Tarihi

JacobField

mayakitap

Hangisavaştasilahlardeğil,hastalıklargalipgeldi?Yöneticilerinaklidengesizliklerihangidevletleremaloldu?*•DürUjfc

MACHECOULCANAVARICULLODENMUHABERESİ:JAKOBENLER’İNSONU

Hangisavaştasilahlardeğil,hastalıklargalipgeldi?

Açlığınsınırlarındagezinmekinsanlığaneleryaptırdı?

#

Yöneticilerinaklidengesizliklerihangidevletleremaloldu?

“Ölümüne”yemekyiyenkralkimdi?

M.Ö.1000ileM.S.1.800’lerinarasındameydanagelmişenkanlıkatliamlar,suikastlarvezalimimparatorlar…

Dahasıaçlık,yangın,depremvetsunamilergibiinsanlığınbaşınagelmişenkorkunçfelaketlerideanlatanbukitap,şimdiyekadarelinizealdığınızentüylerürperticitarihkitabıolacaktır.

İnceleme115

ISBN978-605-9902-12-0

786059

902120

www.mayayayinlari.com

MayaKitap:100,İnceleme:251.Baskı,İstanbulMayıs2015

ISBN:978-605-9902-12-0OrijinalAdı:OneBloodyThingAfterAnotherCopyright©MichaelO’MaraBooksLimited2012TürkçeyayınhaklarıMayaKitap’aaittir.

YayınYönetmeni:TahirMalkoçEditör:BanuKarakaşMizanpaj:MehmetBüyükturnaKapak:MehmetBüyükturna

MayaKitap*Sertifika:14079

MerkezMah.KocamansurSok.No:6/4Şişli/İstanbulTel:02122969712e-mail:info@mayayayinlari.comwww.mayayayinlari.com

KayhanMatbaacılık*Sertifika:12156DavutpaşaCad.GüvenSanayiSitesiCBlokNo:244Topkapı/İstanbulTel:02125760136

DünyanınKanlıTarihi

JacobField

Çevirmen

GoncaÖner

§iddet,işkence,katliam,zorbalıkvefelaketler…Dünyatarihibunlarladoludur.Geçmiştekienönemliolaylara,kargaşavecinnetanları,kavgalarvekatliamlareşlikBukitapdamuhteşemolanlarındehşetvericiyanlarını;güçlüolanlarınçirkinyanlarını,gerçeklerebağlıkalarakgünyüzüneçıkarıyor.Tarihdediğimizaslındakanlıbirgeçmiştir.

İmparatorlarvekrallarçoğuzamanhalklarınıyönetmebecerisindenmahrumlardı,hattahalklarıiçinkendileritehlikeoluşturuyorlardı.FransaKralıIV.Charles’ınsıksıkgeçirdiğideliliknöbetlerikrallığınızayıflatmışveYüzYılSavaşlarıesnasındaİngiltere’yeFransıztopraklarındanbüyükparçalarfethetmeşansıvermişti.OnsekizinciyüzyıldayaşayanKorePrensiSado,öylebirkorkusalmıştıkisekizgünbirsandıktakapalıtutularakidamedildi.MadagaskarKraliçesiRanavalonayadaRusyaÇarıKorkunçİvangibibazılarıdagerçekanlamdapsikozhastasıydıvehalklarındanbinlercekişiyiyokyerekatletmişlerdi.

Tarihtekihükümdarlar,cezalardaveidamlardaişkencedoluveözelyöntemlerkullanmaktansakınmıyorlardı.Ta-

rihte,Perillos’unpirinçboğasındanİranlılarınskapizm1uygulamasınakadarinsancaniliğininsınırıolmadığınıgösterenbirçokörnekmevcut.Yenirejimlervehanedanlar,genellikle,uzlaşmayayanaşmayandüşmanlarınortadankaldırılmasıylabaşlıyordu.İsterRomalıCaracalla,isterseİranŞahıI.Safıolsun,yenihükümdarlarhükümranlıklarınaçoğuzamankanakıtarakbaşladılar.

Savaşlarvemuhaberelerdünyatarihininsabitunsurlarıolagelmiştir.NadirenhakkaniyetlibirşekildeverilmişveYangzhou’nun,Magdeburg’un,Drogheda’nmyağmalanmalarındaolduğugibigenellikleaskerlerinvehalkınöldürüldüğükatliamlaradönüşmüşlerdir.Cesurisyancılarçoğuzamanzorluklarakarşıbaşarılıolamamış,hattaİskoçyalıvatanseverWilliamWallacegibicezalandırılmışlardır.İsyanlarveayaklanmalarbaşarılıolduğundaysagelenrejimlergidenleriaratmıştır.ÖrneğinFransızDevrimi

sonrasındakiTerörDönemi’ndeonbinlercekişigiyotinileidamedilmiştir.

Bütünbuinsanaaitkargaşadönemlerininarasındabirdesüreklidepremler,salgınhastalıklarvekıtlıklargibikorkunçfelaketlermeydanageliyordu.1755’deLizbon’usarsanbüyükdeprem50.000kişininhayatınamalolmuş,1657’deTokyo’daçıkanyangınisenerdeyse100.000kişinincanınıalmıştı.Ondokuzuncuyüzyılınortasındaİrlanda’dameydanagelenpatateskıtlığındahalkınyarısıölmüştü.FakataralarındaenyıkıcıolanıbelkideAvrupa’nınüçtebiriniyokedenvebahastalığıoldu.

Tarih,çoğuzamanokulkitaplarındagördüğünüzpisliktenarındırılmışkronolojikolaylardançokfarklıdır.DünyanınKanlıTarihi,sefahatdüşkünüKralŞuŞang’inyaşadığıM.O.onbirinciyüzyıldanII.Leopold’unKongo’yukorkunçbirşekildesömürdüğüondokuzuncuyüzyılakadar3.000yılıkapsayansüreçtegerçekleşenolaylarınendehşetvericiyanlarınıkronolojiksırasınagöreveayrıntılarıylaanlatıyor.Üzerindeinsanyaşayanherkıtayıkapsayanbukitap,tarihinnasılbirbiriniizleyenbirkatliamlardizisiolabildiğinigösteriyor.

JacobF.Field,2012

4P^

1

*2Scapizm:Persİmparatorluğundakurbanın,soyulupsıkıbiçimdeikitekneninarasınabağlandığı,midesibozulanakadarsütvebaliçmeyezorlandığı,ardındanvücudunabaldökülerekhaşereleringelmesininsağlandığıbirişkenceyleöldürmeyöntemi,(e.n.)

2

PirinçBoğa:PirinçdökümcüsüAtinalıPerillos’unAgrigentumTiran’ıPhalarisiçinicatettiğiölümcülbirişkencealetidir.Tamamenpirinçtenyapılmış,içiboşbirboğanıniçinekapatılankurbanın,metalinrengisıcaktankırmızayadönenekadarısıtılmasındakullanılır,(e.n.)

Antik

*•DürUjfc

M.O.ıooo-M.S500

ŞANGKRALIŞU

§anghanedanınınsonkralıolanŞu,M.Ö.1075ile1046yıllarıarasındahükümsürdü.Şu’nunahlaksızlıklarıvezalimlikleribaşkentYin’insınırlarınınçokötesinelişti.Uçarıyaşamtarzınaparayetiştirebilmekiçinyüksekvergileralmakdışındadevletmeselelerindentamamenkopukbirşekildeyaşıyordu.Sarhoşlarındoluptaştığıâlemgeceleriisesarayıngünlükrutinlerindenbiriydi.Şu’nunenbilindikdeliliklerindenbiri,kızarmışetparçalarınınhavadaasılıolduğuşarapladolubirhavuzinşaettirmekti.BöyleceŞuveyanındakilerkayıklahavuzdayüzerkenaşağıeğildiklerindeşarapiçebiliyor,yukarıuzandıklarındaiseetlerdenyiyebi-liyorlardı.AyrıcaengözdesevgilisiDajiiçinenderbulunanegzotikvarlıklarladolubirsüsbahçesideyaptırmıştı;tabiihalkınınçektiğieziyetlersayesinde.

DiriDiriDerisiYüzülenBirAdamınTasviri

HanedanınSonu

Şu’yueleştirmeyecüretedenlereverilencezalarsondereceacımasızdı.Saraygörevlilerindenbirinincanlıcanlıderisiyüzülmüş,diğerininbedeniparamparçaedilmiş,kurutulmayabırakılanetmisaliipeasılmıştı.Şu’nunamcasıisekalbiyerindensökülerekcezalandırılmıştı.Şununsevdiğibirbaşkaidamşekliysemahkumu,kızaranakadarısıtılanmetalbirsilindirikucaklamayazorlamaktı.

Buterörünhükümsürdüğübudönem,isyancılarınlideriolanChoukralıVu’nun,Şu’yuMuyeSavaşı’ndayenmesiylesonaerdi.HükümranlığınınsonbulacağınıanlayanŞu,sarayınageriçekilipintiharettiveyenikralVu,Şu’nunkafasınıherkesingörebileceğişekildeYin’inkapılarınınönündebirkazığaçaktırdı.

AsurKralıAsurbanipal

M.Ö.668’den627yılınakadarhükümsürenAsurbanipal,Ortadoğu’danKuzeyAfrika’nınveAnadolu’nunbazıbölgelerinekadaruzananNeo-Asurİmparatorluğununsonbüyükkralıydı.Ninova’dakurduğumuazzamkütüphaneileünlenenAsurbanipaldahaçokzalimlikleriylehatırlanır.Ziraorduları,şehirlerivebarajlarıyokederek,ekinleriyakarakdüşmanlarınıntopraklarınıyerlebirediyordu.Tutsaklarınınellerini,burunlarını,kulaklarınıveparmaklarınıkoparacakkadargaddardı.Yönetimialtındakişehirlerdenbiriisyanedecekolsahalkıkatledipcesetlerişehirkapısınınönüneyığdırırdı.İsyankarsoylularınisederileriyüzülüpşehirduvarlarınaasılırdı.

PİRİNÇBOĞA

Sicilya’dabulunanAgrigentumşehrinintiranhükümdarıPha-laris,yaklaşıkM.O.570yılındayönetimielegeçirdivehükümdarlığınıadanınbüyükbirkısmınayaymayıbaşardı.Küçükçocuklarıyiyenbiryamyamolduğunadairsöylentilerinyanısıradünyayabıraktığıenkorkunçmiras,ölümcezasınıninfazıiçinkullandığıpirinçboğaydı.AtinalıPerillos’unicatettiğibuaygıt,özündeçokbasitbirşeydi:yandankapılı,içiboş,bronzbirboğa.Uygulamasıysakorkunçtu.Mahkum,boğanıniçinekonurvealtındaateşyakılırdı;böyleceboğakızgınlaştıkçakurbandaiçerideyanarakölürdü.Aygıt,yananinsanınyarattığıdumanıiseustalıklatütsübulutlarına

çeviriyordu.Birbaşkaözelliğideboğanınkafasında,kurbanınçığlıklarınıboğaböğürmesineçevirentüplerdenvetapalardanoluşanbirmekanizmaolmasıydı.

Perillos,mekanizmasınıtanıttığındabuözelliğisergilemekadınaiçerigirmeyikendisiteklifeder,bununüzerineacımasızPhalarisisekapınınkilitlenmesiniveaygıtınaltındabirateşyakılmasınıemreder.Perillos’unçığlıklarıgerçektendeboğaböğürmesinedönüşürvehiçolmazsaçokgeçolmadanboğanıniçindençıkarılır.FakatPerillosicadıiçinödüllendirilmekyerinebirtepeninbaşındanatılaraköldürülür.SamsatlıLukianos’agörePhalaris’inmucideolanbuserttepkisininsebebi“kendisininbileböyledahiyanebirzalimliğindüşüncesindentiksinmesi”veyaratıcısınıcezalandırmayayeminetmişolmasıdır.KaderincilvesinebakınkiyaklaşıkyirmisenesonraPhalarisdevrildiğindeonuöldürentamdabuboğaolacaktır.KalabalıkbirgrupPhalaris’iPerillos’unicadınıniçineatıpdiridiriölümeterkedecekti.

PirinçBoğanınİçineYerleştirilenBirKurban

MİTRİDAT’INİNFAZI

GençKiros’un,ağabeyiPersKralıII.Artakserkses’ekarşıayaklanmasıM.Ö.401’deKunaksaSavaşıilesonbulur.Mit-ridatadındabirasker,Kiros’ubulunduğutapınaktabeklenmedikbirandamızraklavurur.Kirossallanaraktekraratmabinerkenbaşkabiraskerdebacağınıyaralar.Kirosyaralıhaliyleatındandüşerekölürken,zarargörmüştapınağıdayerlebirolur.

GururlubiradamolanArtakserkses,Kiros’unölümününkendielindenolduğunainanılmasınıister.BöyleceArtakser-keses,kardeşininölümünükendibaşarısıymışgibigösterebilmekiçinMitridat’ıdeğerlihediyelereboğar.FakatsavaşsonrasındakiziyafettesarhoşolanMitridatdilinitutamayıpbaşarısıylaövününceArtakserkses,yalanınortayaçıkmasınaokadarkızarkiMitridat’ı“kayıkişkencesi”olarakdabilinenskapizmyöntemiyleidamcezasınaçarptırır.

Buvahşiuygulamadakurban;elleri,ayaklarıvekafasıdışarıdakalacakşekildeikidarkayığınyadaoyulmuşağaçgövdesininarasınahapsedilir,sineklerivebaşkaböcekleriçeksindiyeyüzünedökülensütvebaldökülerekbeslenirdi.Sonundakayıklar,olabildiğinceuzunsürecanlıkalmasıiçinsütveballadüzenliolarakbeslenenkurbanındışkısıyladolardı.Zamanlakurbanınkolvebacaklarıkangrenolurvebirikendışkıkurtçuklarıçektikçevücuttakurbanınetiniyavaşçayemeyebaşlayankurtçuklartüremeyebaşlardı.TarihçiPlutarkhos’unaktardığınagöreMitridat,buacıvericiişkenceyeölmedenönceonyedigünboyuncamaruzkalmıştı.Artakserksesisebuolaydansonrakırküçyıldahakralolarakhükümsürdü.

KalinganınFethi

BüyükAsokaneredeysebütünHintyarımadasınıkapsayanbirimparatorlukyaratmıştı.OnaboyuneğmeyensonbölgelerdenbiriyseHindistan’ındoğukıyısındabulunanKalingakrallığıydı.M.Ö.265yılındaAsoka400.000kişilik,yanisayıcadüşmanındançoküstünbirorduilesaldırıyageçti.Kalinga,savaşfillerinindeyardımıylakahramancabirmücadeleveriyordu;fakatbudurumAsoka’nınordusunundahadagaddarlaşmasındanve100.000sivilideöldürmesindenbaşkabirişeyaramadı.Çatışmalar0kadarkanlıgeçiyordukiDayaNehri’ninsuyubilekırmızıyabulanmışveKalingasonundaharapbirşekildeteslimolmuştu.

SebepolduğuyıkımındehşetinekapılanAsoka,savaştansonraBudizm’egeçipbirdahasonsuzadekşiddetkullanmayacağınayeminetti.

ÇİN’İNİLKİMPARATORU

ÇinŞiHuang,M.Ö.221debirleşenÇin’inilkimparatoruoldu.İmparatorÇinülkedereformlaryaptı,ÇinSeddi’nivekendisiiçinŞian’dagerçekinsanboyutundabinlerceterakotaasker1tarafındankorunanmuazzambirmezarinşaettirdi.Kudretinipekiştirmekiçinkullandığıyöntemseinsafsızveyasakçıolmaktı.M.Ö.213’teÇinrejiminingeçmiştekilerlekarşılaştırılıpeleştirilmesininönünegeçmekiçinbütünkitaplarınyokedilmesiniemretmesiylekötüşöhretiiyideniyiyeyayıldı.Sadecetıp,kehanetvehanedanlıktarihikitaplarıalevlerdenkurtulabilmişti.EskikayıtlardanbahsetmeyecüretedenlerhalkıngözüönündeidamediliyorveÇin’inyönetimineşüpheylebakankişilerinaileleritamamenortadankaldırılıyordu.YasaklananeserleresahipolduklarıortayaçıkanvatandaşlarıniseyüzleridamgalanıyorveÇinSeddi’ndeişçiolmayamahkumediliyorlardı.Okumuşkişilerdenoluşanbirgrup,imparatorakarşısöylemlerinidilegetirdiğindeysemahkemeyeçıkarılmışveakabindeiçlerinden4601diridirigömülmüştü.

Çin’inÖlümsüzlükArayışı

Çinyaşlandıkça,hayatiksirinibulmaarzusuylayanıptutuşuroldu,imparatorluğunenbilgeadamlarıölümsüzlükiksirinibulmakiçinçalışırkenbaşaramadıklarındabazılarıidamediliyordu.GiderekiçinekapananÇinisefarklıyerleşkeleriarasındatünelleryoluylahareketetmeyebaşlayarakinsanlardanvedevletsorumluluklarındanelinieteğiniiyiceçekmişti.SonundaM.O.2ll’deölümsüzlükvereceğinidüşünerekaldığıcıvadanzehirlenereköldü.

SPARTA

AskeriüstünlüğüiletanınançalışkanSpartahalkı,herşeyineniyisinesahipolmayakilitlenmişti.Yunanistan’ınensavaşodaklışehirdevletindeyenidoğanlararasındagüçsüzyadasakatolanlaruçurumdanatılırdı.Çocuklarsekizyaşındanitibarenkatıbiraskerieğitimetabitutulur,buradakoğuşlardakalırveazmiktardayemeklebeslenirlerdi.Yemekçalmayateşvikedilmelerinerağmenyakalandıklarındameydandayağıyiyorlardı.BugaddareğitiminsonucundaSpartaordusu,M.O.5.yüzyıldaPerslerigeriyepüskürtenYunangüçlerininbaşımçekmiş,ancakbunarağmenM.Ö.3.yüzyılınsonlarınadoğruordunungücüazalmayabaşlamıştı.

Sparta’nınTiranKralı

Sparta’nmsonbağımsızhükümdarı,M.Ö.207’detahtaçıkanNabisoldu.Köleleriözgürbırakmak,zenginlerinvesoylularıntopraklarıylamülklerinihalkarasındapaylaştırmakgibibirçokdüzenlemeyapmayabaşladı.

Sparta’dankaçmayaçalışanlarsayakalanıpöldürülüyoryadahesapvermekiçinNabis’inkarşısınaçıkarılıyordu.Kedisinekarşıgelenlerinsonu,“Nabis’inApega’sı”denilendemirgiyotinbenzeribirişkencealetiydi.Alet,karısıApega’nınkopyasıydıvekurbanıkollarıylasıkısıkıya“kucaklıyordu”.Polybius’unkayıtlarınagörealetingöğsü,ellerivekollarıgizliyaylarvedüğmelerlekontroledilensivridemirlerlekaplıydı.Nabis,aletikullanarakdüşmanlarınaboyuneğdirenekadaronlarayavaşçaeziyetediyordu.SonundaNabisM.Ö.192’dedevrildiğindeyseSpartaAcheaLigi’nekatıldı.

KARISINIKATLETTİĞİİÇİNÖLENFİRAVUN

M.Ö.1.yüzyılagelindiğindefiravunlarınetkialanıokadarazalmıştıkiartıkRomaCumhuriyetinetabihalegelmişlerdi.M.Ö.80.yüzyıldaIX.PtolemaiosölünceyerinekraliçeolarakkızıIII.Berenisgeçti.BununüzerineRomadiktatörüSulla,korumasıaltındatuttuğuXI.Ptolemaios’u,BerenisileevlenmesiveyönetimdeRomayanlısıbiretkioluşturmasıiçinMısır’agönderdi.Gençadamın,üveyannesiveaynızamandaüveykızkardeşiolanBerenis’lebirlikteyönetimegeçmesiplanlanmaktaydı.FakatBerenis’inyenikocasınaherhangibiryetkivermeyeniyetiyoktuvebudurumakızanXI.Ptolema-ioshenüz19günlükevliykenkarısınıöldürtmüştü.Akabindeöfkeliİskenderiyehalkıda,XI.Ptolemaios’usaraydankovuplinçedereköldürdü.

KÖLELİKVEAYAKLANMALAR

AntikRoma’dakölelersahiplerininkeyfi,sertcezalarınamaruzkalıyorlardı.Kırbaçlanmakçoksıradanbircezaydı.Kaçmayayeltenenleriseyakalandıklarındaalınlarındandamgalanıyordu.Bazıları,ayaklarınaağırlıklarbağlanıpellerindenasılaraköldürülüyorlardı.Kölelerölümcezasınaçarptırıldığındaçoğunluklaçarmıhageriliyorlardı.Kırbaçlanıpdövüldüktensonramahkumkölelerboyunlarınınarkasınatakılanfurcayla,yaniV-şeklinde,ağır,metalbirboyunluklaveellerikalçalarınabağlıbirşekildeidamyerineyürütülüyorlardı.M.S.4.yüzyıldaI.Konstantindönemindebaştançıka-rıcılıklasuçlanankölelerinboğazındanaşağıkızgınkurşundökülüyordu.M.Ö.135-71arasındamuhtemelenbuuygulamalarınsonucundaüçbüyükköleayaklanmasıgerçekleşti.BunlarınsonuncusuveenmeşhuruSpartaküs’ünönderlikettiğiisyandı.

SpartaküsAyaklanmasınınSonu

SpartaküsM.O.73yılındaefendisindenkaçanvehızlıbirşekildeyanınayandaşkaçaklartoplayanTrakyalıeskibirgladyatördü.M.O.71’deRomalı

lejyonlarayenilenekadarkendisinekarşıyürütülentümbirlikleridağıtmayıbaşarmıştı.Mızraklaüstbacağındanyaralandıktansonrabüyükbirlej-yonergrubutarafındanaltedilenSpartaküs’üncesedihiçbirzamanbulunamadı.Savaşsonrasıhayattakalan6.000köle,RomalılartarafındanyakalanıpCapuaileRomaarasındakiyaklaşık120kmuzunluğundakiAppianYoluboyuncaçarmıhagerildiler.Çürüyencesetleri,ayaklanmayıakimdangeçirendiğerkölelereibretolmasıiçinuzunsüreöylecebırakıldı.

ROMACUMHURİYETİNİNKANLISONU

M.Ö.49yılında10Ocak’taJülSezarveordusu,İtalyaileCi-salpinaGalyaeyaletiarasındakisınırıoluşturanRubiconNehri’nigeçti.OrdubirliklerininRoma’dakontrolüelegeçirmeihtimaliniönlemekadınaİtalya’yagirmekaslındayasaklanmıştı.FakatSezar’ınniyetlendiğitamdabuyduveböyle-ceRomanıncumhuriyettenimparatorluğadönüşümünüdekapsayan,kanlıçatışmalarladoluyaklaşıkikiyüzyıllıkbirsürecibaşlatmışoldu.

JülSezar’ınZaferiveÖlümü

Roma’yadoğruilerleyenSezar’mfazlagüçlendiğinidüşünensenatörlerinoluşturduğumuhalefet,başkentisavunmasızbırakarakgüneydekiCapua’yadoğruçekildi.İçsavaştaSezar’mdüşmanlarına,dahaöncedostolduğuvesonraSezar’mbirlikleritarafındanAkdeniz’inötesinekovalananPompeyönderlikediyordu.M.Ö.48’dePompey,Mısırkıyılarınademirattı.MısırhükümdarıXIII.Ptolemaios,onukadırgasındanaldırmakiçinküçükbirkayıkyolladı.AilesiveyandaşlarınıngözüönündekıyıyaçıkanPompey,Ptolemaiosilegörüşeceğinisanıyordu.FakatkızkardeşiVII.KleopatraileolanhanedançatışmasındaSezar’mdesteğinialabilmeyiumutedenPtolemaios,adamlarınaPompey’iöldürmeleriniemrettivePompeyinkellesinisunmakiçinSezar’ıyanmaçağırdı.

Yinedeplanfenageritepti.Mısır’agelenSezardehşetedüştüvedahasonrabirliktebirilişkiyaşayacağıveM.Ö.47’dekedisinebirerkekçocuğu,“KüçükSezar”ı(Caesarion)doğuracakolanKleopatra’yadestekverdi.Roma’yazaferledönenSezarzaferinikutlamakadınaCircusMaximus’da500savaştutsağı,20filve40atlıdanoluşanikiorduyuölümüneçarpıştırdı.

AncakbiryandandasenatörlerarasındaSezar’ındiktatörceyönetiminekarşımuhalefetsesleriyükseliyorvesui-kastlerplanlanıyordu.SezarM.Ö.44yılının15Mart’ındasenatodayerinialırkenbirgrubunsaldırısınauğradı.Kendisinibirkağıtiğnesiylesavunmayaçalışsada23yerindenbıçaklanarakoracıktacanverdi.

Romaİmparatorluğu’nunBaşlangıcı

Sezar’msuikastınınardından,engüvendiğiyardımcısıMar-cusAntoniusileyasalvarisivekardeşinintorunuolanOc-tavianus,Romanınenönemliikiliderihalinegeldiler.Antonius,karısıöldüktensonraM.Ö.40yılındaOctavianus’unkızkardeşiileevlendi.FakataralarındayavaşyavaşoluşangerginliklerAntonius,Kleopatrailebirilişkiyaşamayabaşlayıncaiyicealevlendi.TakvimlerM.Ö.31yılınıgösterdiğindebirbirleriylesavaşıyorlardı.OctavianusrakibinikolaycayendiveAntoniusMısır’akaçmakdurumundakaldı.M.Ö.30yılındaOctavianus,İskenderiye’yedoğruyolaçıktığındaAntonius’unadamlarıtoplucafiraretti.AntoniusveKleopat-raiçinyenilgikaçınılmazdı.M.Ö.30yılınınAğustosayındaAntoniussevgilisinindeintiharettiğineinanarakkendinikılıçlaöldüdüveİskenderiyeOctavianus’unelinegeçti.

Kleopatraisetuzağadüşürüldü.FakatRomasokaklarındanzincirlenmişbirşekildegeçmekistemediğiiçinodaintiharetti.Bunuçoğuinsanıninandığıgibibirkobrakullanarakyapmışolmasıpekolasıdeğil;baldıranotuyadazehirlibirilaçgibidahakesinbiryöntemkullanmışolmasıdahamuhtemel.SonundaKleopatra’nınceseditümkrallıksimgelerinibarındırankıyafetleriveyanındaikihizmetçisiilebirliktebulunmuştu.Kleopatra’nınoğluCaesarionfiravunilanedilmesinerağmenOctavianusonudaöldürttü.CaesarionfiravunlarınsonuncusuyduveonunölümündensonraMısır,Roma’nınbirvilayetihalinegeldi.M.Ö.27yılındakendineAugustusadınıverenOctavianus,Roma’nınilkimparatoruolduveM.Ö.14’teölenekadarhükümdarlığınısürdürdü.

İMPARATORCALİGULA

M.S.37-41yıllarıarasındaRomaengaddarhükümdarlarındanbirinetanıkoldu.KatliamlarvezorbalıklarCaligulayönetimininalamet-ifarikasıydı.

BirTiranYetişiyor

M.S.31’deCaligulabüyükamcasıİmparatorTiberius’unyanınagidiponunlabirlikteyaşamayabaşladı.Tiberius’unCapriadasındakikonağı,adetabirsapkınlıkvegünahyuvasıydı.

Saray,imparatoruhoştutmakiçinsekspartileridüzenleyeneğitimligruplarailhamvermekadınaerotikresimveheykellerledonatılmıştı.Tiberiusaynızamandayenilikçiişkenceyöntemlerindendezevkalıyordu.Öyleki,kurbanınbolmiktardaşarapiçirildiğivedahasonratuvaletihtiyacınıgideremeyeceğişekildebağlandığıyöntemikendiicatetmişti.Roma,Tiberius’unölümünüsevinçlekarşılasadagelengideniaratacaktı.TarihçiCassiusDio’yagöreCaligula“selefininahlaksızlıklarınavekanasusamışlığınaözenmeklekalmamış,çokyeniboyutlarkatmıştı.”

BirİmparatoraYaraşırEğlenceler

Caligula,hükümdarlığınınilkyıllarındaılımlıbirtutumsergiliyorduveRomahalkıtarafındanseviliyordu.Fakatbudurumuzunsürmeyecekti.Zamanlakendisinindearabayarışlarınakatılarak,gladyatörlerlesavaşarakvetiyatrooynayarakyeraldığıbüyükvehalkaaçıkgösterilerisaplantıhalinegetirdi.Caligula’nınoyunlarızamanınkoşullarınagöredeğerlendirildiğindebilevahşiceydi.Mahkumlar,bağırama-sınlardiyedillerikoparıldıktansonravahşihayvanlarayemolarakatılıyordu.Hayvanyemipahalıgeldiğindedeölümcülhayvanlarıbeslemekiçinsabıkalılarkullanılıyordu.TümbunlarolurkenCaligula,yarışmacılardaseyircilerdegüneşinaltındapişsinlerdiyearenanınbrandalarınıgeriçektirirdi.

RomaSokaklarındaKanveRezillik

CaligulanınkızkardeşiDrusillaileensestilişkiyaşadığınadairdedikodularvardı.DrusillaM.S.38yılındaöldüğündeCaligulaonuntanrılaştırılmasımveVenüstapınağınaheykelinindikilmesiniemretti.Yassüresiboyuncagülmek,hattabanyoyapmakbileölümlecezalandırılıyordu.Caligula,üstrütbeliRomalılarınsempatisinikazanmakadınaonlaradiğerkızkardeşlerinifahişeolaraksunuyordu.İmparatorunruhsağlığıkötüleştikçerütbevemevkidekaprislerindenkorunmayayetmemeyebaşlamıştı.Asillerkızgındemirlerledamgalandıktansonraçalışmakiçinmadenleregönderiliyorlardı.Bazılarıhayvanlargibidörtayaküstündekafeslerekapatıldıktansonraparçalaraayrılıyordu.Ailelerkendiçocuklarınınidamlarınıseyretmeyezorlanıyorlardı.Caligula’nınyönetiminiseslibirşekildeeleştirmektençekinmeyenbirsenatöründediğersenatörlertarafındanparçalanmasıemredilmişti.Kolları,bacaklarıvebağırsaklarısokaklardasürüklendiktensonraimparatorunönünegetirilmişti.BirkaçyıliçindeCaligula,RomanıngelenekselyöneticisınıfınıkendisindentamamensoğutmayıbaşardığıiçinM.Ö.41’dekisuikastısürprizolmadı.Şölenlerinekatılmışbirgrupgöstericiyehitapederkenbıçaklanaraköldürüldü.

BOUDİCA’NINKANLIİNTİKAMI

M.S.43’teİmparatorClaudiusdörtlejyonunaGalya’danBritanya’yagirmeleriiçinemirverdi.M.Ö.55ile54yıllarıarasındabubölgeyiJülSezardaişgaletmişti,fakatozamanlaramaçsadecedostbirkralatamaktı.BuseferRomalılarkalıcıolmayakararlıydıveadadakihakimiyetalanlarınıgiderekgenişletiyorlardı.M.S.60yılındaBritanyayöneticisiGaiusSuetoniusPaulinus,Galler’deseferdeydi.RomakarşıtıDruid-ler,toplandıklarıAngleseyadasındaPaulinus’unbirlikleriylekarşıkarşıyageldiler.DisiplinliRomalılar,DruidlerikatlettilerveTacitus’uniddialarınagöreiçindecanlıları

kurbanettiklerikutsalkorularınıtahripettiler.

BiryandandaBritanya’nındoğusundaayaklanmalarbaşlıyordu.Eceni(şimdikiDoğuAnglia)kralıölmüşvetopraklarınıRoma’yabırakmıştı.BöylecedulkalankarısıBoudica’nmveikikızınınkorunacağınıumuyordu.FakatRoma,krallığıtopraklarınakattı.Boudicakırbaçlandıvekızlarıtecavüzeuğradı.BununkarşılığındaBoudica120.000Britanyalıdanoluşanbirordutopladı.RomaordusununbüyükbirkısmıGallerdeolduğundankendisinekarşısavaşanküçükbirlikleriyenmeyibaşardı.HızlıbirşekildesırasıylaColchesterveSt.Albans’ıyağmaladıveLondra’yıyakıpyıktı.70.000Romalıvemüttefikleribuesnadacanverdi.Canlıyakalanankadınlarıngöğüslerikesilipağızlarınadikildivesonrasındaboylamasınakazığageçirildiler.

PaulinussonundaWatlingStreetSavaşındaisyancılarıyenmeyibaşardıveBoudicayenilgisonrasızehiriçerekintiharetti.RomaartıkBritanya’yısağlambirşekildekontrolüaltınaalabilmiştivesınırlarınıGalleriniçkesimlerineveİskoçsınırınakadargenişletebilirdi.

NERONVEBÜYÜKROMAYANGINI

ClaudiusCaesarNeron

Neron,JülSezar’msoyundangelensonRomayöneticisiydi.M.S.54yılındahenüz17yaşındaykenbaşageçtiveM.S.64yılmakadarhükümsürdü.Romayöneticilerininarasındaonunkadarkötüanılanıazdır.

AhlaksızlıkveSavurganlık

HükümdarlığınınbaşlangıcındaRoma’yıasılyönetenNeron’unannesiAgrippina’ydı.AnnesininimparatorolaraküveykardeşiBritannicus’ubaşageçirmekistemesininüzerineNeronüveykardeşininzehirlenmesiniemredipgücüelegeçirdi.SonrasındaM.S.59yılındaNeronannesinedesuikastdüzenlettiveböylecekendisinekarşıçıkacakkimsekalmadı.

Neron’uncinselarzularıçokbüyüktü.Evlikadınlarıvegençerkekleribaştançıkarıyordu.BirkeresindeSporusadındabirgencihadımettirdiktensonraimparatoriçegibigiydiripeşolaraktahtırevanınaaldığıdaolmuştu.TarihçiSuetonius’undediğinegireNeron’unensevdiğimeşgalelerdenbiridehayvanderisigiyipkazığabağlanmışkadınveerkeklerinmahrembölgelerinitahripetmekti.

AnnesininipiniçektiktensonrailkeşiOctaviadazinasuçundaninfazedildiveikincieşiPoppeaM.S.65yılındahamileykenhayatınıkaybetti.Suetonius’uniddiasınagöreNeronyarışlardangeçdöndüğüiçinşikayetçiolankarısınıtekmelemişti.

NeronmüstehcengösterilerebayılırdıveCircusMaximus’tamilyonlarcasikketutanmasraflıziyafetlerverirdi.Şarkısöylemetakıntısıolduğundankurşundanyapılmışbirtabağıgöğsündetutmanınyadabirşırıngaylakendinizorlakusturmanınsesineiyigeleceğineinanıyordu.Yeteneklerinisergilemekiçinhalkınönündesahneyeçıkardı.

HarabeyeDönmüşBirRoma

Neron’unenkötüanılanhalkaaçıkgösterisiM.S.64yılının19Temmuz’undagerçekleşti.OgünRoma’daaltıgünyedigecesürecekolanveşehrin%10’unuharabeyeçevirecekbiryangınçıktı.Yüzlercevatandaş,malınımülkünükurtarmakiçinkoşuştururkenezilereköldü.Neron’unsahneelbiseleriiçerisinde“SackofIllium”(Truva’nınYağmalanması)şiiriniokuyarakyangınıseyrettiğisöylenir.CassiusDio,Neron’ungenişinşaplanlarınıgerçekleştirebilmekiçinyangınemrinikendisininverdiğiniiddiaeder.SuçlamalardankurtulmakiçinsuçuRoma’dakiHıristiyanlarınüstüneatanNeron,onlarıköpeklerinönüneatarakveyadiridiriyakıpmeşaleolarakkullanarakacımasızcacezalandırmıştır.

Tacitus’agöreyseyangıntamamenbirkazaydıveNeronoesnada50kmuzaktakiAntium’daydı.BudurumolasıolsadaNeron’unsonrasındakieylemleriaffedilirgibideğildi.Birdiğeradı“AltınEv”(DomusAurea)olanyeniyapılacakdevasasarayınıfinanseedebilmekiçinimparatorluğunheryerindenağırvergilertopladı.Binaaltınlakaplıydıvesedefgibideğerlitaşlarlasüslüydü,girişideyaklaşık40metreuzunluktakibirNeronheykelinialacakkadarbüyüktü.

SonundaNeron’unpolitikalarıisyanlaranedenoldu.M.S.68’devilayet

yöneticisiolanGalba,imparatorluğunuilanetti.Neron’undestekçilerionahemensırtınıdöndüvesenatokendisinihalkdüşmanıilanetmeyehazırlanırkenNeronRoma’yıterketti.Neronintiharetmekyerinesekreterini,kendisinibıçaklayaraköldürmesiiçiniknaetti.

3

EngenişsınırlarınaulaştığındaRomaİmparatorluğı

VezüvPatlaması

M.S.79yılındaVezüvyanardağıtaş,kül,duman,erimişkayalarveponzataşıkarışımıbirbulutpüskürterekpatladı.İlkpatlamanınardındanvolkanikakıntılar,PompeiveHarkule-neumşehirleriniyoketti,kaçmakiçingeçkalantümcanlılarıdadiridirilavlarınaltınagömdü.NapoliKörfezi’ndemeydanagelenbirtsunamidalgasıbalıkvediğerdenizcanlılarınkarayavurmasınanedenoldu.Heryeri,sadecealevlerleveşimşeklerlebölünen“kapkaravedehşetverici”birbulutkaplamıştı.TahliyeyiorganizeetmeyeçalışırkendumandanboğulandoğabilimciBüyükPlinius’undaaralarındabulunduğu16binkişipatlamadahayatınıkaybetti.ÜçaysonraPompeialtımetrelikponzataşıvekültabakasınınaltınagömülmüşdurumdaydıvetamamıylatekrargünyüzüneçıkmasıancak18.yüzyıldagerçekleşti.

DONGZHOU

HanHanedanı’ndangelenÇinimparatoruLingM.S.189’dayaşamınıyitirdi.BununüzerinebaşkentLuoyang,oğluvevarisiolanimparatorShao’yuetkilerialtınaalmakisteyensaraygruplarınınçatışmalarınedeniylekarıştı.NüfuzlubirsavaşbeyiolanDongZhou,bunufırsatbilerekşehregiripkontrolüelealdı.M.S.190yılındaShao’yutahtındanindiriponunyerinesekizyaşındakikardeşiİmparatorXian’ıtahtaçıkardı.Dongbuşekildedevletinbaşınafiilengeçmişoldu.

Dong’uindirmekiçinbirittifakkuruldu,fakatittifakgüçleriLuoyang’aulaşanakadarDong’unordusubaşkentiyerlebiredipChang’an’ataşınmıştıbile.Dong’aesirdüşenlerikorkunçcezalarbekliyordu.Tercihettiğiişkenceşekillerindenbirikurbanıyağabatırılmışgiysileresarıpateşeatmaktı.Atılançığlıklarıntadınıçıkarmakiçinisekafalarınıdışarıdabıraktırıyordu.Dongbirdeeğlenceolsundiyedüşmanlarınaişkenceettiğibüyükziyafetlerveriyordu.Ziyafetlerdekurbanlarınkollarıvebacaklarıkoparılıyor,gözleri

oyuluyor,çığlıkatmasınlardiyededillerikoparılıyordu.Ensondiridirikızgınyağdapişiriliyorlardı.

DongM.S.192yılındaüveyoğluLüButarafındanbıçaklanaraköldürdü.Cesedigöbeğinefitildikilerekyakıldıvegünlerceherkesingörebilmesiiçinsokaktabırakıldı.Dong’un90yaşındakiannesidedahilolmaküzereDongKlam’naaitkimvarsaidamedildi.

KARDEŞKATİLİCARACALLA

M.S.211yılındaİmparatorSeptimiusSeverusölünceRomaİmparatorluğubirlikteyönetilmeküzereoğullarıCaracallaveGeta’yakaldı.Fakatbudüzenlemebiryılbiledayanmadı.Caracalla,kardeşiGeta’yıöldürmektekararlıydı,amakardeşininkorumalarıönündeengeldi.Buyüzdenannesini,barışmabahanesiyleGeta’yıodasınaçağırmayaiknaetti.Kurduğutezgahbaşarılıoldu:Caracalla’nınadamlarıGeta’yasaldırdıvekardeşiannesininkollarındacanverdi.CaracallatekbaşınaimparatorolduveGeta’nmarkadaşlarını,yardımcılarınıveonunlaherhangibirbağlantısınıolanherkesitemizlemekiçinişekoyuldu.ÖlenbinlercekişinincesetleriRomadışındayakılmakyadahendeklereatılmaküzerearabalaratoplandı.Caracalla’nınkaprislerininönündehiçbirengelkalmamıştı.M.S.213’tesefereçıkmakiçinbaşkentiterketti.

İskenderiyeKatliamı

M.S.215’teCaracalla,onunlailgilihicivleryapıldığınadairduyumlaraldığıiçinİskenderiye’yegirdi.Namınıbilenveondankorkanbirgrupvatandaşonueniyişekildemisafiretti.Caracalladahiçbozuntuyavermedenşehrintümgençlerininaskerîhizmetiçinuygunolupolmadıklarınıdeğerlendirmebahanesiylesırayadizilmesiniistedi.Bununüzerineaskerleri,tümgençlerikatledipbütünşehriyağmaladı.

M.S217yılındaCaracalla’mnhayatıdakanlıbirşekildesonbuldu.Biryürüyüşesnasındatuvaletihtiyacınıgidermekiçindurduğundakendikorumasıtarafındanöldürüldü.

SINIRTANIMAYANİMPARATOR

VatandaşlarımElagabaluskadarşokedençokazhükümdarvardır.Suriye’dedoğanElagabalus,kendiniEl-Gebaladındakigüneştanrısınaadamışyerlibirtarikatınyüksekrütbelirahibiydi,burütbeailedesoydansoyageçiyordu.ZiraRo-ma’dakibirayaklanmadönemindeöncekiimparatorSepti-miusSeverus’laakrabalığıolanbüyükannesi,Romaordusunundesteğiniarkasınaalarakhenüz14yaşındaykenM.S.218yılındaElagabalus’uimparatortahtına

çıkartmayıbaşarmıştı.ElagabalusbiryılsonradaRoma’yaulaşmıştı.

GeldiğiyerinörfveâdetlerinireddedenElagabalus,Romakıyafetleriyerinedoğuyaaitkıyafetleritercihediyordu.Aşırımakyajyapıpgözleriniboyuyordu.TarihçiEdwardGibbon’ınaktardığıkadarıyla“kendinikontrolsüzbirçılgınlıklaeniğrençzevklerekaptırmıştı”.Beşevliliğininenskandalyaratanı,tapmaktankaçırdığıVestabakiresiileolandı.Vestatarikatınınüyeleridininedenlerdendolayıbekarkalmayayeminliydiveyemininbozulduğudurumlardacezasıdiridirigömülmekti.Elagabalus’unyüksekyönetimmevkilerinegetirdiğierkeksevgililerideoluyordu.Fahişelikyaptığınaveonakadıncinselorganıverebilecekbirhekimiödüllendireceğinivaatettiğinedairsöylentilerdevardı.El-Gabel’iRomatanrılarıarasındabaştanrıilanediponunadınaşatafatlıbirtapınakyaptırdığındaysakeyfîkararlarısonraddesineulaştı.

M.S.222yılınagelindiğindeElagabalusRomahalkınınsabrınıçoktantaşırmıştı.SözügeçenveaynızamandaimparatorunelitkorumalarıolanPraetorianmuhafızlarıdestekleriniondançekipkuzeniAleksander’itaçlandırdılar.ElagabalusveannesiyakalanıpöldürüldüktensonracesetleriçırılçıplakbirşekildeRomasokaklarındasürüklendivekanalizasyonaatıldı.

RomalıSt.Lawrence’ınÖlümü

M.S.258deimparatorValerian,rahiplerinRomatanrılarınakurbanbağışıyapmadıklarıtakdirdeidamedileceğinedairbirfermanyayınlattı.BirçokHıristiyanşehitedildivePapaII.Sixtus’unda6Ağustostaboynuvuruldu.St.Lawrence’akilisenintümservetiniRomavaliliğinedevretmesiemredildi.Lawrencebunureddederekmalınımülkünüimparatorluğunelindenkurtarmakiçindağıttı.İsa’nınSonAkşamYemeği’ndekullandığıiddiaedilenveLawrence’ınİspanyayakaçırabildiğiKutsalKadehdehâzinelerininarasındaydı.Lawrence10Ağustos’tayakalandıveızgarademirindeyakılaraköldürüldü.Sonsözleriyseşöyleydi:“Assai,1est;versa,etmanduca!”(İyipişmiş;çevirinveyiyin!)

SELANİKKATLİAMI

BüyükTheodosiusolarakdabilinenI.TheodosiusM.S.379-395yıllarıarasındaimparatordu,imparatorluğunhembatıhemdoğukısmınahâkimolansonimparatorTheodosius,Hıristiyanlığıdevletdinihalegetirmişti.ÖlümündensonradoğuilebatıtekrarbirleşmediveimparatorluğundoğukısmıdahasonraBizansimparatorluğuoldu.

TheodosiusM.S.390yılındaSelanik’tenöçalmakadınabirimparatorunyapabileceğienkötüşeyiyaptı.Yunanistan’ındoğusundakienbüyükşehir

olanSelaniksağlamkalelerisayesinde,Gotlarakarşısürensavaştahasardankorunabilmiş-ti;Gotlar,imparatorluğasüreklibirtehditoluşturanGermenkavimlerindendi.FakatgarnizonkumandanıButheric’eaityakışıklıvegençbirköleyleRoma’yahizmetedenbirGotarasındageçenbirolayfelaketinbaşlangıcınanedenoldu.GençköleyegözdikenSelanikliarabacıbununlakalmayıponatecavüzetmeyekalkıncatutuklandı.Birsonrakiarabayarışındaarabacınınyokluğuhemenanlaşıldıvetaraftarlarıçılgınadöndü.SelaniklilerayaklanıpButhericvebirçoksubayınıöldürüpcesetlerinisokaklardagezdirdiler.

CinayetleriduyanTheodosiusderhalşehirdenintikamalmakistedi.Öfkeliykenverdiğiilktepkiyigeriçekmekistediğindeyseçokgeçkalmış,askerleriSelanikhalkınısözdeTheodosiusadınadüzenlenecekbireğlencevaadiyleyarışarenasınatoplayıpboğazlarınayapışmışlardıbile.Katliamüçsaatsürdüve7.000-15.000kişiöldürüldü.

İSKENDERİYELİHYPATİA

Beşinciyüzyıldaİskenderiye,Romaİmparatorluğu’nunbüyüyenşehirlerindenbiriveaynızamandadabirilimmerkeziydi.ŞehirdekiPlatonOkulununbaşıveilkünlükadınmatematikçiolanHypatiaşehrintartışmalıkarakterlerindendi.Birçokkişi,Hypatia’nınöğretilerininşehirdehuzursuzluğayolaçtığınısavunuyordu.PutperestinançlarınedeniylebazıHıristiyanlarondanşüphelenmeyebaşlayıpbüyücülükyaptığınadairdedikodularyaydılar.

Hypatia,İskenderiye’ninHıristiyanpatriğiCyril’inkontrolüaltındaşehrinYahudilerininkovulmasınıveonlarazulümedilmesinionaylamayanRomavalisiOrestes’inbilinendestekçilerindendi.M.S.415’tebirgruprahipOrestes’itaşlayarakyaraladığındaşiddetiyicetırmanmayabaşladı.Yakalananrahiplerdenbirinehalkaaçıkalandaölenekadarişkenceedildi.BununardındanCyril’inyandaşlarıdaüzerindenmisillemeyapabilecekbirhedefaramayabaşladılar.SeçtiklerikurbanHypatiaolduvearabasıylaşehirdedolaşırkenbirgrupyobazHıristiyankendisiniarabasındankaçırdı.Yakınlardakibirkiliseyegötürüldüktensonrasoyulupkiremitlerledövüldüvederisiyüzüldü.Cesediyseparçalanıpfarklıkiliselerdeyakıldı.BusuikastinardındanOsteres,İskenderiye’yiCyril’inkontrolünebırakıpterketmeyemecburkaldı.

ATTİLA’NINSONYILI

DördüncüyüzyılınsonlarınadoğruOrtaAsya’nınbozkırlarındangelenHunlarAvrupa’yaulaştı.SüvariokçularıveonlarakarşıgelenherkesibiçenmızrakçılarıylaAvrupa’nınepeybaşınıağrıtacaklardı.M.S.434yılındanitibarenhükümdarlıkyapanAttila,imparatorluğunsınırlarınıRenNehrinekadargenişletenenbüyükliderlerdi.BirzamanlarçokgüçlüolanRomaİmparatorluğu’nubilekendisinevergiödemekzorundabırakmayıbaşarmıştı.Kendisiyleyapılanmüzakerelerçokgergingeçiyorolmalıydı,ziradüzenbazelçileriçarmıhageripakbabalarayemolarakbırakmakAttila’nınbilinenyöntemlerindenbiriydi.M.S.452yılındaAttila,belkideRoma’yıdüşürmekumuduylaordularıylaİtalya’yagirişyaptı.RomazatenM.S.410’daGermenbirgrupolanVizigotlartarafındanyağmalanmıştı.

1000km

t\ATTİLAYÖNETİMİNDEKİHUNİMPARATORLUĞU

‘Aquileia^|LOMBARCİYAS,

AttilayönetimindekiHunİmparatorluğa

Attila’nınSonSeferi

OzamanlardasiyasivedinîolarakönemlibirmerkezolanveAdriyatikDenizininkuzeyindeyeralanAquileiaşehriAttila’nınordusunakarşıdireniyordu.ŞehirkuşatmalarıkonusundadeneyimsizolanHunlarüçayboyuncasurlarıaşmayaçalışmış,fakattümçabalarısonuçsuzkalmıştı.Attilatamvazgeçipordularınıgeriçekmeyehazırlanırkenkulelerinbirindenhavalananbirleylekgördü.Bunubirişaretolarakalgılayıpduvarlardayarıklarasebepolacakvahşibirsaldırıbaşlattı.Hunlarokadarsaldırgandıkiharabeyedönenşehirtanınmazhalegelmişti.YakınlardakişehirlerdeyerlebirolduvebirzamanlarbereketsaçanLombardiyatopraklarıdarmadumanolmuştu.SonundaPapaI.Leo,AttilailebirbarışantlaşmasıyapmayıbaşardıveAttilaRoma’yaulaşmadanordusunuİtalya’dançekti.

HunİmparatoruAttila

ÖlümSebebiBurunKanamasıMıydı?

M.S.453’teTunaNehri’ninkarşısındakisarayınaçekilenAttila’yayaranmakisteyenuzaktakiderebeylerindenbiri,onaİldikoadındagençbirGermenprensesigönderdi.Şaşaalıbirdüğünve“aşırıeğlence”densonraAttilavegeliniçadırlarınagittiler.ÇokfazlaşarapiçmişolanAttilasırtüstüyatıncaciddibiriçkanamageçirmeyebaşladı.Budaciddibirburunkanamasınıtetikleyincedışarıakmasıgerekenkanboğazınakaçarakboğulmasınanedenoldu.Ertesisabahcesedininyanındaağlayaneşiylebulundu.Ölüsüaltın,gümüşvedemirdenyapılanüçkatlıbirmezarakonuldu.Onugömenkölelerdemezarınyerinigizlitutmakadınaidamedildi.Cenazeninardındanmüstehcenbireğlenceyapıldı,amaHunlarıniyigünleriaslındasonaermişti.AttilanınoğullarımiraskonusundaanlaşamayıncaHunimparatorluğubölündüveçokgeçmedensavaşlardayenilgileralmayabaşladılar.

JÜSTİNYENSALGINI

M.S.541yılındaİmparatorJüstinyen,İtalya’yıfethedipbiryüzyılıaşkındırbirarayagelmemişolanBatıveDoğuRoma’yıbirleştirmenineşiğindeydi.

FakatOrtaAfrika’daortayaçıkankaravebaoesnadaBizansİmparatorluğununMısırbölgesineulaşmıştı.GemirotalarıüzerindenhızlıcaKuzeyAfrikaveYakınDoğuyadayayılansalgınKonstantinopolis’e(bugünküİstanbul)degeldi.

Kalabalıkşehirdesalgınkısazamandayayıldı.Hastalığınbelirtileribirdençıkanateşvesonrasındakasıklarda,koltukaltlarındaveoyluklardaçıkanhıyarcıklı2kabartılardı.Bazılarıderinbirkomayagirerkenbazılarıyeme-içmeyireddederekyarıbaygınlıkdurumunadüşüyordu.Ardındanşiddetlisayıklamalarvesanrılarbaşgösteriyorvesonundaşişkinliklerkangrenedönüşerekhastanınölümünesebepoluyordu.Hastalıkbirgündeyaklaşık10.000kişininölümünesebepolmuştu.

Cesetlerartıkgömülmüyoryadamezarlaragelişigüzelatılıyordu.Mezarlıklardoluncaölülerşehrinkulelerineatılmışveşehriçürüyenetkokususarmayabaşlamıştı.Bazıcesetlerdekayıklarakonupdenizebırakılıyordu.SonundaKonstantinopolis’inaltyapısıtamamençökmüşve500.000kişiliknüfusunenazlOO.OOO’ibuolaydayaşamınıyitirmişti.

BuyüzdenJüstinyen’inİtalyafethinedairplanlarıdasuyadüşmüştü.Hayattakaldıfakathastalıkonadabulaştı.SalgınM.S.524yılındabitsedesekizinciyüzyılakadarBizansİmparatorluğundayaygınbirhastalıkolarakgörülmeyedevamettivetoplamda30milyoninsanbuhastalıktanhayatınıkaybetti.

BüyükAntakyaDepremi

M.S.526dabüyükbirdepremBizansİmparatorluğu’nunönemlişehirlerindenbiriolanAntakya’yısarstı.OdönemlerdeyaşayanbirtarihçinindedediğigibiAntakya“yerlebirolmuştu”.İlksarsıntıçokşiddetliydi,fakatasılhasarıverensonrasındaçıkanyangınoldu.Alevlerdensonranerdeysehiçbirbinaayaktakalmamıştı.BüyükKonstantin’inyaptırdığıkiliseyibiledepremdenbirhaftasonraalevlersardıvegeriyetemelindenbaşkabirşeykalmadı.YıkıntıtemizlendiğindeAntakyaPatriği’ninbedeniziftkazanındabulundu.Depremolduğundasendeleyerekiçinedüşüpyanmıştı.Etikemiğindenayrılmışolmasınarağmenkafasıolduğugibikalmıştı.

ZORLAİMPARATOROLANPHOKAS

Phokas’ınM.S.602yılındaBizanstahtınanasılçıkabildiğimuallaktadır.OrdukomutanıykenbirdenİmparatorMavrikios’ungücünüelindenalmıştır.Yeniyönetimebüyükbirtehliketeşkiletmesedebeşoğlununidamını

izlemeyemecburedildiktensonraMavrikios’undabaşınıvurdurmuş-tur.Bedenleridenizeatılırkenkafalarıçürüyenekadardışarıdasergilenmiştir.

Phokas’ınSonu

Phokas’ınbaşlangıçtakipopülaritesigiderekazaldı.Bizans,İranveBalkanlar’dangelensaldırılarlakarşıkarşıyageldi.DoğuvilayetlerindeHıristiyanlaraveYahudilereyaptığızulümlerbirçokayaklanmayasebepoldu.

M.S.6o8’dedeKuzeyAfrika’daönemlibirgörevliolanHe-rakliusayaklandı.İkiyılsonraordusuylaKonstantinopolis’edoğruyürümeyebaşladı.HerakliusimparatorilanedildivePhokas’ınkendidamadınınyönettiğiimparatormuhafızlarıfiraretti.PhokasHeraklius’unönüneçıkarıldıveimparatorlukkıyafetlerivetacıalındıktansonraeskipüskükıyafetlergiydirilerekzincirlendi.Heraklius’un“Böylemihükümsürdün,senizavallı?”sorusuna“Senmidahaiyisiniyapacaksın?”diyecevapverinceHerakliusPhokas’ıtekmeleyerekyereserdi.

Phokas’ınöncesağelikesilipboynuvurulduktansonrakarnıdeşildi.Elivebaşımızraklarageçirilipşehrinsokaklarındagezdirildi.Bedeniiseikiyeayrılıpsokaklardansüründürüldüktensonrahalkaaçıkbirmeydandayakıldı.Herakliussonrasındaotuzyılboyuncahükümsürdü.

VİKİNGÇAĞININBAŞLANGICI

Vikingler,İskandinavya’dangelenkaşif,savaşçıvetüccarbirhalktı.SekizinciyüzyıldaAvrupa’yaveardındanKuzeyAmerikaveAsya’yadayayılmayabaşladılar.

Kuzey’denGelenAkıncılar

Vikingler’inİngiltere’yeyaptığıkaydageçenilkbaskınM.S.793yılındaNorthumberlandkıyılarındabulunanLindisfar-neAdası’ndakimanastıra

yapılanbaskındı.AnglosaksonKronolojisi’ninkayıtlarınagöregelişlerişimşeklerve“gökteuçankıpkırmızıejderhalar’’tarafındanhaberedilmişti.Vikingler,doğrudankıyıyaçekilebilenyelkenlilerisayesindemanastırrahiplerinihızlıcaetkisizhalegetirip“Tanrı’nınkilisesindeinsanıağlatacakderecedezararasebepoldular”.Dahasonrarahiplerkatledildi,değerlieşyalarıyağmalandı.İngiltere’yibuşekildeyağmalamayaikiyüzyılboyuncadevamettiler,ll.yüzyılınbaşlarında“BüyükKnud”adıyladaanılanKralKnud,İngiltereilebirlikteDanimarkaveNorveç’ideyönetiyordu.

KanKartalı

Vikingleraldıklarıbölgelerdekalıcıegemenlikkurmaktadaustaydılarveyenivatandaşlarınıyönetmekiçinkoyduklarıyasalaroldukçasertti.Hırsızlıkvecinayetincezasıgeneldeuçurumdanatılmaktı,fakatenvahşiuygulamaları“KanKartalı”ce-zasıydı.BucezayenilenliderlerevekrallarayadabirViking’iöldürmeyecüretedenlereuygulanıyordu.Kurbanınsırtıbirbaltaile

yarılarakkaburgalarıkırılıpomurgadanayrılıyordu.Akabindeciğerleriaçıkyaradandışarıçıkarılıptuzlandıktansonrakurbanınsırtınakanlıkanatlarabenzeyecekşekildeyerleştiriliyordu.Neysekiboğularak,kankaybındanyadaşoktanolsagerekkurbançabukölüyordu.

SekizincivedokuzuncuyüzyıldaVikingfetihleri

İNGİLTERE’NİNSONANGLOSAKSONKRALI

HaroldGodwinsontahta1066yılınınOcakayındageçti.Selefi,çocuğuolmayankayınbiraderiGünahÇıkarıcıAzizEdward’dı.EdwardiddiayagöretahtıNormandiyadüküI.William’avadetmişti.NorseVikinglerindengelenNorman-larİngiltere’denüfuzlubirkitleydi.AynızamandaWilliam’ınbüyükteyzesiolanEdward’ınannesideNorman’dı.EdwarddakralolmadanönceNormandiya’dabirkaçyılgeçirmişti.DanışmanlarıiledestekçileriarasındadaçokNormanvardı.

BuyüzdenvarisiolarakWilliam’ıseçmekEdward’aolağangelmişti,fakatölümdöşeğindefikrinideğiştirdi.

WilliamhakkınıaramakiçinIngiltere’yesaldırıplanlarıyapmayabaşlarkenHaroldaynısorunubirdeNorveçkralıileyaşadı.NorveçlilerEylüldeYorkshire’asaldırdılar,amaHaroldonlarıStamfordKöprüsündeyendi.KöprüyütekelletutanNorveçlisavaşçınınölümüylesavaşHarold’unlehinedönmüşolmasınarağmenkutlamayavakityoktu.William’ınordusukanalıgeçtiğiiçinzatenbitapdüşmüşordusunubusefergüneyeyönlendirmesigerekiyordu.İkiordubirbiriyle14Ekim’deHastingsyakınlarındakarşılaştı.ÜstünlükHarold’daydıveNormansaldırılarınabaşarıylakarşıkoyuyordu.BaşlangıçtaçarpışmasonuçsuzkalacakmışgibigörünüyorduamaWilliam,ordusunugeriçekergibiyapıpİngilizbirliklerininordudüzenlerinibozuncavedüşmangüçlerikendisinitakipetmeyezorlayıncaişlerdeğiştivebunoktadansonra

HastingsMuhaberesiesnasındaHarold’ınyaralanışı

Normanlarönegeçti.William’mokçularıİngilizlerinüstüneoklarınıyağdırmayabaşladılar.BirçoktarihçibuoklardanbirininHarold’ugözündenvurarakölümünenedenolduğunainanır.BazılarıiseHarold’unNormanşövalyeleritarafındanatındandüşürülüpparamparçaedildiğinisavunur.OlayhernasılolduysasonundaWilliamLondra’yaulaşıptahtaçıktıvebundansonrakiIngilterekrallarıonuntorunlarıoldu.

GranadaKadiamı

1066’daIspanya’dabulunanGranada,KralBadistarafındanyönetilenMüslümanbiremirliğinbaşkentiydi.FakattahtıasılyönetenkişiYahudiveziriJosephibn-Nagrella’ydı.BudayerliBerberihalkınınhiçhoşunagitmiyordu.YavaşyavaşJoseph’inBadis’iöldürüpdoğrudantahtageçmekistediğinedairbirdedikoduyayılmayabaşladı.30Aralık’tabirgrupsarayıbasıpJoseph’iyakaladıktansonraçarmıhagerdi.Şiddet,krallıktaçokfazlagüçkazandığınainanılanYahudihalkınakarşıartarakdevametti.Toplamdaüçbinkişiöldürüldü.BuolaymağribiIspanya’dabirdönümnoktasıydı.YahudilerekarşıgeneltoleransyeriniaraarayükselenYahudikarşıtışiddetebırakmıştı.1492’deKatolikkraliyetçiftiFernandoileısabeltümYahudileriIspanya’dansürdü.

LONDRAKULESİ

İngiltere’dekiNormanişgalindensonra“FatihWilliam”adıyladaanılanI.Williamotoritesinidayatmayabaşladı.BuotoriteninenkalıcısembolüLondraKulesi’ydi.

İdamSehpası:KöylülerAyaklanıyor

1381deİngilterehalkı,ülketarihininenbüyükayaklanmasınıgerçekleştirdi.İngilteregenelindekihuzursuzlukençokülkeningüneydoğusundakendinihissettiriyordu.KöylülerinlideriWatTylerLondra’yagiderektaleplerinigençKralII.Richard’ailetirkenbiryandandabaşkabirgrupköylüLondraKulesi’nibasıpkraliyetodalarınıyağmalıyordu.HemCan-terburyBaşpiskoposuhemdeLordlarKamerasıBaşkanıolanvepeksevilmeyenSimonSudburyşapeldensürüklenerekçıkarıldıktansonrakafasıtaşayatırıldı.Celladındeneyimliolmamasındanolsagerek,kafasınıkesmekiçinsekizvuruşgerekti.Sudbury,piskoposluktacıbaşınaçivilendiktensonrakesikbaşısokaklardagezdirildi.AyaklanmaTyler’ınkrallaolangörüşmesiesnasındaLondrabelediyebaşkanıtarafındanöldürülmesiyleyatıştı.

Kule’dekiPrensler

1483yılınınNisanayındaIV.Edward’ınardındanonikiyaşındakioğluV.Edwardtahtaçıktı.AmcasıGloucesterDüküRichard,kendisiniEdvvard’ınkoruyucusuolarakatadıveEdwardileerkekkardeşiniLondraKulesi’nehapsetti.HazirandaRichardkendinikralilanetti,prenslersehapistutulmayadevamettiler.Prenslerindestekçilerionlarıkur-

KanlıKule

tarmayıplanlarkenRichardiddialaragöreisyanıönlemekiçinöldürülmeleriniemretti.1674’tekionarımçalışmalarındaLondraKulesindeikiçocukiskeletibulunmuşolsadaprensleretamolarakneolduğubilinmiyor.

HALKINHAÇLISEFERİ:KÖLN’DENYAMYAMLIĞA

1095’inKasımayındaPapaII.Urbanus,TürksaldırısıaltındaolanBizans’ayardımetmekveKudüs’ügerialmakamacıylabirHaçlıSeferidüzenlenmesi

içinvaazverdi.BuvaaznedeniyleAvrupa’dayeryerindenoynadı.Sadeceşövalyelerveasillerdeğil,köylüveşehirlilerdeçokhevesliydiler.KeşişPierrehalktandestekalmakiçinbütünAvrupa’yıdolaştı.1096Nisanaymakadar,gereklidonanımlarasahipolmayan,neredeysetamamıeğitimsizçoksayıdakadınveçocuğundaarasındabulunduğu40.000kişitopladı.BukarmakarışıkorduylaKöln’denKudüsiçinyolaçıkıldı.

KeşişPierre

ilksorun,yerlilerlebirtartışmasonucugarnizonunHaçlılarasaldırdığıNiş’teçıktı.Ağustos’taKonstantinopolis’eulaştıklarındaysasayıları30.000’einmişti.Anadoluüzerindenyürüyüşlerinedevamederkentartışmalargruplaşmalaranedenoldu.21Ekim’deİznik’tençıkanlarınsayısı20.000’di.

Türkordusuşehrindışındatuzakkurmuştu.ÖğleolduğundaköleleştirilecekbiravuçyakışıklıvegüzelçocukdışındaHaçlılarınçoğukatledilmişti.HalkınHaçlıSeferi’nden,dahasonraperişanbirtoplulukolanTafurlarıoluşturacakçokazsayıdainsancanlıkurtuldu.Tafurlar,yalınayak,pis,çuvalbezlerinesarınmış,tokmaklarlasilahlanmışşekildegezipçimenveköklerdenbeslenerekvehattabazendüşmanlarınıncesetlerinibilepişiripyiyerekhayattakalmışlardı.

KeşişPierre’inkeşifgezisininbaşarısızlığınıdikkatealmazsakBirinciHaçlı

Seferibüyükbirbaşarısayılırdı.1097’deKutsalTopraklar’aulaşanvedahaorganizeolanBaronlarınHaçlıSeferi,HalkınHaçlıSeferi’ninkalıntılarınınüzerinegerçekleşmişti.1099’daKudüsalınarakHıristiyanbirkrallıkkuruldu.

HAZIMSIZLIĞAKARŞISAVAŞTANONDOKUZYILLIKİÇSAVAŞA

İngiltere’yelioo’denberihükmedenI.Henry,FatihWilliam’ınoğluydu.1135’tekızıMatilda’yıgörmekamacıylaNormandiya’yayaptığıbirziyaretesnasındaöldü.Sebebiaşırıbufabalığıtüketimisonucumidefesatıydı.Henrybukılçıksız,yılanbalığıbenzeriyaratığıözellikleyumuşakveyağlıetinedeniyleseviyordu.Henry,varisiolarakkızınıseçmişolsadaMatildailekuzeniBloisliStephenviraskonusundakarşıkarşıyageldiler.Aralarındakitahtkavgası“Anarşi”olarakdabilineniçsavaşadönüştüveancak1154’teStephenmMatilda’nınoğluHenry’yivarisiolarakkabuletmesiylesonbuldu.StephenEkimayındabeklenmedikbirşekildehayatınıkaybedinceHenryrahatçatahtaçıktı.

ÇarşafınKatlettiğiKral

Alaungsithu,1113tenberiBurmakralıydı.YarımasırdırkrallıkyapanAlaungsithuseksenbiryaşındahastalanıpbilincinikaybetti.OğluNarathubunutahtageçmekiçinbirfırsatbilerekbabasınısaraydantapmağataşıttı.Alaungsithusonundakendinegeldiğindesondereceöfkelendi,fakatoğlukralolmayakararlıydıveaceleyletapmağagitti.Babasınıyatakçarşafıylaboğaraköldürdü.Narathutahtagidenyoldaayrıcakardeşinidezehirledi.Fakatyaptığıtümkötülüklersonundakendisinegeridöndü.1170’tekızınıöldürdüğübiramirinadamlarıtarafındankatledildi.

KATEDRALDECİNAYET:THOMASBECKET’İNÖLÜMÜ

ThomasBecket,II.HenryzamanındasaraydakienönemligörevlerdenbiriolanLordlarKamerasıBaşkanıydı.KatolikKilisesi’ninkindenziyadekraliyetinçıkarlarınıönemseyeceğinidüşünerekHenry1162’deThomasBecket’iCanterburyBaşpiskoposluğunaatadı.Fakatbüsbütünyanılmıştı:BecketkiliseninengüçlüdestekçilerindençıkıncaHenryilearalarıaçıldı.

Gerginliğişiddetedönüştürenolay1170yılınınHaziranayındagerçekleşti.YorkBaşpiskoposu,Henry’ninoğlunugençkralilanedinceCanterburyBaşpiskoposu’nunİngilterekralınıtaçlandırmahakkınaeluzatmışoldu.HernekadarbunuverasetsistemininsorunsuzişlemesiiçinyapmışolsadaaslındaGençKralHenry1183’tebabasındanönceölmüştü.BaşpiskoposunbueyleminekarşılıkAralıkayındaBeckettaçgiymetöreninekatılantümpiskoposlarıaforozetti.

ThomasBecket‘incinayeti

Normandiya’dabulunanHenrybüyüköfkesini“Nasılsefilhainleratamışımkiefendilerininniteliksizbirrahiptarafındanböylesineutançvericibirşekildeaşağılanmasınaizinveriyorlar,”sözleriyledilegetirmişdi.Becket’itutuklamakiçinbirheyetgönderildi.BaşlarındaHenry’ninsözlerineçokalmandörtşövalyevardı.Şövalyelerresmîheyettenöncevarıp29Aralık’taBecket’ikatedraldesorguyaçektiler.Suçlamalarhavadauçuşuyordu.Becketkatedralinkutsallığınınkendisinikurtaracağınainanarakpesetmedi.ŞövalyelerkılıçlarınıçekipBecket’inüzerinegittiler.İlkdarbeyeredüşürmeyeyetmişti.Sonrasındakiölümcüldarbeyseokadargüçlüydükikılıçkırılarakyeredüştü.

1171’deBecket’inkanınınşifavericiolduğunadairbirinançyayıldıve1173’teazizilanedildi.Henry’ninsiyasibecerisi,kendisiniBecketcinayetininnedenolduğuskandaldanveKatolikbirülkeninkralıiçinkorkunçolankilisedenaforozedilmetehdidindenkurtardı.Haçlıseferineçıkacağınısöyleyerek(kiçıkmadı)papaileanlaşmayavardı.Anlaşmanınbirbaşkakısmıda1174’tehalkahalkınönündeettiğitövbeyeminiydi.Canterburykatedralinegidenyolunsonbirkilometresiniüstündekıldanbirfanilaylayürüdü.Becket’inmezarınınönündekendiniyüzükoyunyerebırakarakhalkıngözleriönündekırbaçlandı.Geceyidemezarınyakınındaoruçtutarakveduaederekgeçirdi.

ANDRONİKOSKOMNENOS

OnikinciyüzyılagelindiğindebirzamanlarınbüyükBizansimparatorluğuoldukçaküçülmüştü,imparatorI.ManuelKomnenos,krallığıbiraradatutabilmekiçinçırpınırkenbiryandandazaptedemediğiserserikuzeniAndronikosilekavganıneşiğindeydi.

Bizans’taveyaEtrafındaZamparalıkYapmak

imparatorunyeğeninimetresiyapmışolmasınarağmenAndronikos1150’liyıllardasaraydasevilenbirisimdi.1153’teManuel’ekarşıkomplokurmayaçalışıncahapseatıldı.1165’tekaçtıvesonrasındanasılolduysatekrarManuel’ingözünegirerekimparatorluğayöneticiolarakatandı.FakatAndronikosyönetimdençokentrikalarlailgileniyordu.1166’daAntakyaHaçlıKrallığı’nayaptığıbirziyarettehükümdarınkızkardeşinibaştançıkararakskandalanedenoldu.İkisibirlikteKudüs’ekaçtılar.BuradadaKudüs’üneskikralınındulkarısıveManuel’inyeğeniolanyirmibiryaşındakiTheodora’yakafayıtakmıştı.ÖfkelenenManuel,Andronikos’unKonstantinopolis’eiadeedilmesiniistedi.Çift,doğuyasürgünegitti.

LatinlerinKatliamı

Manuel1180’deöldüveyerineonyaşındakioğluII.Aleksiosgeçti.Manuel,Latinleri,yaniKonstantinopolis’inYunanolmayanvatandaşlarınıveHaçlıKrallarınıkayırdığıiçinYunanhalkıarasındapeksevilmiyordu.Aleksios’unLatinannesiAntakyalıMariakralnaibiilanedilincegenelbirhoşnutsuzlukmeydanageldi.Maria’nınsevilmiyorolmasınıfırsatbilenAndronikos1182deKonstantinopolis’egirdivegücüelegeçiripkendiniAleksios’unyanmaortakhükümdarilanetti.Yunanlılar,Latinlerekarşıayaklanıpmahallelerinesaldırdılar.Kimseyeacımadılar.Papaelçisikafasıkoparılıpbirköpeğinkuyruğunabağlanaraksokaklardasürüklendi.Onbinlerceinsankatledildiyadakaçtıve4.000kişiTürklereköleolaraksatıldı.SonrasındaAndronikos,Aleksios’uannesininölümfermanınıimzalamayazorladıveMariaboğularaköldürüldü.BirsonrakisenedeAleksios’uidamettirinceAndronikostekbaşınahükümdaroldu.

İmparatorAndronikos’unÖlümü

HükümdarolanAndronikospopülaritesiniçabukyitirdi.Gittikçeparanoyaklaşıpufacıkbileolsaşüphelendiğiadamlarıkörediyoryadaastırıyordu.SicilyalıNormandükleriBizanstopraklarınıistilaettiğindepaniğekapılanAndronikostoplututuklamaveidamemirleriverdi.1185yılınınEylülayındaİsaakiosAngelosadındabirgörevliKonstantinopolishalkınındesteğinikazanarakgücüelegeçirdi.Andronikosyakalanıpuyuzbirdeveninüzerindeşehirdedolaştırıldıktansonrahalkateslimedildi.Üçgünboyuncabağlıkaldığıdirektehalkdişlerinisöküpsaçlarınıçekti,yüzünekaynarsudöktü,ellerindenbirinikesipgözlerindenbirinioydu.Ensonundadaayaklarındanasılıpbıçaklanaraköldürüldü.İsaakiosdahükümdarolarakbaşarılısayılmazdıvesaltanatıBizans’ınzatenbaşlamışolançöküşünüiyicehızlandırdı.

EngenişsınırlarıylaBizansİmparatorluğu

AKKA’NINDÜŞÜŞÜ

OnikinciyüzyılınsonlarınadoğruKürtkökenliMüslümanSelahaddin

Eyyubi,Kudüs’üveKutsalTopraklar’ınbüyükbirkısmınıgerialdı.ÜçüncüHaçlıSeferibudurumutersineçevirmekiçindüzenlenmişti.

Busavaşınenvahşidönemi,MüslümanlarınkontrolündekiönemlibirlimanşehriolanveHıristiyanlarınEkim1189dakuşattığıAkka’dayaşandı.1191yılınınHaziranayındaAslanYürekliRichardolarakdabilinenİngilterekralıI.RichardveFransakralıİLFilipAugustusçokbüyükordularladesteğegeldiler.KanlıbirçarpışmasonrasıAkka12Temmuz’dateslimoldu.Haçlılariçeriyeyürüyüpgarnizonuiçerikapattılar.GeriverilmesinedairpazarlıklarıKralRichardyürüttü.Para,tutuklu,HaçlılarveGerçekÇarmıh’mbirparçasıkarşılığındagarnizongeriverilecekti.

11AğustostaSelahaddinparayıvetutsaklarınilküçbölümünüyolladı.

Richardbukadarınınyetersizolduğunuvurgulayaraktutsaklarınbirkısmınıserbestbırakmayıreddetti.BununkarşılığındaSelahaddinmüzakereleresonverdi.Kudüs’egirmeyezatenhevesliolanRicharddokuzgünsonradurumu

karar

noktasınagetirdi.Selahaddin’inanlaşmayıbozduğunubeyanederekgarnizonunyokedilmesiniemretti.Richard’ınadamlarıölenarkadaşlarınınöcünüalabilmeşansınasahipolduklarıiçinTanrı’yaşükrederek2.700tutsağızevklekatletti.Sadecebirkaçsaygınkişiveköleolarakişgörecekolabilecekleröldürülmedi.

22Ağustos’taRichardadamlarınıAkka’dançıkardı.SelahaddiniseAkkanıngarnizonuylaeşitsayıyasahip,geridekalanbirgrubunönünükesmeyibaşardı.Ordusuçamaşırcıkadınlarhariçherkesiöldürdü.

BEZİERSKATLİAMI

OrtaçağaaitHıristiyanikicibirtarikatolanKatarlaronbirinciveonikinciyüzyıllardaFransa’nıngüneyindekiLangu-edocbölgesindeyaygınlaşmışlardı.OnlarıortadankaldırmakadınaPapa1209’dabirHaçlıseferiilanetmişti.12Temmuz’daHaçlıordusuBeziers’eyürüdüveşehrintümKatarlarıteslimetmesiniemretti.Butalebinreddiyleuzunbirkuşatmanınelikulağındaolduğuzannedildi.

FakatertesigünHaçlılarınayaktakımıolaraknitelendirilenbağnazbirgrup(‘ribauds’)sopavetokmaklarlakuşanmışbirşekildeBeziers’inkapılarınaakınetti.OnlarşehrinsavunmasınıyardıktansonraHaçlışövalyelerideçarpışmayakatıldı.BuesnadapapaelçisiArnaudAmalric’inHaçlılaraokritikkararıbildirdiğiiddiaedilir:“Hepsiniöldürün,Tanrıonaaitolanlarıbilecektir.”

Ardındanvahşibirkatliamgerçekleşti.BreziershalkınınondabirindendahaazıKatar’dı,fakatHaçlılarkimseyihayattabırakmadı.Şehirlilerinbazılarıkatedralesığındılaramaboşunaydı.TarihçiWilliamTudela,kayıtlarındabuolayışuşekildeanlatıyor:“Hiçbirhaç,mihrapyadaçarmıhonları

kurtarmayayetmedi.Rahibideöldürdüler,kadınlarıveçocuklarıda…Tekbirkişininbilehayattakaldığındanşüpheliyim.”YağmasonaerdiğindeHaçlılarşehriateşeverdi.BirkaçsaatiçerisindeBreziers’tengeriyecansızbirenkazdanbaşkabirşeykalmamıştı.Arnaudpapayamüjdesinibuzaferdolusözlerleverdi:“Kutsalintikamınyerinibuldu.”

PoloOynarkenÖlenKral

KutbiddinAybekçocukyaştaköleolaraksatılmıştı.SonundaAfganistan,PakistanveHindistan’ınkuzeybölgelerinehâkimolacakbirsaltanatıkurmuşolanMuhammetŞihabet-tinGuri’yesatıldı.Aybek,Şihabettin’in

engüvendiğiadamıoldu.1206yılındaölenefendisininresmivasiyetiyleAybekresmîolarakköleliktenazatedildi.KendisiniefendisininhalefiilanedenAybekbaşkentDelhi’desultanolarakhükümsürmeyebaşladı.YiğitliğiilebilinenAybeksevilenbirhükümdardı,fakatsaltanatıkısasürdü.1210’daLahor’dapolooynarkenattandüştü;atıdaüstünedüşünceeyerkaşıgöğsündeölümcülbiryaranınaçılmasınasebepolduveöldü.

ÇOCUKLARINHAÇLISEFERİ

1212yılındaFransızkralıII.FilipinsarayınaStephenadındaonikiyaşındabirçocukçobangeldi.Stephenkralaİsa’nınonagöründüğünüveMüslümanlarıninancınıdeğiştirmekiçinKudüs’eyapılacakbirHaçlıseferivaazetmesiniemrettiğinianlattı.ÇocuğuciddiyealmayanFiliponuevinegönderdi.AmaStephenmesajınıyaymaktakararlıydı.Fransa’yıboydanboyagezdiktensonraHaziranayındabirkaçbinçocukvegençtenoluşanbirkitleyiyanmatoplamayıbaşarmıştı.Stephen,Marsilya’yakadarbiryürüyüşbaşlattı.VardıklarındaKızıldeniznasılMusapeygamberiçinbölündüyseonlar

içindeMarsilya’nınbölüneceğinianlatıyordu.Buolaygerçekleşmeyinceseferberlerinçoğuümidinikaybetmişbirşekildeevlerinedöndüler.Yerliikitüccarolan“DemirHugues”ve“DomuzWilliam”,StephenvemüritleriniKutsalTopraklaraücretsizolarakgötürmeyiteklifettiler.Yedigemiyledemiralangruphedeflerinehiçvaramadı.Onsekizyılboyuncakaderleribirgizemolarakkaldı.

1230’daFransa’yadoğudanbirgezgingeldi.Marsilya’yı1212’deterkedençocuklardanbiriolduğunusöyledi.GemilerinikisiSardinya’dakazageçiripiçindekilerlebatmıştı.GerikalanlarıSarazenlertarafındanyakalanıpköleolaraksatılmaküzereCezayir’egötürülmüştü.DiğerlerindenbirkısmıMısır’a,birkısmıdadahauzağa,MüslümanolmadıklarıiçinşehitedilecekleriBağdatkölepazarınagönderilmişti.Stephenveyandaşları,köletacirleriyleişbirliğiyapantüccarlartarafındandüpedüzkandırılmışlardı.

CENGİZHANVEMOĞOLLARINYÜKSELİŞİ

Cengiz1206’daOrtaAsya’dakigöçebekavimlerinimparatoru,birbaşkadeyişlehanıoldu.BozkırlardanaşağıdoğrusalmandizidiziatlısıylaMoğolbirlikleridünyanınenkorkunçordusuydu.MoğolİmparatorluğuÇin’denRusya’yaveOrtaAsya’ylaOrtadoğu’nuniçlerinekadargenişleyerekengenişsınırlarınaulaşacak,dünyanıngörebileceğienbüyükimparatorluklararasındayerinialacaktı.

Çin’eKarşıSavaş

l2ll’deÇin’dehükümsürenKinhanedanınınbirelçisisarayagelerekCengizHan’danÇinimparatorunaitaatetmesinitalepetti.CengizHanbunureddedipsavaşahazırlanmayabaşladı.İkiyılsonraMoğollarKinbaşkentiolanZhongdu’ya(Pekin)ilerledi.Başkentikuşattıktansonrabüyükbirmiktarharaçalıpgeriçekildiler.1214’teorduZhongdu’yatekraryanaşıpsavunmasınasaldırdı.Çin’inyedekordusuyenilinceşehrinürkmüşinsanlarıumutlarınıkaybedipçareyibirbirleriniyemektebuldular.OrduyukomutaedenKingeneralideşehrindüştüğünüanlayıncaintiharetti.

Zhongdu1215yılınınMartayındateslimoldu.Şehirağırbirşekildetalanedilipyağmalandıktansonrabirayboyuncayandı.YarımasırsonraÇin’iyönetecekolanCengizHan’ıntorunuKubilayHan,Yuanhandanlığımkurdu.

DehşetinEfendisi

CengizHandüşmanlarınakorkusalmakonusundaustaydı.OrdusubirşehrielegeçirdiğindeherMoğolsavaşçısınınöldürmesigerektiğibelirlibirinsansayısıvardı.Emrinyerinegetirildiğinikanıtlamakiçinkatledilenlerinkulaklarınıçuvallaratopluyorlardı.Başlarındakisubaybunlarıdahasonrasayıyordu.Katliamınüstündenbirkaçgüngeçtiktensonrabirliklerşehritekrarkolaçanedipvarsaenkazdasaklanıphayattakalmışolanlarıdaöldürüyorlardı.BuyöntemleröylekorkusaçıyordukibirçokşehirMoğolordusuylasavaşmaktansamerhametlidavranacaklarınıumarakteslimoluyordu.

CengizHanhükümdarlığındakiMoğolİmparatorluğu

MoğollarBatı’yaİlerliyor

1219’daMoğollarİran’dakiHarezmşahlarİmparatorluğuylakarşıkarşıyageldiler.Burası,çadırdayaşayangöçebeMoğollarınküçümsediği,oldukçaşehirleşmişbirbölgeydi.İstilacılarbuyüzdenözelliklegaddardavrandılar.KuşatmamuhaberesindeustaMoğollar,güçlüduvarlarıyıkmakiçingüherçilekullandılar.Kuşatılanşehirdenyağmurgibioklaryağarkenhendekleridoldurmakveyamancınıklarısurlaradoğruitmekiçinsebepsizyereesirlerkullanıldı.Moğollarınnerdeysehiçmerhametiyoktu.

BugünküÖzbekistan’dabulunanTirmizşehriniyağmaladıktansonrakadınesirlerdenbirihayattakalmaumuduylabirinciyuttuğunusöylemişti.Fakatsavaşçılardanbirikadınınkarnınıdeşerekinciyibağırsaklarındançıkardı.ArdındanCengizHanbaşkalarınıninciyutmuşolabileceğiihtimalinekarşıbütüncesetlerinbağırsaklarınınboşaltılmasınıemretti.I22l’debugünküTürkmenistan’dabulunanMervşehridüştüğündeseksenesnafhariç700.000yerlikatledildi.CengizHan,damadıTokuçar’ın1220’deöldürüldüğüİranşehriNişabur’laözelolarakilgilendi.MoğollarbirsenesonrasındaşehredöndüklerindeyürütücülüğünüTokuçar’ındulkarısıüstlenecekti.Şehirdekimvarsabaşıkesildi;adamların,kadınların,çocuklarınkafalarındanayrıayrıpiramitleryapıldı.Şehrinkediköpekleribileöldürüldü.

1241yılınakadarMoğollarbatıyönündeAvusturya’yakadarilerlemişlerdi,fakatdahaileriyegidemedenCengizHan’ınoğluÖgedayHanhayatınıkaybetti.Moğolordularıvarisiseçmekiçinevlerinedöndü.Ögeday’ınölümününardındanbaşlayantartışmalar,sonundaimparatorluğunbölünmesinenedenoldu.VarislerideBatıAvrupa’yıistilaetmektençokgüçleriniAsyaveRusya’dapekiştirmeyiyeğlediler.

BAĞDATTALANI

Bağdat,sekizinciyüzyıldandokuzuncuyüzyılınortalarınakadarİspanyayakadaruzanmışolanAbbasiHalifeliği’ninbaşkentiydi.İslamdünyasınınenbüyükşehriolmaklaberabersanatveeğitimindemerkeziydi.1257’deHülaguHantarafındanyönetilen150.000kişilikMoğolordusuBağdat’aindi.Hülagu,halifeMustasımBillah’aşehribırakıpteslimolmaşansınısundu,fakatreddedildi.Bağdatlılarbukarardandolayıpişmanolacaktı.Halifedışarıyabirordugönderdi,fakatHülaguyakınlardakibarajlarıyıkıpsavaşalanınısularaltındabırakıncaadamlarınınkaderiyaboğulmakyadaMoğolatlılarıtarafındanöldürülmekoldu.HayattakalanlarınBağdat’akaçmasındanistifadeedenMoğollarşehrikuşatıpduvarlarıÇin’dengelenpatlayıcılarlabombaladılar.

Bağdat,10Şubat1258’deteslimoldu.Hülagu,halifeveailesiniesiralıpkalanaskerleriöldürdü.Moğollarbirzamanlarınenmuhteşemşehrininihtişamınıelindenaldılar.Saray,büyükcamivehalifelerintürbeleriyakılırkenünlükütüphanelertalanedildi.SöylenenleregörebelgelerdenvekitaplardanakanmürekkepDiclenehrinisiyahaboyamıştı.Sokağınbirindebulunanannesizyenidoğmuşkırkbebekderhalkatledilmişti.Katliamdaenaz100.000kişininöldürüldüğüsöylenir.

BütünbunlarolurkenMustasımBillahkatliamıizlemeyezorlanmıştı.OngünsonrabuişkenceyebirsonverildiveMustasımhalıyasarıldıktansonraçiğnenmesiiçinatlarınönüneatıldı.HülagubölgeningerikalanınıdafethedipOrtaAsyaveOrtadoğu’nunçoğunahükmedecekolanİlhanlılarıkurdu.

AMANSIZHAŞHAŞİLER

HaşhaşileronbirinciyüzyılınsonlarınadoğrukurulanbatiniMüslümanbirtarikattı.Tarikat,kendisiyasihedeflerineulaşabilmekiçinHıristiyanveyaMüslümandüşmanlarınıortadankaldıracakdisiplinlibirsavaşçıtopluluğuoluşturmayıamaçlayanHaşanSabbahtarafındankurulmuştu.Haşhaşile-rinkarargahlarıİran’ınAlamutşehrindebulunanve“KartalYuvası”dadenilensağlambirdağkalesiydi.Gizliceiçerisızmaktavekılıkdeğiştirmekteustaolantarikat,büyükMüslümanliderSelahaddin’inerdeyseikikereöldürmefırsatıyakaladı.1192’deKudüs’ünseçilmişkralıMontferratlıKonrad’ıbirakşamevinegiderkenöldürerekHaçlılarabüyükbirdarbeindirdiler.

TebdiliSuikast

Haşhaşiler,onüçüncüyüzyıldasayıcaazalmışolmalarınarağmensonbircinayetişleyecekgücesahiptiler.1270’deSurLorduMontfortluFilip,MüslümanMemluklartarafındanaşamaaşamafethedilenKutsalTopraklar’dakalanengüçlüHaçlılorduydu.Avrupa’damüttefikkuvvetlerbulmasınıönlemekiçinHaşhaşiler’eonuortadankaldırmagöreviverildi.HaşhaşilerdenbiriSur’agönderildiveHıristiyanlığageçmişbirigibidavranarakFilip’inolduğuyeregirmeyibaşardı.DuaederkenFilip’ibıçaklayıncaFilipoğlununkollarındaöldü.SonrakiseneDokuzuncuHaçlıSeferibaşlatıldı,fakatçoketkiliolamadı.OnüçüncüyüzyılınsonlarınadoğruKutsa1~,p-raklar’dakiHaçlıhakimiyetinerdeysesonaermişti.

DANİMARKAKRALLIĞINDAKAVGA

OrtaçağAvrupatarihindekienönemlisiyasikonulardanbiri,kendiiradeleriniKiliseveasillerekabulettirmeyeçalışankrallıklarınbirbiriyleolanmücadelesiydi.Danimarka’dabudurumarkaarkayaikikralın,I.Christopher

veV.Eric’in,suikastauğramasınasebepoldu.

KiliseyeKarşıSavaş

1252’detahtaçıkanI.Christopher,Kiliseyediğertopraksahipleriyleaynımiktardamülkiyetvergisiödetmegirişimindebulundu.BudurumkralilegüçlüvezenginbiradamolanLundBaşpiskoposuJacobErlandsenarasındadahasonrakralındindenaforozedilmesiylesonuçlanacakbirkavgayanedenoldu.BununüzerineChristopher,başpiskoposusarayagetirtipüstündekirahipkıyafetinisoyduvesivilgiysilergiydiripbaşınasoytarıkülahıtaktırdı.Başpiskoposbuşekildehalkınönüneçıkarıldıktansonrahapseatıldı.1259daChristopher,başrahiplerdenbirişarabınazehirkatıncaanidencanverdi.

AsillereKarşıSavaş

Christopher’ınoğluEricbaşarısızbirkraloldu.VerdiğisözleritutmayanEric,madenîparalarıkırparakparanındeğerinidüşürdüğüiçin(Madeniparayıçevreleyengümüşvealtınıazaltmak,fakatyineitibarideğerdendolaşımasokmak)“Kırpıcı”olarakadlandırılıyordu.Kiliseylebarışsağlamasınarağmenasilleriöylekızdırmıştıki,aralarındankomplocuvegüçlübirgruponasuikastplanlarıyapmayabaşladıve1286’dahareketegeçti.Yutland’daavlandıklarıbirgününardındanEricvebirliğigeceyibirçiftlikambarındageçirmeyekararverdiler.BuradaFransiskanrahibikılığınagirmişbirgrup,kralınüzerineçullanıponubıçakladı.Sabahbulunancesedinüzerindeellialtıbıçakyarasıolduğusöylenir.

WİLLİAMYVALLACE’INİDAMI

1290’hyıllardaI.Edwardozamanlarbağımsızbirkrallıkolanİskoçya’yıelegeçirmişti,fakatdirenişlekarşılaştı.1297’ninMayısayındaWilliamWallace,birİngilizşerifiniöldürerekdirenişçilerinlideriolarakortayaçıktı.DirenişinanakarakterlerindenbirihalinegelenWallace,1298’deFalkirk’teyeni-lenekadarbirçokzafereldeetti.1303’tesürgündenİskoçya’yadönenWallaceancak1305’inAğustosayındayakalanabildivecinayet,kundakçılık,maltahribatıvekutsaldeğerlerehakaretsuçlarındanyargılanmaküzereLondra’damahkemeyeçıkarıldı.

YargılanacağıWestminsterSalonu’ndaWallace’ınalnınaalayedergibibirdefnetacıyerleştirildivesuçlubulunduktansonraasılma,sürüklenmevevücudunudördebölmecezalarınaçarptırıldı.İdamyeriolanSmithfield’egidendolambaçlıyolboyuncaLondrahalkınınaşağılamalarınamaruzkaldı.SmithfielddeWallaceasılıpnerdeyseölmeküzereykenindirildiktensonrakalbivebağırsaklarısökülüpgözlerininönündeyakıldı.Dahasonrabaşıkesildivecesedidördebölündü.KafasıLondraKöprüsüneasıldı,

vücudununparçalarıdahalkaaçıkbirkanalizasyonunüzerindesergilenmeküzereNew-castle,Berwick,StirlingvePerth’egönderildi.

LEdwardIskoçya’yıyenmişgibiduruyordu.Fakat1306’daWallace’ınyurttaşıRobertBruceİskoçyakralıilanedildi.1307’deI.Edward’ınölümününardındatahtaçıkanII.Edwardbaşarısızbirlideroldu.1314’teRobert,İngilizleriBan-nockburnMuhareberesi’ndeyenerekİskoçya’yabağımsızlığınıkazandırdı.İskoçyaonsekizinciyüzyılınbaşlarınakadarbağımsızkaldıveWallacegerçekbirvatanseverolarakanıldı.

II.EDWARD’INKATLİ

II.Edward1307’detahtaçıktı.Hükümdarlığınınendikkatçekiciözellikleri,içkargaşalarvesevgilisiolduğusöylenenerkekgözdelerineverdiğiaşırıcömerthediyelerdi.Bugözdelerdenbiri,üçdefasürgünedilecekkadarİngiltereasilleriningözündendüşenPiersGaveston’du.Sonolarak1312’degeridöndüğündekanunkaçağıilanedilipyakalandıktansonrabaşıkesildi.Edward’ınkarısıIsabelleçeşitlioyunlarlaoğullarınıtahtaçıkarmayıbaşardı.1326’daEdward’ınsongözdesiHughDespenserdaasıldı,sürüldü,vücududördebölündüvehadımedildi.NihayetEdwardtahttançekilmekzorundakaldıveiçiçürümüşetledolubirçukuruniçindehücrehapsinemahkumedileceğiBerkeleyKalesi’negönderildi.

Kimseziyaretinegelmedive1327yılınınEkimayındaIsa-belle,Edward’ıidametmesiiçinbirgörevligönderdi.Tarihçilerdenbiriölümsebebiniboğulmadiyeaktarsadadiğerlerianüsünekızgınbirdemirinsokulduğunuönesürüyor.ÇığlıklarınınBerkeleyKalesi’ndehâlâduyulduğusöylenir.

TAPINAKŞÖVALYELERİNİNSONU

TapınakŞövalyeleriolarakdabilinenTapınakTarikatı1119’daKudüs’tekurulmuştuvekendileriniKutsalTopraklar’dakiHaçlıkrallıklarınıkorumayaadamışHıristiyanşövalyevedinadamlarındanoluşuyordu.TapmakTarikatıayrıcayüksekmiktarlardaparavetoprakbağışısayesindebüyükbirkazançeldeederekAvrupaötesibirbankaolmuştu.

FransakralıIV.Filip,Tapmakbankacılarınabirservetborçluydu.BorçlarındankurtulmakiçinŞövalyelerinhakkındaiddiaedilenyolsuzlukdedikodularındanyaralanaraktarikatıçökertmekistedi.1307yılınınEylülayındaFransa’dakikralaaittümgörevlilere,Şövalyelerintoplututuklamalarıiçinhazırlanmalarınıemretti.Olaylar13EkimCumagünüpatlakverdi.TarikatınFransa’dakitümmensuplarıtutuklandıvemallarınaelkoyuldu.YakalandıktansonraŞövalyeleraçlığaveişkenceyemaruzkaldılar.Baskıaltındatutularaktarikatagirmekiçinİsa’yıreddedipresminetükürdükleri

ithamıdadâhilolmaküzeretümyalanyanlışsuçlamalarıkabuletmeyezorlandılar.Sonraçıplakbirşekildedahakıdemlibirgörevlininönüneçıkarıldılarveomurgalarından,göbeklerinden,ağızlarındanveayrıcakalçalarındanöpüldüler.Birçoğu,başkatarikatüyeleriylecinselilişkiyaşadıklarınıveyanlışputlarataptıklarınıdakabuletti.

1310yılınınMayısayındatümsuçlamalarıreddedenellibeşşövalye,Paris’indışındadiridiriyakıldı.1312’deFilip,papayışövalyeleriresmîolarakkınamayaiknaetmeyibaşardıvebirzamanlarkrallarveprenslereegemenolantarikatyokoldu.1314’tetarikatınbüyüküstadıJacquesdeMolay,NötreDameKatedraliönündekazığabağlanarakyakıldı.

KARAÖLÜM

1340’hyıllardaAvrupa,tarihininenyıkıcısalgınhastalığıolanbüyükvebasalgınıilekarşıkarşıyakaldı.Netbirölüsayısıvermekimkansızolsada1420yılınakadarkıtanüfusununüçtebirinedüştüğüsöyleniyor.HastalığınÇindengeldiğivebirMoğolhanınınkuşatmaesnasındavebalıcesetlerimancınıklaşehriniçineatmasısonucundaKırım’dabulunanCeno-valıticaretkolonisiKefearacılığıyla1346’daAvrupa’yaulaştığıdüşünülüyor.1348’ekadarsalgınhızlıbirşekildeAvrupa’yayayılmış,bununladakalmamışRusya’yakadarulaşıpBüyükMoskovaDükünündecanınıalmıştı.

ÖlümünDansı

ŞehirlerdeSalgın

ÖlüsayısınınenyüksekolduğubölgelerAvrupa’nınsağlıkkoşullarıiyiolmayan,kalabalıkşehirleriydi.Ailelerevlerindekihastaakrabalarınıterkediyor,hastalariçinvebaevlerikuruluyorduvecesetlertoplucavebaçukurlarınaatılıyordu.Avrupa’nınYahuditopluluğusalgınyüzündensuçlanıpağırzulümleremaruzkaldı.1349’daStrazburg’daşehrinYahu-dilerinden900’üdiridirişekildeyakıldı.PapaVI.Clement,Yahudidüşmanlığınındoğurduğuşiddetekarşıdurmayaçalıştıysadabaşarılıolamadı.

Yüzbinlercehacışehirdenşehregezip,sokaklardayatıp,açıkalanlardatoplanıpgünahçıkarıyordu.BirçoğudaakankanınTanrınınöfkesiniyatıştıracağınainanarakdüğümlühalatlarlayadaucumetalçivilisırımlarlaçıplaktenlerinikırbaçlıyordu.SalgındansonraAvrupa,vebaöncesinüfusunaancak1600’lerdetekrarulaşabildi.

DELİCHARLES

1392ile1422yıllarıarasındaFransa,İngiltereileYüzYılSavaşları’nıyaşarkenbiryandanKralIV.Charlesdeliriyordu.

İlkBelirtiler

1392yılınınAğustosayındaCharles’ınsankiaklınıyitiriyor-muşgibi“saçmasapan”kelimelermırıldandığınave“birkralayakışmayan”ayıphareketlerdebulunduğunadairdedikodularyayılmayabaşladı.HeyetiyleatbinerkenCharleskendisineyaklaşanbircüzzamlıdanrahatsızolmuşvesonradamızrağınıindirenbirhizmetlininçıkardığısesyüzündenpaniğekapılmıştı.Charleskorkudanbirdekılıcınıçekipkardeşinesaldırdıvezaptedilinceyekadarbeşkişiyiöldürdü.Olaysonrasındabirkaleyegötürülenkraloradaikigünboyuncabelleğinikaybetmişbirvaziyettekaldı.

Deliriş

İlknöbettensonraCharlessıkaralıklarladeliliknöbetlerige-çiririyordu.1395’tekarısınıveçocuklarınıtanıyamadığıyediaylıkbirdönemgeçirdi.ArmasınıgördüğündeortadankaldırmayaçalışıpkralolmadığınıveismininGeorgeolduğunuiddiaediyordu.Tümenerjisinitüketenekadarsarayıniçindekoşturduğundankaçmamasıiçingirişlerbarikatlanmıştı.BaşkabirdönemindeCharlesbeşayboyuncayıkanmayı,tıraşolmayıvekıyafetlerinideğiştirmeyireddetmişti.Sonundatemizkıyafetlergiymeyeiknaedildiğindevücuduçoktaniğrenççıbanlarladolmuştu.Charles1422’deöldüğündeFransaİngilizordularıtarafındantamamenkuşatılmış,geniştopraklarasahipmüttefikBurgonyaDüklüğüdedüşmankontrolünegirmişdurumdaydı.

1

Terakotaasker:Pişmişkilbazlı,kahverengimsikızılrenkli,matseramiktenaskerler,(e.n.)

2

Derialtındaveiçorganlardakanamabaşladığızaman,akankanınbirikmesisonucucilttesiyahlekeleroluşmasınadenildiğizannedilmektedir.Bunedenlekaravebanınbirdiğeradıda“hıyarcıklıveba”dır.(ç.n.)

JeanneD’arc’ınŞehitOluşu

1429’daİngilizler,Orleans’ıkuşattığındaaynızamandabütünFransa’yıistilaetmeküzereydiler.Fransa’yakurtuluşu,onyediyaşındabirköylükızıolanJeanned’Arcgetirdi.OnaFransayıİngilizistilasındankurtarmasıgerektiğinisöyleyenazizlervemeleklerinyanısırabirdegördüğürüyalardanvahiyalanJeanne,krallagörüşmekiçinsarayagitti.Kralıetkilemeyibaşarangençkız,Orleans’ınkurtuluşununöncülüğünüyaparakFransızlarasavaşıtersineçevirebilmekiçinilhamvermişti.

1430’daJeanne,Bur-gondlartarafındanyakalandıveonusapkınlıksuçundanyargılayacakolanİngilizleresatıldı.30Mart1431’desuçlubulundu.Mahkeme“lepravesapkınlıkhastalıklarınayakalanmışolduğunu”iddiaederekonukilisedenaforozetti.Jeannebirdireğebağlanıpdiridiriyakıldı.KalıntılarıikikeredahayakıldıktansonrakülleriSenNehri’neatıldı.

MACHECOULCANAVARI

BretonşövalyesiGillesdeRais,YüzYılSavaşlarındaJeanned’Arcilebirliktesavaşanbirgeneraldi.Generalinyaşamıaynızamandakarılarınıöldüren,kanasusamışbirasilinhayatınıanlatan“MaviSakal”hikayesinedekaynaklıketmiştir.Fakatgerçekteolanlarçokdahadehşetvericiydi.

1432deamcasıöldüğündeGilles’ebüyükbirmiraskalmıştı.YaklaşıkbiryılsonraBreton’açekilipmirasıylaharvurupharmansavurduğubirhayatsürmeyebaşladı.Kimseonunkeyfîcinayetlereveçocukistismarınayelteneceğinidüşünememişti.SuçortaklarıylabirlikteMachcoul’dakisarayınaçocuklargetirmeyebaşladı.İlkkurbanşımartıplüksyiyecekveiçeceklerlebeslediğionikiyaşındabiroğlandı.Gillesoğlanıözelbirodayaaldırtıptecavüzetmiş,çığlıklarıduyulmasındiyedeboynundan

asmıştı.Bu,birdefayaözgübiruygulamadadeğildi,kafasınıkopardığıveyaboynunukırdığıçocuklaradefalarcaaynışeyiyapmıştı.Ölübedenlerüzerindekitacizinecesetlersoğuyanakadardevamediyordu.Akabindecesetleryakılıpkalehendeklerineveyalağımçukurlarınaatılıyordu.

1436’daGillesmaddisıkıntıçektiğindenparatoplamakiçinkarabüyüvesimyaileilgilenmeyebaşladı.Büyülerindekurbanlarınınvücutparçalarınıkullanıyordu.1440yılındacinayetdedikodularınıduyanBretonDükü,Gilles’itutuklatırdı.Gillesmahkemedeherşeyiitirafettiveölümcezasınaçarptırıldı.26Ekim’deenazotuzbeşkurbanınkatiliolarakasıldı.Gerçekrakamsamuhtemelendahayüksekti.

Rönesans

M.S.1450-1570KAZIKLIVOYVODA

KonumolarakbugünküRomanya’dabulunanEflakBeyliğininprensiolanIII.Vlad,aynızamandaBramStoker’ınDraculaeserininardındakitarihikişilikti.Hernekadarvampirizmlealakasıolmasadasaltanatıkesinliklekanlıydı.1431’deTransilvanya’dadoğduğunda,“EjderVlad”olarakdabilinenbabasındandolayı“ejderinoğlu”anlamınagelen“Drakula”lakabınıaldı.

1456daprensolduğundaVlad’mönemlisorunlarındanbiri,Eflak’ınöndegelensoyluailelerindenolanboyarlarınartangücüydü.Buprobleminebulduğuçözümseçokvahşi-ceydi.BoyarlarveailelerineziyafetverdiktensonrayüzlerceBoyarlıyakalanıpsaraybahçesindekazığaoturtuldu.HayattakalanlarsazincirevurulupVlad’msaraylarındanbirinininşaatındaçalışmakzorundabırakıldı.Kazığaoturtulmakbilinenenacımasızinfazşekillerindenbiriydi.Kurban,vücudusivribirkazığageçirildiktensonrabazensaatlercebazengünlerceacıiçindeyavaşyavaşölümübeklemeyebırakılıyordu.

Vlad,enbüyükzalimliğinikomşutopraklarayerleşmişolanSaksonlarasakladı.Sıksıkyerleşimalanlarınabaskınlardüzenleyipköyleribüsbütün

yakıphalkıkatlediyordu.Bazı-

Dikeyşekildekazığaoturtulma

larıkazığageçirilirkendiğerleribellerinekadargömüldüktensonravuruluyordu.Kimseyemerhametgösterilmiyordu.Ozamanaaittarihîbirbelgeyegöre“hiçbirayrımyapılmadanyaşlı-genç,kadm-erkekherkimvarsakazığaoturtuluyordu”.Anneleringöğüslerikesilipbebeklerininkafasıoluşanyarayabastırılıyordu.Diğerleridediridiriyakılıyoryada“salatalıkgibidoğranıyordu”.Vladayrıcaçocuklarıkızartıp“anneleriniçocuklarınıyemeyezorluyordu”.

BİZANS

İMPARATORLUĞUNUNSONU

1453yılınagelindiğindeBizansİmparatorluğu,topraklarınıAnadolu’danBalkanlarakadargenişletmişolanOsmanlılartarafındantamamenistilaedilmişti.Konstantinopolis’inelegeçirilmesiniengelleyentekşeyşehringüçlüsurlarıydı.SultanII.Mehmed,Hıristiyaninancınınveimparatorlukitibarınınmerkeziolanşehrialmayakararlıydı.100.000kişilikbirordununyanısıraaynıbüyüklüktebirdonanmayasahipolansultan,Konstantinopolis’ihemkaradanhemdenizdenkuşattı.SonBizansimparatoruXI.Konstantin’iniseyalnızzca8.000kişilikbirgarnizonuvebirkaçyabancıdestekçisivardı.Birkaçönsaldırınınsonrasında29Mayıs’taTürklerkararlıbirşekildetaarruzedereksurlarıgeçti.İmparatorKonstantinkarşısaldırıyageçmeyeçalışırkenhayatınıkaybedinceşehirTürkordusunakarşıtamamensavunmasızkaldı.

Konstantinopolis’inYağmalanması

Mehmedadamlarınaşehriyağmalamakiçinüçgünizinverdi.Erkek,kadın,çocukayırtetmedensokaktaherkimigör-dülerseöldürdüler.Saraylar,kiliselervekutsalbinalartalanedildi.Birçokrahipverahibeyakalanmamakiçinkendilerinikuyuşaftlarınaattı.Kayıtlaragöreşehirde“yağmuryağargibikanakıyordu”vecesetlerdenizde“karpuzgibi”yüzüyordu.Toplamda4.000askervesivilöldürülmüştü.

Mehmed,21HazirandaKonstantinopolis’tençıktı.Atıylaenkazlarınarasındangeçerkengördüğütahribattangözleridolmuşşehritekrarinşaedeceğineyeminetmişti.

Dediğigibideolduzira1481’desaltanatısonaerdiğindeşehrinmuhteşemmimarisiyenidencanlanmışvenüfusdördekatlanmıştı.

II.Mehmed’inhükümdarlığıaltındaOsmanlıİmparatorluğu

RODRİGOBORJA’NINYÜKSELİŞİ

Rönesansdönemindepapalarsadeceruhaniliderlerolmaklakalmıyordu;aynızamandaİtalya’nınmerkezindekibüyükbirbölgeyikapsayanPapalıkDevletleri’niyönetengüçlüvelaikyöneticilerdi.Şiddete,kavgayaveahlaksızlığadaaşinalardı.RodrigoBorjaismiyledoğmuşolanVI.Aleksanderdaistisnadeğildi.

Rodrigo’nunarkasında,ilkBorjapapasıolanamcasıIII.Callistus’undesteğivardı.Yirmibeşyaşındaykenkardinaloldu,Valensiyapiskoposluğunaatandıveçokkazançlıolanhâkimyardımcılığıgörevinegetirildi.Rodrigo,rüşvetalarakveensestilişkileriyasallaştıransahtebelgelerdüzenleyerekbüyükbirservetekavuştu.Masraflıcümbüşlerdüzenlediğiiçinkötübirşöhretivardıvebirçağdaşıtarafındanda“cinselisteğidurmayan”biradamolaraktanımlanıyordu.ÖylekiPapaII.Piustarafından“çağınenterbiyesizgençadamları”gibidavrandığıiçindeazarlandı.

1473yılındabirseyahattenValensiya’yadönenRodrigogemisiyleToskanakıyılarınavurdu.Pisa’datoparlanmayaçalışırkenVannozzadeiCattaneiadındaünlübirfahişeiletanıştı.Bukadınonunenuzunsürelimetresiolduveonadörtçocukdoğurdu.1492’deRodrigo,papayıseçmekiçintoplanan

kardinallerinenazonüçtanesinerüşvetvererekpapaolupVI.Aleksanderisminialdı.

PapaVI.AleksanderveÇocukları

AleksanderilkişolarakonsekizyaşındakioğluCesare’yikardinalyaptı.SadistbiryanıolanCesare,suçlularıhedeftahtasıolarakkullanmasıylabiliniyordu.AyrıcapapalığaaitordularınkomandosunualanağabeysiGiovanni’dendenefretediyordu.Budurum,Giovanni’ninCesare’ninmetresinibaştançıkarmasıyladahadakarıştı.

1497’deGiovanni,Cesareilebirlikteannelerininevindeakşamyemeğiyediktensonraortadankayboldu.AğabeyininbıçakyaralarıyladolucesediTiberNehri’ndebulunduktansonraCesarekardinalliktenmemnuniyetleistifaedipağabeyiningörevinegeçtivesonrasındaİtalya’nınkuzeyindeküçükbirbölgedebaşarılıveparalıbirordukomutanıoldu.

Borjalarhakkındakiskandallarbitmekbilmiyordu.AleksandervekızıLucrezia’nmyanısıraLucreziaveerkekkardeşleriarasındadaensestilişkilerolduğusöyleniyordu.1500’de

Cesare,LucrezianınkocasıNapolikralınınoğluAlfonsonunöldürülmesinisağladı,çünküCesare,FransızlarlaNapoli’yekarşıbirbirlikkurmuştu.CesareninadamlarıAlfonsoyasaldırıponubıçaklamayakalkıştılar,fakatbaşarılıolamadılar.Alfonsokurtulduktansonrayaralarıiyileşsedeyatağındadinlenirkenboğularaköldürülecekti.

1501deCesare,Vatikan’da,KestaneŞöleniolarakdabilinenvedahasonrakötühatırlanacakbireğlencedüzenledi.YerlerkestaneyledoluyduvearalarındaAleksanderveLucrezianınyanısırabirçokfahişenindebulunduğuçıplakmisafirler,çiftleşmedenöncesürünesürünekestanetoplu-yorlardı.

1503’tezehirlendiğisöylenenAleksander,bağırsakkanamasıveateşnedeniyleöldü.Cesediokadarşişmiştikitabutuniçinegüçlükleyerleştirildi.DörtyılsonraCesareIspanya’dasavaşırkenhayatınıkaybetti,Lucreziaise1519’dadoğumdameydanagelenkomplikasyonlarnedeniyleöldü.

İSPANYOLENGİZİSYONU

İspanyolEngizisyonuolarakdabilinenKutsalMakamaaitEngizisyonMahkemeleri,1480’deİspanyadaaykırıdüşüncelerlemücadeleetmekvedindendönenlerinkökünükazımakiçinkurulmuştu.Bumahkemeler,Katoliktutuculuğunuholigancavegaddarlıktançekinmeyereksavunduklarıiçininsanlarınkorkulurüyasıhalinegelmişlerdi.

İspanyolEngizisyonu’nunHücreleri

Mürtetvekafirlertutuklandıklarındasorgulanmaküzerenezareteyollanıyorlardı.Mahkumlar,çoğuzamanağızlantıkanıpzincirleniyoryadapisyerlerdeyatırılıpaçbırakılıyordu.Direnenzanlılar,kafalarınıdikbirkonumdatutanvepiedeamigoadıverilenbirçatallacezalandırılıyorlardı.Amabusadecebaşlangıçtı;uygulamanınenkorkunçbölümüsorguodasıydı.Dinikurallar,Engizisyonunsorgusırasındakandökmesiniyasaklıyordu.Fakatmahkemeninismindenbileokadarkorkuluyordukimahkumasuçunuitirafettirmekiçin“işkencealetlerininönüneçıkarmak”,yaniconspectutorto-rumyapmakyeterlioluyordu.

İşkencealetleri:kurbanaskıdagerilirkenboynasaplananİspanyoltasması

Bütünzanlılarişkencebaşlamadanöncesoyuluyordu.Bazılarıgarruchaya,yaniayaklardaağırlıklarlabileklerdenasılmayönteminemaruzkalıyordu.Kurbanlarmakaradüzeneğiileeklemleriyerindençıkanakadaryavaşçaçekiştiriliyorlardı.Bazılarınaisepotroyöntemiyle,yanietikeseniplerleyavaşyavaşaskıyaasılarakişkenceediliyordu.Amamuhtemelenenkötüsü,basınçlısuilesorgulamayabenzeyenfoca’ydı.Kurbaneğimlibirmasayayatırılıpağzıketenparçalarıylatıkanıyordu.Sonrasındaboğulmaetkisiyaratmakiçinyüzüne,burnunaveboğazınayavaşçasuboşaltılıyordu.

Auto-Da-Fe

Kurbanlar,Engizisyonnedeniylesonbiraşağılanmayamaruzkalabiliyordu.Autos-da-fe,yani“imanagelme”,şehirmeydanlarındayapılanvebüyükkalabalıklarıetrafındatoplayan,halkaaçıkmahkemelerdi.KayıtlaragöreSevilladayapılanmahkemelerdenbirine100.000kişikatılmıştı.Buradakisanıklarsuçlarınıtasvirederkencüppegiyipcorazademlenpiskoposluktacınıntakmakzorundaydı.Bazılarıverguenzailecezalandırılıyordu,yanibellerinekadarsoyulupişlediklerisuçunsimgesiniellerindetaşıyarakbir

tellaleşliğindeşehrinsokaklarındadolaştırılıyorlardı.Dahatalihsizolanlariseyakılarakidamediliyordu.Bununiçinşehrineteklerindeodunkömürü,çalılıklarveyaçıralardanoluşanbirateşyığınıhazırlanıyordu.Ölümsebebiçoğunluklakarbonmonoksıtzehirlenmesiyadaboğulmaolsadabazılarıyavaşçaveacıçeke

çekeyanıyordu.

MALLEUSMALEFICARUMVECADIAVLARI

İlkolarak1486’daAlmanya’dayayımlananMalleusMalefıca-rum(CadılarınÇekici)korkunçbirişkenceakımınailhamoldu.İkisideengizisyoncuolanHeinrichKramerveJamesSpren-gertarafındanyazılıpKatolikKilisesitarafındanonaylananbilimseleser,1520yılınakadarondörtbaskıyaptı.Ağırlıklıolarakkadınlaraodaklanankitap,kadınlarıncadılığadahameyilliolması,cadılarıngüçleriveaynızamandaonlariçinenuyguncezalandırmayöntemlerigibikonularıelealıyordu.Kitabınönerisi,faillerinvücutlarınınsoyuluptıraşedildiktensonraŞeytanahizmetetmeyeyeminliolduklarınıgösterenbirizinolupolmadığınınkontroledilmesiyönündeydi.

Eğerşüphelisuçunuitirafetmiyorsasorgulanıpişkencegörüyordu.MalleusMalefıcarum,birçokcadının,Şeytan’ınyardımıylaişkenceyeuzunsüredayanabildiğinideönesürdüğündensorgulamalarçokuzunsürebiliyordu.Şüphelilerkırbaçlanıyorvesorguyargıçlarınazararvermemeleriiçinyakılancadılarınküllerindenyapılancadıçorbası”içmeyezorlanıyorlardı.Vücutlarınakızgındemirveyakıskaçlar,kükürdebatırılmışyanantüyler,kanatlıvidalarvegöğüslerini

parçalamakiçinkullanılan,keskinmetaldenyapılmış,“örümcek”denilençatallargibiişkencealetleriyleişkenceediliyordu.Cadıavı,özellikleonaltıncıyüzyılınsonlarındaveonyedinciyüzyılınbaşlarındayoğunolmaküzeretümAvrupa’dayaygınbirşekildeuygulanıyordu.Onbinlercesuçsuzkadınvebirkaçerkekişkencegörüpidamedildi.

Cadılarınyakılması

Göğüsleriparçalamakiçinkullanılan“örümcek”

DELİJUANA

Juana,AragonveKastilyakrallıklarınıbütünbirIspanyaKrallığışeklindebirleştirenkraliyetçiftiFernandoveIsabel’inüçüncüçocuğuydu.1496’daJuana,YakışıklıFiliplakabıylaanılan,Burgonya’nınHabsburgDüküileevlenmekiçinFlandrayagitti.Evlilikleriyledünyatarihininenbüyükimparatorluklarındanbirikurulacaktı.1498yılındaJuananmkendisindenbüyükikikardeşiölünceJuanaİspanyanınvarisioldu.FakatFilip,kendisinesadıkkalanJuanayısüreklialdatıyordu.

1502’deFilipveJuanaİspanyayaseyahatettiler.AmaFilipseyahattenyalnızbaşınadönüpJuana’yıevdehapisbırakmışveöfkedendeliyedöndürmüştü.

1504’teJuanaFlandrayadöndüktensonraFilip’inbirnedimeyleflörtleştiğinigörüncegururuincindi.Hakaretleryağdırarakkadınınüstüneçullandıvenedimeninsaçınıkestirmekistedi.ÖfkelenenFilip,karısınıyenidenodasınakapattırdı.AynıyılınKasımayındaIsabelhayatınıkaybettive1506’daJuanaveFilipKastilya’yıyönetmekiçinİspanya’yayerleşti.Juana’nınbabasıFernandoiseAragonkralıolarakkaldı.

AynıyılınEylülayındaFilipanidenateşlenereköldü.JuanakocasınınmumyalanmışbedenininyanındanayrılmayıreddettivenaaşİspanyanınmerkezindeyeralanTordesillas’ta-kibirmanastıradefnedilenekadarbaşındabekledi.JuananmakılsağlığıülkeyiyönetmeyeuygunolmadığıveoğluCharlesdaçokgençolduğuiçinFernandotekrarKastilyahükümdarıolduveakabindeJuana’yıkocasınınbulunduğumanastırakapattrdı.1516’daCharlesİspanyakralıolduğundabileJuanahapishayatısürmeyedevametti.Çoğuzamankonuşmayı,yemekyemeyiveyıkanmayıreddediyorduvegiderekdahadaparanoyaklaşmıştı.Öldüğüyılolan1555ekadaronuhuzurlukılantekşeyFilip’inmezarınabakıpruhunaduaetmekoldu.

500km

Bohemya

Charolais^

Transilvanya

Franche-Comte

Korsika

Sardinya

V.Charles’inhükümdarlığıaltındabirleşenHabsburgtoprakları

1000PARÇAYABÖLÜNEREKÖLMEK

1505’tensonraÇinhükümdarı,MingHanedam’ndan,zevkdüşkünüİmparatorZhengdeoldu.Haremiokadarbüyüktükisarayasığmıyorduvesıkıcıyönetimmeseleleriyleharemağalarınınilgilenmesindendegayetmemnundu.Haremağalarıimparatorluksarayındaidaregörevlileriveyetkilileriolarakgörevalanönemlişahıslardı.

Sarayayönverenharemağasıgrubu,“SekizKaplan”lakabıylaanılıyordu.Liderleri,saraydabirmeslekedinebilmesiiçinçocukkenhadımedilenvesonrasındakeskinzekasıvegüzelkonuşmakabiliyetiilerütbebasamaklarınıhızlaçıkanLiuJin’di.Aralarındanbirçoğu,LiuJin’ingücündenrahatsızdıvegörevdenalınmasıiçinplanlaryapıyordu;fakatLiuJinbiryandan

düşmanlarınıacımasızcayokederken,diğeryandanimparatorluğaaitparalarızimmetinegeçirerekkendisinebirservetyaratıyordu.

Nevarki,1510’daLiuJininkariyeriacıbirşekildesonlan-dı.Zhengde’yideviriptahtabirakrabasınıçıkaracağınadairsöylentilerçıkmıştı.AkabindeLiuJin’inevindegizlenmişsilahlarbulununcaZhengde’ninonuencanişekildeidametmektenbaşkaseçeneğikalmamıştı.Bununiçin“lOOOparçayabölünereköldürmek”anlamınagelenlingchiyöntemikullanıldı.Kurbanbirçerçeveyebağlandıktansonravücudununbelirlibölümleribıçaklarlaparçalaraayrılıyordu.Parçalamaişleminekurbanöldüktensonradadevamediliyordu.LiuJin’ninplanıokadarhainbulunmuştuki,lingchi’ninüçgünsürmesinekararverildi.LiuJinikincigündeölmesinerağmenolaytariheenuzunlingchiolarakgeçti.

GyörgyDozsanınÖlümü

OnaltıncıyüzyıldanondokuzuncuyüzyılakadarMacaristan,Osmanlıİmparatorluğununsınırkomşusuydu.1514’tePapa,savaşmayasözverenherköylününköleliktenkurtulacağınıvaatederekOsmanlıyakarşıHaçlıSeferibaşlattı.ÖzgürlükisteyenköylülerparalıMacaraskeriGyörgyDozsaönderliğindebirayaklanmabaşlattılar.Baştabaşarılıolsalardaköylüordususarayınvesoylularıngücükarşısındayenikdüştü.Dozsadiğerisyancıliderlerlebirlikteyakalandıvekızgındemirdenbirtahtaoturtuldu,başınadaakkordemirdenbirtaştakıldı.Yoldaşlarıdaonuparçalayıpetiniyemeyezorlandı.Dözsa’nınölümündensonrayetkililerayaklanmayırahatçabastırdı.

TAPINAKKATLİAMI

1519’daİspanyolistilacılarınınlideriHernanCortesordusuylabirlikteMeksika’yaulaştıvegünümüzdeMeksikobölgesindebulunanAztekbaşkentiTenochtitlan’ailerledi.İmparatorII.Montezumatarafındankarşılandıktansonrakendisineaskerleriiçingarnizonolarakkullanabileceğibirsarayverildi.ZamanlaAzteklerleİspanyollararasındakigerginliklerartıncaCortez’ingitmesiniisteyensesleryükseldi.Bunuönlemekiçinİspanyollar,Montezuma’yıhapsetti.BuaradaCortez’inyetkisınırlarınıaştığınıdüşünenİspanyavalisideCortez’legörüşmeküzerebirheyetgönderdi.AkabindeyetkiCortez’denyardımcısıPedrodeAlvarado’yageçti.

Montezuma,dinîbirbayramolanToxcatlkutlamalarınınyapılabilmesiiçinAlvarado’danizinistedi.10Mayıs’tayüzlerceinsananatapmaktatoplandı.

Törenekatılanlar,değerlitaşlarveboncuklarlasüslükıyafetlergiymiştivemerasimdanslarıediliyordu.TamoandaAlvaradobirkaçdüzineaskerletapmağagelipçıkışlarınkapatılmasınıemretti.Sonrasındayüzlerceinsanınkatliamıgerçekleşti.Başıvekollarıkesilenilkkurban,dansıyönlendirendavulcuydu.BazıAzteklerölütaklidiyapsadakıpırdadıklarıandakatledildiler.İstilacılartapmakalanındankurtulanolupolmadığındaneminolmakiçinkolaçanederken“kanveorgankokusununhavayıkirlettiği”söylenir.

KimileriAlvarado’nunİspanyollarakarşıbirayaklanmayıönlediğine,kimileriyseAzteklerinzengingeleneklerinikıskandığınainanıyor.Katliam,İspanyollarıTanochtitlan’dançıkmayazorlayanbirtepkiyenedenolduysada,Ağustos’tageridönüpbuseferşehritamamenelegeçirdiler.

STOCKHOLMKATLİAMI

1520’deİsveç,Danimarkailebirleşmektenyanaolanlarlabufikrekarşıolanlarolarakikiyebölünmüşdurumdaydı.AynıyılDanimarkalIII.ChristiansaldırıyageçtiveKasımayındaStockholm’dekralilanedildi.Yenikral,kendisinekarşıolanlaraafsözüvererek,onlarıakşamyemeğinedavetetti.Fakatbuaslındaonlarıyakalamakiçinyapılanbiroyundu.Aralarındapiskoposlar,soylularvekamugörevlilerinindebulunduğuseksenikikişininbirkısmıasılırkenbirkısmınındabaşlarıvuruldu.Akabindecesetleritoplucayakıldı.

Fakatkatliamtersteptiveuygulananşiddetinkarşısındadehşetedüşenİsveçhalkı,sözügeçenbirsoyluolanGustafVasa’nındesteğiyleayaklandı.Christian’akarşıverdiğiikiyıllıksavaşınsonundaGustaf1523’tekralilanedildi.Gustaf,İsveç’ibağımsızlığınakavuşturarakAvrupa’daçoketkilibirülkeolmasınısağladı.

MACELLAN’INSONDİRENİŞİ

FerdinandMacellan,Dünyanınetrafınıilkkezgemiyledolaşmayıbaşaranİspanyolkeşifheyetininlideriydi.1521yılınınMartayındaheyetFilipinler’dekiCebuAdası’naulaştı.Macellan,sözügeçenveKatolikliğedöndüktensonradiğeryerliliderleredeaynısınıyapmalarınıemredenbirkabilereisiilearkadaşlıkkurdu.Karşıkoyantekkişi,yakınlardakiMaçtanAdası’nınlideriLapu-Lapu’ydu.

Macellan’ınadamlarıLapu-Lapu’nunbaşkentiniyağmalayıpharaçvermeyezorladılar.Lapu-LapuharacıntamamınıödemeyireddedinceMacellanvekırksekizadamıkendisinicezalandırmakiçinMactan’adoğrugemiyleyolaçıktı.Lapu-Lapu’nun1.500kişilikordusuiseonlarıbekliyordu.Macellan

DünyanınetrafınıgemiyledolaşanMacellan’ınseferharitası

saldırıyageçinceLapu-Lapusaldırganlarıiçkısımlaraçekmekiçingeriçekildi.TehlikedeolduklarınıanlayanMacel-langenelbirgeriçekilmeemriverdi.Adamlarındansekiziylebirliktetahliyeyeyardımcıolmakiçinkaradabulunurkenzehirlibiroklabacağındanyaralandı.Macellan,ancakbütünadamlarıgemilereulaştığındayaralıbirşekildetaşınarakgeriçekilmeyikabuletti.Lapu-Lapu’nunaskerleribuseferdahadakararlıbirşekildesaldırıyageçerekMacellan’ımızrak,taşvetopraktopağıyağmurunatuttu.YüzündenyaralananMacellan,mızrağınısaldırganlarınbirinesaplayarakkaybedinceLapu-Lapu’nunadamlarıüstüneakmediponupalalarvekamıştanmızraklarlaöldürdü.Macellan’mcesedibulunamadı.

ÇarpışmasonrasındakumandasıMacellan’myardımcısıJuanSebastiânElcano’yageçenkeşifheyetiFilipinler’iterkettive1522yılınınEylülayındaIspanya’yaulaştı.

ROMANINYAĞMALANMASI

1524’tePapaVII.Clemens,HabsburghanedanındanHabs-burgKralıV.Karlın(İspanyaKralıI.Kariolarakdaadlandırılır)güçlenmesindenkorkmayabaşlamıştıçünküV.Karihemİspanya,Felemenk,NapoliveSicilya’yıkapsayangeniştopraklarahükmediyor,hemdeKutsalRomaİmparatoruolarakAlmanya’yıdaidareediyordu.Karl’ıntümİtalya’yıkontrolüaltınaalmasındankorkanClemensonakarşıFransa,Milano,VenedikveFloransaileittifakkurdu.FakatKarlakarşıkoymanınbiranlamıyoktu;ordusu,kendisinedirenenherkesiyeniyordu.

AncakKarl’mmaddikaynaklarıyetersizgelmeyebaşlamıştıve1527yılınagelindiğindeLüteriyenAlmanlarınbiledâhilolduğuçokulusluordusununödemeleriniyapamayacakhaldeydi.Ordudakilerayaklandıvekayıplarınışehriyağ-

malayaraktelafiedebilmeleriiçinkumandanlarıCharlesdeBourbon’ukendileriniRomayagötürmeyezorladı.6Mayıs’ta20.000isyankarasker,sadece8.000kişilikgarnizonasahipolanRoma’yasaldırdı.SaldırıesnasındaBourbonhayatınıkaybetsedeRomanınsavunmasıkırılmıştı.PapanınisviçreliMuhafızları,AzizPetrusBazilikasınıkahramancasavunarakonaRomanındışındakiAzizMeleklerKalesinekaçabilecekkadarzamankazandırmışlardı.

Yağmalamaoanakadargerçekleşenlerarasındaenacımasızolanıydı.İsyancılarönünegelenherkesiöldürüyorvehalkagizlihâzinelerininyerlerinigöstermeleriiçinişkenceediyordu.AzizPetrusBazilikasında500kişianamihraptaöldürüldü.Saraylarvekiliselersoyuluyor,papalığaaitmezarlara

giriliyorvekutsalemanetlertahripediliyordu.AzizAndrew’unkafasıyereatılmışveaskerlerdenbiri,çarmıhtakiİsa’yabatırmakiçinkullanılanKutsalMızrak’ınbirparçasınıkendimızrağınageçiripsokaklardagezdirmişti.Lüteriyenlerdebazilikayıatlarıiçinahıraçevirmişti.10Mayısakadardevamedenkatliamdabinaskerve25.OOOsivilinhayatınıkaybettiğisöyleniyor.

HazirandaPapa,Habsburglarateslimoldu.YağmalamaolayıdininesadıkolanKariiçinbirutançkaynağıolsadasonucundaİtalya’dakibaskıngüçolarakkaldı,papayıdaboyunduruğualtınaalarakyinekârlıçıkankendisioldu.

YamyamlaraYemOlanKaşif

GiovannidaVerrazzano,AtlasOkyanusunuveBüyükOkyanus’ubirbirinebağlayanbirdenizyoluolanKuzeybatıGeçidi’niaraştıran,Fransızlarınhizmetindebirkaşifti.1524’tekiilkseferindeVerrazzano,KarolinakıyılarımkeşfettiktensonraNewfoundland’edoğruyolaldı,fakatgeçidibirtürlübulamıyordu.ErtesiyılBrezilya’yaseyahatettivedönerkenyanındaçoksayıdadeğerlikızılağaçgetirdi.1528’desonseferineçıkıpFlorida’yıveBahamalar’ıkeşfettiktenson-raGuadalupeolduğudüşünülenbiradanınyakınlarınademiratıpkıyıyaçıktı.MürettebatıdahaneolupbittiğinianlayamadanbirgrupKarayıpyerlisininsaldırısınauğradıveöldürüpyendi.

1___

MÜNSTERAYAKLANMASI

1517deMartinLuther,KutsalRomaİmparatorluğu’ndayayılmayabaşlayanProtestanReformu’nualevlendirecek,doksanbeşmaddedenoluşanbildirisiniyayınladı.Sonrasındabirçokyenitarikatoluşmayabaşladı.Tarikatlararasındaenradikalgörüşleresahipolantopluluk,vaftiziyetişkinlereuygulayanAnabaptistler’di.İmparatorluğaaitoluşumlardançoğuhemen

hemenbağımsızolduğundanpekçokinsanProtestanlığadöndü.BubölgelerdenbiridesözdeKatolikbirpiskopostarafındanyönetilmesinerağmen1533’teLüteriyenolanAlmanya’nınkuzeybatısındakiMünsterşehriydi.

FakatMünster,AnabaptistlerinyuvasıolanHollanda’nınyakınlarındaydı.Sözügeçentarikatıntaraftarlarışehrikontrolaltınaalmayabaşladıve1534teHollandalIJanMatthysveJanBockelsengücüelegeçirinceMünsterteokrasiyedönüştü.KıyametkoptuğundasadeceMünster’inkurtulacağıilanedildiktensonraKatoliklerveLüteriyenlerşehirdenatıldılar

veAnabatizmedönmeyenlerölümlecezalandırıldı.Halk,nakitparasınıvedeğerlieşyalarınıteslimetmekzorundakaldı.Ayrıcaİncildışındabütünkitaplaryakıldı.

BusıradaKatolikpiskopos,Münster’ikuşatmakiçinbirordugörevlendirdi.MartayındaMatthysöldürülünceBoc-kelsentekbaşınalideroldu.Kendisinikralilanettiktensonraonbeşeşalarakçokeşliliğiyürürlüğesoktuvekavgaetmekgibibasitsuçlarıbileölümlecezalandırmayabaşladı.Biryandandapiskoposunordusu,Münster’iablukaaltınaalıpgenelaçlığayolaçarakkuşatmayısertleştirdi.Hazirandasürprizbirsaldırıgerçekleştirerekşehrialdılar.Bockelsenyakalandıktansonrazincirlenipyöreninsokaklarındadolaştırıldı.1536yılınınOcakayındayanındabaşkaikiliderlebirlikteişkenceedilipkızgındemirleöldürülmeküzereMünster’eiadeedildi.Parçalanmışbedenlerikafesleriçindekilisekulesindensarkıtıldı.Cesetlerçoktançürümüşolsadakafeslerhâlâkuledeasılıdurmaktadır.

VIII.HENRYVEİNGİLTEREKİLİSESİ

VIII.Henry,1509’dakralolupağabeyinindulbıraktığıAra-gonluCatherineileevlendi.Ozamanlarbesteci,öğrenciveazimlibirsporcuolanHenry,tamanlamıylagösterişlibirRönesansprensiydi.1519’daFransakralı,Henryhâlâ“gençveyakışıklı”olmasınarağmen“yaşlıvepörsümüşbirkarısı”olduğunudilegetirmişti.Henryisedahaçokbeşhamileliğinsonucundasadecebirkızçocuğununhayattakalabilmişolmasınakafayıtakmıştı.Henrybirerkekçocuğununolmasınıçokistiyorduve1520’liyıllarınsonunadoğrukralınarzuladığıbirçokkadınınaksineevlenmedenilişkiyegirmeyireddedenAnneBoleyn’eâşıkoldu.

AnneileevlenebilmekiçinHenry’in,ancakpapanınevliliğiniiptaletmesiylegerçekleşebilecekbirboşanmayaihtiya-

cıvardı.FakatCatherine’ninyeğeniİmparatorV.Kari,RomaYağması’ndansonraPapayıresmenavucununiçindetuttuğuiçinbuboşanmaimkansızgözüküyordu.1532’deParlamento,Henry’yiİngiltereKilisesi’nindinîlideri

kabuledenveböy-leceülkeyiRoma’danayıranbiryasayıkabuletti.SonundaHenry,Catherine’denboşanıpAnneileevlenebildi.

Anne’ninİdamı

ÇokfarklıolsalardatemelbirkonudaCatherin’leAnne’inkaderibirnoktadakesişecekti.İkisideHenry’yeyalnızcakızçocuğuverebildiler.1536yılınınOcakayındaAnneikincibirdüşükyaptı.CenininerkekolduğuönesürülünceHenryolayı,Anne’leolanevliğininlanetliolduğunungöstergesiolarakalgıladı.AnnebirkaçhaftaiçerisindezinaveensestlesuçlanıpLondraKalesi’nehapsedildiveölümemahkumedildi.Sözdeaşığıolanbeşkişiveerkekkardeşideidamedildi.Anne’inhalktanbirkimsetarafındanidamedilmemesiiçinFransa’danbirkılıçustasıgetirildivebaşıtekbirhamleylekesildi.

Anne,LondraKalesindehapistutulmuştu.

İNKALAR’INFETHİ

MerkezivebaşkentibugünküPeru’dayeralanCuscoolanİnkaİmparatorluğu,GüneyAmerika’nınbatıbölgesininçoğunukapsıyordu.ÇiçekhastalığıveiçsavaşlaboğuşanimparatorluğunbudurumundanyararlananİspanyolistilacıFranciscoPizarro,İnkabölgesinegiripimparatorAtahualpa’yıyakaladıveidametti.Sonrasında,İnkalarınbaşınasözdehükümdarolarak,kendisinekarşıayaklanacakolanMancoİnka’yıgetirdi.Manco200.000kişilikbirordutoplamasınarağmenPizarro’yukovmayıbaşaramadı.1539’daİspanyollar,Manco’nunkumalarındanCuraOcllo’yuyakaladılar.Cura,Cusca’yagötürülürkenkendisineerkekkardeşlerindenbazılarınınidamızorlaizletildi.Muhafızlardefalarcatecavüzetmeyeçalıştığındaysaonlarıuzaktutmakiçinvücudunupisliklekapladı.Sonundaçıplakbirşekildekazığabağlanıpdövüldüveoklarlavurularaköldürüldü.Bedeni,kocasıtarafındanbulunmaküzerebirsepetiçerisindeYucaNehri’ndenaşağısalındı.1544’teöldürülenManco’nun

ayaklanması,İspanyollarıkovmakiçinyapılansonbüyükgirişimdi.

FranciscoPızarro’nunSuikastı

YöneticiolanPizarro’nuneskiyoldaşıDiegodeAlmagrofetihteeldeedilenhâzinedendahabüyükbirpaytalepedincekarşıkarşıyageldiler.Almagrovegrubu,1537’deCusco’yuelegeçirdi,fakatertesisenePizarroAlmagro’yumağlupettiveAlmagroidamedildi.Almagro’nun,aralarındaoğluII.Diego’nundabulunanyandaşlarıintikamiçinyeminetti.1541’debirgrup,Pizarro’nunLima’dakisarayınabaskındüzenledi.Pizarroüzerinebirzırhgeçiripbaskıncılardanbirini

KolomböncesiOrtaveGüneyAmerika

öldürmeyibaşardıysadasonundayenikdüştüvebıçaklanaraköldürüldü.II.

Diegokendisiniyöneticiilanetti,fakatgücüelindetutmayıbaşaramadı.Ispanya’dangönderilenvedüzenitekrarkurmayıbaşaranyeniyöneticiCristobalVacadeCastrotarafındanyakalandıve1542’deidamedildi.

RUSÇARIVI.İVAN

Korkunçİvan,babasıIII.Vasilikanzehirlenmesindenölünce1533’tehenüzüçyaşındaykenMoskovaknezioldu.KendisibaşkaişlerlemeşgulkenannesiElenaGlinskaya’nınkralnaibiolarakhareketetmesindengayetmemnundu.Söylenenleregörenasılparçalandıklarınıgörmekiçinyüksekkulelerdenaşağıhayvanatmaktanzevkalıyordu.İvandevletişlerindenokadarnefretediyordukibirkeresindekarşısınataleplerlegelenhalkheyetinigörüncesinirlenipüstlerinekaynayanşarapdöktürmüştü.Akabindedesoyunduktansonrayereyatıpidamlarınıbeklemeleriniemretmişti.Neysekiİvanbaşkabiryerdençağırılmcabumeseleyiunuttu.

İvan“Korkutucu”HaleGeliyor

1550’liyıllardaİvan,LehistanKrallığıileLitvanyaBüyükDukalığı’nmbirleşmesiylemeydanagelenLehistan-LitvanyaBirliğineveİsveç’ekarşıbirsavaşınfitiliniateşlediveRusyaüzerindekendiistekleriniempozeetmeyebaşlayarakkişiselotoritealanınıgenişletti.Yöneticiler,oprichnikidenilenkorkutucubirgizlipolisteşkilatıydı.İvan’ınanahedefi,mutlakyönetimbiçiminetehditolarakgördüğüRusya’nınsoyluaileleriydi.1567’deİvan,sözügeçenbirsoyluolanPetrovichFederov’untopraklarınaelkoyupyağmaladı.

Korkunçİvan

Arazilerinbirindeİvan’madamlarıhalkıiçeritıkıpevlerindibindebarut

fıçılarınıateşeverdiler.Knez,insanbedenlerininhavayauçmasınıizlemektenoldukçazevkalmıştı.ErtesiseneFederovmahkemeiçinMoskova’yaçağırıldı.İvan,onakralelbiselerinigiyiptahtaoturmasınıemretti.SonrakendisideönündedizçöktüveFederov’unkalbinebıçağınısaplamadanönceşusözlerisarfetti:“Senitahtaçıkaracakgücesahipsem,tahtanindirecekgücedesahibimdir.”ivan’madamlarıbununüzerineFederov’unkarnınıyarıpiçorganlarınıdeştiler.

1569’daLitvanyalılar,Ruslaraaitbölgelerebaskınyapmayabaşladı.NovgorodşehrindekisoylularınhainlikyapıpLitvanya’yasığınacaklarınıdüşünenİvanonlarınköklerinikazımayakararlıydı.1570’tebölgeyebirorduyolladı.OrduilkolarakTverkentininçevresiniyakıpyıkarak36.OOOkişininölümünesebepoldu.Busayınınikikatıinsandaaçlıkvehastalıktanhayatınıkaybetti.Novgorod’daİvan’madamlarıyüzlercesoyluvesıradanvatandaşıkatletti.Enaz2.000kişiöldü,bunlardanbazılarıdonarakölmeleriiçinbağlanıpbuztutmuşnehreatıldı.

1581’deİvan,oğluçareviçİvan’lakavgayatutuştu.Babası,oğlununhamilekarısınıüstündeaçıksaçıkkıyafetlerlesaraydadolanırkengörmüşvekadınıdövmüşveçocuğudüşürmesinesebepolmuştu.Öfkelenengençİvanbabasıylayüzleşmeyegidincetartışmalarıiyicealevlenmişvesöylenenleregöreçaroğlununkafasınakraliyetasasıylavuraraköldürmüştü.1584’teKorkunçİvanfelçnedeniyleölünceyerineçaro’arakhasta,muhtemelenzihinselengelliveçocuğuolmayanoiuFeodorgeçti.Feodor1598deöldüktensonraRusya,“K.rışık-lıkDönemi”olarakadlandırılanaçlıkvekargaşaiçinde^_venonyıllıkbirsürecegirdi.

PapaIII.JuliusveErgenKardinal

1550’depapaseçilen,dengesiz,kaprislivekendizevklerinedüşkünIII.Juliusbaşarısızbirpapaydı.AyrıcakardeşininyasalolarakevlatedindiğiParmalıbirgençolanİnnocenzoileadıçıkmıştı.1540lıyıllardanberiJulius’unoğlancıolduğusöyleniyorduvededikodularagöreyatağınıpaylaştığıkişiİnnocenzo’ydu.Juliuspapaolduktansonraonyediyaşındakigencikardinalyapıponuçokkazançlımakamlaragetirdi.Julius1555’teöldüktensonraİnnocenzoahlaksızdavranışlarıyüzündenküçümsenmeyebaşlandı.Tecavüz,cinayetveadamkaçırmaylasuçlandı,fakatciddibircezaalmaktankurtuldu.1577’dedeöldü.

FRANSIZDİNSAVAŞLARINIALEVLENDİRENMIZRAKDÖVÜŞÜ

OnaltıncıyüzyılınortalarındaFransa’daözelliklesoylulararasındaProtestanlıkyükselişteydi.FakatFransakralıII.HenrisıkıbirKatolikolduğundanFransızProtestanlarıolarakbilinenKalvinistleronunhükümdarlığıaltındakorkunçişkencelerçekiyorlardı.

1551’deHenri,Avrupa’nınbaskıngücüolmalarınasonavermekiçinİspanya,Felemenkveİtalya’nınbüyükbirkısmınınhükümdarlarıolanHabsburglar’lasavaşhalindeydi.1559’daikitarafuzlaştıveHenri’nınkızıElizabethileİngilterekraliçesiI.Mary’nindulkalankocasıİspanyakralıII.Felip’inevlenmesinekararverildi.BubirleşmeyikutlamakiçinParis’tebirturnuvadüzenlendi.

30Hazirandaheveslibirmızrakçıolan,fakatsonzamanlardabaşdönmesindenmuzdaripHenrideturnuvayakatıldı.BaşarılıgeçenikikarşılaşmasonrasındaHenri,İskoçMuha-

fızlarınınkaptanıGabrielMontgomeryilekarşıkarşıyagelili,Montgomery,kralıneredeyseatındandüşürmesinerağmenkralbirkezdahakarşıkarşıyagelmekteısraretti.ÇarpıştılarveMontgomery’ninmızrağınınkıymıkları,dövüşesnasındasiperliğiaçılanHenri’ninalnınasaplandı.Ağıryaralanankralsersemledivesarayataşındı.KendisiyleFransa’nıneniyihekimleriilgilendiveHenribiraniyileşebilecekgibigörünsede8Haziran’dadurumudahadakötüleşincehekimlerHenri’ninkafatasınıaçmayıdüşündü,ancaksargılarınaltındaokadarçokiltihaplanmavardıkikurtarılamadı.

1551’dekiHabsburgİmparatorluğu

Henri10Temmuz’dahayatınıkaybettiveyenikraloğluFrançoisoldu.OnbeşyaşındaveoldukçasağlıksızolanFran-çois,merkezîbirkraliyetotoritesikurmaktaveFransa’dagiderekartandinîgruplaşmalarlabaşaçıkmadabaşarısızoldu.1560taöldüğündeyerine10yaşındakikardeşiCharlesgeçti.1562’dabaşlayansilahlıçatışmalararalıklıolarak1598’ekadarsürdüvebirçokinsanınhayatınamalolduğugibibirdegeriyeharapolmuşbirFransabıraktı.

LefkoşaKuşatması

Kıbrıs,onbeşinciyüzyıldanberiVenedikCumhuriyeti’ninbirparçasıydıve1570’teOsmanlılargelenekadardaöylekaldı.OsmanlıordusuTemmuz’daadayavarmışveaysonundabaşkentiLefkoşa’yıkuşatmayıbaşarmıştı.Şehridurmadanok,tüfekvetopbombardımanınatutuyorlardı.Aralıksızsaldırılardansonra9Eylül’deOsmanlılarşehirduvarlarınıyıkmayıbaşardılar.İtalyantüccarlarveyetkililerkılıçtangeçirilirkenbiryandandaşehirmeydanındakikalabalığatopatışıyapıldı.Lefkoşayağmalandıveenaz20.000kişiöldürüldü.KıbrısondokuzuncuyüzyılakadarOsmanlı’nınbirparçasıolarakkaldı.

ErkenModernDönem

M.S.1570-1700

AZİZBARTOLOMEUSYORTUSUKIYIMI

559yılınagelindiğindeFransa’yıdinsavaşlarısarmıştı.

ISıksıkhastalananII.François’nmhükümdarlığı18aykadarbilesürmedenyerinekardeşiIX.Charlesgeçti,fakatCharles’ınyaşıtutmadığındankralınannesiİtalyalıCatheri-nede’Medicihükümdarlıktahtınaoturduvekrallıktakiengüçlükişilerdenbirihalinegeldi.

1570yılındaKatoliklerveHuguenotdadenilenFransızProtestanlarıarasındabarışsağlamakiçinmüzakerelerbaşladı.Koşullardanbiri,Fransa’nıngüneyindeküçükbirkrallığasahipolanvetahtsırasındaüçüncüolarakyeralanHuguenotHenriileCharles’ınkızkardeşiMargaretdeValois’ninevlen-mesiydi.FakatyükseknüfuzluGuiseailesininyönlendirdiği,serttutumluKatolikbirgrupbarışmayıreddediyordu.

18Ağustos1572’deMargaretveNavarre’in,hermezhebinönemlivesoyluailelerinibirarayagetirendüğünübaşkentParis’tegerçekleşti.Akabinde22AğustostaHuguenotsiya-

silideriGasparddeColigny’yebirsuikastgirişimimeydanageldi.ProtestanlarbuolayaokadarşiddetlitepkivermişlerdikigizlicekraliyetailesinielegeçiripsaraydakiProtestandüşmanlarınıortadankaldıracaklarınadairsöylentilerçıktı.

23Ağustos’taAzizBartolomeusGünününgecesinde,Guiseler’lemüttefikolanCharlesveMedici,Huguenotliderliğineciddibirdarbevurulmasıemriniverdiler.ErtesigünGuiseler’inadamlarıColigny’ninParis’tekievinebaskınyapıpöldürdüktensonrabedeninicamdanaşağıattılar.Gençler,onazarar

veripsokaklardasürüklediktensonracesetlesahtebirduruşmadüzenledi.ArdındancesetyakılıpSenNehri’neatıldı.Colgny’ninbedenidahasonrasudançıkarılıphalkaaçıkdarağacmaasıldı.

AynıesnadakralınmuhafızlarıParissokaklarındadiğerHuguenotliderleriniortadankaldırmakiçindevriyegeziyordu.Olay,ParislilerarasındahızlıcayayıldıvebirçoğubunuHuguenotkomşularınıöldürmekiçinfırsatbildi.Şehrindüzeninikorumaktansorumlumiliskuvvetleribilekatliamakatıldı.Protestankitaplarıylaşenlikateşleriyakıldıvekatillerkurbanlarını,inançlarındandönüpKatolikdualarsöylemeyeyadaölmeyezorladı.VaftizayinininkorkunçbirparodisiolsundiyebebeklerebeveynlerininkanıylavaftizedildiveceninlerannekarnındançıkarılıpSenNehri’nefırlatıldı.Katliamınyanısırayağma,talanvegaspolaylarıdagerçekleşti.

SonrakihaftalardaHuguenotkarşıtlığıbütünFransa’yayayıldı.Paris’te3.000kadarveülkeningerikalanındadayaklaşıkolarakaynısayıdainsanöldürüldü.BaşlangıçtaCharles,katliamınsorumlularınınGuiselerolduğunuiddiaetsedenekadarpopülerhalegeldiğininfarkınavarıncatabiikisorumluluğukendiüstünealmakistedi.Katliam,Huguenotliderleriniyıktıveçoğunubaşkayerleregöçetmekdurumundabıraktı.

r

Katoliklerinüstünlükkurmaçabasıylabirliktesavaştekrarbaşladı.Navarre,Katolikolarakölümdenkılpayıkurtulupsaraydabirnevitutsakhalinegeldi.Fakat1574’teCharlesölüpyerinekardeşiIII.HenrigeçinceNavarre

saraydankaçmayıbaşardı.Huguenotdavasınaliderolaraktekrardâhilolduvesonrasındakisavaşlardadazaferlereldeetti.

WİLLİAMORANGE’INSUİKASTI

OrangeprensiWilliam,HollandalIlarınİspanyolHabsburg’akarşıverdikleribağımsızlıkmücadelesininsemboliklideriydi.AyaklanmayıbastırmakiçinherşeyigözealmışolanİspanyakralıII.Felipe,William’ınbaşına25.OOOecu1paraödülükoymuştu.Böylesinecazipbirteklif,suikastbaşarıylasonuçlanmadanbilebirçoksözdesuikastçınınmeydanaçıkmasınadasebepoldu.

1582degençbirrahipolanJeanJaureguy,William’aakşamyemeğiesnasındabaskınyaptıvebaşınasilahınıdayayıptetiğiçekti.FakattecrübesizJaureguysilahınıfazladoldurmuşolduğuiçinkendielinidehavayauçurdu.MermiVVılliam’aisabetedipyanağındangiripdamağındançıkmışolsadakemiğeyadahayatibirorganadenkgelmemişti.SorgulanmasınafırsatolmadanWilliam’ınadamlarıJaureguy’ıbıçaklayaraköldürdü.1584yılınınyazındaWilliam’ınDelft’tekievine,bugünFransa’nındoğusundayeralanveozamanlarİspanyollarınkontrolündeolanFranche-Comtebölgesindenbirdoğramacıçırağıgelmişti.10Temmuz’dahamlesiniyapmakiçinuygunbiranyakaladı.HayatıtehlikedeolmasınarağmenWilliam,talepleriolanlarıağırlamakiçinsarayınıaçıktutuyordu;Gerarddabukalabalıktanfay-

dalanarakarayakarışmıştı.WilliamyemekodasınagiderilenGerardonaikinamluluağırbirsilahlaateşaçtı.William’mciğerlerinevekarnınaduvarlarıkanabulayanikikurşunİsabetetti.OnedoğrusendelerkenTanrıdankendisinevediğerzavallıinsanlaraacımasınıdileyipkızkardeşinin“Hz.İsa’yakavuştunmu?”sorusunasonbirçabayla“Evet”cevabınıverdiktensonrahekimiolayyerinegelemedenbilinciniyitiripöldü.William’mölümünafiledeğildi.1648deHollandalIlarİspanyadankopuptambağımsızhalegeldilerveWilliambirmilletinkurucusuolarakbüyüksaygıgördü.

William’msuikastı

BalthasarGerard’ınİdamı

Gerard,William’msarayındankaçmakiçinbirbahçeduvarındanatlamayaçalışırkenyakalandı.Elegeçirildiktensonrakendiisteğiyleherşeyiitirafettivekısageçenbirduruşmanınardındanölümemahkumedildi.Kendisinivahşiişkencelerbekliyordu.Öncedireğeasıldıvederisiyüzüldü.Sonrasındasıkıderiayakkabılargiydirilenayaklarınaağırlıklarasıldı.Ayaklarıateşeyaklaştırılıncaderiayakkabılarbüzüşüpayakparmaklarınınezilmesinenedenoluyordu.Ayakkabılarayağındançıkarılırkendederisiayakkabılarlabirliktesoyuluyordu.Sonolaraküstünekızgınyağdöküldüveelleriyleayaklarınakeskinçivilerbatırıldı.

Gerard,14Temmuzdaidamedildi.Sağeliyakıldıvebedenikerpetenlealtıyerindenparçalandı.Akabindedörtparçayaayrılıpiçorganlarıdışarıyaçıkarıldıktansonrakalbiyüzünefırlatıldı.Ensonundabaşıkesildi.Gerardçektiğiişkenceesnasındasessizceduaederken,intikamateşiyleyanıptutuşankalabalıkişkencegörmesindenzevkalıyordu.

Gerard’ınailesiyseGerard’ınbaşarısıiçinII.FelipetarafındanmemleketleriFranche-Comtedebulunanmalmülkileödüllendirildi.

BEDBURGUNKURTADAMI

16.yüzyılınsonlarınadoğruAlmanya’nınbatısındakiBedburgşehribirçokcaniceişlenmişcinayetesahneoldu.1589yılındabirgrupavcı,çeyrekasrıaşkınbirsüredirkurtadamolduğunuiddiaedenveyerlibirçiftçiolanPeterStumppadındakikatilinihayetyakalayabildi.

AskıyaalındığıişkenceesnasındaStumpp,cinayetlerinkorkunçsebebiniaçıkladı.İddiaettiğinegöre12yaşındaykenŞeytantarafındanbaştançıkarılmıştıveŞeytan,kurtadamadönüşmesinisağlayanbirkemervermişti.KurtadamadönüştüğündeyseStumpp’ıncanıkançekiyordu.İlkkurbanları,cesetlerisoğumadanyediğikuzuveçocuklardıamazamanlayetişkinleridekatletmeyebaşlamıştı.Enazonüçgencinveikihamilekadınınbedeniylekendineziyafetçekmişti.Söylentileregöreoğlunuöldürüpbeyniniyemiş,karısıöldüktensonrakızıSybilvekuzeniTrompin’ledeensestilişkiyaşamıştı.

TekerlektekemiklerikırılanvebaşıkesilenPeterStumpp

Stumppölümemahkumedildivekızıylakuzenidesuçortaklığındantutuklandıktansonraboğulupyakıldılar.Stumpp,kemiklerinintekerleküzerindekırılmasıcezasınaçarptırıldı.Kollarıvebacaklarıaçıkbirşekildetekerleğebağlandıktansonraetikızgınkerpetenlerlesoyulduvekollarıylabacaklarınıkırmakiçinküçüktahtadanbirbaltakullanıldı.Sonolarakbaşıkesildiveyakıldı.

RUSYA’DAKARIŞIKLIKDÖNEMİ

Korkunçİvan’dansonratahtagüçsüzoğluFeodorgeçincefiilîolarakdevletin

başınanaiplikmeclisininöneçıkanisimlerindenolanBorisGodunovgeçti.Boris’inelattığıilkiş,İvan’ınenküçükoğluolanveFeodor’unyerinegeçmesiistenenDimitri’yisürgüneyollamakoldu.Sonrasında,1591yılındaDimitri’ninöldürüldüğünedairhaberleryayılmayabaşladı.

1598deFeodorgeriyevarisbırakmadanöldüğüiçinulusalbirmeclistoplandıveGodunovyeniçarseçildi.Godu-nov,ŞuyskiveRomanovaileleridedâhilolmaküzeretümdüşmanlarımtemizledi.Fakatbuseferdeülkenindörtbiryanındakıtlıkkolgeziyordu.1601’deyoğunyağışvesoğukhava,tahinekininimahvetti.Sonrakisenedeerkengelenkış,mahsulübozuncagıdafiyatlarıtavanyaptıveRusyakıtlıkyaşamayabaşladı.Halk,öncesaman,ot,ağaçkabuklarıveköklerlebeslenmekzorundakaldı;ensonundadaat,köpek,kedihattabirbirleriniyemeyebaşladılar.Yoksullarokadaraçtıkikendileriniyaköleolaraksatıyoryadadilencilikveyaeşkıyalığabaşlıyorlardı.1604tehasadındurumuiyileştiğindekıtlıknüfusunüçtebiriniyoketmiştibile.

SahteÇarDimitri

1600yılındaMoskova’dayaklaşıkonyıldırölübilinença-reviçDimitriolduğunuiddiaedenbiradamortayaçıktı,fakatGodunovtarafındanyakalanamadanPolonya’yakaçtı.Dimitri’ninPolonyakralınıngayrimeşruoğluyadakaçakbirkeşişolduğunainananbazıkesimleronuniddialarınaşüpheyleyaklaşıyordu.BunarağmenGodunov’undüşmanlarınınvePolonya’nındesteğiniarkasınaalanDimitri,1604yılındaRusya’yıistilaetti.Ardındanpatlakvereniçsavaşülkeninbirçokbölgesindeyıkımaveyağmayasebepoldu.

Godunov1605yılınınNisanayındaöldüveyerineoğluFeodorgeçti.AynıyılınHaziranayındaDimitri’ninyandaşlarıII.Feodor’uboğaraköldürdüveDimitriçarolaraktaçgiymeküzereMoskova’yagirdi.SonrasındaPolonyalısoylubirKatolikkadınlayaptığıevliliğitepkiyenedenolduveRusOrtodoksKilisesindenpekçokinsanonadüşmankesildi.KarşıtlarınınbaşınıysasözügeçenbirsoyluolanVasiliŞuyskiçekiyordu.

17Mayıs1606’daşafakvaktiVasili’ninadamlarıKremlinSarayı’nıbasıpDimitri’ninodalarınakadarilerlediler.Çar.camdanatlayıpkurtulmakisterkenayağıkayıncadüşüpbncağınıkırdı.Baskıncılar,acizdurumadüşmüşDimitri’yivtırupöldürdüler.BedeninisoyduktansonrabacaklarınavecinselorganınabağladıklarıiplerdentutarakonuKızılMeydan’asürüklediler.Ceset,Dimitri’ninsahtekarolduğunusimgelemekiçinağzındaozanlaraaitgaydavekarnındabirmaskeylesergilendiveüçgünöylebekletildiktensonrayakıldı.

KANASUSAMIŞKONTES

1560yılındasoylubirMacarailesininkızıolarakdoğanEli-zabethBâthory,15yaşmageldiğindeönemlibirgeneralolanFerenczNadasdyileevlendi.KocasısıksıksefereçıktığındangünümüzdeSlovakya’dayeralanCsejte’dekişatolarınınsorumluluğuElizabeth’teydi.FakatElizabeth’ininsanlarakarşıtutumusonderecegaddardı.

Hizmetçikızlardövülüyorvedudaklarınaiğnelerbatırılıyordu.Elizabeth’inyakasıyanlışyıkanıpkolalanıncasuçluhizmetçilerinağızlarınaveayaklarınakızgındemirbasılıyordu.Zamanlaişkencecinayetedönüşmeyebaşladı.Kurbanlarçıplakşekildekardabekletilipdonarakölenekadarüstlerindensuboşaltılıyordu.Hattahizmetçikızlardanbirininsoyulupüstünebaldöküldüktensonraböceklertarafındansokulupismisindiyebirgecedışarıdabırakıldığıdaolmuştu.

1604tekocasıölünceElizabeth’incaniliğiartıksınırtanımayanbirboyutaulaştı.Suçortaklarıkırsalbölgelerdeyenihizmetçikızlararamayabaşladıveseçkinlerinkızlarıoradayaşamaküzereşatoyadavetediliyordu.Otarihlerdeyazılanbirmektuptaşöyleyazıyor:“…soyluveyasıradanolmaküzereenaz300kızvekadın…insanlıkdışıvecanibirşekildeöldürüldü.Bedenleriniparçalayıpetlerinipişirdiktensonraonlarıkendibedenlerindenolanbuparçalarıyemeleriiçinzorluyordu.”

SonundaElizabeth’ineylemleriyetkililerindedikkatiniçekmişti.l6ll’deyargılandıvesuçlubulundu.Mahkemeyaptıklarını“Hıristiyankanakarşıişlenenşeytanisuçlar…kadınlarınarasındaşimdiyekadarhiçduyulmamış,dehşetvericicanilikler”olaraktanımladı.SoylubirailedengeldiğiiçinElizabethidamedilemesedesuçlarıişlediğişatosundaömürboyuevhapsinemahkumedildi.

DenizdeKatliam:CebelitarıkMuharebesi

WilliamOrange’ınölümünüatlattıktansonraHollandalılarİspanyayadirenmeyedevamettiler.Özellikledenizdeçokbaşarılıydılarve1607’deCebelitarıkKörfezinedemiratmışİspanyolfilosunacüretkarbirbaskındüzenlediler.YirmibirİspanyolgemisininhepsiyahasargörmüşyadatamamentahripedilmişkenHollandalılar,hernekadarayağınaisabetedengülleninaçtığıyaranedeniyleamiralleriölmüşolsadatekbirgemibilekaybetmediler.Durumunçaresizliğinikavrayanİspanyollarteslimoldu,fakatHollandalılarbunukabuletmeyipmahvolmuşİspanyolgemilerinekayıklaadamgönderdiler.Harapolmuşdonanmanınarasındakürekçekenadamlarsudahayatakalankimibuldularsavurdularveyabıçakladılar.Muharebedevesonrasındagerçekleşenkatliamdaenaz2000İspanyolhayatınıkaybetti.

IV.HENRİ‘NİNSUİKASTI

1589’daHenriNavarre,uzaktanakrabasıolanIII.Henri’densonraFransızkralıolaraktahtageçti.GüçsahibivesıkıKatolikolanGuiseailesibunakarşıgelinceFransızDinSavaşlarıdevametti.1593’teNavarre,“Paris’inbirayinefazlasıyladeğerolduğunu”dillendirerekKatolikliğedöndüve1598yılmagelindiğindedüşmanlarınıyenipFransa’yabarışıgetirdi.FakatFransızProtestanlarınatoleransgösterinceKatoliklerdenbazılarıonadüşmankesildiler.

14Mayıs1610’daHenri,başbakanıSullyDüküilegörüşmekiçinTuileriesSarayındanBastille’edoğruyolaçıktı.SilahlısüvarilervemuhafızlartarafındankorunankraliyeteaitatarabasıdarParissokaklarındanilerlerkenaynızamandaFrançoisRavaillactarafındanizleniyordu.Ravaillac,resmîgörevliveProtestanlardannefretedendindarbirKatolikti.YoltıkanıncasebebiniöğrenmekiçinkorumalarınarabanınbaşındanayrılmasınıfırsatbilenRavaillac,bıçaksallayarakHenri’yeenyakıntekerleğeatladı.İlkdarbesiHenri’ningöğsüneisabetetti,İkincisiyseciğerinideldiveşahdamarıylaanatoplardamarınazararverdi.Henri’nin,ağzındankanlarboşanarakölmedenönce“Birşeyolmadı,”dediğisöylenir.Ravaillac27Mayıs’taelegeçirildiveiplerledörtatabağlanıpintikamisteyenkalabalığınönündeparçalaraayrıldı.

ABBAS,SAFİVESAFEVÎHANEDANI

Safevîhanedanı,16.yüzyılınerkendönemlerindePersİmparatorluğunuelegeçirerekbugünküİran,Azerbaycan,ErmenistanveIrak’mçoğunukapsayanveayrıcaKafkaslar’danPakistan’akadardauzananbirkrallığıyönetmeyebaşladı.Hanedanınenbüyükşahı,babasıMuhammeditahtanindirenI.Abbas’tı.KörettiğibabasıveikierkekkardeşinisürgüneyollayanAbbas,orduyuvedevletigeliştirebilenyeteneklibirhükümdarolsadafazlaşüpheciydi.1615’tekendisinedarbegirişimindebulunacağınadairasılsıziddialardansonraözoğlununidamınıemretti.BütünkardeşleriveoğullarıköryadaölüolduğundanAbbas’tansonrayerineonsekizyaşındakitorunuŞahSafigeçti.

Safininhükümsürdüğüdöneminbaşlarında,Abbas’ınzamanındaköredilenhanedanprensleridedâhilolmaküzeredüşmanolarakgörülenherkimvarsasistemlibirşekildekatledildi.OrtalığıdüşmandanarındırdıktansonradedesininkurduğumerkezîhükümetiyönetmeyehazırolmayanveoldukçaeğitimsizolanSafı,astlarınınyönetimielealmasındanoldukçamemnundu.AkabindePersİmparatorluğu,topraklarınıyavaşyavaşkomşularınakaptırmayabaşladı.ŞarapdüşkünübirafyonkeşolanSafı1642’deanidenhayatınıkaybedinceyerinekendisindendahayetenekliolanoğluII.Abbasgeçti.

IMAGDEBURGYAĞMASI

1618debaşlayanveKutsalRomaİmparatorluğu’ndaProtes-tanlarveKatoliklerarasındakidinçatışmalarındandoğanOtuzYılSavaşları,nihayetAvrupamnöndegelengüçlerinideiçineçekti.ProtestanlaradavalarındabüyükdestekolanİsveçkralıGustafAdolfda1630yılındasavaşadâhiloldu.AynıyılınAralıkayındadoğuAlmanya’nınmerkezindebulunan25.OOOnüfusluveönemlibirProtestanşehriolanMag-deburg,

imparatorluğaaitKatolikordutarafındankuşatmaaltınaalınmıştı.

1631yılınınNisanayındaordugeneralikontTilly,Gustaf’ıülkeninmerkezinedoğruitmeumuduylakuşatmanınbaşınageçti.MayısaymagelindiğindeTilly’ninordusu,şehrinetrafınıelegeçirmişti,fakatGustafşehreulaşamıyordu.Magde-burgdateslimbayrağıçekmeyireddediyordu.20Mayıs’taimparatorlukordusuşehriniçsavunmasınıkırmayıbaşardı.Ardındangelenyağma,acımasızsavaşınenbüyüktrajedisiniyaşattı.Orduaskerleriilerleyipyağmalarvetecavüzlerleşehritalanederkenbiryandandabinlercekişiyiyakıpboğarakyangınlarıhızlıcayayıyordu.

ÖlülergömülemeyecekkadarfazlaolduğundancesetlerElbeNehri’neatıldı.Yağmasırasındayaklaşık20.000vatandaşvemuhafızölmüştü.1632yılındaMagdeburg’dasadece449kişiyaşıyorduve18.yüzyılınbaşlarındabileşehrinbirçokbölgesiharabehalindeydi.

CadıAvcısıGeneral

I.CharlesveParlamentoyanlılarıarasındagerçekleşenIngilizİçSavaşı1642yılındabaşladı.SavaşesnasındaMatthewHopkinsadındabiravukatcadıavcısıolarakünyaptı.BelirlibirücretkarşılığındaHopkinsveyardımcısıJohnStearne,doğuİngilterevekomşuillerdecadıavlıyordu.İlkkurbanı,ŞeytanlayattığınıitirafettirenekadarişkenceettiğiamaaslındamasumvetopalbirkadınolanElizabethClarktı.SavaşkargaşasınınyarattığıgenelparanoyadandafaydalananHopkinsşüpheyisuçlamayadönüştürmektebaşarılıydıvezorlaitirafalmayöntemlerideşokediciderecedeacımasızdı.Şüphelileri,ayaklarışişenekadarhücrelerindevoltaatmayazorlarkenbiryandandadövüyor,açbırakıyorveuyutmuyordu.BukoşullaraltındakişüphelilerŞeytanlaanlaşmayaptıklarınıitirafetmeyemecburbırakılıyorlardı.Bununyanısırakadınlar“yüzme”yöntemiyledesınanabiliyordu.Suyaatıldıklarındabatmıyorlarsabucadıolduklarınıkanıtlıyordu.Hopkins’inasılsıziddialarısonucundayaklaşık300kadınasıldı.1646yılınagelindiğindeyseHopkins,işkenceyöntemlerivetalepettiğiyüksekücretlernedeniyleeleştirialmayabaşlamıştı.ZamanlaortadankaybolanHopkins,Stearneninsöylediğinegöre1647yılında“uzunsürentüberkülozhastalığı”sonucundaölmüştü.

ONGÜNSÜRENKATLİAM

Qinghanedanlığı1644yılındaPekindekuruldu,fakatÇin’ingüneyindeöncekiMingrejiminesadıkkalanlardavardıveQinglideriprensDodobukişileridizegetirmekistiyordu.İlkhedefiYangzhouşehrioldu.ŞehrinkumandanıShiKefa,Dodo’nungüçlerineteslimolmayıreddedinceQing’inadamlarıbeşgünsürensertçatışmalardansonraşehrinsavunmasınıaşmayıbaşardı.Sonmektubunda“Benimkaderimölüm”yazanShiKefadakarşıkoymanınanlamsızolduğunubiliyordu.YakalandıktansonraDodo’nunönüneçıkarılıpsonbirkezdahateslimolmasıistendi,fakatShiKefatekrarreddettiktensonraidamedildivebedenibulunamadı.ÇatışmalarınsonundabirzamanlarınmuhteşemYangzhouşehriresmenharitadansilindi.

Qinglerönceşehriateşeverdi.Birçokkişigeriyesadeceküllerinibırakarakevlerindeyanaraköldü.Halkınkarşıkoyacakgücüyoktu.Birgörgütanığınınkayıtlarınagöre,“Kimsekaçmayacesaretetmiyordu,herbirikafasınıeğipkılıçdarbesinibekliyordu”.Bazılarıbukorkunçsaldırıdankurtulmakiçinintiharediyordu.Askerlerinkimseyisağbırakmadığışehirde“yerlerkanlaboyanmıştıveparçalanmışcesetlerlekaplıydı.”Ongünsürenkatliamınsonundaşehirharabeyedönmüştü.ÖlüsayısıylailgilitahminlerdeğişiklikgöstersedePrensDodo’nunemrialtındaenaz300.000kişihayatınıkaybetti.

I.CHARLES’INİDAMI

YaklaşıkyediyılsürensavaşınsonundakraliyetyanlılarıyenilmişveI.Charles,Parlamentotarafındantutuklanmıştı.1649yılınınOcakayındaCharlesmahkemeyeçıktı.Karşıttavrınıkorumayadevamettivebirhaftasonra“tiran,vatanhaini,katilvehalkdüşmanı”olarakhükümgiyerekölümemahkumedildi.30Ocaksaatsabah10.00’daCharlesWhi-tehall,sarayınındarağacımgörenbirodasınagetirildi.İdamgecikincecelladınortadaolmadığınadairsöylentilerbaşladı.Bazıları,StuarthükümdarlığınıbitirmeyeyardımetmişolanaskerîliderOliverCromweU’inarayagirdiğiniiddiaetsegünümüzdebuihtimalpekolasıbulunmuyor.Celladın,Londra’nınuzmancelladıRichardBrandonolduğunerdey-sekesindivegecikmede

muhtemelenBrandon’unyardımcıbulmadazorlukçekmesindenkaynaklanmıştı.Brandon

I.Charles’inidamı

veyardımcısıtanınmamakiçinmaske,perukvesahtesakaltakmışlardı.Öğledensonrasaat02.00’deCharlesdarağacınaindirildi.Titremesikorkugöstergesiolarakalgılanmasındiyesoğuktankorunmakiçinçiftkatgiyinmişti.Sonkonuşmasında“halkiçinşehitolduğunu”söylediktensonrasaçınıbirkasketesokupbaşınıidamsehpasınakoydu.Halkınhayretedüşmüşyüzleriarasındakralınbaşıtekdarbeylekesildi.Bazıizleyicilerimendillerinikralınkanınabatırmakiçinbekledi.Ogünekadarİngilizkrallarındanhiçbiriyargılanıpölümemahkumedilmemişti.İngiltereartıkbirkraliyetdeğilcumhuriyetolmuştu.

DROGHEDA’DAKATLİAM

1649yılınınAğustosayındaOliverCromwell15.000askeriyleİrlandaDenizi’nigeçipDublin’eulaştı.

İrlandalıKatoliklervekraliyetyanlılarındanoluşanbirittifakayaklanmayadevamediyorduveCrormvellonlarıyoketmeyekararlıydı.İlkhedefi

Dublin’in45kmkuzeyindeyeralanvestratejikolarakçokönemlibirlimanolanDrogheda’ydı.Drogheda,2metrekalınlığındave6metreyüksekliğindeduvarlardan,sağlamkulelerdenvekapılardanve3.000kişilikgarnizondanoluşangüçlübirsavunmayasahipti.

Crormvell,şehriağırsilahlarlabombaladıktansonrahücumetmeyiplanlamıştı.GarnizonkumandanıSirArthurAston’ateslimolmaşansınıtanıdıktanveAstonbuteklifireddettiktensonraCrormvell10Eylül’debombardımanıbaşlattı.Duvarlarertesigünaşıldıvebütüngarnizonlabirliktebirçoksivildekatledildi.Astonkenditahtabacağıyladövülereköldürüldü.KraliyeteaitbazıtaburlarkiliseyesığınıncaCrormvell,adamlarınakilisesıralarınıkuleninaltındatoplayıpateşevermeyiemretti.Sığmanadamlaryayanaraköldüyadakaçmayaçalışırkenkılıçtangeçirildi.KatolikrahiplerkatledilirkenCromwellbunu“Tanrı’yaaitadilbirkarar”olarakadlandırdı.

1653yılınakadarParlamentoİrlanda’dakitümmuhalifleriyoketmiştiveböyleceİrlandadaİngiltere,Gallerveİskoçya’nınyanındaİngilizMilletlerTopluluğu’nakatıldı.Crormvell“KoruyucuLord”2unvanınıaldıve1658deölenekadarBritanyaAdaları’nınhükümdarıolarakkaldı.Cromwell’inbuişteparmağıolmadan,milletlertopluluğudağıldıve1660’taII.Charles’ınkralseçilmesiylemonarşigerigeldi.

LAQUINTRALA

OnyedinciyüzyıldaŞili,İspanyolHabsburgİmparatorluğu’nunbirparçasıydı.Santiago’nunkuzeyindeyaşayanDonaCatalinadelosRı‘osyLısperguerkızılsaçlarındanötürü“LaQuintrala”olarakadlandırılıyordu.1604yılındadoğmuştuveiddialaragörebabasınızehirlenmiştavukyedirereköldürdüktensonrabüyükbirmirasakonmuştu.Kiracılarını,hizmetlileriniveköleleriniinsafsızbirbiçimdeyönetiyorduvetembelbulduğuinsanlardapsikoznöbetlerininkurbanıoluyorlardı.Suçlularınıterbiyeetmekiçinzincirler,kelepçeler,ağıztıkaçlarıveişlenmemişderidenkırbaçlarkullanıyordu.Nezaketsizliklesuçlananhizmetçikadınlardanbirikaniçindekalanakadardövüldüktensonrabuzgibidereyeatılmıştı.Yinebazılarıdiridiriyakılmıştı.Normaldebutarzvahşiliklerisadecekendisindenaşağıolanlarakarşıuygulasadabirdefasındaromantikilişkiiçerisindeolduğuitibarlıbirbeyefendiyidebıçaklamıştı.Suçuysasonrasındaidamedilenbirhizmetçiyeattı.

1655yılındaLaQuintralasonundayaptıklarınınhesabınıvermekiçinSantiago’damahkemeyeçıkarıldı.Enazkırkhizmetçininölümüylesuçlanıyorduveşahitlererüşvetvermesinerağmensuçlubulundu.Fakat

hastalandığıiçinidamcezasındankurtulupSantiago’daevhapsinemahkumedildiveaynıyılhayatınıkaybetti.

ValdocularınKatledilmesi

ValdesçilerolarakdaadlandırılanValdocular,12.yüzyıldaKatolikKilisetarafındantanrıtanımazolmaklasuçlananradikalHıristiyanbirgruptu.1655’te,kuzeybatıİtalya’dabulunanPiyemontehükümdarıveSavoydüküII.CharlesEmma-nuel,ValdocularıölümletehditederekyirmigüniçerisindeKatolikliğegeçmeleriniyadaüstvadileretaşınmalarınıemretmişti.Dük,Valdocularınkarşıkoyduğunuduyunca24Nisan’dagerçekleştirilmeküzeregenelbirkatliamemriverdi.Şanslıolanlarvurulur,taşlanıryadakılıçtangeçirilirken,bazılarıkafalarıbacaklarınınarasınabağlanarakuçurumdanölümeyuvarlandı.Bazılarınındaağzıbarutladoldurupateşeverildi.Çocuklarailelerindenkoparılıpkayalaravurulduveyaşlılarlahastalarevlerindediridiriyakıldılar.Kadınlarvekızlartecavüzedildiktensonrakazığaoturtuldu.ToplamölüsayısıkesinolarakbilinmesedekatliamınvahşiliğibütünAvrupa’dainfialyarattı.

BüyükMeirekiYangını

BugünTokyoolarakbilinen,JaponyabaşkentiEdo’yu,1657’debenzeriII.DünyaSavaşınınbombardımanlarakadaryaşanmayacakbiryangınfelaketivurdu.Yangın2Mart’tabaşlayıp3günsürdü.Şehirdekievlerinçoğuahşapvekağıttanyapıldığıiçinsertrüzgarlabirliktealevlerhızlıcayayıldı.Şehirdekibinalarınındörtteüçünütamamenharabeyeçevirip600.000kişiliknüfusununyedidebiriniyoketti.Sonalevdenihayetsöndürüldüğündecesetlertoplanıptoplumezarlaragömüldü.

İNGİLTERE’NİNENBECERİKSİZCELLADI

l666’daLondra’nınentanınmışcellatlarındanolanJackKetch,şehrindışında,bugünküMermerKemerdolaylarındabulunanTyburnDarağacı’ndasekizincikezgerçekleşenyıllıkidamgünlerinidenetliyordu.II.Charles’mhükümdarlığıesnasındaKetch,yeteneksizbircellatolmakgibibirkötüşöhretedindi.Charles’mmeşruçocuğuolmadığındanvarisiKatolikkardeşiJames’ti.BuWhigpartisiolarakbirleşenProtestanlariçinkabuledilirbirşeydeğildi.1638deKetch,CharlesveJames’esuikastdüzenlemektebaşarısızolmuşolanLordWilliamRussell’ıidametmekiçinçağırıldı.KetchbaltasınıüçkerevurmasınarağmenRussell’ınbaşınıkesmeyibaşaramayıncaişitestereylebitirdi.Ketch,suçugözlerininbağlanmasınıreddedenRussell’aattı.İddiaettiğinegöreRussellbuyüzdenbaltainerkenürküpvuruşumahvetmişti.

1685teCharlesöldüveyerineKatolikII.Jamesgeçti.Charles’mgayrimeşruçocuğuMonmouthdükübirayaklanmabaşlattıfakatyenilgiyeuğrayıpidamedildi.Celladının

KetcholduğunuöğrenenMonmouth,onahızlıbirinfazııımıduylabahşişverdi.FakatKetch’mbaltasıkördüveüçvuııışunsonundaMonmouthhâlâhayattaydı.Ketchyorulmuşbirşekildebaltasınıyerebırakıncakalabalıkyuhalamayabaşlamıştı.İkikeredahavurmasınarağmenMonmouth’unkafasıyinedekopmadıveKetchişibuseferdebıçaklabitirmekzorundakaldı.KalabalıkokadaröfkelenmiştikiKetchgüvenliğiiçinmuhafızlareşliğindekalabalığınarasındançıkarıldı.

Ketch1687deöldüveismiGiovanniPiccini’ninPunchandJudyeserindekicelladaverildi;dahasonradacellatkelimesininargosuolarakkullanıldı.

Celladınbaltası

PORTROYALİNYIKIMI

1655yılındaİngiltere,Jamaika’yıelegeçirdivehemhükümetizniylekorsanlıkyapangemileriçinönemlibirüsolduhemdeİngiltere’ninYeniDünyadakivarlığınısürdürmekiçinkritikbirhalaldı.Enbüyükyerleşimyeri

adanındoğusundabirkaraparçasındakiPortRoyal’di.Korsanlarınsıklıklaziyaretettiğitavernavegenelevlerledoluydu.Aynızamandayağmalananmallarvehazineleriçindepoolarakkullanılıyordu.Çokgeçmedengünahyuvasıolarakkötüünyaptıve“YeniDünya’nınSodom’u”olarakanılmayabaşladı.

7Haziran1692dePortRoyal,çokgüçlübirdepreminmerkezüssüydü.Şehrinçoğubölgesidepremsırasındaakıpgidenkumunüstündekuruluolduğundanbirkaçdakikaiçerisindeyerleşimyeriyerlebiroldu.Evlerbirdensularagömüldüvehazırlıksızyakalananhalkdaevleriylebirlikteiçineçekildi.Sarsıntıgeçtiğindebirçoğusularagömülükalıpboğuldu,hayattakalanlarsaaçlıkvehastalıkgibitalietkilerlekarşıkarşıyakaldı.Sonuçolaraktoplamölüsayısı3.000kişiydivebudanüfusunyarısınadenkgeliyordu.Şehrinüçteikisimahvolmuştu.İngiltere’dekibirçokvaizegöredeprem,halkınahlaksızyaşamtarzınıncezasıydı,ilahiadaletti.OnsekizinciyüzyılagelindiğindeyangınlarvefırtınalaramaruzkalanPortRoyal’inbüyükbirkısmıterkedildi.Günümüzdeyseküçükbirbalıkçıkasabasıolarakvarlığınısürdürüyor.

ISPANYA’NINSONHABSBURGKRALI

1665’teölenİspanyalıIV.Felipe’ninmüstakbelvarisiilkoğluBaltasarCarlos’tu,fakatBaltasar1646’daçiçekhastalığındanölmüştü.VarissizkalanFelipetekrarevlenmeyekararverdi.KendiannesivebabasınındakuzenolmalarınıdagözönündebulundurursakFelipepekdeakıllıcabirkararvermeyipkendisineeşolarakyeğeniAvusturyalIMariana’yıseçti.1649’daFelipekırkdört,Mariana’ysaondörtyaşındaykenevlendiler.

EvliliğinilkonyılındaMarianabeşkezdoğumyapmışfakatsadeceMargaretTheresaadındakikızlarıbebeklikdönemindenuzunyaşayabilmişti.Sonunda1661’de,dahasonraII.Charlesolacakolanbirerkekçocuğudoğurdu.AkrabaevliliğindenötürüCharlesbedenselvezihinselengelliydivedokuzyaşmageldiğindeneokuyabiliyornedeyazabiliyordu.Dilifazlabüyükolduğuiçinsöylediklerianlaşılmıyordu.ÇoğuzamansalyasıakanCharlesyemeğiniçiğnemektedezorlanıyorvemideülseriçekiyordu.Ayrıca

çarpıkbacaklıolduğuiçinbirşeyeyaslanmadandikbileduramıyordu.Papalıkelçisitarafından“zihinselolarakdabedenselolarakda”uyuşuk,tembelvesersemolaraktanımlanmıştı.

SaltanatısırasındaCharlesnedevlettoplantılarınakatılmanedekararlaralabilmeyetkisinesahipti.İkikereevlenmesinerağmençocuksahibiolamadan1700’deöldü.YerinekimingeçeceğinedairtartışmalarAvrupa’nınönemligüçlerinisavaşaçekinceCharles’mgeriyebıraktığısonmiras1714’ekadarsürecekolanİspanyaVerasetSavaşıoldu.

AydınlanmaveDevrimDönemi

M.S.1700-1800

KEMİKKIRANTEKERLEK:JOHANNPATKULTJNHAYATIVEÖLÜMÜ

1660yılındaJohannPatkuldoğduğundaİsveç;

Finlandiya’ya,BaltıkülkelerinevePolonya’yla

Almanyamnbazıbölgelerinehâkimbirimparatorluktu.Patkul’unailesi,bugünküEstonya’ylaLetonya’dabulunan,İsveçler’inelindekiLivoniabölgesindengelensoylubiraileydi.İsveçordusundahizmetetmişolanPatkul,LivoniaseçkinlerininbölgedekisıkıntılarınıİsveçkralıXI.Charles’aaktaracaktemsilcisiolarakatandı.1694’tePatkulkendiniaşırıbiröfkeyleifadeedinceisyanateşviktenölümemahkumedildiveölümletehditedildiğiiçinİsveçtopraklarındangeridönememeküzerekaçmakzorundakaldı.

BuolanlardansonraPatkul,İsveç’indüşmanlarıolanPolonyakralıveSaksonyaseçmenprensiGüçlüAugustus’laRusçarıBüyükPetroiçinçalışmayabaşladı.1700ile1721yıl-

Kemikkırantekerlek

lanarasındayaşananBüyükKuzeySavaşı’nmfitiliniateşleyerekİsveç’ekarşıSaksonya,Polonya,RusyaveDanimarkaarasındabirittifakoluşmasınayardımcıoldu.Böylecebirgünvatanınadönebilmeyiumutediyordu.

FakatPatkul’unkaderitamtersiyöndeşekillendi.Prusya’yıİsveç’ekarşısavaşgirmeyeiknaedemeyinceAu-gustustarafındanhapseatıldıveikiyılsonraXI.Charles,Patkul’unİsveç’eiadeedilmesikoşuluylaAugustus’labarışimzaladı.Vatanhainiilanedilipkemikkırantekerlekcezasınaçarptırıldı.Tekerlektellerinebağlandıktansonrakolvebacaklarıbalyozlakırıldı,sonrasındadabaşıkesildi.1710’daRusya,Baltıkülkelerinielegeçirerekİsveç’inyerinebölgedekibaskıngüçhalinegeldi.

İSMAİLİBNŞERİF:

FAS’INTİRANKRALI

ÜveykardeşiAl-Reşid1672’deöldüktensonrabaşagelenİsmailİbnŞerif,1631’denberiFas’ahükmedenAlaouiteHanedanınınikincikralıydı.İsmail,

yenibaşkentMeknes’teuyguladığısavurganinşaatplanlarıylatanınıyordu.Elindebirtüfekleinşaatalanındadolaşıpiştenkaytardığınıgördüğüherkesivuruyordu.Başkakölelerideboyunlarıkırılanakadardefalarcakolvebacaklarındantutuphavayafırlatmışlığıvardı.Kendisinekarşıgelenlereİsmail’ingaddarlığınınsınırıyoktu.GüneydeBerberiler’inçıkardığıbirisyanıbastırırkenordusu,başkenttesergilenmeküzereerkek,kadınveçocuklaraait12.000kelletoplamıştı.

OnsekizinciyüzyılınbaşlarındavarisolaraküveykardeşiMulaiZidan’ınbelirlenmişolmasındanmutsuzolanMulaiMuhammad,babasıİsmail’ekarşıayaklandı.MulaiMuhammed1705’teyakalanıpcezalandırıldı.Ellerindenveayaklarındanbirikesildivesonradağlanmasıiçinsıcakziftebatırıldı.Buolaydansonraçokzamangeçmedenöldü,fakatMuhammed’inölümüdehuzurgetirmedi.VarisiMulaiZidan’ınfazlagüçlüolmayabaşladığınainananİsmail,1707’deoğlunuuykusundaboğmalarıiçinbazıharemmensuplarınarüşvetverdi.Nerdeysedevamlıhalegelenayaklanmalaraveaileiçihesaplaşmalarakarşınİsmailyirmiyıldahahükümsürdü.1727’dekiölümüylesayıcafazlaolanoğullarıarasındakanlıbirverasetkavgasıbaşladı.

PETRO“BÜYÜK”SIFATININASILALDI?

1682deÇarIII.FeodoröldüveRusya’yıondangençolanerkekkardeşleriI.Petro’ylaV.İvan’abıraktı.1696dahayatınıkaybedenİvansönükvezayıfbirkarakterdi,amaİvan’ınölümündensonratekbaşınaçarolanPetroparlakvekarizmatikti.

1697dePetroAvrupa’yıgezmeyekararverdi.Planıpektutulmadıvebaşarısızbirisyanayolaçtı.PetroisyancıliderleriöldürtüpbedenleriniçürümeküzereKızılMeydanabıraktı.OnsekizayınıAlmanya,Avusturya,

Hollandaveİngiltere’yigezerekgeçirdiktensonra“Streltsıy”dedenilenelitmuhafızbirliğininbaşlattığıayaklanmayıbastırmakvebazıkatılımcılarışahseninfazetmekiçin1698yılınınAğustosayındaülkesinegeridöndü.

Petro’nunamacıRusya’yımodernizeetmekti.Yaptığıilkişlerdenbirisoylularınvedinadamlarınıngelenekseluzunsakallarınıkesipbatıyaaitkıyafetlergiymeyizorunlukılmaktı.Ayrıca1703’teSankt-Peterburg’ukurup1710’dabaşkentyaptı.DışişlerindeiseİsveçveLehistan-LitvanyaBirliğinimağlupederekbölgedekibaskıngüçhalinegeldi.1721’dekendisine“BütünRuslarınİmparatoru”unvanınıverdiktensonra“Büyük”sıfatıylaanılmayabaşlandı.

AileviProblemler

Petro1689’daEudoksiaLopukhina’ylaevlendivebuevliliktenoğulları,varisolacakolançareviçAlekseydoğdu.FakatPetrozamanlagelenekselRusyasoylusukarısındansıkılmayabaşladıveboşandıktansonraEudoksia’yımanastırakapattı.1707’de,çarınilgisiniçekmedenöncePetro’nunarkadaşınınhizmetçisiolanveLetonyahalktabakasınaaitKaterinaile

evlendi.Onbirçocuğunarasındahayattakalantekbiroğlançocuğubileverememişolsadamutlubirevliliklerivardı.

PetroreformlarınıuygulamayageçirirkenbiryandanAlekseyilearalarındakiilişkigeriliyorduvesonunda1716’daAlekseyRusya’dankaçtı.İkiyılsonraPetro,onasorunsuzbirşekildegeriçekilebileceğinisözvererekAleksey’idönmesiiçiniknaetti.FakatPetro’nunasılniyetifarklıydı.Oğlunutahtüzerindekihaklarındanferagatetmeyezorladıktansonragaddarbirbiçimdesorguyaçektirdivekorkunçyaralaraçanağır,kamçıbenzeribirkırbaçlacezalandırdı.Sonrasındaoğlunavatanhainliğindenhükümgiydiripölümemahkumetmekiçingöstermelikbirduruşmadüzenledi.YaralardanvehastalıktanzayıfdüşenAlekseyidamedilemedenöldü.AnnesiEudoksiaahlaksızlıklasuçlanıpmanastırdankovulduveFinlandiyayakınlarındakiLadogaGölü’neyollandı.ManastırınbaşrahibesikırbaçlandıveEudoksianınsevgilisiolduğundanşüphelenilenbirkişidekazığaoturtuldu.

1720’lerdePetro’yatopraklarındakimsemeydanoku-yamasadasağlığıgittikçekötüleşiyordu.İdraryoluiltihaplanmasındanveşiddetlimesanebozukluğundanmuzdaripti.Fîekimleriürinerretansiyonteşhisikoyuncadışarıçıkmasıengellendi,opiskokansıvıyıçekmekiçinsondakullanıldı.28Ocak1725’teölenPetrogeriyevarisbırakmadığındanyerinekarısıKaterinageçti.

NADİRŞAHVEDELHİYAĞMASI

Nadir,Persİmparatorluğununkuzeydoğusundasıradanbiraileninoğluolarakdünyayagelmişti.Safevîhanedanıkontrolükaybetmiştiveimparatorlukgruplararasındaçatışmalariçerisindeydi.BukargaşanıniçerisindeNadir,başarılıbirsavaşbeyiolarakyükselmişti.1732’deşahII.Tahmasb’ıdeviripyerineTahmasb’moğluIII.Abbas’ıgetirdi.FakatiplerNadir’inelindeydive1736’daAbbas’ıdatahttanindiripkendisişaholdu.

1738’deNadirAfganistan’ıbaşarıylaelegeçirdi.DahadoğuyailerleyenNadir’inasılhedefiHindistanaltkıtasınınbüyükçoğunluğunuelindebulunduranfakathalkınıyönetmektezorlukçekenMuhammedŞah’mbaşındaolduğuBabürİmparatorluğuydu.24Şubat1739’daNadir,Muhammed’inkendisinidurdurmakiçingönderdiğiorduyu,Delhi’nin130kilometrekuzeyindekiKarnal’dabozgunauğrattı.MuhammedŞahyakalanıpPersler’inDelhi’ye

3Babürimparatorluğu11707’dekigenişleme

Babürİmparatorluğununyayılışı

girerkenzorlanmayacağısözünüverdiktensonraNadir20Mart’taşehregirdi.

Başlangıçta,herhangibirvatandaşazararverdiğiortayaçıkanaskerlerinkulaklarınınveburnununkesileceğiniduyuranNadir,adamlarınakendilerinidizginlemeleriniemretti.FakatNadir’inöldüğünedairdedikodularainananDelhihalkıPersleresaldırmayabaşlayıp900askeriöldürünceNadir,intikamalmakiçinadamlarınınöldürüldüğüyerdekimseninsağbırakılmamasınıemretti.Ertesisabah20.000kişikatledildivecesetleriçürümeküzeresokaklardabırakıldı.

Nadirbüyükbirtazminatınödenmesikarşılığındageriçekilmeyikabuletti.MuhammedŞahonahâzinesiniyağmalamaizniverdiveböyleceabartılıTavuskuşuTahtı’ylabugünİngilizsaraymücevherlerininbirparçasıolanveozamanlardünyadakienbüyükmücevherolanveadı“IşıkDağı”anlamına

gelenKoh-i-Nur’ukaybetti.Çalınanmallarındeğeribugününhesabıyla100milyarpoundduvetaşınmalarıiçin30.000deveyle24.000katırkullanılmıştı.

AcımasızNadir

NadirHindistan’daykenoğluRızaKuluMirzadaİran’ıyönetiyordu.Nadirbirayaklanmadanşüphelenemeyebaşlayıncailişkilerigerildi.1741’deNadiredüzenlenenbaşarısızbirsuikastgirişimininsuçuhaksızyereRızanınüstüneatılıncaNadiroğlunukörettirdi.YaptığındankısasüresonrapişmanlıkduyanNadirağırbirdepresyongeçirerekgittikçedahadaparanoyaklaşıpacımasızhalegeldi.

Nadir’ineskimüttefiklerindenolanTâkiHan’ın1744’teayaklanmasıüzerineNadir,İran’ıngüneydoğusundabulunanŞiraz’dakikalesinegittiveayaklanmayıacımasızcabastırdı.İdamettirdiğibinlercekişininkafataslarındanikikuleyaptırdıveyakalananTâkiHanhadımedildi.Tekgözüköredilirkendiğeri,kardeşlerininveoğlununölümünüveçoksevdiğikarısınınNadirinadamlarıtarafındantecavüzeuğra-yışınıizleyebilmesiiçinsağlambırakıldı.

1747’de,gittikçealınganlaşanşahlarının,kendilerinideöldüreceğindenkorkmayabaşlayanaskerleriNadiriçadırındabasıpbaşınıkesincedehşetvericihükümdarlıkdönemisonaerdi.Ardındantahtasahipolmayaçalışanamabaşaramayanbirçokvarislebirlikteİranelliyıllıkbiriçsavaşasürüklendi.

1

EskibirFransızsikkesi,(e.n.)

2

LordProtector,KoruyucuLord:İngiltere’dedevletbaşkanlığınısimgeleyenbirunvan,(ç.n.)

CULLODENMUHABERESİ:JAKOBENLER’İNSONU

Britanyaveİrlanda’nınStuarthanedanınaaitsonkraliçesiAnne1714yılındaöldü.HayattaolanenyakınakrabasısürgündekiüveykardeşiJamesFrancisEdwardStuart,Katolikolduğundanvarisliktenmenedilmişti.Buyüzdenyenikral,Anne’inhayattaolanenyakınProtestanakrabasıAlmanHannoverprensiGeorgeoldu.JamestahtaçıkmayayekensedebaşarısızolduveFransa’dasürgündeykenöldü.1745’teJames’inoğluCharlesEdwardStuart,HannoverliKralII.George’utahttanindirmekiçinİskoçya’yageldi.Charles’ındestekçileriJakobenlerolarakbiliniyordu.

İlkbaştaCharles’ınseferibaşarılıolsadaİngiltere’yegeçerkendestekçilerininsayısıazalmıştı.İngilizordusupeşinetakılıncadestekçilerininenyoğunolduğuyerolanKuzeyİskoçya’yasığındı.İkitaraf16Nisan1746daİnvernessyakınlarındakiCulloden’dekarşıkarşıyageldi.BulunduğuolumsuzstratejikpozisyonarağmenCharlesgeriçekilmeyireddedipkendisonunugetireceksaldırınınemriniverdi.Jakobenlertopyağmuruylakarşılandılarvesonundadüzensizbirşekildegeriçekilmekzorundakaldılar.İngilizsüvarilerigruptankopanvekaçmayaçalışanları,kovalayıpkılıçtangeçirdi.SavaşalanındakiyaralıJakobenler’insistematikbirşekildekatledildiğiçarpışmadayaklaşık2.000Jakobenöldü.

JakobenülküyokedilmiştiveyakalanmadankurtulanCharlesAvrupa’yageridöndü.Charles’adestekverenKuzeyİskoçyaklanlarıysabaskıaltınaalındıve18.yüzyılesnasında,küçükbaşhayvancılığayeraçmakiçintopraklarındansürüldüler.

VELİAHTPRENSSADO

1749’daKorekralıYeongjo,dengesizvesaldırganbirkarakteresahipolanoğluSado’yuveliahtprensvemirasçısıilanetti.Sado,1757’debirhadımınkafasınıkesipsaraykalabalığınınüzerineattı.Ayrıcagiysilerekarşıbirfobigeliştirmişti.HersabahkendisiiçinyirmiotuzkıyafethazırlanıyorduveSadobunlardanbirkaçınıruhlaraadakolarakyaktıktansonrabirtanesiniseçipgiyiyordu.Eğerkıyafetlerinsunumşekillerindeenufakbirhatagörürsesorumluolanhizmetçiyiyaralıyoryadaöldürüyordu.BununyanısıraSadoseyahatettiğindeyollarıntamamenboşaltılmasınıtalepediyorvebirinigördüğütakdirdegiysileriniçıkarıpyakıyordu.

1761deSado,ikincikarısınıöldüresiyedövdüktensonrakırsalbölgelerdetebdilikıyafetgezinmeyevegezginlerleçılgınpartilervermeyebaşlamıştı.Yanmaçağırdığıfalcılarınkehanetlerinibeğenmezseonlarıdaöldürüyordu.Kasvetlibirhavanınhâkimolduğukonutunda,saatlerceiçinde

yattığı,yeraltındabulunan,mezarbüyüklüğündebirodayaptırmıştı.SonundaYeongjo,Sado’nunşiddetyanlısıdavranışlarınınkraliyetailesinitehlikeyesokacağınakararverip1762’deoğlununölümemriniverdi.İdamşekli,kraliyetailesininitibarınızedelememesigerektiğindensıradanbirsuçlununkindenfarklıolmalıydı.PirinçbirsandığakapatılmasınakararverilenSado,sekizgüngeçtiktensonraöldü.Yeongjo’nunoğlu1776daöldüktensonraSado’nunoğluJeongjotahtageçti.

LİZBONDEPREMİ

1755yılının1Kasımsabahısaat09.40’taAvrupatarihininkaydageçenenşiddetlidepremiLizbon’uyerlebiretti.Lizbon,Avrupa’nınenzenginşehirlerindendi;fakatevlertaştandıvelabirentiandırandarsokaklardadipdibeyapılmıştı.Uçilealtıdakikakadarsürensarsıntılaryerde5metregenişliğindeçatlaklarınaçılmasınasebepolduvekırkdakikasonragelenbüyükbirtusunamişehrinkıyıkısımlarınıtahripetti.Sarsıntınındevirdiğiocaklarınnedenolduğuküçükçaplıyangınlarladurumdahadakötüleşti.Üstüneçapulcularınbaşlattığıyangınlardaeklenincebeşgünsürenbüyükbiryangınfelaketimeydanageldi.Lizbon’unenbüyükkamuhastanesialevleregömüldüveyüzlercehastahayatınıkaybetti.YangınsöndüğündeLizbon’unyüzde85iharabeyedönmüşve275.000’liknüfusununbeştebiriyokolmuştu.

YıkımsadeceLizbon’lasınırlıkalmadı.Hasar,AzorlarvePortekiz’inbaşkabölgelerine,ayrıcaFransa’ya,Ispanya’yaveFas’akadaruzanıyordu.Lizbon’dakikraliyetsarayıylabirlikteiçinde70.000kitapbulunankütüphane,arşivlerveRubensileTitian’ıneserlerinindedâhilolduğubirçoksanateseriyokoldu.KralI.JosevekraliyetailesiiseşanseseridepremdenönceLizbon’danayrılmıştılar.Josesonrasındatuğladanyapılmışyerlerdeyaşamayakarşıbirkorkuyakapılıpsarayını,şehrineteklerindeçadırlardanveçardaklardanoluşanbiryerleşkeyetaşıdı.DepremekarşıdayanıklıevlerlegenişsokaklaravebüyükmeydanlarasahipdahaakıllıcayeniyerleşiminyapılanmasınıdenetleyenJoseninbaşbakanıPombalMarkisi,Lizbon’unyenideninşaedilmesiişininerdeysetekbaşınaüstlendi.

KalkütanınKaraDeliği

l6oo’dekurulanDoğuHindistanŞirketi,anonimşirketolmasınınyanısıraonsekizinciyüzyılınortalarınadoğrusağlambiraskerîgüçhalinedegelmişti.Enönemlikarakollarındanbiri,Kalküta’nınBengalşehrindebulunanWilliamKalesi’ydi.ŞirketinbüyüyenetkisivegücündenrahatsızolmayabaşlayanBengalhükümdarıNawabSirajud-

Daulah1756’dakaleyikuşatmaaltınaaldı.KaleninkomutanıaynızamandaşirketbürokratlarındanbiriolanJohnHohvell’dı.Kale,Nawabordularındankaçanlarladoluydu,fakatfirarlarnedeniylegarnizondasadece140askervardı.20Haziran’dakaledüştüveHohvell’indediğinegöreSiraj,kendisinidiğer145kişiyikaledebulunanve“KaraDelik”olarakdabilinenbirhücreyekapattı.4’e5.5metreolanhücredehavalandırmaduvardakiikiküçükızgaradansağlanıyordu.Yeredüşenlerkaranlıktadiğerleritarafındaneziliyorduveodaterkokusuylainsanpisliğiilekaplıydı.Hohvell’ınbildirdiğinegöreonbirsaathapsedilenmahkumlardankendisidışındasadeceyirmiikikişikurtulabilmişti.

DahasonraHohvell’ıniddialarınınnekadardoğruolduğundanşüpheduyulmayabaşlandı,ziraölüsayısınınmuh-temelenabartıldığıdüşünülüyor.DoğuHindistanŞirketi’ninolayatepkisigecikmedi.RobertClive’ınyönetimindekişirketordusuSiraj’akarşısavaştıve1757’dekiPlasseySavaşı’ndansonraonudeviripBengal’iilhaketti.AkabindeHindistanüzerindeBritanyaegemenliğibaşladı.

KRALKATİLİNİNÖLÜMÜ

1757yılınınOcakayındaRobert-FrançoisDamiensadındakiaklidengesibozukhizmetli,KralXV.Louis’esaldırıponubıçakladı.IV.Henri’yedüzenlenensuikasttensonrailkdefabirFransızkralınıncanınakastetmegirişimindebulunuyordu.LouishafifyaralanmışolsadaDamiensyakalandıktansonragerdirilerekdördebölünmeküzereölümemahkumedildi.AynıyılınMartayındamahkum,Paris’inhalkaaçıkidamlarıiçinkullanılanGreveMeydam’nagötürüldü.Damiensidamsehpasınaçıkarıldıktansonravücudukızgınkıskaçlarlagövdesinden,kolundan,uyluklarındanvepaçalarındanparçalandı.Kralıbıçakkullanarak,yanisağeliyleöldürdüğüiçinsağelidekükürtleyakıldı.Yaralarınaeritilmişkurşun,kızgınyağ,kaynayanreçine,balmumuvekükürttenbirkarışımdöküldü.Sonrasındakollarıvebacaklarıdörtayrıatabağlandı,fakatyükealışıkolmayanhayvanlaronuparçalamayıncauyluklarınafazladanikiatdahabağlandıvecellatdakolvebacaklarınıkeserekolayıhızlandırmayaçalıştı.ParçalanırkenbileDamiens’ınhayatbelirtilerigösterdiğisöylenir.Kalanparçalarıtezahüratyapankalabalığıneşliğindeyakıldıktansonraküllerirüzgarasavruldu.

DARYASALTYKOVA

OnsekizinciyüzyıldaRusyadakölelik,köylülerinkendilerinegenelliklekötümuameleedentopraksahipleriiçinömürboyuhizmetetmesişeklindeydi.

ZalimliğiyleençoktanınanlardanbirideasilzadeDaryaSaltykova’ydı.1756’dakocasıölünce600kölesiolmuştu.Saltykova,kölelerinicezalandırıpdayakatıyorveaslındaişlemediklerisuçlariçinişkenceediyordu.7yılınsonunda138kızçocuğuylakadınınanlamsızcaortadankaybolmasınınardındanSaltykova’nınkomşularıondanşikayetçiolmayabaşladı.Saltykovatutuklanıphapseatıldıktansonrauzunsürenmahkemeninardından1768’deotuzsekizhizmetliyiöldürmektensuçlubulundu.Kanıtlardiğerölümlerdendesuçlubulunmasıiçinyetersizolmuştu.Ölümcezası,ÇariçeBüyükKatrin’inzamanındayapılanreformlarsonucundakaldırıldığındanSaltykova’mnkaderibelirsizdi.SonundaMoskova’dakamuyaaçıkbiralandabirsaatboyunduruğabağlıkalmacezasınaçarptırıldı,sonradaMoskova’dakiİvanovskyManastırı’ndaözelolarakinşaedilenyeraltıhücresindeölenekadarkaranlığamahkumedildi.VerdiğivahşiemirleriuygulayanlardakırbaçlanıpSibirya’yasürüldü.Saltykova1801’deöldüğündegardiyanlarınbilesuçunuhatırlayamadığıkadaruzunbirsürehapistekalmıştı.Sonolarak1861’deRusya’dakölelikdeortadankaldırıldı.

AYUTTHAYA’NINDÜŞÜŞÜ

Bangkok’unkuzeyindebulunanAyutthaya,bugünküTayland’ınçoğunukapsayanbirbölgeyehükmedenSiyamKrallığı’nınbaşkentiydi.Siyam’mbölgedekibaşdüşmanı,onaltıncıyüzyıldanberisavaşhalindeolduğuBirmanyaKrallığıydı.1766’daikiBirmanordusu,Siyam’dailerlemişveAyutthaya’mnduvarlarıdışındaşehrikuşatmakiçinbirleşmişti.Kuşatmadevamettikçeaçlıkvehastalıkdayayılıyordu.1767başlarındabiryangın10.000evinyıkılmasınanedenolupdurumunvahametiniiyiceartırdı.SiyamkralıEkkathat,Birmanyalılarateslimoluponlarınmandasıhalinegelmeyiteklifetmiş,fakatbuteklifreddedilmişti.Birmanyalılarınamacıkoşulsuzşartsızteslimiyetti.

7NisandaBirmanyalılar,duvarlarıgeçipşehrialdılar.Muzafferorduşehirdeyanabilenherşeyiyakıpdeğerliher

nevarsaçalıyordu.Budaheykellerininaltınkaplamalarıdahialındı.BinlercetutsakköleleştirilipBirmanya’yagötürüldü.Okadarçokkölevardıkiordudakierlerbileevedörtköleyledöndü.Birzamanlarmuhteşemşehir,artıktaşyığınındanibaretti.AynıyılınKasımayındaBirmanyaordusuyurtlarınıÇinistilasındankorumakiçinevinedöndüğündeEkkathatşehirdenkaçmayıbaşardıveBirmanyalılardansaklanırkenongünsonraaçlıktanöldü.Siyam,1768deyerliyöneticiTaksinkralolanakadarkargaşaiçerisindekaldı.Taksin1782’yekadarhükümsürdüvekrallığabarış,düzenveemniyetgetirdi.

AdolfFrederick’inÖlümüneYemesi

AdolfFrederick1751’deİsveçkralıoldu.Hükümdarlığısırasındahalkıngücüvemonarşietkisiazalırkenparlamento-nunkiartıyordu.AdolfFrederickkendisinihavyar,ıstakoz,tütsülenmişbalıkveşampanyanındadâhilolduğuzenginbiryemekletıkabasadoyurduktansonra12Şubat1771’deanidenöldü.Tatlıolarakdaensevdiğişekerlemeolansemlaadındakibolbaharatlı,bademezmesidolguluveüstükremşantiliçöreklerdenbirkaçtabakyemişti.ArdındantahtaIII.Gustavgeçti.Gustav1792’deoperadavurulmadanöncekrallığıner-deyseeskigücüneeriştirmeyibaşarmıştı.Vurularakhayatınıkaybetti.

KAPTANCOOKTJNSONU

JamesCook1768denitibarenBüyükOkyanusüzerindeçığıraçanüçkeşifseferineönderliketti.SeferlerisırasındaAvru-palılarAvustralya’nındoğukıyısınailkkezçıkmışveYeniZelanda’nınetrafınıgemiyleilkkezdolaşmışlardı.1776daCook,İngiltere’densefereçıkmaküzeresonkezayrıldı.Keşifgezisi,Cook’ungemisiHMSResolution(“Azim”)vekaptanıCharlesClerkeolanHMSDiscovery(“Keşif”)gemisiyleyapılacaktı.OnsekizaysonraHawaiiAdalarıufuktagöründüveCook17Ocak1779’datakımadalarbölgesindekienbüyükveendoğudakalanHawaiiBüyükAdasındakiKealakekuaKoyunademirattı.KendisiveadamlarıburayaayakbasanilkAvrupalIlardı.

Biraysonraikigemi,keşiflerinitamamlamakiçinadadanayrıldı.FakatKealakekuaKoyundandörtgünkadaruzaklaştıklarındaResolution’unpruvadireğiyarılıncaCooktamiratiçinadayageridönmekzorundakaldı.Yerlilerleolandostaneilişkilerçokgeçmedenbozulmayabaşladı.Gemiden,evdenbukadaruzaktaykenyedeğininbulunmasıimkansıztornavidalarvepenslerçalınıyordu.14Şubat’taCook,aletleriniadesinisağlamakiçindenizcilerlebirlikteyerlihükümdarırehinalmaküzeresefereçıktı.HawaiililerbugirişimekarşıkoyuncaCookgeriçekilmekzorundakaldı.KovalananCookbirgemiyebinmeyeçalışırkenöncetokmaklabaşındanyaralandı,sonradaboynundanhançerlendi.Dalgalarsebebiyledüşerkenkafasıikincibirtokmakdarbesiyleparçalandı.KeşifseferininyönetimiClerke’egeçti.Clerke,Ağustos’taveremdenölmüşolsadagemiler1780yılınınEkimayındaİngiltere’yedönmeyibaşardı.

KaptanCook’unölümü

AMERİKAN

BAĞIMSIZLIKSAVAŞININENKANLIOLAYI

1775teonüçAmerikankolonisiyleBritanyaKrallığı’nınordularıarasındaşiddetliolaylarpatlakverdi.Kolonimensupları,GeorgeWashingtonönderliğindekendikendileriniyönetebilmekadınabirmilletmeclisitoplamışvekendiordularınıkurmuşlardı.Bilindiğiüzere4Temmuz1776’daAmerikalılarbağımsızlıklarınıilanettiler.FakatikiaysonraBritanyalılarNewYorkCity’ielegeçirecekveşehirsavaşınenbüyükvahşetinesahneolacaktı.

BritanyalıkomutanWilliamHowe’ninbarındırmasıgereken5.000Amerikantutsağıvardı,fakatNewYork’undörttebiriyangındaharapolmuştubile.Tutsaklaröncelerikiliselerde,okullardaveeskibelediyebinasındatutuluyordu.Ancakkapatıldıklarıyerlerokadarsıkışıktıkitutsaklarboğulmamakadınacamkenarınageçmekiçinsıraoluşturuyorlardı.Hiçkimseöldürülmesebilebirçoğuboyunlarındailmikleidamsehpasınasürüklenerekişkencegörüyordu.SavaşdevamederkenNewYork’adahadafazlaAmerikantutsağıgeliyordu.KaradayerkalmadığındanHoweonlariçinEastRiver’ademiratmışgemilerikullanmayakararverdi.Tutsaklaremniyetlerivetemizliklerigözardıedilerekgemiambarlarınatıkıldılar.GemilersualıyorveBritanyalılartutsaklarınanadireniçmesuyuveyemekveriyorlardı.Açlıklahastalıkiyiceyayılmıştıvegemiler,sıçanlarıngüçsüztutsaklarasaldırabileceğikadarhaşeratistilasınauğramıştı.1783’teAmerikanlarNewYork’ugerialdığındatutsakgemilerinde11.500kişihayatınıkaybetmişti.Busayısıdiğersavaşmuhaberelerindeverilenkayıptanbilefazlaydı.

WaxhawKatliamı

1780’deİngilizkomutanıLordCornwallis,AbrahamBuford’unemrinde400kişilikAmerikanpiyadealayınınKuzeyKarolina’yaçekildiğiniöğreniponlaraengelolmalarıiçin270kişilikbirsüvarigrubuyolladı.KomutasahibiBanastreTarleton,adamlarınıbazıatlarınyorgunluktandüşmesinesebepolacakkadarhızlıhareketettiriyordu;yinede29Mayıs’taKuzeyKarolina’dabulunanWaxhaw’daAmerikalılarayetiştiler.Tarleton,adamlarıbitapdüşmüşdurumdaolmalarınarağmenderhalsaldırıemriverdi.Buforddakendiadamlarınısaldırıyatüfekateşiylekarşılıkvermeleriiçinhazırlamıştı,fakatgeçkaldığındanİngiliztaarruzudahabaskınçıktı.Bufordteslimolmayayeltendiğindeysebeyazbayrağıyükseltecekbayraktarvuruldu.Tarleton’unadamlarıhiçkimseyeacımıyordu.Savaşaşahitolanbircerrahınkayıtlarınagöre“savaşıkaybetmişdüşmanınkarargahtalebindebulunmasınafileydi”.İngilizlersavaşalanımtararkenhayattakalanAmerikalılarasüngüleriyledalıyorlardı.Bufordiseyanındayüzadamlakaçmayıbaşarmıştı.“Tarleton’unKarargahı”ifadesiysebuolaydansonra“kimseyihayattabırakmamak”

anlamındadeyimleşmişti.

CRAWFORDSEFERİ

1781’deAmerikalılar,FransızmüttefikleriylebirlikteYorktown’ıIngilizlerinelindenaldı.Bu,büyükaskerîoperasyonlarınınbitişininhabercisiolsadaOhiobölgesindeşiddetdurmadı.7Mart1782’debirgrupPensilvanyalıyedeker,Ohio’dakiHıristiyanKızılderililerinyaşadığıGnadenhuttenköyünebaskınyapıpKızılderililerikendibölgelerinegirmeklesuçladılar.Kızılderilikadınlar,erkeklerveçocuklarbağlanıpsersemeçevrildiktensonrakafaderileriyüzülereköldü-

rüldüler.Erler,köyüsoyduktansonracesetlerlebirlikteateşeverdiler.

AynıyılınMayısayındaWilliamCrawford,SanduskyNehriboyuncayeralantümKızılderilikasabalarınıyoketmekiçinOhio’ya480askerlebirlikteseferbaşlattı.4Haziran’da300Kızılderilivekralyanlısıylakarşıkarşıyageldilerveçarpışmaikigünkadarsürdü.YakalananCrawford,Gnaden-huttenolayındansonraintikamateşiyleyananKızılderililertarafındançırılçıplaksoyuldu.Dövüldüktensonrauzunbiripleetrafınakızgınkömürlerinkoyulduğubirdireğebağlandı.Crawford,üstünekızgınkömürlemaytaplarfırlatılarakvekızgınsopalarladürtülerekkömürlerinüzerindeyürümeyezorlandı.Sonundakafaderisiyüzüldüvebaşınınüzerindenkömürdöküldü.Öldüktensonrafazlabekletilmedenbedeniyakıldı.

Crawford’unölümhaberiKızılderililerveyerleşimcilerarasındakinefretinartmasınasebepoldu.Savaş1783teimzalananParisAntlaşmasıylasonaerdiveIngilizlerOhio’danvazgeçipbirzamanlarmüttefikleriolanKızılderilileriyüzüstübırakarakAmerika’nınbağımsızlığınıresmîolaraktanıdılar.1795’teçekişmelerlegeçenonyılınsonundaAmerikalılar,Kızılderilileretopraklarınınçoğunuzorlateslimettirmeyibaşardılar.

İLKFİLO

13Mayıs1787’deAvustralya’dakolonikurmaküzereKaptanArthurPhillip’inemrindeonbirgemidenoluşanbirfiloİngiltere’denyolaçıktı.Filoda696mahkumlabirliktel.ooo’inbirazüzerindeinsanvardı.İngilizhükümetiAvustralya’yıkendiiçindekisabıkalıkesimdenkurtulmakiçinkullanmakistiyordu.OzamanakadarmahkumlarThames’tekiçalışma-

■

yangemilerdehapsediliyordu.Çoğufakirveçaresizolmaklabirlikteişledikleriküçüksuçlarvardı.İçlerindenbiriikitavuk,birdiğerideoniki

salatalık,onbiryaşındabirçocukise9metrelikkurdelavebirçiftipekçorapçaldığıiçinsürgünediliyordu.

Mahkumlarsıkışıkvesağlıksızkoşullardagünışığıgörmedenyolculukediyordu.Sahtekarbirtedarikçiyüzündengünlükekmekpaylarıdaikidilimlesınırlıydı.Onsekizaysürenbirseyahatve25.OOOkilometremesafeyigeridebırakıp,dahasonraSidneyolacakyereayakbastılar.Tarımlailgilisınırlıbilgiyesahipolanyerleşimcilerinyabancıolduklarıtopraklardahayattakalmalarıbekleniyordu.Erzaklarazaldıkçaaçlıkyayılıyorvekurallarauymayanmahkumlarkırbaçlanıyordu.Fakatoncazorluğarağmenhemmahkumhemözgüryerleşimcilerhayattakalıpsonundabirmilletoluşturmayıbaşaracaklardı.

FRANSIZDEVRİMİVEMONARŞİNİNÇÖKÜŞÜ

1780’lerinsonlarındaFransagerçekanlamdaiflasetmişdurumdaydı.1789yılınınMayısayındaXVI.Louismaddiproblemleriçözmekiçinsoylulardan,kilisedenvehalktanoluşanSınıflarMeclisi’nitoplamakzorundakalmıştı.Kralıngücügittikçeazalıyordu.AynıyılınTemmuzayındaBastillebasıldıveEkimayındabirkalabalıkVersaySarayı’nagiripkraliyetailesini,Paris’tekiTuileriesSarayı’nayerleşmeyezorladı.1791’deLouis,Fransa’yımeşrutimonarşiyapanfakatçoksürmeyecekolanbiranlaşmaimzaladı.

1792yılınınAğustosayındaJakobenpartisinindedesteğiyleParisKomünü,başkentikontrolaltınaalarakşiddet

dalgasınınfitiliniateşledi.Öldürülen14.OOOkurbanınçoğurahipti.Olaylarınbirindetoplanankalabalık,birkaçrahibin

içindetutulduğubirmanastırıbasıp119’unuikisaatiçerisindemızraklar,kılıçlar,baltalarveküreklerkullanarakidametti.1792yılınınEylülayındaUlusalKonvansiyonmonarşiyiortadankaldırıpLouis’yitutukladıktansonraFransa’nınartıkbircumhuriyetolduğunuilanetti.MahkemeesnasındaLo-uis,“halkınözgürlüğünekarşı”komplokurmaktansuçlubulunduveidamamahkumedildi.İdamıgiyotinlegerçekleşecekti.

Biröncekiseneuygulamayakonanbaşkesmealeti,Devrimadaletininenakıldakalıcısimgesiolacaktı.İdam21Ocak1793’tegerçekleşti.BıçakkendisinisusturmadanönceLouiskalabalığaşuşekildekonuşmuştu:“UmarımkanımınakıtılmasıFransa’nınvesiztalihsizinsanlarınmutluluğunakatkıdabulunur…”FazlatutulmayanAvusturyalIeşiMarie-AntoinettedeaynıyılınEkimayındaidamedildi.KralasadıkkalanlarınXVII.Louisolarakkabulettiklerioğullarıysatutsakedildive1795yılınınHaziranayındavereminbirçeşidiolansıracahastalığınedeniylehayatınıkaybetti.

BanyodaÖlüm:

Marat’mnSuikastı

XVI.Louis’ninidamındansonraçıkankargaşadaJakoben-1er,UlusalKonvansiyonvedahasonraFransa’nınyürütmegücüolacakolanKamuGüvenliğiKomitesi’ninkontrolünüelegeçirdi.Devrimiyönetengüç

olarakkalmaktavedahaılımlıJirondengrububaştaolmaküzereyurtiçindekitümkarşıtlarınıortadankaldırmayakararlıydılar.Jakobenler’invesans-culottes1olarakbilinenemekçikesiminradikalparti-zanlarınınensözünüsakınmayandestekçilerindenbiridegazeteciJean-PaulMarat’ydı.UlusalKonvansiyon’unüyesiolanMarat,kronikcilthastalığıveakciğerrahatsızlığındandolayı1793’ünHaziranayındaemekliolmakzorundakalmıştı.Hastalığınınsebepolduğuacıyıyatıştırmakiçinzamanınçoğunuayakkabışeklindeyapılmışveiçindebiryazıtahtasıbulunanözelbirküvettegeçiriyordu.13Temmuz’daCaen’dengelenveJirondensempatizanıolanCharlotteCordayadındagençbirkadınMarat’ylagörüşmekistedi.ElindememleketindekiJirondenler’inbirlistesiolduğunusöyledi.Marat,“Mükemmel!Birkaçgüniçerisindehepsinigiyotinegötürtürüm,”diyesevinirkenCordaybluzundasakladığıbıçağıkılıfındançıkardı.BıçağıMarat’mngöğsünesaplayıpakciğeriniveşahdamarınıkesti.Marat’mnsesleriniduyanarkadaşlarıyardımayetişti.BiriCorday’insırtındasandalyekırıponuetkisizhalegetirdi.Cordaytutuklanıp17Temmuz’dagiyotindeidamedildiktensonrabedenialeladebirçukuraatıldı.

MaximilienRobespierreveTerör

Marat’yayapılansuikastsonrasındaKamuGüvenliğiKomitesininüyesiJakobenMaximilienRobespierre,Fransa’nınöndegelenkimselerindenbirihalinegeldi.1793yılınınEylülayındaJirondenleriveyurtiçindekidiğerdüşmanlarıyoketmekiçinresmîolarakTerörDöneminibaşlattı.Devrimdüşmanlarınıbulmakveidametmeküzeremahkemeleroluşturan“ŞüphelilerYasası”yürürlülüğegirdi.Devrimkarşıtısuçlarınlistesiokadaruzundukikısasüreiçerisinde250.OOOkişimahkemeyeçıkmaküzeretutuklandı.Robespierre,“çabuk,sertveesnekolmayanadalettenbaşkabirşeyolmadığını”iddiaederekTerör’üsavunuyordu.

Robespierre’inensıkıdestekçilerindenbiride,Breton’daJirondenlervebaşkadevrimkarşıtlarınıortadankaldırmaklasuçlananJean-BaptisteCarrier’ydi.Carriersadecegiyotinebaşvurmaklakalmıyor,ayrıcatopluidamlarıtercihettiğindenşüphelilerimavnalaradolduruyorvesonrasualtındabırakıpboğuyordu.Carrierbunu“dikeysürgün”olarakadlandırmıştı.

1794yılınınHaziranayındaRobespierreyenibiryasayürürlüğekoyarakyargılananınkendisiniherhangibirşekildesavunmahakkınıvenormalkanıtkurallarınıortadankaldırdıvesuçukanıtlamakiçin“ahlakidelillere”bakılmasınınyolunuaçtı.BununüzerineşiddetarttıvesonundaTerör’üngiderekkeyfileşensaldırılarınatepkidoğdu.1794yılınınTemmuzayındaRobespierredevriliptutuklandıktansonraidamedildi.BaşlattığıTerör

Döneminde40.000kişihayatınıkaybetti.

1795’teyenianayasakabuledildi.BuanayasayagöreFransa’nınikiyasamakoluolacaktıveyürütmegücübeş“direktör”arasındapaylaşılacaktı.“Direktuvar”adındakibuyönetimşekli,NapolyonBonapartadlıgeneralkendisini1799’dadevletbaşkanıilanedenekadaryürürlüktekaldı.

Robespierre’irıTerörDönemi

RUSYA’NINENCÜRETKARGENERALİ:ALEKSANDRSUVOROV

OnsekizinciyüzyılınsonlarınadoğruAleksandrSuvorov,Rusya’nınnerdeysearalıksızsürensavaşlarındagenerallikrütbesinekadaryükselmişti.Enbüyükzaferlerindenbiri,bugünUkrayna’dabulunanveozamanlarstratejikolarakbirhayliönemliolanOsmanlıyerleşimyeriİzmail’degerçekleşti.Suvorovtarafındanelegeçirilmesiiçinemirverilenİzmail1790yılınınMartayındanberiRuskuşatmasıaltındaydı.22Aralık’taaskerlerişehresaldırıpağırtopateşiylesavunmayıçökerttiler.ÇarpışmaşiddetligeçsedeRuslarzafereyaklaşıyorlardı.Korkunçkargaşada26.000Osmanlıhayatınıkaybetti.1.000kişi,içlerindenbiribirRus’uvurduğuiçin,teslimolduklarıhaldesüngülenereköldürüldü.Muzafferordu,İzmail’iüçgünboyuncayağmaladıktansonraüstlerindeokadarçokTürkkıyafetitaşıyordukiRusolduklarınısöylemeyebinşahitisterdi.

PragaKatliamı

1790’lardaRusya,Lehistan-LitvanyaBirliği’ninyarısınıtopraklarınakatmıştı.1794’tePolonyalıGeneralTadeuszKosciuszkobirayaklanmabaşlattı.Kosciuszko,EkimayındayakalanıncaSuvorov,Varşova’yasorunsuzilerleyebilmeşansınaerişti.Tekengel,Varşova’danVistülNehriyleayrılanPragabanliyösüydü.4Kasım’daSuvorovPragaüzerinetamamensürprizbirsaldırıdüzenledi.BirçokPolonyalıVistülNehriüzerindenkaçmayıdenedi,fakatRuslarköprüleriateşevererekbinlercekişiyihapsetmişti.Çoğuyüzerekkurtulmayaçalışırkenboğuldu.SivillerRuslaramermiatmayabaşlayıncaSuvorov,adamlarınakarşıkoyanherkesiöldürmeleriiçinemirverdi.Polonyalıaskerlervehalk,Rustopçusınıfıtarafındanyereserildi.Toplamda13.000Polonyalıaskerve7.000sivilhayatınıkaybetti.BöyleceRuslar,yüzyılıaşkınbirsürebağımsızlıktanmahrumkalacakolanPolonya’yahükmetmeyebaşladılar.1800yılındaölenSuvorov,yirmibeşyılgenerallikyaptığıhayatındahiçsavaşkaybetmemişti.

imparatorluklar

M.S.1800-1880

BRİTANYA’NINDELİKRALI

760taİngilteretahtınaçıkanIII.George,hükümdarlığınınsonlarınadoğrudahasonraakılhastalığınadönüşecekJLolanbunalımnöbetlerinegirmeyebaşlamıştı.İlknöbetini1788’de“oldukçahuysuzbirkriz”şeklindegeçirenkral,Kew’dekikonutundahekimleritarafındangüçlüyumuşatıcıilaçlarveafyontentürüiletedaviediliyordu.George’unvücuduna,deliliğinesebepolan“kötüruhları”dışarıçakardığınainanılankabarcıklarınoluşmasıiçinlapasürüldü.Amatedaviler,kralıngittikçetuhaflaşanhareketleriniiyileştiremedi.Geveleyerekkonuşmayaveciddihezeyanlarakapılmayabaşlamıştı.Londra’yasubastığını,teleskoptanbakıncaHannover’igördüğünüveWindsorParkı’ndagördüğübirmeşeağacınınPrusyakralıolduğunusavunuyordu.George’unağacındallarıylaelsıkışıpbirsüreonunlasohbetettiğikayıtlarageçmiştir.Kraldeligömleğigiymeyezorlandıvehattademirbirsandalyeyebilebağlandı.Parlamento,George’unoğluGallerPrensi’ninbaşageçipgeçmemesigerektiğinitartışmayabaş-

lamışkenkraltoparlanıpsağlığınakavuştu.Hastalığı1801’denüksettiktenonyılsonrakralkalangünlerinigeçirmesiiçinWindsorSarayınayollandı.Son

yıllarındakarısınıbileta-nıyamayacakkadarsağırlaşıpkörleşmişti.George29Ocak1820deöldüğünde,GallerPrensiIV.Georgebabasınınyerinialdı.

“GallerPrensi”KralOluyor

GençGeorge,TheTimestarafındansadece“oburluk,sarhoşlukvekumarla”mutluolanbirinsanolaraktanımlanıyordu.Adıçıkmışbirzamparaydıvedahaonaltıyaşındaykenkraliçeninbaşnedimlerindenbirinibaştançıkarmıştı.1785yı-lındıysaikikezdulkalmışolanKatolikMariaFitzherbert’lekralınizniolmadangizliceevlendi.

1795’teyasalolarakAlmanprensesiBraunschweiglıCaroline’leevlendi.AslındabirbirilerindenokadarnefretediyorlardıkiGeorgekarısınıtaçgiymetöreninekatılmaktanmenetti.KralolduktansonraIV.Georgeobeziteyeyakalandı.WellingtonDükü’negörenormalbirkahvaltı,ikigüvercinveiçbiftektenyapılantartla,içecekolarakşarap,şampanya,portoşarabıvekonyaktanoluşuyordu.Ardındandabirdozafyontentürüalırdı.George’unayrıcaguthastalığıveidraryoluiltihaplanmasıvardı.Brighton’dakigösterişlisarayınayerleşenkral,hastalıklarınıtedavietmekiçindamarlarınıkesipkanınıakıtıyordu.Oldukçabüyükolanbelçevresinikapatmakiçinkorselergiyiyorvedahagençgörünmekiçinbirsürükremvemerhemkullanıyordu.1830daölenGeorge’untekyasalçocuğuPrensesCharlotteAugusta1817’deöldüğündenyerineerkekkardeşiIV.Williamgeçti.

HuduttaSuikast:

HarpeKardeşler

HarpekardeşlerinmemleketleriKuzeyKarolina’dasahipolduklarıkötüşöhretçokgeçmedenTennessee’yekadaryayıldı.AydınlatılamayancinayetlervedomuzlakoyunçalmaklasuçlananBüyükHarpeMicajahveKüçükHarpeWilleybirlikteyaşadıkları,ikisihamileüçkadınlahapseatıldılar.1798inMartayındaHarpekardeşlerkaçmayıbaşardıvekuzeye,Kentucky’edoğruilerlerdiler.Harpekadınlarıserbestbırakılıpeşlerinekatıldı,fakatbirseferindecıyakcıyakağlayanbebeklerMicajah’insinirleriniöylebozmuştukibebeklerdenbiriniağacaçarptı.Harpelar,düzinelerceerkek,kadınveçocuğusebepsizcekatlederekkuzeyIllinois,KentuckyveTennessee’debirdizicinayetişlemeyebaşladılar.Kentuckyeyaletbaşkanısonundaonlarıyakalayanınödüllendirileceğiniaçıkladı.1799yılınınTemmuzayında,karısıvebebeğiHarpelartarafındanöldürülenMosesStegall’ınönderlikettiğibirgrup,Kentucky’deMicajah’ınizinisürüpyakaladı.Micajahyantarafındanvurulduktansonradahabilinciye-rindeykenSteghalltarafındanbaşıkesildi.Vücuduçürümeküzeregeridebırakılırkenkafasıyakınlardakidörtyoldabirağaçta

sergilendi.Willieelegeçirilemediysededahasonra1803’teMississippi’deizibulundu.Suçlarındandolayıresmîbiryargılamayatabitutulup1804’teasıldı.

RUSÇARII.PAVELİNSUİKASTI

ÇarI.Pavel,BüyükKaterina’nınoğluveBüyükPetro’nunoğlununtorunuydu.1796daKaterina’nınyerinegeçenPavel,annesininsıkıpolitikalarınınçoğunutersineçeviripRusya’yıliberalleştirmeyekararlıydı.Bubüyükreformlar,dahasonraçarıdevirmekiçinkomplolarkuracakolanbirçoksubayınhızlıcaaskerliktensoğumasınasebepoldu.ArkasındankurulankomplolardandolayıparanoyaklaşanPavelensonSanktPeterburg’tayenibirkonağayerleşti.MikhailovskyKalesiasmaköprülerleveetrafınıçevreleyensuyollarıylakorunuyordu.Bunarağmen1801yılının23MartgecesibirgrupkomplocukaleyesızıpPavel’ınyatakodasınıbasabildi.Kaçmayavaktiolmayançarperdeninarkasınasaklandı.Yatağınhâlâsıcakolduğunutespitedensaldırganlar,bulutlarınkaybolupayışığınınPavel’mcisminevurmasıylasaklandığıyeribuldular.Onumasasınasürükleyiptahttanferagatettiğinedairbirkağıtimzalamasınıemrettiler.Pavelbunureddedincekargaşabaşladıvebirkılıçdarbesiyiyençar,başınıüstümermerolanmasayaçarptı.Bununüzerinetekmelenipmuhafızkuşağıylaboğuldu.Pavel’densonraoğluI.Aleksandrçarolduve1825’ekadarhükümsürdü.

TOUSSAINTL’OVERTUREVEHAİTİ‘NİNÖZGÜRLÜKİÇİNKANLIMÜCADELESİ

GünümüzdemodernHaitiveDominikCumhuriyetiolanHispanyola’nınKarayipAdası,zamanındaFransaveİspanyatarafındansömürgehalinegetirilmişti.1791yılındaFransa’daToussaintL’Overture’ünliderlikettiğibirköleayaklanmasıçıktı.İspanyaylamüttefikolduktansonraToussaint’mdermeçatmaordusuFransızlarakarşıkoyabildive1794’teFransa’nındevrimcihükümetiköleliğiortadankaldırdı.ToussaintbununüzerinetarafdeğiştiripİspanyollardankurtulmakiçinFransızlarlaişbirliğiyaptı.

1801’deToussaintkendisiniömürboyuadanıngenelvalisiilanetti.OtarihleregelindiğindeNapolyonBonapartdaFransa’yıkontrolüaltınaalmıştı.Toussaint’mbüyüyenotoritesindenendişeduyanNapolyon,kayınbiraderiCharlesEmmanuelLeclerc’iköleliğitekraryürürlüğesokmasıvesömürgeplantasyonlarınıdahakârlıhalegetirmesiiçinadayayolladı.Toussiant1802’deyakalanıpFransa’yagönderildi.Tıbbimüdahalelerengellendive7Nisan1803’tesoğuk,rutubetlihücresindeöldü.

ArdındanFransızlarakarşımücadeleninönderliğiniToussaint’müsteğmeniJean-JacquesDessalinesüstlendi.Leclerc1802’deölmüştüveyeniFransızliderDonatienRoc-hambeau,Siyahlarıhayvanlardanaşağıgörecekkadarzalimdi.SiyahyerlilerinizinibulmakiçinKüba’dan1.500vahşiköpekgetirtmişti.Yakaladıklarıtutsaklardanbazılarınıdireğebağlayıpköpeklerbağırsaklarınıyesindiyekarınlarınıdeşiyordu.Bazılarıysaböcekkolonilerininyakınlarındaboğazlarınakadaryeregömülerekölümeterkediliyordu.1791yılında500.000olanSiyahinüfusu350.000’edüşmüştü.BunarağmenDessalinesveordususavaşmayadevamederkenbiryandandasarıhummaFransızlarınçoğunuöldürmeyebaşlamıştı.SonundaRochambeau19Kasım1803teadayıboşaltmayarazıgeldiveDessalinesözgürvebağımsızbiradanınliderioldu.

1804’teDessalinesSiyahiolmayanherkesikatletmeemriverdi.Hayatınıbağışladıklarıarasındasadecebirkaçrahipveuzmanvardı.Sonrasındadaaskerlerindışındaherkesinplantasyonlardaçalışmayazorlandığıbirsistemkurdu.Sonundasevilmemeyebaşladıve1806’dasuikastauğradı.

1812:NAPOLYONNASILÇÖKMEYEBAŞLADI?

NapolyonBonapart,FransızDevrimiesnasındayükselmişve1799dabaşageldiktensonra1804’teFransaİmparatoruolmuştu.KendisinekarşıgelenherkesimağlupedenNapolyon’unönderliğindeFransa,Avrupa’nınenönemligüçlerindenbirihalinegeldi;fakat1812’denitibarendurumlartersinedönmeyebaşladı.

BadajozKuşatması

1807deNapolyonPortekiz’ekarşıİspanya’ylaişbirliğinegirmişti,fakatsonrakiyılİspanyollarasaldırıpkardeşiJoseph’iİspanyaKralıolarakatayıncaİspanyollar,işgalciFransa’yakarşıvahşibirgerillasavaşıbaşlattılar.DahasonraWellingtonDüküunvanıylaödüllendirilecekolanSirArthurWellesley’ninemrindebirİngilizordusuPortekiz’egeldi.1812deWellesley,Fransızlarıdefetmekiçin27.OOOkişidenoluşanAnglo-PortekizbirorduyuIspanya’yasürdü.İlkbüyükhedeflerisınırşehriBadajozolduve16Mart’takuşatmabaşladı.Fransızlar,yirmibirgüniçindekırkayrı

saldırıyakarşıkoydu,fakat6Nisandanihayetsavunmalarıyıkıldı.Wellesley’nin4.800askerkaybedenmuzafferordusu,şehriharabeyeçevirerek4.000kişiyiöldürdü.Birerinanlattığınagöre“şehirdeyağmalanmayanbirtekevbilekalmamıştıvecinayet,tecavüz,hırsızlıkfütursuzcaeylemedökülüyordu”.Sokaklarsarhoşaskerlerledoluptaşıyorduvedüzen9Nisan’akadaryerinegelmedi.1814egelindiğindeyseFransız-larİspanya’dantamamendefedilmişti.

Moskova’danGeriÇekiliş

1812yılınınHaziranayındaNapolyonRusya’ya500.000kişilikbirordusürerekSmolensk’teerkenbirzafereulaştı.AkabindeRusordusugeriçekilerek,Napolyon’uiçkesimlereilerlemekdurumundabıraktı.Ruslar,istilacılarınkullanabilecekleriherşeyiyoketmekiçinyakıpyakmapolitikasıizlediler.7Eylüldeikiordu,Moskova’nınbatısındakiBorodino’dakarşıkarşıyageldiveaskerîtarihinSommeMuhaberesi’nekadarbenzerinetanıklıketmeyeceğikadarkanlıbirsavaşyaşandı.Napolyonsavaşıkazanmışolsada28.000askerkaybetmişti.Ruslarınkaybıysa45.OOOkişikadardı.NapolyonMoskova’yagirdiğindeRuslarınateşeveripharapettiğibirşehirdenfazlasınıbulamadı.İkmalyolununiyiceuzamışolmasındanveRuslarınuzlaşmayayanaşmamasısebebiyleNapolyonsonundaEkimortasıgibigeriçekilmeyekararverdi.

Yetersizsayıdaatlailerlemekkolaydeğildi,üstelikRusya’dakışdakasımdabaşlıyordu.Askerlerinsıcaktutacakgiysileriolmadığındankadınverahipgiysileriylegeçiciçözümbulmayaçalışıyorlardı.Yiyecekstoklarıdatükenmekte

Napolyon’unenparlakdönemindekiimparatorluğu(1812)

olduğuiçinçoğuasker,atvekedietiyadabiçilmişekinsapıylasukarşımıbisküvileryemeyebaşlamıştı.Yulaflapasınıyağlandırmakiçindeiçinedonyağımumlarıkatılıyordu.Ayazlamaveishalçoksıkgörülenhastalıklardanolmuştu.Kazaksüvarileri,geriçekilmekteolankollarıdurmadangeridentacizediyorveaskerlerikaçırıyor,dahasonradasoyupkardadonarakölmeyeterkederekeğleniyorlardı.

Napolyon’unordusuAralıkayındaRustopraklarındançekildiğindesadece120.000askerhayattakalabilmişti.Na-polyonartıkyenilmezdeğildi.Müttefiklerionubozgunauğrattıve1814’teAkdenizadasıElba’yasürüldü.Kaçıp1815’tetekrargüçlenenNapolyonsonolarakWaterloo’dayenilgiyeuğradı.BuseferdeAtlantik’tekiSaintHelenaadasınasürüldüve1821’deburadaöldü.

TamboraDağı’nınPatlaması

5Nisan1815’teTamboraDağışiddetlibirbiçimdepatladı.Patlamanınsesineredeyse1.600kilometreuzaklıktakiEndonezyaadasıSumbawa’dadahiduyulmuştu.Patlama,yüksekliği1200metreyiaşandumanlabirlikte104kilometreküpmolozunpüskürtülmesinenedenoldu.İnekveatlarıhavalandırıpağaçlarıyerindensökenvahşihortumlaradayıvurdu.Tarihinenşiddetlivolkanikpatlamasında12.000’likSumbawanüfusundan

geriyesadeceyirmialtıkişikalmıştı.Bazıbiliminsanlarıbuküldumanının,özellikleBatıAvrupaveKuzeyAmerika’danbildirilenvemahsulünbozulmasıylaaçlığayolaçanküreselsoğumayanedenolacakkadarbüyükolduğunainanıyor.

PETERLOOKATLİAMI

NapolyonSavaşları’nınardındanBritanyadurgunlukdöneminegirmişti.Ülkeninkuzeybatısıbaştaolmaküzerebirçokinsanıhaklarındanmahrumbırakanseçimsistemiyleilgilireformyapılmasıkonusundabaskıvardı.1819’dabutalepleMachester’dakiSt.PeterMeydam’ndabüyükbirtoplantıdüzenlendive16Ağustos’ta16.000kişilikbirkalabalıktoplandı.Olaylarınçığırındançıkmasındankorkanotoritelertoplantıyaengelolmakararıalıpzabıtalarameydanagirmeemriverdiveyardımagelmeleriiçinayrıcaikisüvaribirliğinehaberyollandı.Süvarilervezabıtalaralandabirleşincekargaşaçıktı.insanlarkaçıştıkçaaskerlerkontrolükaybedipkılıçlarınıgelişigüzelsavurmayabaşlamıştı.Kavgadayaklaşık5c0kişiyaralandıve15kişidehayatınıkaybetti.Halkvahşiliğinşiddetindenokadardehşetekapılmıştıkiolaya“PeterlooKatliamı”isminiverdi.Britanya’dakitümyetişkinlerinoyvermehakkınasahipolmasıysa1918yılınakadargerçekleşmedi.

BalinaKemiğiyleGelenÖlüm

BirleşmişMilletlerinFikirBabalarındanbiriolanValiMorrisaynızamandaAnayasa’nınyazarlarındanveonuimzalayantaraflardanbiriydi.1780’debiratarabasıkazasındabacağınıkaybetmişolmasınarağmen(dahasonrayerinetahtabacaktakılacaktı)sözsahibibirsiyasifigürdü.Bunundışında,1809’deelliyediyaşındaykenevlenenedekbirçokgönülmacerasıdayaşamıştı.Morris,idraryolundaacıverenbirtıkanıklığasebepolanprostatkanseriydiveguthastalığıvardı.Acısınıhafifletmekiçinidraryolunabalinakemiğisokarakkendibaşınabirameliyatagirişmişti.Fakatbu,hastalığınınşiddetlenmesinenedenolduveMorriskısasüresonrahayatınıkaybetti.

VANDİEMENÜLKESİ

1803’teİngilizler,1856’dansonraTazmanyaolarakadlandırılacakolanVanDiemenÜlkesinisömürgehalinegetirdiler.1853’tecezaisürgünortadankaldırılanakadarbusömürge,Avustralya’yagönderilenmahkumlarınbaşlıcavarışnoktasıydı.Mahkumlarınçoğuserbestyerleşimcileriçinişçiya

dahizmetçiolarakçalışıyordu.Aralarındakienkötüsuçlular,sertkoşullardaçalışmaküzereVanDiemenÜlkesi’ninbatıyakasındabulunanSarahAdası’ndakicezaiyerleşimyeriolanMacquarieLimam’nagönderiliyordu.

AlexanderPearce

MarcquarieLimam’ndankaçmayıbaşarabilenazsayıdainsanvardı,aralarındanbirtanesiysebunuikikerebaşarmıştı.Ale-xanderPearce,altıçiftayakkabıçaldığıiçin1819dasürgünedilenbirİrlandalIydı.VanDiemenÜlkesi’ne1820’degeldivehizmetçiolarakçalıştı.Alkol,hırsızlık,borçyüzündenbaşıbelayagirince1822’deMacquarieLimam’nagönderildi.

AynıyılınEylülayındaPearceveyedimahkumbirkayıkçalıpanakarayadoğrukürekçektiler.DoğuyadoğruHobart’akadaryürüyüpİngiltere’yakaçmayıplanlamışlardı.Birhaftasonrayiyecekstoklarıtükendi.KumanyasızgeçendördüncügündensonraaralarındanRobertGreenhillbaşkabirmahkumubaltaylaparçaladıvegrupparçalananmahkumunkalıntılarınıyedi.MahkumlardanikisisıranınkendilerinegelecekkorkusuylaMacquarieLimanınageridönmeyeyeltendi,fakat12Ekim’deyarıölüvaziyettebulundularveçokgeçmedendeöldüler.

AynıayiçerisindeikimahkumdahayenmişvegeriyebirtekGreenhill’lePearcekalmıştı.Greenhill’inkendisiniöldürüpyiyeceğineiknaolanPearce,onuuykusundaykenöldürdü.FirardasekizhaftayıgeridebıraktıktansonraPearcebirçobanlakarşılaştı.Kendisideİrlandalıolançoban,Pearce’ionabarınaksağlayacakolanbirgruphaydutlatanıştırdı.Otoriteler11Ocak1823tePearceiyakaladı.PearceyamyamlıkyaptığınıitirafetsedehikayesigülünçbulunduvekendisiMacquarieLimam’nagerigönderildi.

16Kasım’daPearce,ThomasCoxadındabaşkabirmahkumlafiraretti.BeşgünsonrabulunanPearce,Cox’uikigünönceyediğiniitirafetti.KendisiniyakalayanlarCox’unbedeninigösterdi.Ortadanikiyebölünmüşvekafasıylamahremyerlerikoparılmıştı.Ayrıcabacaklarından,kalçalarından,belindenvekollarındanparçacıklarkesilmişti.Pearce’ınonlaraanlattığınagöre“bunlarenlezzetliyerleriydi”.SonundaPearceHobart’agönderilip19Temmuz1824’teasıldı.

AborijinSoykırımı

İngilizlerVanDiemenÜlkesineyerleştiğindeadada4.000Aborijinyaşıyordu.Aborijinlerin,Beyazişgalcilerekarşıner-deysehiçbiryasalgüvencesiyoktuveiddialaragöreköpekleribeslemekiçinkanguruavcılarıtarafındanvuruluyorlardı.l820’lerdepamukfiyatlarındakiartışküçükbaşhayvancılıktaartışaveböylecedahafazlaBeyazişgalcininadayagelmesinesebepoldu.1828deVanDiemenÜlkesiValiVekiliGeorgeArthursıkıyönetimilanedinceAborijinleringörülürgörülmezvurulmasıyasallaştı.

1830’daArthur,meskunolmayanarazilereAborijinlerizorlayerleştirebilmekamacıylayakalananheryetişkinAborijiniçin5pound,herçocukiçin2poundparaödülüteklifediyordu.BuyasalarveAvrupa’dangelenhastalıklarınetkisiyleTazmanyalıAborijinlerergeçharitadansilinecekti.1876’dasongerçekTazmanyalıAborijinTrugernanneröldü.Cesedimezardançıkarılıpkaynatıldıktansonraiskeleti1947’yekadarsergilendi.

SAKIZADASIKATLİAMI

OnbeşinciyüzyıldanitibarenYunanistan’ınçoğubölgesiOs-manlıİmparatorluğu’nunhakimiyetialtındaydı.OndokuzuncuyüzyılınbaşlarındaYunanlar,Türkhakimiyetinekarşıdirenmeyebaşlamıştıve1821’desilahlıayaklanmalarbaşladı.EgeDenizi’ndekiSakızAdası,Yunanistan’ınenvarlıklıyer-lerindendi.22Mart1822’deayaklanmayadestekolmakiçinyakınlardakiSisamAdası’ndanisyancılargeldi.AyaklanmabaştabaşarılıolsadaTürkleredonanmadantakviyegelinceSisamlılarınçoğukaçtı.TürklerSakızAdası’mgerikazandıktansonragüçlerinikabulettirmektekararlıydılar.İlksaldırılardanbirini,rahiplerinsığındığıbirmanastıradüzenlediler.Manastırıateşeverdilerverahipleryayanaraköldüyadakılıçtangeçirildi.6MayıstaSakızAdası’ndakineredeysetümYunanasıllısoylularasıldı.Bedenlerişehirmeydanındakiağaçlardacansızbirşekildesallanıyordu.SonrakiayYunanlılar,Türkdonanmasınınsancakgemisiniimhaedecekolanikiateşgemisiyolladı.AdalılarsageridebırakılıpTürklerinintikamıylayüzleşmekzorundakaldı.Köylerinçoğuyakıldıvehalkkatledildi,hapsedildiyadasürüldü.Katliamdanönce120.000olannüfus,1821de30.000’ekadardüşmüştü.KatliamınraporlarıAvrupa’dabüyüköfkeyesebepolduveisyancılarbağımsızlıklarınıkazanmakonusundadahakararlıdavranmayabaşladılarve1832’dehedeflerineulaştılar.

SHAKAZULU’NUNSONYILI

OndokuzuncuyüzyılınbaşlarındaZuluKrallığı,Afrika’nıngüneyindekikrallıklararasındaengüçlüsühalinegeldi.Sha-kaZuluyaptığıaskerîreformlarvebaşarılıönderliğisayesindekrallığınordusunudünyanınengüçlüordularınınarasındasokmayıbaşarmıştı.1816’dakralolanShakakomşukabilelerihızlayenipkendikrallığınakattı.

10Ekim1827’deShaka’nınçoksevdiğiannesiNandidizanterinedeniylehayatınıkaybetti.Çılgınadönenkral,yasnedeniylekırköküzöldürüp12.000askereNandi’ninmezarınıbiryılboyuncakorumalarınıemretti.Annesininölümündensorumlututtuğualtıkadınıda,üstlerinebağladığıotlarıateşe

vererekidametmişti.Kadınlarayaktaduramayacakhalegelenekadarkoşmayazorlanmış,düştükleriyerdedebaşlarıezilmişti.Annesininanısınatarımfaaliyetlerinindedurduğubiryıllıkyasilanedildi.Tarlalarişlenmeyecekveineklerinsütüyeredökülecekti.Cinselilişkiyasaklandıveannesininölümündensonrahamilekaldığıtespitedilenkadınlar,kocalarıylabirlikteidamedilmeyebaşlandı.

Shakabunalımagirmiştivekrallığıyönetmeklepekilgilenmiyordu.7Eylül1828deyasdöneminibitirdi,fakatpo-püleritesiçoktanzarargörmüştübile.22EylüldeShaka’nınüveykardeşleriDinganeveMhlanganaonamızraklarıylasaldırdılar.Başladıklarıişi,Shaka’yısırtındanbıçaklayankahyasıtamamladı.Afrika’nınenbüyükkrallarındanbiri,yeribelliolmayanbirmezaragömüldü.

MADAGASKARKRALİÇESİRANAVALONA

Afrika’nındoğuyakasındabiradaolanMadagaskarKrallığı,Avrupa’nınsömürgeciyayılmapolitikasınarağmenbütüngücüylebağımsızkalmayısürdürüyordu.1828deKralRa-damaölünceonikikumasındanbiriolanRanavalonatahtageçmekiçinkollarısıvamışvebaşrakipleriniortadankaldırdıktansonra1Ağustos’takraliçeilanedilmişti.Ranavalona,yerinisağlamaaldıktansonraMadagaskar’ıistediğigibiyönetmekiçinzalim

yöntemlerebaşvurdu.HıristiyanmisyonerlersürülüyorveHıristiyanlığıicraedenlerölümlecezalandırılıyordu.İşkencegörmek,çarmıhagerilmekveinsanlarınbaşlarınınkesilmesiartıksıra-danlaşmıştı.Haydutlar,kaçakkölelerveisyancılarikiyebölünüyor,derileriyüzülüyoryadatestisleriyavaşçaeziliyordu.

Bazılarıysasadecebaşlarıdışarıdakalacakşekildesığırderilerinesarılıpölenekadargüneşinaltındabırakılıyorlardı.Enkötüsuçlularbelyüksekliğindekivedahasonraiçinekaynarsudökülecekçukurlardatahtakazıklarabağlanıyordu.

İhanetiDenetlemeYöntemi

Ranavalona,bazıkimselerinvatanhainliğiyapabileceğindenkuşkulanmayabaşlamışvesuçluolupolmadıklarınıöğrenmekiçinbiryöntembulmuştu.Kurbanpilav,üçparçatavukderisivetanguenaadındazehirlibirbitkinintohumlarındanoluşanbiryemekyemekzorundaydı.Sonrasındakusanakadarsuiçiliyordu.Eğertavukparçalarınınhepsinikustuysasuçsuzduveserbestbırakılıyordu,fakatikiyadadahaazparçayıçıkardıysaişkencegörüpidamaçarptırılıyordu.Birbaşkayöntemsekurbanınuzuvlarınıaşamaaşamakesmekti.Herkesimdensonrakurbanasuçlarınıitirafetmesiteklifediliyordu.Ennihayetinde,suçlarınıitirafetmeyenhiçkimsehayattakalamıyor;yaşoktanyadakankaybındanölüyordu.

Ranavalona,otuzyıllıkhükümdarlığınınardındanl86l’deuykusundaöldü.KanlırejimisırasındaMadagaskarnüfusuyaklaşıküçtebirazalmıştı.YinedekraliçeİngilizveFransızbaskınlarakarşıülkeninbağımsızlığınıkorumuştu.YerinegeçenoğluII.Radama,adayıHıristiyanlığaveAvrupalıtüccarlaraaçtı.1863tekarısıRasoherinaonakarşıdarbegirişimindebulunduveRadamagörevdenalınıpboğduruldu.Rasoherina1868’deölünceyerineII.Radama’nındiğereşlerindenII.Ranavalonageçti.BuhükümdarlıksırasındakraliyetailesivesaraymensuplarıHıristiyanlığageçtilerve1896’deFransa,Madagaskar’ıtopraklarınakatıpbağımsızlığınasonverdi.

GözyaşıYolu

1830’daBaşkanAndrewJackson,binlerceAmerikayerlisini,BirleşikDevletler’ingüneydoğusundakiyurtlarınıbatıdakiOklahomabölgesinetaşımakzorundabırakacakolanKızılderiliTehcirYasası’mimzaladı.Uygulama“GözyaşıYolu”olarakadlandırılmıştı.KovulansonkabilelerdenbiriÇeroki-lerdi.1836’deGeorgiaeyaletiniterketmeleriiçinikiyılkadarzamanlarıvardı.YirmibinÇerokisilahzoruylaevlerindenkoparılıpsağlıksızveçitlerleayrılmış“korumakamplarına”yerleştirildivetahliyeedildiktensonradaOklahoma’yakadar

bütünyoluyürümekzorundabırakıldılar.BusüreçtesekizbinÇerokihayatınıkaybetti.

MALEAYAKLANMASI

Onaltıncıveondokuzuncuyüzyıllararasındabaşlıcaşekerkamışıtarlalarındaçalıştırılmaküzere4milyonAfrikalıköleleştirilipBrezilya’yagetirilmişti.AtlantikkıyısındakiBa-hiaEyaletişekerüretimininmerkezlerindenbiriydivebuyüzdenkölenüfusudafazlaydı.1835teBahia’mnbaşkentiSalvador’da,“male”olarakbilinenMüslümanliderlerininilhamverdiğibirköleayaklanmasıpatlakverdi.Çabukbastırılanisyanıncezasıağıroldu.SokaklardamasumSiyahilerdövülüpöldürülüyorvepolisşefininkayıtlarınagöre“açıkbirsebebiolmayancinayetlerişleniyordu”.İsyancılarkırbaçlanıyor,hapsediliyor,zorunluişçiliğemahkumediliyoryadaAfrika’yasürgünegönderiliyorlardı.Çeteliderlerindendördüysekurşunadizilerekidamedilmişti.

KABİL’DENÇIKIŞ

1838’deDoğuHindistanŞirketi,RuslarlafazlasamimiolduğunudüşündükleriArapEmiriDostMuhammedHan’ıdevirmekiçinAfganistan’abirordugönderdi.ŞücaŞahDürraniyeniemirolaraktahtayerleştirilipKabil’debirgarnizonkuruluncaçokgeçmedenhuzursuzlukbaşladı.

1841deDostMuhammed’inoğluEkberHanpatlakverenayaklanmanınlideriolaraköneçıktı.Kabil’debulunanİngilizkomutanıGeneralWilliamElphinstonefizikengüçsüzvebeceriksizolduğuiçinetkilibirşekildehareketegeçmeyibaşaramamıştı.Williams’ınAfgangruplarınsaldırısınamaruzkalangarnizonu,kışgeldiğinde4-500askeri,12.000yakınıvesempatizanlarıylabirlikteşehirdışındakikarargahlarındakuşatmaaltındaydı.StoklarıniyiceazalmasıylabirlikteŞirketinWilliamMacnaghtenadındabirgörevlisiEkberHan’lauzlaşmaküzereKabil’egeldi.FakatMacnaghtensürüklenerekgötürüldüktensonraöldürüldü.Başı,kolvebacaklarısokaklardasergilenirkengövdesidepazaryerindeelkancasınaasıldı.

Elphinstonebunuherhangibirşekildecezalandırmaktabaşarısızoldu.1842yılınınyılbaşıgünüisyancılarateslimolupHindistan’adönmeyikabuletti.OrdusuKabil’den6Ocak’taçekildi.Birlikleringünlükyemeklerieritilmiştereyağıilekarıştırılmışbiravuçunadüştüğüiçinbitapdüşenorduhizmetlileriölümübeklemeküzerekendileriniyolkenarlarınıbırakıyorlardı.

11Ocak’taAfganistan,Elphinstone’uyakaladı.Elphinstonetutukluluğusırasındaölecekti.OrdusuherkoldangelenAfgantaarruzlarınakarşıkoyamıyorduveaskersayısıgiderekazalıyordu.16.500askerdennerdeysehiçkimseHindistan’aulaşanakadarhayattakalamadı.İngilizlersonrasındaAfganistan’ıelegeçirmekiçinbirdahaciddibirgirişimdebulunmadılar.1842yılınınNisanayındaDostMuhammedtekrarbaşageldive1863’ekadarülkeyehükmetti.

İRLANDAPATATESKITLIĞI

Ondokuzuncuyüzyılınbaşlarındapatatesİrlanda’datemelgıdamaddelerindendi.Ortalamabiryetişkinerkekişçigündeyaklaşıkolarak5.4kilogrampatatestüketiyorduvebusüttakviyesiylebirlikteyeterlibirbesinkaynağıydı.Fakatbirtekbugıdaürününebelbağlamışolmakyakındafecisonuçlarayolaçacaktı.

1840’lardapatatesküfüdedenilenPhytopthorainfestansadındakimantarhastalığıAvrupa’yıvurdu.İrlanda’ya1845’teulaştığındamahsulünkısmen,birsonrakisene1846’day-satamamenbozulmasınanedenolmuştu.Yiyecekfiyatları

aşırıyükselmişvebinlerceinsanaçlıktanölmeyebaşlamıştı.Birçoğukiralarınıödeyemediklerindenevleriniterketmekzorundakalmışveböylecegeçinemezhalegelmişlerdi.İyicezayıflamışolanhalktifüs,ateş,dizanteriveishalbaştaolmakbirçokhastalığayakalanmayaiyiceyatkınhalegelmişti.1846ile1851yıllarıarasındabirmilyonkişininaçlıktanvehastalıktanhayatınıkaybettiğisöylenir.

İrlandaDiyasporası

Kıtlığıtakipedenonyıllıksüreçteyaklaşık1.5milyoninsanİrlanda’danBirleşikDevletler’egöçetti.Atlantik’inüstündengeçerekyapılanyolculukaltıileyedihaftakadarsürüyorduvekoşullar0kadarsağlıksızdıkigemilerartık“tabutgemileri”olarakadlandırılmayabaşlanmıştı.Atlantik’igeçerken50.000’iaşkıngöçmenhayatınıkaybetti.Kıtlıkyıllarınınsonrasında1845te8.5milyonolannüfus1890’larda4.5milyonadüşerektamanlamıylayarıyarıyaindi.Yirmibirinciyüzyılagelindiğindebilenüfus,kıtlıköncesindekidüzeyiniaşamadı.

KIRIM

1853teFransa,Britanya,SardinyaveOsmanlıimparatorluğuRusya’yakarşısavaşagirdiler.SavaşınbüyükkısmıKaradenizyarımadasıolan,RuslarınelindekiKırım’dayaşandı.Eylül1854’te,RuslarSivastopol’üngüçlendirilmişlimanındatekrartoplanırkenKırım’amüttefikgüçlerdenbiriayakbastı.Kışbaşlamaküzereydivekuşatmaiçingelenİngilizaskerlerininyazlıküniformalarıylaçadırlarıonlarıdonmatehlikesindenkoruyamıyordu.Subaylarındurumuerlerininkilerdendahaiyiydi.Okadarkibazılarıkışıİstanbul’dageçiriyordu.ButalihsizHafifSüvariAlayınınHücumunuyönetenCardiganKontuisekendisineaitolanyatınbordasındauyuyordu.

İngilizlerintıbbimüdahalelerisefilhaldeydi.FlorenceNightingale’inbütünçabalarınarağmenkışboyuncaanakoğuşta4.000İngilizaskeriöldü.BaştakoleraolmaküzerehastalıklarRustaarruzlarındandahafazlacanalıyordu.İngilizle-rinmerkezhastanesiçokpistivefoseptikçukurununüstünekuruluolduğundankanalizasyoniçmesuyunakarışıyordu.

Kırım’dansonrahalkınöfkesikarşısındaİngilizordusuçağdışıtıbbiuygulamalarınıtamamenyenidendüzenlemekzorundakaldı.

Sivastopol’ünEleGeçirilişi

Sivastopol’dakuşatılmışolanRuslarnerdeysesüreklitopyağmurunatutuluyordu,fakatşehrinsurlarıdayanıklıydı.1855yılınınEylülayındaysaFransızlarşehringüneyindenbiryarıkaçmayıbaşardılarvekısasüresonramüttefiklerşehregirdi.FransızbirkaynağınaktardığıkadarıylaSivastopol“kelimenintamanlamıylatuzbuzedilmişti”.ŞehrikaybetmeleriRuslariçinfecisonuçlarayolaçacaktı.Ruslar,saygınlıkvenüfuzkaybetmekpahasınadaolsa1856yılındaerkendenuzlaşmayayanaşmakzorundakaldılar.

SONZAMANAZİZLERİ

1823teJosephJr.Smith,Incil’eaityenibirahitolanMormonKitabınıyazmasıiçinonailhamverenmeleklergördüğünüiddiaedipIsaMesih’inSonZamanAzizlerKilisesinikurdu.1831’deAzizlerOhio’yayerleşti.Buradaağırzulümlergördüler;saldırganyerlilerSmith’lediğerMormonlarınüstünekatranveardındantüydöküyordu.Sonundaaşağılanmadıklarıbiryere,Illinios’ayerleştiler.1844teSmitheleştirelbulduğubirgazeteninmatbaamakinesinitahripetmeklesuçlanıphapseatıldı.27Haziran’dahücresinibasanbirgrup,Smith’ipenceredenkaçmayaçalışırkenvurdu.KiliseninbüyükbölümüysebatıyailerleyipUtah’ayerleşti.

BeaverAdası’nınKralı

Smith’inölümündensonramüritlerininçoğuayrılıpkendikiliselerinikurdular.Bunlardanbiride1848’demüritleriylebirlikteMichiganGölündekiBeaverAdasınayerleşenJamesStrang’ti.1850’deStrangkendinikilisenin“kralı”olaraktaçlandırdıvebütünadaüzerindehakimiyetiniilanetti.GittikçediktatörleşenStrangçokeşlievliliklerdeyapmayabaşladı.1856da,hoşnutolmayanmüritlerindenThomasBedfordveAlexanderWentworth,Strang’eateşaçtılarveonusırtındanyaralamayıbaşardılar.WentworthdahasonradahayakındantekrarateşettiveBedforddaonasapıkırılanakadarsilahıylavurdu.Akabindekatilleranakarayakaçtılar.Birsürütanıkolmasınarağmensuçlarıcezasızkaldı.Strangeyaralanmalarınedeniyledörthaftasonraöldüvekilisesiyavaşyavaşdağılmayabaşladı.

HİNDİSTANAYAKLANMASINIALEVLENDİRENKUTULAR

GünümüzHindistanı’nınçoğu(PakistanveBangladeş’idekapsayanbölge)1857’deİngilizDoğuHindistanŞirketi’ninyönetimialtındaydı.Şirketin%80’i“sepoy”adındakiHinterlerdenoluşan250.OOOkişilikbirordusuvardı.HakimiyetalanıgenişledikçetarihikurallarveâdetlerkayboluyorvebudurumsepoylardaveHinthalkındatedirginliğenedenoluyordu.

Ayaklanmayıtetikleyensesilahlariçinkullanılanyenikartonkutularoldu.Tüfekcephaneleriısırılarakaçılanyağlıkağıtlarlapaketlenmişti.Buyağın,genelolarakMüslümanveHinduolansepoylaraharamkılınandomuzvesığıryağıolduğunadairdedikodularyayılmayabaşladı.29MarttamağdursepoylardanbiriolanMangalPandey,birİngilizsubayınıvurdu.Pandeyyakalanıpasıldıveibretolsundiyebütünalayıterhisedildi.

NisanayındaKuzeyHindistan’ınMeerutbölgesindese-poylarayaklanıpsubaylarınıvuruncayineşiddetpatlakverdi.Sepoylar,birzamanlartümHindistan’ahükmedenBabürİmparatorluğu’nuntekkalıntısıolanDelhi’yedoğruyolaçıktılar.OrayavardıklarındaII.BahadırŞahisyancılaradestekolduveHindistan’dasepoylarlayerliyöneticilerarasındaŞirketekarşıhızlıcasertbirmuhalefetyayıldı.

Kanpur’daİkiKatliam

1857deisyancılarHindistan’ınkuzeykentiKanpur’ukuşatmaaltınaaldılar.İngilizlerşehrisavunmakiçinbirhendekkazarakçeşitlisaldırılarıpüskürtmeyibaşardılar.Ancakbirkaçhaftadansonraİngilizaskerlerinveailelerininyemekleriazalmayavedurumonlariçinumutsuzbirhalalmayabaşlamıştı.İngilizlerteslimoldularveGanjNehri’nibotlarlageçerekAllahabad’agüvenlibirşekildegeçmelerineizinverildi.

27Haziran’daİngilizlerKanpur’uterketmeyehazırlanıyordu,ancaktambotlarınıyüklemiş,yolaçıkmaküzereykenisyancılarsaldırdılar.Hayattakalan197kadınveçocukşehregerigönderilipBibigharadındakibirvilladarehintutuldular.15Temmuz’daİngilizlerKanpur’ugerialmaküzereykenrehinleruzuvlarıbedenlerindenayrılaraköldürüldüler.Cesetlerbirkuyuyaatıldı.Buikikatliamsırasında1200İngilizaskervesivildenyalnızcabiravuçdolusuinsanhayattakalabilmişti.

HintİngilizordusuKanpur’agiripkatliamınsonuçlarınıgördüğündeintikamıhızlıvesertoldu.İsyancılar,domuzvesığıretiyemeyeyadaBibighar’ınkanlıyerleriniyalamayazorlandılar.İngilizleröncesinde,isyancıolmasındanşüphelendikleriHintlileribileidametmeyetkisiniverenveisyanateşvikinölümlecezalandırılmasınıöngören14’üncüyasayıkabuletmişlerdi.İngilizleriçingönüllüolanbaşıboşçeteler,kırsalbölgeleridolaşıpçoğuzamanisyanınparçasıolmayanmasumsivilleriisyancıolduklarıgerekçesiyleyolkenarlarındaasıyordu.Bazışüpheliisyancılartoplarınönünebağlandıktansonratoplarateşleniyordu.1859yılınagelindiğindeİngilizlersonisyancılarıdayenmiştive8Temmuz’dabarışilanedildi.İsyansonrasındaHindistan’ınkontrolüDoğuHindistanŞirketi’ndenKraliyetegeçti.BritanyaRaji1947’yekadarhakimiyetinisürdürdü.

CHARLESSUMNER’AATILANDAYAK

OndokuzuncuyüzyılınbaşlarındaköleliksorunuBirleşikDevletler’iikiyebölmüştü.Güney’dekölelikekonominintemelöğelerindenbiriydi,fakatKuzeydebirçokkişiköleliğinyasaklanmasınıdestekliyordu.1856’daMassachusettssenatörlerindenCharlesSumnerköleliğihedefalanbirkonuşmayaptı.İkigünsonraGüneyKarolinakongreüyesiPrestonBrooks,senatodaSumner’ınüstüneyürüdü.Brooks,bastonuylaSumner’ınbaşınatekrartekrarvurdu,hattaSumnerbilincinikaybettiğindebiledevametti.CiddibiçimdeyaralananSumner,siyasihayataancak1859daüçyılsürentedavidensonrageridönebildi.BrookscezaalmaktankurtulduvebuolayKuzeyileGüney’idahadaayrıştırdı.1861yılınınMayısayındaAbrahamLincolndevletbaşkanıolarakgörevegeldi.BunakarşılıkonbirGüneyeyaletiçekilipbirlikteAmerikaKonfedereDevletleri’nikurarakdörtyılsürecekkanlıbirsavaşınfitiliniateşlediler.

500km

Utah

Toprakları

Kızılderili!Toprakları!

BirleşikDevletlerKonfedereEyaletler

BRİTANYAKUZEYAMERİKASI

GETTYSBURG

Dakota

Toprakları

NebraskaTopraklarıColorado

TopraklarıKansa:

NewMexicoToprakları

MEKSİKA

AmerikanİçSavaşsırasındaayrılanbölgeler

FORTPİLLOWKATLİAMI

AmerikanİçSavaşı’nındönümnoktası,Pensilvanya’dagerçekleşenGettysburgMuhaberesi’ydi.Üçgünsürençatışmanınsonunda8.000askeröldüveKuzeyordusuGüneyordusunumağlupetti.BuçarpışmadansonraKuzeyordusuyenilgiyeuğramadangüneyedoğruilerlemeyebaşladı.

SonundayenilecekolsalardaKonfederelerhâlâsavaşmayakararlıydılar.1864’teKonfederegüçleriKentuckyveTennessee’yebaskınyaptılar.KentuckydolaylarındakiPaducah’dazaferaldıktansonra1.500kişilikbirmüfrezebirlik12NisandaTennessee’deKuzeylilerinkontrolündekiFortPillow’asaldırdı.FortPillowyarısıSiyahilerdenoluşan557kişilikbirgarnizonasahipti.Kuzeygüçlerisilahlarınıyerebırakıpsayıcaçoküstünolandüşmanlarınateslimoldular.AkabindeKonfedereler,başlıcaSiyahilerihedefalaraksilahsızvesavunmasız300kişiyisoğukkanlılıklakatletti.Subaylardanbirideyananbirbinayaçivilenipölümeterkedildi.Kendiaskerlerindenbiribilebunun“gördüğüenkorkunçşey”olduğunusöylüyordu.

Katliam,KonfederelerinvahşetininbirsimgesihalinegeldiveKuzeylilersavaşıbitirmekiçinbaskıyapmayabaşladı.9Nisan1865’temerkezKonfedereordusununkomutanıRobertE.Leeteslimoldu.SonrakihaftalardaarasıraçatışmalarolsadabueylemAmerikanİçSavaşı’nınbitişininveBirleşikDevletler’deköleliğinortadankalkışınınhabercisiydi.NeyazıkkibuzaferinmimarıBaşkanAbrahamLincolnülkeninyenidenyapılandırılmasınıyönlendiremedi.Savaşbittiktenaltıgünsonratiyatrodavurulupöldü.

“KanlıBili”Anderson

KuzeyveGüneyordularısavaşırkenKansasveMissourisınıreyaletlerindedevahşibirgerillasavaşımeydanageldi.İkitarafınbaskıncılarıdadüşmanıntopraklarınasaldırıyordu.1863teKonfederegerillalarıKansasşehriLawrence’asaldırıpevleriyakmıştı.Kadınveçocuklarıbağışlayıperkeklerikatlettiler.ArlarındanenöfkeliolanWilliam“KanlıBili”Andersonondörtadamvurmuştu.AkabindeAndersonkendiçetesinikurdu.Kuzeyaskerlerinevedestekçilerineyaptığıhainsaldırılardaonlarıöldürmesi,derileriniyüzmesivecesetlerinitanınmazhalegetirmesiylekötüşöhretekavuşmuştu.1864’teKuzeygüçleri,Anderson’uMissouriyakınlarındakiAlbany’deöldürdü.Üstündeişlediğicinayetlerinçetelesinitutanipektenbirkordonbulundu.Kordonuntoplamelliüçdüğümüvardı.

HONGXİUQUANVETAİPİNGAYAKLANMASI

TaipingAyaklanması1850ile1864yıllarıarasındaÇin’demeydanageldi.20milyoninsanınöldüğüayaklanmatarihinenkanlıiçsavaşıolarakkayıtlarageçti.

TaipinglideriHongXiuquangençkendevletmemurluğusınavlarındabaşarısızolmuşvebilincikapanmış,birçeşittranshalinegeçmişti.İyileştiktensonraTanrıvecennetedairgörüntülergördüğünüiddiaetti.PutperestliğekarşıbirHaçlıseferibaşlatıpÇin’iyönetenQinghanedanınıdevirdi.Tanrı’nınoğluveİsa’nınkardeşiolduğunuönesürenHong,kısmenHıristiyanlıküzerinekurulubirdininşaetti.BudinözellikleKuzeyÇin’dekiGuangxibölgesindenbinlercemüritçekti.

1850yılındaHong’unordusukendisiniortadankaldırmakiçingönderilenimparatorluğaaitgüçleriyendiktensonraQinglerekarşıyürüyüpbirçokzaferkazandı.1853’teNanjing’ielegeçirdiler.Hongburayı“KutsalBüyükBarışKrallığı”anlamınagelenveÇin’inüçtebirinehâkimolanTaipingTiangudnunbaşkentiilanetti.

KutsalKrallığınSonu

Nanjing’inelegeçirilmesininüstündençokzamangeçmedenHongherşeydenelinieteğiniçekmeyebaşladı.OnunyönlendirmeleriolmadanTaipingliderliğifikirayrılıklarınaveanlaşmazlıklarasürüklendi.Hongvaktininçoğunucariyele-riyleyadameditasyonyaparakgeçiriyordu.Qinghanedanıbudurumufırsatbilip1864’teNanjing’ikuşatmaaltınaalarakhalkınıaçlığamahkumbıraktı.Hongsadecekudrethelvasıyladayaşayabileceğiniiddiaederekşehirdebüyüyenotlarlabeslenmeyebaşladı,fakatlHazirandamuhtemelengıdazehirlenmesindenöldü.

19Temmuz’daQingordusuşehregirdi.Ardındanyaşanankatliamda100.000Taipingaskerivesivilöldürüldü.Hong’unmezarıbulunduğundacesedi

mezarındançıkarıldıvebaşıkesildiktensonrayakıldı.Nanjing’indüşmesi,QinglergüçlerinigerikazanırkenzayıflayanTaipingayaklanmasınınsonunugetirdi.

ONDOKUZUNCUYÜZYILINENCANİHÜKÜMDARIII.LEOPOLD

II.Leopold1865yılındaBelçikakralıoldu,fakatOrtaAfrika’dakiKongoüzerindekigaddarhakimiyetiyüzündenkötübirşöhretivardı.Yardımseverişleryapacağınısöyleyerek1876denberibölgeyisıksıkziyaretediyordu.Fakatbölgedeğerlifildişi,minerallervekauçukbakımındanzengindiveyardımseverlikLeopold’unticarethırsınıörtmekiçinkullandığıbirbahaneydi.

1855’teLeopold’unhakimiyetialtındabirbölgeolanKongoBağımsızDevleti’nikurdu.BölgedeyaşayanlarLeopold’unözelordusutarafındansertbirşekildedenetleniyorvener-deysekölemuamelesigörüyorlardı.Disiplini

sağlamakiçinchicotteolarakadlandırılan,güneştekurutulmuş,hamsuaygırıderisininsivriuçluvesarmalanmışbirkordonşeklinesokulmasıylayapılankırbaçlarkullanılıyordu.Köylerdekadınlarrehintutulurkenerkeklerkauçuktoplamayazorlanıyordu.Hererkekbaşınaikihaftadabir4-5kilokauçuktoplanmasızorunluydu.Eğerköylerbunaboyuneğmiyorsahalkkatlediliyordu.

Leopoldhakimiyetalanındankazançsağlamakkonusundaokadarhırslıydıkiharcananhermerminingeçerlibirnedeniolmalıydı.HarcamanıngerekliolduğunukanıtlamakiçinvurulanherkişininsağelikesiliptütsülendiktensonraLeopold’unvekillerinegösteriliyordu.Leopold,Kongo’nun20milyonluknüfusununyarıyarıyadüşmesipahasınakendisinebüyükbirservetkazandırmıştı.Sonunda1908deçektirdiğizulmegösterilenküreseltepkiBelçikahükümetininKongoyönetiminikendiüstünealmasınısağladıveLeopold’unvahşirejimisonraerdi.

Dizin

A

AbrahamBuford143AbrahamLincoln175,177AdolfFrederick139Agrippina27AleksandrSuvorov150Aleksey,Çareviç129,130AlexanderPearce162AlexanderWentworth173Almagro,Diegode95Al-Reşid128Alvarado,Pedrode87AmerikanİçSavaşı176,177Anderson,Bili177AndrewJackson168AnneBoleyn93AntakyalıMaria54AragonluAlfonso80AragonluCatherine93AragonluII.Ferdinand84ArnaudAmalric58Artakserkses16Asurbanipal13Atahualpa95Attila36,37,38AvusturyalIMariana125Ayutthayamndüşüşü.138AzizBartolomeusYortusuKıyımı105

B

BaltasarCarlos125BalthasarGerard108BanastreTarleton143Bastillebaskını145

BorisGodunov109Boudica25,26BraunschweiglıCaroline153Britannicus27BüyükAsoka17BüyükKaterina155BüyükKonstantin39BüyükKuzeySavaşı127BüyükMeirekiYangım122BüyükMoskovaDükü70BüyükPetro126,155BüyükPlinius30büyükvebasalgını70

c

CadıAvcısıGeneral116Caesarion22,23Caligula23,24,25Caracalla8,31,32CardiganKontu171CassiusDio24,28CatalinadelosRıosyLısperguer121

Catherinede’Medici103CengizHan61,62,63Cesare79,80cezalarveidam

şekilleri:açbırakma69,81,116asma74,116,154asma,germe,dördebölme67,68

atlaraezdirme64bağırsaklarınıçıkarma40,99baltaylakesme42,55,77,111,137

başkesme33,40,67,87,94-5,

108,118,123,127,133,146,147,154,166başarısızbaşkesme46,122-3başparmakişkencealeti83bıçaklama22,25,31,55,65,

67,79,97,99,106,137,140,141,147,166binparçayabölme86boğazlama55,155boğulma99,148boyunduruklasergileme138canlışekildegömme33çarmıhagerme20,36,45,166dayakvekırbaçlama20,35,

95,111,116,119-20,121,130,168,175dağlama20,25,83,93,111deriyüzme12,13,108,167dilsökme24,31donma99,111,121düello100-1erimişkurşun20ezme19

gerdiripdördebölme67,68,137

göğüskoparma26,76-77hadımetme27,68,133hainliğisınama167haşarat111,156haşlama55hayalarıezme167hayvanlarınönüneatma24,28işkenceetme81,109katranlayıptüylendirme172kazığaoturtma75-76kemikkırantekerlek109,127köretme114,115,132,133mızrak90Nabis’inApega’sı19nefessizbırakma128oyma55

parçalama25,113pişirmevekızartma14,15,28,31,33,69,73,77,81,82,86,121,165sandığakapatma135silahlavurma76,95,107,111,128,154,168,172,177,178

sürgün144-5,162-3testereyleparçalama25,167uykusuzbırakma116uzuvlarınıayırma31,40,87,128,134,137,167zehirleme27,51,66,80,121CharlesClerke140CharlesdeBourbon91CharlesEdwardStuart133CharlesEmmanuelLeclerc156CharlesSumner175CharlotteCorday147CircusMaximus22,27Claudius25,26ClaudiusCaesarNeron26CloyeslıStephen59-60Colchesteryağması26CuraOcllo95ÇinŞeddi17,18ÇinŞiHuang17

D

Daji11

DaryaSaltykova137DemirHugues60DomuzWilliam60DonatienRochambeau156DostMuhammedHan169Drusilla24

E

EdwardGibbon32

EkberHan169Ekkathat138,139Elagabalus32,33ElenaGlinskaya97ElizabethClark116EudoksiaLopukhina129

F

FatihWilliam46,50FeodorGudunov110FerdinandMacellan88FranciscoPizarro95FrançoisRavaillac113FransızDevrimi8,157FransızDinSavaşları113

G

GaiusSuetoniusPaulinus25Galba28garrucha81

GasparddeColigny104

GençKiros16

GençKralHenry51

GeneralWilliamElphinstone169

GeorgeArthur164

Geta31

GettysburgMuhaberesi176GillesdeRais73GiovanniBorja79GiovannidaVerrazzano92giyotin8,19GözyaşıYolu168Guiseailesi113GustafAdolf115GustafVasa88GüçlüAugustus126GünahÇıkarıcıAzizEdward43GyörgyDozsa86

H

Haçlılar57,58,59Haitiköleayaklanması156HaroldGodwinson43HarpeKardeşler154HaşanSabbah65Haşhaşiler65HeinrichKramer82HenriNavarre,bknz.:

IV.Henri(Fransa)

Heraklius40HernanCortes87hıyarcıklıveba38HongXiuquan178HughDespenser68HülaguHan64Hypatia35

I

I.Abbas114

I.Charles(İngiltere)116,118

I.Christopher(Danimarka)66

I.Edvvard(İngiltere)67,68

I.Henry(İngiltere)50

I.Joseph(İspanya)157

I.Muhammed114

II.Abbas115

II.Aleksios54

II.BahadırŞah174

II.Charles(İngiltere)120,122,125

II.Charles(İspanya)125

II.CharlesEmmanuel120

II.Christian(Danimarka)88II.Diego95,97II.Edvvard(İngiltere)68II.Felip(İspanya)100II.Feodor110II.Filip(Fransa)57,59II.Francis(Fransa)102-103II.George(BüyükBritanyaveİrlanda)133

II.Henri(Fransa)100

III.Abbas131

III.Berenis19

III.Callistus78

III.Feodor129

III.George(BüyükBritanyaveİrlanda)152

III.Gustav139

III.Henri(Fransa)106,113

III.Vasili97

II.James(İngiltere)122II.Mehmed77,78II.Radama167II.Ranavalona167II.Richard(İngiltere)46II.Tahmasb130I.Jose(Portekiz)135I.ManuelKomnenos54I.Mary(İngiltere)100I.Pavel155

I.Richard(İngiltere)57

IV.Edvvard(İngiltere)46

IV.Felipe(İspanya)125

IV.Filip(Fransa)69

IV.George(BüyükBritanyaveİrlanda)153

IV.Henri(Fransa)137

IV.William(BüyükBritanyaveİrlanda)153IX.Charles(Fransa)103IX.Ptolemaios19içsavaş(Rusya)110İldiko38

İmparatorMavrikios40İngiltereliMatilda50İngilizİçSavaşı116înnocenzo

100IsaakiosAngelos55İsabel(Fransa)68İskenderiyeliCyril35İsmailİbnŞerif128

İspanyaVerasetSavaşı125İspanyolEngizisyonu80,81İzmail150

J

JackKetch122

JacquesdeMolay69

JamesCook140

JamesFrancisEdvvardStuart133

JamesSprenger82

JamesStrang173

JanBockelsen92

JanMatthys92

Jean-BaptisteCarrier148

Jean-JacquesDessalines156

Jeanned’Arc73

Jean-PaulMarat147

JohannPatkul126

JohnHolvvell136

JohnStearne116

Josephibn-Nagrella45

JosephJr.Smith172

JuanSebastiânElcano90

JülSezar21,25,27

Jüstinyen38,39

K

Kalküta’nınKaraDeliği136“KanKartalı”42Kanpur174

KaptanArthurPhillip144KastilyalıI.İsabel84Katerina129,130,155kaynarsu55,167KeşişPierre48,50Kırım70,171,172kızgınyağ108,137Konstantinopolis’inyağmalanması77

Korkunçİvan7,97,98,99,109

kölelik20,55,58,60,139,156,168,175

köylüayaklanması(İngiltere)46

KralBadis45

KralKnud41

KralStephen50

KralŞu9

KraliçeI.Ranavalona7,166-7KraliçeAnne133KubilayHan61KutbiddinAybek59

L

Lapu-Lapu88,90Lindisfarne41Ling30

LondraKulesi46,47LordCormvallis143LordWilliamRussell122LucreziaBorja79Luoyang30,31LüBu31

M

MalleusMaleficarum82,83Mancoİnca95MangalPandey174MarcusAntonius22MargaretdeValois103MariaFitzherbert153Marie-Antoinette146MartinLuther92MatthewHopkins116MaximilienRobespierre148Merv63Mitridat16

MoğollarınZhongdusaldırısı61Montezuma87MontferratlıKonrad65MontfortluFilip65

MosesStegall154MuhammedŞah131,132MuhammetŞihabettinGuri59MulaiMuhammad128MulaiZidan128MustasımBillah64MuyeSavaşı13

N

Nabis’inApegası19NapolyonBonapart148,156,157SpartalıNabis19NawabSirajud-Daulah136Nişabur63

O

Octavia27

Octavianus22,23

OliverCrormvell118,119

ongünsürenkatliam(Çin)117

Orestes35

ÖgedayHan63

“örümcek”83

P

PapaIII.Julius100PapaII.Sixtus33PapaII.Urbanus48PapaI.Leo37PapaVI.Aleksander,bknz.:RodrigoBorjaPapaVI.Clement71Perillos8,14PeterStumpp108,109PetrovichFederov97Phalaris8,14Phokas40PiersGaveston68Plutarkhos16

Polybius19Pompey22Poppea27PrensDodo117PrestonBrooks175

R

Rasoherina167RichardBrandon118RobertBruce67RobertE.Lee177Robert-FrançoisDamiens137RobertGreenhill163RodrigoBorja78Romaİmparatorluğununbaşlangıcı22

RomaİmparatorluğununHaritası29

RomalıSt.Lawrence33Rusya’dakıtlık110

S

Safi8,115

SamsatlıLukianos14SelahaddinEyyubi57SeptimiusSeverus31,32ShakaZulu165Shao30ShiKefa117SimonSudbury46SirArthurAston119SirArthurWellesley157skapizm8,16Spartaküs20,21Sporus27St.Albans26StamfordKöprüsü44Suetonius25,27suikast27,66,104,106,122,132,148

Sulla19

Şirazkatliamı132ŞücaŞahDürrani169

T

Tacitus25,28TaipingAyaklanması178TâkiHan132,133TapmakŞövalyeleri69TazmanyalıAborijinler164Theodosius34ThomasBecket51,52ThomasBedford173ThomasCox163Tiberius23,24Tilly115toca81Tokuçar63

ToussaintL’Overture156Toxcatl87

V

Valerian33ValiMorris162ValoislıElizabeth100VasiliŞuyski110V.Edward(İngiltere)46

V.Eric(Danimarka)66VIII.Henry(İngiltere)93VII.Kleopatra22

V.İvan129

V.Kari90,94Vu13

W

Waterloo160WatTyler46WilliamCrawford144WilliamHowe142

WilliamMacnaghten169WilliamOrange112WilliamTudela58WilliamWallace8,67

X

XI.Charles(İsveç)126,127XIII.Ptolemaios22XI.Konstantin77XI.Ptolemaios19,20Xian30XVII.Louis146XVI.Louis145,147XV.Louis137

Y

YakışıklıFilip84yamyamlık163Yeongjo134,135“yüzme”116YüzYılSavaşları7,71,73

z

Zhengde85,86

1

ŞansCulottes:“Külotsuzlar”anlamında,(e.n.)