ROZDZIA

4

Tworzenie wiziZ wielu nici powstaj silne wiziPomidzy troskliwymi czonkami kochajcej si rodziny istnieje mistyczna wi. Wystarczy, e popatrz na kade z moich dzieci, aby odczu ten zwizek. To tak, jakby czyy nas liczne nici wzajemnej mioci, szacunku, czci oraz wszystkich dobrych dowiadcze, ktre razem przeylimy. Kiedy dwoje lub wicej ludzi yje razem, czasami dochodzi do koniktw pomidzy ich zainteresowaniami, opiniami i granicami wolnoci. Egoizm, obojtno, duma i samowola czsto niszcz wizi, ktre ich cz. Kiedy nie zawizuje si cigle nowych wizi, podejrzliwo, nieufno i krytycyzm szybko przyczyniaj si do powstania podziaw. Podziay te mog urosn do takich rozmiarw, e czonkowie rodziny w praktyce staj si dla siebie wrogami. Kiedy co takiego dzieje si pomidzy rodzicem a dzieckiem, mamy do czynienia z powanym kryzysem. Jeli nie zostan zawizane nowe wizi, obie strony bd stawa si sobie coraz bardziej obce. Kiedy nastolatek mwi: Moi rodzice mnie nie rozumiej lub: Nie zaley im na mnie, to smutna zapowied nieuchronnego, cakowitego zerwania wszelkich wizi.61

Serca z papieruOstatnio pewien ojciec opowiedzia nam o swym zwycistwie w tej dziedzinie. Jego syn, pierwszoklasista, wrci ze szkoy i zaj si rysowaniem i wycinaniem serc z papieru, ktre chcia ofiarowa koleance. Ojca i syna czya bliska wi i czsto robili rne rzeczy razem. Jednak w przypywie nieuwagi i nieczuoci ojciec zaartowa sobie z zajcia syna. On jednak nie widzia w tym nic zabawnego. Odwrci si i kontynuowa swoj prac mioci. Przez nastpne kilka dni chopiec ukrywa swoje wysiki przed ojcem, ktry zda sobie spraw z tego, e doszo midzy nimi do kryzysu zaufania. Jego syn by wycofany i z niechci reagowa na wszelkie gesty przyjani. Wizi zostay zerwane. Gdyby w tym momencie ojciec uzna ten dystans jedynie za pewn faz albo, co gorsza, zdenerwowa si i dalej pogbia rozam mgby to by pocztek rozdarcia, ktre poszerzaoby si wraz z upywem lat. Jednak ojciec by mdry i podj dziaanie pozytywne. Pewnego dnia, gdy syn wrci ze szkoy, zwrci si do niego: Jessie, masz ochot pj ze mn do warsztatu? Bdziemy wycina serca z drewna. Jessie skierowa na ojca spojrzenie pene rezerwy, na jego twarzy wida byo wiele uczu, ktre w kocu zmieniy si w ufn rado; wtedy odpowiedzia: Pewnie, tato, super! Fajny pomys. Kiedy razem pracowali, wycinajc drewniane serce dla koleanki Jessieego, rozdzielajcy ich mur run, a wizi przyjani zostay odnowione. Wane jest, aby synowie czy crki potrafili z zaufaniem zwierza si swym rodzicom z osobistych, intymnych spraw. Jeli midzy nimi a rodzicami bdzie istnie62

bariera, gdy nadejdzie czas, e bd potrzebowa osobistej porady, do kogo si wtedy zwrc? Uczucia dziecka s rwnie wane i wite jak uczucia dorosego. Zawsze naley traktowa dziecko z szacunkiem. Nigdy nie naley go wymiewa, przedrzenia ani drwi z jego pomysw, wytworw czy ambicji. Zaufanie, jakim pragniecie si cieszy, gdy dzieci bd starsze, trzeba zaszczepi i ugruntowa, kiedy s jeszcze mae. Jeli masz starsze dziecko, z ktrym nie udao ci si tego dokona, wcale nie jest za pno na przeprosiny i odnowienie zaufania. Zdobycie zaufania moe zaj troch czasu, ale jest to moliwe. Bg cieszy si, kiedy tak si dzieje!

Gdy wizi zostaj zerwaneMoim zdaniem w pewnym momencie wikszo rodzicw pozwala na to, aby wizi czce ich z dziemi zostay zerwane, i nie podejmuje odpowiedzialnych wysikw zmierzajcych do nawizania ich na nowo. Natychmiastowe zajcie si t spraw jest niezmiernie wane. Kiedy wizi zostay cakowicie zerwane, kady trening i karcenie bd przynosiy tylko szkody. Bez wzajemnego szacunku i czci wysiki rodzicw przyczyni si tylko do wzrostu rozdranienia i rozgoryczenia u dzieci. Rozmawiam z wieloma rodzicami, ktrzy stracili wsplny jzyk ze swymi dziemi. Na kad sytuacj, gdy uda im si nawiza wi, przypadaj inne liczne, ktre prowadz do jej zerwania. Midzy nimi nie tylko nie istnieje adna wi, ale na dodatek wznosi si mur. Rodzic traktuje wycofanie si dziecka i jego niech jako przejawy buntu (ktrymi rzeczywicie s) i odpo63

wiada ostrym sowem i karcc si. Jak dzikie zwierz, dziecko wycofuje si jeszcze bardziej, chowajc si w swoim ukrytym wiecie podejrze i nieufnoci. Podobnie jak wadza stranika trzyma winiw w ryzach, kara Kara fizyczna moe fizyczna moe wymusi pozorn wymusi pozorn ulego, jednak nie jest w staulego, jednak nie uksztatowa charakteru ani nie jest w stanie odnowi wizi przyjani. Rodzic uksztatowa czuje, e dziecko wymyka mu si charakteru ani z rk, czasami wpadajc w naoodnowi wizi gi lub niewaciwe towarzystwo. przyjani. Gniew i odrzucenie, ktre przeywa rodzic, nigdy nie usun istniejcego podziau. Rodzice, ktrzy zamiast rzgi stosuj taktyk wzbudzania wspczucia i kreowania poczucia winy (Gdyby mnie kocha lub Tak bardzo mnie ranisz albo Jak moge mi to zrobi?), mog uzyska pozorne przejawy ulegoci, jednak przy okazji doprowadz do tego, e ich dziecko zacznie wyczekiwa dnia, w ktrym wreszcie bdzie si mogo wyrwa z domu i uwolni od rodzicw. Posugujc si t tragiczn, bdc dowodem saboci taktyk, wielu rodzicw wpdzio swoje crki w szkodliwe romanse albo sprawio, e ich synowie wyprowadzili si z domu, wpadajc w sida toksycznych zwizkw. Rodzice czsto popadaj w antagonistyczne relacje ze swymi dziemi, jednak wcale si tym nie przejmuj, poniewa ich pociechy nie potra im pokaza, e czuj si zranione. Zanim rodzice zostan zmuszeni uzna, e istnieje problem, pomidzy nimi a dzieckiem tworzy si pole bitwy, pene zasiekw i okopw. Jakie jest dziecko64

w wieku czterech lat, takie bdzie majc lat czternacie, ale w stopniu zwielokrotnionym. Dwuletni maruda pozostanie dwunastoletnim marud. Nieumiarkowany piciolatek pozostanie nieumiarkowanym pitnastolatkiem.

Zerwane relacjePewnego razu przysza do nas matka zmartwiona zachowaniem swej czternastoletniej crki. Bya wychowywana pod kloszem i na pozr bardzo posuszna. Jej rodzice czuli jednak, e w relacjach rodzinnych byo jakie rozdarcie. Kiedy crka otrzymywaa jak prac do wykonania, posusznie wypeniaa polecenie, ale z nadsan min. Matce wydawao si, e jej crka zaledwie znosi swoj rodzin, jednak wcale nie cieszy si z ich towarzystwa. Do tego dochodziy okresy wycofania, kiedy wydawao si, e crka yje w swoim wasnym wiecie. Z braku zewntrznych oznak nieposuszestwa nie byo podstaw do tego, aby j gani. Byo wida, e matka utracia wi ze swoj crk. Wizi przyjani zostay zerwane tak dawno temu, e zarwno napominanie, jak i dyscyplina byyby bezowocne, a nawet szkodliwe, dopki nie ulegn odnowieniu wizi wzajemnego szacunku i zaufania.

Trzyletni buntownikPewnego razu, gdy moja ona bya zajta rozmow ze sw przyjacik, pomidzy synami (w wieku dwch i trzech lat) tej przyjaciki doszo do ktni. Obaj zaczli krzycze, wyrywajc sobie z rk jak zabawk. Matka65

krzykna: Co wy tam wyprawiacie?. On chce mi zabra moj ciarwk z paczem powiedzia starszy. Billy, oddaj Johnnyemu ciarwk gono rozkazaa matka. Po serii kolejnych grb i krzykw protestu chopiec niechtnie odda bratu zabawk. Nastpnie modszy syn z przygnbion min opuci podwrko i wszed do domu, eby stan przy matce tak oto odegra si na swym starszym bracie, pozbawiajc go swego towarzystwa w zabawie. Jest to jedna z dorosych form odwetu, ktrej dzieci bardzo szybko si ucz. Gdy kara samotnoci odniosa swj skutek, starszy brat poczu skruch. Podnis ciarwk z piasku i skierowa si do domu, gdzie zasta obraonego brata siedzcego teraz na kolanach mamy i dowiadczajcego pocieszenia po stratach poniesionych na polu bitwy. Z umiechem pojednania na ustach Billy poda ciarwk swemu bratu. Gdy Johnny mia ju wycign rk, by przyj ofiar pokoju, matka zauwaya, jak jej umiechnite dziecko rozsypuje piasek z ciarwki na podog. Wynie to std, ale ju! rozkazaa. Matka bya pochonita rozmow z gociem i nie potraktowaa swego dziecka jak czowieka penego rnych uczu. Dostrzega tylko kolejny powd do sprztania. W tym momencie w chopcu nastpia psychologiczna transformacja. Wanie przed chwil dowiadczy nawrcenia, ktre uwolnio go od zoci i egoizmu. Stawiajc na szali swoje prawo do ciarwki i towarzystwo brata, uzna, e bardziej zaley mu na bracie. Wanie przerabia wan lekcj wspycia uczy si sztuki kompromisu, uczy si, jak dzieli si z innymi i panowa nad swoj zaborczoci. Jego serce byo ulege i wraliwe. Wykona krok ku zgodzie. Jednak gdy doszed do koca drogi, do66

zna szoku, widzc, e nikogo to nie obchodzi. Wygldao na to, e jego wysiek naprawd nic nie znaczy. Odoy bro, aby si podda, a wtedy wanie do strzelono. Jeli nie chcieli pozwoli mu zoy broni, jeli nie zaleao im na przyjciu jego ofiary, nie mia zamiaru wystawia si na ich nieczuo, umiechajc si jak gupek i sucha niesprawiedliwych zarzutw. Chopiec nie rozumia, po co ten cay krzyk. Jak mona si zoci o odrobin piasku na pododze? Przecie piasek jest fajny. W kocu przez cay ranek bawi si w piasku i mama bya zadowolona! Mierzc badawczym spojrzeniem gron twarz swojej matki, Johnny najwyraniej zastanawia si, o co chodzi. Chwil pniej jego umiech zamieni si w zdziwienie, potem w zaskoczenie, a w kocu na twarzy wida byo oznaki buntu. Przebiegy bysk w oczach zapowiada kopoty. Zdajc sobie spraw z tego, e to piasek na pododze skupi uwag jego mamy, podnis ciarwk, aby j obejrze i prowokacyjnie wysypa cay adunek na podog. Ku swemu zadowoleniu osign zamierzony skutek. Matka wpada w osupienie. Wczeniej to ona go zrania, teraz on wzi na niej odwet. A poczerwieniaa ze zoci. To j nauczy. A niech mnie, t rund wygraem ja. Matka stracia okazj na przyjcie aktu poddania maego buntownika. Zamiast tego wypdzia go z powrotem do lasu, eby dalej trwa w nieposuszestwie wobec prawowitej wadzy. Jak wielu innych buntownikw, nie mia adnych planw na przyszo. y, aby by buntownikiem z powodu nienawici do wadzy, ktr chcia ukara za niesprawiedliwoci, jakich, wedug jego wersji, dopucia si wobec niego.67

Kto moe powiedzie, e zbytnio dramatyzuj uczucia tego dziecka. Ja powiem, e jest cakiem prawdopodobne, i taka osoba sama nie byaby w stanie powiedzie, co czuje w danym momencie. Jednak w trzylatek swoim dziaaniem pokaza, e w jego sercu utkwi korze goryczy, ktry zrodzi bunt. Jeli rodzice si nie zmieni w odpowiednim czasie, to gdy chopiec stanie si nastolatkiem, bd musieli rozoy bezradnie rce i powiedzie: Nie rozumiemy tego chopaka. Wychowalimy go jak naley, chodzilimy z nim do kocioa, dawalimy mu to, czego chcia, a on zachowuje si, jakbymy byli jego wrogami. Zrobilimy co w naszej mocy. Teraz wszystko w rkach Boga. Wspomniana matka nie postaraa si o nawizanie ze swoim dzieckiem relacji wzajemnego szacunku. Niestety, ziarna zasiane w wieku trzech lat przynios straszliwy plon w wieku lat czternastu.

Problematyczni rodziceRodzicu, jeli masz problemy ze swymi dziemi, moesz by pewny, e nie tylko ty je masz. Rwnie twoje dzieci maj problemy z tob. Bdziesz musia dokona pewnych zmian w swoim yciu, jeli zamierzasz pomc im w ich problemach. Poniewa to ty czytasz t ksik, a nie twoje dzieci, i poniewa masz wicej dowiadczenia ni one, i poniewa Bg nie powiedzia: Dzieci, wiczcie swoich rodzicw, odpowiedzialno za dokonanie powanej zmiany spoczywa cakowicie na tobie.68

Zrywanie i nawizywanie wiziNadal pamitam, jak spogldaem w oczy jednego z moich synw, wiedzc, e zerwaem wizy zaufania i przyjani. Z bolesnym niepokojem obserwowaem, jak wylizguje si z przystani, ktr z takim staraniem zbudowaem, i zaczyna odpywa w dal. W owym czasie nie znaem jeszcze terminologii na opisanie tego problemu ani nawet nie rozpoznaem dziaajcej tu zasady, ale czuem, e nastpi rozam. Rozdarcie robio si coraz szersze. I bya to moja wina. Zbyt mocno na niego naciskaem, miaem zbyt wielkie wymagania, a potem byem zbyt krytyczny, gdy nie spenia moich oczekiwa. Kiedy jak w skry si w swej skorupie, zrozumiaem, e wyrzuci mnie ze swego wiata. Postanowi y beze mnie. Z jego ojcem czyo si zbyt wiele blu. Nie wiedziaem, jak to opisa, ale przyjmujc cakowit odpowiedzialno za jego trening, wiedziaem, e to ja ponosz win za ten stan. Natychmiast go przeprosiem, rozchmurzyem si, zrewidowaem swoje krytyczne nastawienie, znalazem dobro w tym, co zrobi, i zaproponowaem atrakcyjn wycieczk. Cakowite przywrcenie wizi przyjani zajo mi kilka dni, kiedy to staraem si postpowa rozsdnie, sprawiedliwie i yczliwie. Mj syn szybko mi przebaczy i znowu bylimy sobie bliscy, bo wizi zostay przywrcone. Ach, c to bya za rado, gdy znowu moglimy cieszy si sob nawzajem!

69

Boe, pom ojcom!A wy, ojcowie, nie pobudzajcie do gniewu waszych dzieci, lecz wychowujcie je stosujc karcenie i napominanie Paskie! (Ef 6,4). Ojciec, ktry prowokuje swoje dzieci do tego stopnia, e w kocu doprowadza je do gniewu, moe si spodziewa, e i one bd tak postpowa wobec modszych od siebie. Z przykroci musz wyzna, e zdarzao mi si, i w czasie siowania si z moimi chopakami bawiem si ich kosztem (wtedy, gdy jeszcze byem od nich wikszy). Przypominali mi wtedy, abym si trzyma tych samych zasad co oni. Nie miejcie si, ojcowie. Jeli doprowadzacie swego maego syna do zoci, podczas gdy wy dobrze si bawicie, wychowujecie kogo, kto bdzie wyywa si na innych. Bo, prawd mwic, czy nie wyywacie si na nim? Gniew, ktry wzbudzacie w jego sercu, zostanie ukryty na przyszo, a nadejdzie dzie, gdy bdzie mg si wyy na kim sabszym. Ta zo moe znikn jedynie wtedy, gdy wasz syn wam przebaczy. A na jego przebaczenie nie macie co liczy, dopki nie ujrzy u was alu i nawrcenia. Jeli wszystko wskazuje na to, e w dziecku tkwi korze goryczy, do ciebie naley posuga leczenia. Ale najpierw musisz cakowicie podda swoje serce i ycie Bogu, w przeciwnym razie zmarnujesz tylko czas. Jeli tego nie uczynisz, jedyn rozsdn rzecz, jaka ci pozostanie, bdzie zostawienie go w spokoju i niewchodzenie mu w drog. Twj syn bdzie si wychowywa sam. Nie rokuje mu to zbyt wielkich szans, ale przynajmniej nie zwikszaj jego rozgoryczenia, postpujc jak obudnik. Nie ma zbyt wiele nadziei dla dziecka przepenionego gorycz, ktre musi stawi jej czoa na wasn rk. Czasami z pomoc70

moe przyj mu matka. Czsto chopiec wyklucza ojca ze swego ycia, czujc dla niego jedynie pogard, ale dziki wizi z matk moe dorasta w miar normalnie. Jeli jeste ojcem i zaley ci na duszy twojego dziecka bardziej ni na wasnej dumie, ukorz si i pro o przebaczenie (nawet jeli twj syn ma tylko dwa lata). Nastpnie sta si cierpliwym ojcem i mem (take twoja ona odczuwa twoj niecierpliwo). Zacznij spdza czas z dziemi, robic razem z nimi twrcze rzeczy rzeczy, ktre daj im poczucie przygody lub rado z osignicia czego. Pamitaj, e nie moesz doprowadzi swego dziecka bliej do Boga pokoju i porzdku ni sam jeste.

Co mam teraz robi?Zacznij odnawia wizy. Musisz by zwizany ze swoim dzieckiem, zanim zaczniesz je trenowa. Przyznaj si do wasnych poraek wobec Boga i wobec swego dziecka. Jeli trzeba, popro dziecko, eby przebaczyo ci twoj zo i obojtno. Pocztkowo bdzie ono podejrzewa, e to tylko sprytna taktyka z twojej strony i zachowa rezerw. Kiedy jednak zobaczy, e jeste szczery, odpowie przebaczeniem. Zacznij proces odbudowy relacji natychmiast. Kady dzie jest drogi! Bd taktowny i nie przygniataj dziecka emocjami ani jak now filozofi. Bd przyjacielem. Rbcie razem to, co sprawia mu przyjemno. Oka zainteresowanie tym, czym ono si interesuje. Bd bardziej gotowy sucha ni mwi. Bd wraliwy na jego zmartwienia. Twrz nowe wizi, aby uzyska jego szacunek. Jeli dziecko wyczuje, e je lubisz i cieszysz si jego71

towarzystwem, odpowie tym samym. Kiedy ci polubi, bdzie chciao ci zadowoli i bdzie otwarte na twoje korygowanie jego zachowania. Najmocniejsza lina dyscypliny nie jest zwizana z batem; powstaje ona poprzez splatanie licznych nici wzajemnej mioci, szacunku, czci, lojalnoci, podziwu i troski. Midzy ni a lin z bata jest taka sama rnica jak midzy prowadzeniem przez Ducha a poleganiem na uczynkach Prawa*. Prawo wyznacza nam kierunek, ale tylko Duch aski daje nam si. Jeli zadbacieo przyja ze swoim dzieckiem, bdziecie mogli liczy na tak wspprac i ulego, e w ogle zapomnicie, gdzie odoylicie rzg.

Chodzenie w wietle mego ojcaPamitam pewn sytuacj, ktra wydarzya si, gdy miaem zaledwie cztery lata. Razem z kilkoma kolegami mniej wicej w moim wieku szlimy sobie na tyach rzdu domw, gdy jeden z nich zaproponowa, abymy zaczli rzuca kamieniami w okna piwnic. Cigle pamitam, co wtedy pomylaem. Kiedy zaczem rozwaa ten pomys, przed oczami stana mi twarz taty. To fakt, e on nigdy nie zakaza mi tuc szyb kamieniami, ale wiedziaem, e nie byby z tego zadowolony. Nie miaem prawa, ktrego mgbym si trzyma, ale mogem si kierowa charakterem swego taty. Tym, co trzymao mnie na drodze prawoci, by lk* Prawo wedug Biblii dosownie chodzi o Prawo Mojeszowe, czyli zbir przepisw moralnych danych Mojeszowi przez Boga (w tym Dziesi Przykaza).

72

przed utrat jego przyjani. Najbardziej zaleao mi na tym, aby zadowoli mego ojca i zachowa jego wzgldy. Wycofaem si wic z grupy rzucajcych kamieniami i poszedem drog w wietle mojego ojca. Mj ojciec nie by wcale doskonay. Gdy wydarzya si owa historia, nie by nawet zbyt dobrym chrzecijaninem, ale ja w wieku czterech lat nie zdawaem sobie z tego sprawy. Nie wiedziaem o tym nawet w wieku dziesiciu lat. Dla mnie by uosobieniem prawa i aski. Dorastajc, powoli (czasami ku mojemu zaskoczeniu) zaczem dostrzega w nim jednego z wielu zmagajcych si z yciem przedstawicieli rodzaju ludzkiego. Mimo to nigdy nie opucio mnie pragnienie takiego postpowania, ktre sprawioby mu przyjemno. Wraz z wiekiem moja zaleno od ojca malaa, a ja zaczem pokada coraz wiksze zaufanie w Bogu. Gdy ostatecznie zoyem ca swoj ufno w Bogu (tak jak naley), nadal czuem, e w swoim postpowaniu nie kieruj si Prawem ani strachem przed piekem, ale widokiem twarzy mojego ojca i charakterem Ojca Niebieskiego. Do dzi ciek mojego ycia owietla podwjne wiato. Rodzicu, przede wszystkim musisz dba o relacje ze swoim dzieckiem. Jest rzecz bolesn zgrzeszy przeciwko najwikszemu swojemu fanowi. Jeli uda ci si utrzyma dobr wi ze swymi dziemi, nigdy nie bdziesz mia z nimi problemw. Debi i ja wychowalimy picioro dzieci i adne z nich nigdy nie zbuntowao si przeciwko naszemu autorytetowi.

73

Dostrzec Boga w tacie i mamieKiedy dziecko jest mae, jego rodzice s jedynymi bogami, jakich zna. Gdy wiadomo dziecka zaczyna si otwiera na Bo rzeczywisto, jego ziemski ojciec stanowi wzr, na podstawie ktrego dziecko buduje sobie obraz Ojca niebieskiego. Ojcowie (i matki take), jestecie oknem, poprzez ktre wasze mae dzieci patrz na Boga. Dziecko poznaje charakter Boga, obserwujc osobowo rodzicw. Rodzice nie musz by doskonali; wystarczy, aby byli obrazem zrwnowaonej osobowoci Boga. Wszystko, co skada si na charakter i postpowanie Boga, powinno znale swoje odbicie w zachowaniu rodzicw, w granicach ich czowieczestwa. Rodzice nie musz by wszechmogcy wystarczy, e bd rdem siy dziecka. Nie musz by wszechwiedzcy wystarczy, e bd na tyle mdrzy, aby kierowa dzieckiem i zasugiwa na jego podziw. Od rodzicw nie wymaga si, aby byli bezgrzeszni wystarczy, e bd przejawia silne denie ku dobru i szczerze aowa swoich bdw. Gdy dziecko widzi pokorn ufno rodzicw wobec Boga i mio do Niego, a jednoczenie kocha ich i szanuje, bdzie take okazywa mio i szacunek Temu, ktrego kochaj jego rodzice. Tak jak dziecko odnosi si do osoby reprezentujcej wadz rodzicielsk, tak bdzie w przyszoci odnosi si do Boga. Jeli rodzice pozwol, aby ich polecenia byy lekcewaone, dziecko rwnie lekko bdzie traktowa Boe przykazania. Dzieci wychowane przez ojcw, ktrzy s ostroni i niepewni, niechtni do sprawowania przywdztwa, wyrosn na ludzi pozbawionych bojani Boej i szacunku dla Jego przykaza.74

Drug skrajno stanowi dzieci wychowywane przez surowych ojcw: jako ludzie dojrzali bd y w strachu przed Bogiem; z kolei dzieci nauczone posuszestwa z mioci do swych ziemskich ojcw, bd o wiele bardziej skonne wypenia wol Ojca Niebieskiego.

Zerwane wizi mona odbudowaJeli czujesz, e twoje wizi przyjani z dzieckiem zostay zerwane, trzeba bdzie nawiza nowe. Oto kilka propozycji, jak mona tego dokona: Po pierwsze, spogldaj na swoje dzieci z przyjemnoci i umiechaj si do nich. Niech dostrzegaj w twoim wyrazie twarzy rado i zadowolenie. Ciesz si ich towarzystwem i okazuj to, zapraszajc ich do pjcia gdzie z tob, kiedy jedynym powodem jest pragnienie, aby mie je przy sobie. Z najmodszymi ogldaj obrazki i czytaj ksiki. Usid na pododze i pobaw si z nimi. Turlaj si i baraszkuj, miej si i askocz. Zabieraj dzieci na wycieczki w nieznane, pene przygd i niebezpieczestw. Zrb sobie dziesiciominutow wycieczk do ich domku na drzewie, eby zobaczy, co udao im si stworzy. Zrbcie razem latawiec lub budk dla ptakw. Matki, uczcie swoje dzieci wszystkich prac domowych. Postarajcie si, aby bya to okazja do dobrej zabawy. Nie wykorzystujcie najmodszych do pracy jak niewolnikw, bo inaczej szybko si wypal. Kiedy szyjecie, pozwlcie im siedzie na podo75

dze i wycina ubranka dla lalek. Kiedy malujecie, niech i one zrobi kilka ruchw pdzlem. Ojcowie, angaujcie swoich synw w msk rol obrocy i ywiciela rodziny. Jeli potrafi chodzi, mog wnie zakupy do domu albo przynie drewno na ognisko. Wychwalajcie ich osignicia. Chodzi o to, aby dzieci odczuy, e s dla was kim wyjtkowym i eby wiedziay, e uczestnictwo w ich dowiadczeniach jest dla was rdem zadowolenia i radoci. Jeli uoycie swoje ycie tak, aby wasze dzieci czuy si potrzebne, bd pragny postpowa w zgodzie z wasz wol.