjenje kako bi dobila legitimitet za represivne vojne i političke mjere koje će preduzimati. U takvom propagandnom širenju laži Havijer Solana će u toku bombardovanja SR Jugoslavije za BBC reći da se na Kosovu više „ne mogu vidjeti muškarci od 30 do 60 godina“, a predsjednik Klinton da - „Srbi provode teror i siluju albansku djecu“. Do kojeg nivoa primitivizma i vulgarnosti sežu laži, propagandni stereotipi i govor mržnje, navešćemo, takođe za ilustraciju, i stav američkog diplomate Ričarda Holbruka prema kojem su Srbi „zločinački dupe-glavci“. Za Madlen Olbrajt Srbi su „odvratni“; za francuskog predsjednika Žaka Širaka „Srbi su narod bez zakona i bez vjere, narod razbojnika i terorista“. Nje-mački kancelar Helmut Kol će reći: „Neka se Srbi podave u sopstvenom smradu“, američki kongresmen Dejvid Obi: „Srbi su svinje”; Loran Fabijis, predsjednik Narodne skupštine Francuske: „Srbi su đubre“. Poznati sekretar inostranih po-slova SAD Voren Kristofer Srbe je nazvao „nemoralnom rasom“, a američki sena-tor Džozef Bajden „ubicama beba“.

Tako se medijski razvijao govor mržnje i propagandno podupirala mržnja prema Srbima. Pod pritiskom propagandnog govora mržnje, vojne i političke pomoći, u Sarajevu su u ulici Vase Miskina 27. maja 1992. godine, te na pijaci Markale 5. februara 1994. i 27. avgusta 1995. godine, od strane muslimanske vla-de inscenirana masovna ubistva kako bi se Srbima nametnule ekonomske, kul-turne, naučne, sportske, političke i vojne sankcije od strane tzv. „međunarodne

3 „Srbi su krivi za sve“! Oni su „oreol zla“! Tako su i nakon gotovo sedamnaest godina od bombra-dovanja Srba u Republici Srpskoj govorili isti oni koji su ih i bombardovali (bivši predsjednik SAD Bil Klinton, bivša državna sekretarka Medlin Olbrajt, bivši komandant NATO u Evropi Vesli Klark, bivši ambasador u Hrvatskoj Piter Galbrajt, novinarka Kristijan Amanpur) na panel disku-siji fondacije „Klinton“. Press RS, 11. februar, 2011, str. 2-3.

4 Naravno, iza „dvostrukih aršina“ i „doktrinarnog jezika“ skrivao se stvarni genocid o čemu piše Čomski: „Ako bi civili uspeli da pobegnu iz Faludže, dozvoljavano im je da izađu, osim ako je bilo reč o muškarcima. Muškarci koji su bili u starosnom dobu u kome se služi vojni rok ili blizu njega – vraćeni su. To se dogodilo i u Srebrenici 1995. godine. Jedina razlika je u tome što su SAD bom-bardovale Irak i tako isterale ljude, umesto da ih trpaju u kamione. Ženama i deci je bilo dozvolje-no da izađu, muškarce bi zaustavili i poslali nazad. Bilo je predviđeno da budu ubijeni. To se širom naziva genocidom ako to rade Srbi. Kada mi to