Jon eta mari nafar lapurtarra[1]
Transcript of Jon eta mari nafar lapurtarra[1]
![Page 1: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/1.jpg)
NAFAR-LAPURTERA
Mario García eta Jon Ramírez
![Page 2: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/2.jpg)
Euskalkiaren eremua
Lapurdin eta Nafarroa beheran hitz egiten da, eta ere Goi Nafarroako Luzaide, Urdazubi eta Zugarramurdi herrietan.
![Page 3: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/3.jpg)
BILAKAERABonapartek mesaten zuen, Lapurdiko eta Nafarroa Beherako hizkeren artean ez zegoela alde handirik, eta gaur egun ere hori horrela da. Horregatik, euskalki honetan berdintzeko joera aspaldikoa da.
![Page 4: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/4.jpg)
Bi lurraldeetako hizkerak berdintzeko arrazoi nagusiak:
1. Lurralde horien ibilbide bateratua.2. Geografia ezaugarriak3. Elizak eragindako indar nabarmena.
![Page 5: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/5.jpg)
Azken hamarkadetan euskerari eusten diotenen artean euskararen aldeko eragile indartsuak agertu dira. Horiek hizkera eredu berri bat zabaldu dute, euskara batua eta nafar-lapurtarra nahasten dituena.
![Page 6: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/6.jpg)
Literatura
Lapurtarra literatura euskalkia da. Bi eredu bereiz daitezke euskalki horren tradizioan:
1. XVI.mendean Joanes Leizarragak erabilitakoa.
2. Lapurteea klasikoa deiturikoa, Axularrek erabiliko zuena.
![Page 7: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/7.jpg)
Fonetika eta fonologiako ezaugarriak
![Page 8: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/8.jpg)
BOKALAK
Bost bokal ditu nafar-lapurtarrak eta hiru irekidura maila: a bokal irekia, e eta o ertaina, eta u eta i itxiak.
![Page 9: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/9.jpg)
●Bi bokal elkarren ondoan:
Elkartren segidan dauden bi bokal silaba bakarrean ahoskatzen direnean diptongoa gertatzen da. Kontrako fenomenoari, hau da, bi silabatan ebakitzeari, hiatoa deritzo.
Diptongoak: maite, sei, euskal…Hiatoak: bietan, zuen…
![Page 10: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/10.jpg)
●Diptongoetako gertakariak1. Aldaketak:
-ai: ei
Bezain: bezein
-ei:oi
Zein: zoin
2. Laburtzeak:
-ai:i
Jainko jinko
-au:u
Nauzu:nuzu
-eu:u
-ai:e
![Page 11: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/11.jpg)
●Hiatoetako gertakariak
1. Bi bokalen artean kontsonante bat sortzea:
Duen: duyen
2.Txandakatzeak:
-ea:ia
Bidea:bidia
-oa:ua
Usoarekin:usuarekin
-ua:ia
Famatuaren:famatiaren
![Page 12: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/12.jpg)
●Bokal txandakatzeak
Bokala bakarrik dagoenean txandakatzeak gerta daitezke:
-o:u txandakatzea kontsonante sudurkari(n eta m) baten aurrean
Honek:hunek
-Asimilazioaren ondorioz
Dira:dire
-e:i txandakatzen da kontsonante sudurkari baten aurrean
Entzun:inzun
-e:i eta o:u txandakatzeak
Gero:gio
![Page 13: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/13.jpg)
●Bokal galtzeak edo gehitzeak
-Bokal galtzeak hitzaren amaieran eta barruan gertatu izan dira.
Balioso:balios
-Gehitzeak ere gertatu izan dira:
Libera:libra
![Page 14: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/14.jpg)
●Beste zenbait gertakari
-Frantzesez e mutuz eta kontsonantez amaitzen diren hitzei -a eransten diote Ipar Euskal Herrian
-erdal –on amaiera –oin egiteko joera dago euskara nafar-lapurtarrean.
![Page 15: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/15.jpg)
Kontsonanteak
![Page 16: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/16.jpg)
●Herskariak
-Bi sailen arteko txandakatzeak:
Elkarrekin:elgarrekin
-Hitzaren abrruko herskari ahostunak galtzea:
Diagu:diau
![Page 17: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/17.jpg)
●Txistukariak
Nafar lapurtarrez txistukari afrikariak( ts, tx, tz) ez dira hitz hasieran agertzen. Haien ordez frikariak(s, x, z) agertzen dira.
Xori:txori
![Page 18: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/18.jpg)
●Hasperena
Hurrengo egoeretan agertzen da:
-Hitz hasieretan
-Bokal artean
-Diptongo eta bokal artena
-kontsonante hasperendunak
![Page 19: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/19.jpg)
●Patalizazioa edo bustidura
Bi motatakoa da palatazioa:
-Automatikoa:berez egiten dena
Isilik:ixilik
-Adierazgarria:hiztunak nahita egiten duena.
Beltza:beltxa
![Page 20: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/20.jpg)
●Dardarkariak
Bi dira dardarkariak. R eta rr. Gertakariak:
-r:d txandakatzea
-bokal artean galtzea
-Hitz amaierako dardarkaria
-r dardarkariaren ebakera frantsesaren r ubulare moduan egiten dute askok.
![Page 21: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/21.jpg)
MORFOLOGIA
![Page 22: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/22.jpg)
DEKLINABIDEA
● Ergatibo pluralari dagokion -ek atzizkiak hitz-buakerako e batekin topo egiten duenean bikotea soildu eta e bakarra agertzen da askotan: Gazteek.
● Datibo pluralaren atzizkiak -er edo -eri izan daitezke heier, soldadoer, batzuer
● ablatibo pluralak marka zaharra erakusten du: -etarik lagunetarik, latzetarik
● Halaber, -tarik atzizkia izan dezakete erakusleek: hortarik, hetarik.● Nora kasuan -rat da erlazio-atzizkia: gerlarat, tokirat, galtzerat, hunat● Bizidunekiko deklinabidean -gan artizkiaren ondoan baitan ere
azaltzen da: gugana edo gure baitara, zuganik edo zure baitarik● Hala ere, bizidunei dagokien atzizkiaren ordez, bizigabeei dagokiena
erabiltzen da batzuetan: Hetarik anitzak elgarretarat biltzen ziren.
![Page 23: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/23.jpg)
izenordainak:
● forma indartu bereziak ditu: nihaur, neror, hihaur; heror,beraur, guhaur, geror, zuhaur, zerori, zuihauk, zerok, nihaurrek, nerorrek, hihaurrek, herorrek, beraurrek, guhaurek, gerorrek, zuhaurek, zerorrek, zuihauek
● aipagarriak dira nihor (inor) izenordea eta izenorde gisako bertze.
![Page 24: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/24.jpg)
Atzizkiak ● Galdetzailerik ez duten galderazko perpausek -a har
dezakete: Nik dakita zure lagunen berri? Zertako, zergatik galdetzaileen erantzunerako -kotzko ren ordez: Elgarrekin bizitzekotz
![Page 25: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/25.jpg)
Aditza
● Aspektu burutu gabearen marka -ten denean, -iten aldaera agertzen da, bukaeran -n duten aditzoinetan: iragaiten, erraiten, egoiten, edireiten
● Etorkizuneko aspektu-marka -(r)en ere izan daiteke: izanen, ikusiren, eginen, arnegaturen, jakinen
● iro erroa erabiltzen dute aditzetan.
![Page 26: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/26.jpg)
Sintaxia● Hainbat zenbatzaile zehaztugabe izenaren ezkerrean nahiz
eskuinean joan daitezke: asko, hainitz (anitz), franko/frango, deus, zenbait/zonbait, sobera...
● Galderazko perpausetan, eta BAI/EZ erako galderetan, intonazio bereziaz gain, aditz jokatuari -a gehitzen zaio. Nafarroa Beherean gertatzen da, batez ere, honela: nahi duia? (nahi (al) du?) etorri dea? (etorri (al) da?)
● Aditz laguntzailea nagusiaren aurrera pasatzeko ohitura ere bada. Balio enfatikoa edo, emateko erabiltzen da: jaun horrek du ikusi, nik nuen segurtatu behar
● Zehargalderak osatzerakoan, -enen(t)z erlazio-atzizkia sarritan erabiltzen da: beha ea nehor ageri dene(t)z. Ez dakit eia jinen dene(t)z
●
![Page 27: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/27.jpg)
● Aditza era jokatugabean markatuz egiten dira batzuetan erlatibozko esaldiak: Atzo egin (egindako) bileran.
● Perpaus kausalak osatzeko, hainbat egitura propio:-ze(r)en (eta)... bait-/-(e)n: Ez da jinen zeren eritu baita)- lako(tz): Europako lurralde urrietarik bat delakotz. Ezen hitza sarritan kausal esplikatzaile gisa erabiltzen da: Lasterregi ene ustez, ezen holako lanari zoazkon gogoeten erabiltzeko astirik ere ez dute izan
● Moduzkoetan -ki atzizkia erabiltzen da: Aita emazte begi-zuri batekin ibilki ikusiz...
● Baldintzazko perpausetan, ba partikula erabili ordez baldin ba- erabiltzen dute.
![Page 28: Jon eta mari nafar lapurtarra[1]](https://reader030.fdocument.pub/reader030/viewer/2022013118/559b1a251a28ab3b128b45f4/html5/thumbnails/28.jpg)
Nafar-Lapurtar testua Julia Arregi(Abaurregaina (Nafarroa), 1940)
http://www.ahotsak.com/abaurregaina/pasarteak/aba-001-001/