Jaarboek Vereniging Oud Monnickendam 2013
-
Upload
vincent-keesmaat -
Category
Documents
-
view
240 -
download
16
description
Transcript of Jaarboek Vereniging Oud Monnickendam 2013
Vereniging Oud Monnickendam
j a a r b o e k 2 0 1 3
ve
re
ni
gi
ng
ou
d m
on
ni
ck
en
da
m j
aa
rb
oe
k 2
01
3
Vereniging Oud Monnickendam
j a a r b o e k 2 0 1 3
Voorwoord 4
InmemoriamPaulStoffels 6
JaarverslagVOM2012 8
JaarverslagpenningmeesterVOM2012 18
VerslagalgemeneledenvergaderingVOM6juni2012 22
JaarverslagStadsgidsen2012 27
JaarverslagWaterlandsmuseumdeSpeeltoren2012 32
JaarverslagMonumenten-enWelstandscommissie2012 41
JaarverslagStichtingIJsschuitenGouwzee2012 50
Winterverslag2011–2012 54
Verslagwerkgroep‘OralHistory’overhetjaar2012 57
ArcheologischeWerkgroepWaterland2012 59
Besturen 63
De geschiedenis van ‘Samuël’ en ‘Samuël’ 64
Ds. C.A.E. Groot
De Speeltoren en het raadsel van de kerk 109
Elise Richter & Thijs Terhorst
Openbaar vervoer in Waterland na de Tram 121
Piet Jongert
Het eeuwfeest in Monnickendam 1813–1913–2013 172
Ds. C.A.E. Groot
De plannen voor de drooglegging van de Purmer 208
Drs. J. Mewe-Reekers
Vier eeuwen gemeentezang in de Grote kerk van Monnickendam 218 Ds. C.A.E. Groot
Ervaringen van een stadgids 254 Rini de Weijze
© 2013VerenigingOudMonnickendam
Redactie
DeredactievanhetJaarboekvande
VerenigingOudMonnickendamwasditjaar
inhandenvanVincentKeesmaat;metdank
aanLiseSchokking.
Grafische vormgeving
RolfHermsen,GITS[www.gitsamsterdam.nl]
Vice-voorzitter
KoertKraak
Bestuursleden
GarreltBont,EdWillms,KlaasRoos,
TonMeijerenFransRonchetti
Website
www.oudmonnickendam.nl
Voorzitter
JanKonijn
Secretaris
VincentKeesmaat
secretarisAoudmonnickendam.nl
p/aWaterlandsmuseumdeSpeeltoren
Noordeinde2-4
1141amMonnickendam
Penningmeester
BertienvanderKolk
penningmeesterAoudmonnickendam.nl
telefoon0299652580
Haringburgwal8
1141atMonnickendam
Vereniging Oud Monnickendam Inhoud
4 54 5
V O O R W O O R D
vanhetMuseumDeSpeeltorenofdevriendenvandeIJsschuiten,zijnhardnodig.
Laataldievrijwilligersnietindesteek!
Ukuntookopeenanderemanieractiefzijnvooronzeverenigingdoornieuwe
ledenofdonateurstewerven.Heeftueenbuurmanofbuurvrouw,eenvriendof
vriendin,eenfamilieliddatnoggeenlidis;vertelhemofhaaroveronzeactivitei-
ten,laathemofhaarhetjaarboekzienenmaakhemofhaarlidofdonateur.Geef
degenediegeïnteresseerdzijnopviae-mailofhaaleenlidmaatschapsformulier
bijonsmuseumDeSpeeltoren.
Ikspreekdehoopuitdatdehuidigegeneratievrijwilligersookdejongegeneratie
kunneninspirerenhetvrijwilligerswerkvoorttezetteninwelkevormofactiviteit
danookomonzedoelstellingenvoordetoekomstverderuittebouwen.
WijhopendatUditjaarboekmetveelplezierengenoegenzultlezen.
Metvriendelijkegroet,
NamenshetbestuurvandeVerenigingOudMonnickendam
Jan Konijn, voorzitter
Februari 2013
Voorwoord van de voorzitter
Ditvoorwoordisgeheelgewijdaanallevrijwilligers.Hetbestuurvandevereni-
gingOudMonnickendamishenzeerdankbaarvoorhuntomelozeenbelange-
lozeinzet,ietswaarwijalsMonnickendammerszeertrotsopmogenzijn.
Ookditjaargevenwijzoalsgebruikelijkeenuitgebreidverslagvanonzeactivi-
teitenvan2012.Metveeltoewijdingenplezierheeftiederevrijwilligerinéénvan
develewerkgroepenenstichtingeneendeelvanzijn/haarvrijetijdgewerktaan
dedoelstellingenvanonzeVereniging.
Alsikterugkijkop2012daniserzonderuitzonderinghardgewerktaanhetop-
zettenvannieuweactiviteiten.OpdeallereersteplaatshetWaterlandsmuseum
DeSpeeltorenwaarwerkelijkeenmega-prestatieisgeleverddoordevelevrijwil-
ligersdieaanderealiseringdaarvanhebbengewerkt.Iknoemookdewerkgroep
‘OralHistory’dieoudereMonnickendammerseeninterviewafneemtwaarinzij
hunlevensverhaalvertellen.Datkanoverhetwerk,dekerk,hetverzetofdebuurt
gaanofzomaaranekdoteszoalsjezeopde‘langeBrug’,opde‘Sluis’ofinde
‘Steg’hoort.DeStichtingIJsschuitenGouwzeedieookditjaar,alwashetmaar
voorkortetijd,haargeliefdeijsschuitenweerkontonenaandeinwonersvan
Monnickendameneeniederdiedezehistorischeattractiewildemeemaken.De
Stadsgidsendiemetveelenthousiasmeoveronzestadhebbenverteldendezeaan
belangstellendenhebbengetoond.DeArcheologischeWerkgroepWaterlanddie
metvolleovergaveonderzoekdoetnaarvoorwerpendievoordehistorievanMon-
nickendamenomgevingvanzo’nbelangzijn.Enniettevergetendeauteursvan
ditjaarboek,dietochmaarweerelkjaarindepenkruipeneneeninteressanton-
derwerpoppapierwetentezetten,datmetveelplezierdoorvelenwordtgelezen
endatonsjaarboekalsnaslagwerkzobelangrijkmaakt.Ookdevele,veleandere
vrijwilligersdieikniethebgenoemd:onzehartelijkedank!
Omaldezeactiviteitenookindetoekomsttekunnenblijvenrealiserenhebben
wijU,ledenvandeVerenigingOudMonnickendamendonateursnodig.Uwbij-
dragenindevormvanhetlidmaatschapofgewooneendonatieaandevrienden
6 76 7
I N M E M O R I A M D H R . M R . P. S T O F F E L S
Onderzijnleidingisookhetmuseumtotstandgekomen.Hijwistdejuistemen-
sentebereikenomzakenvoorelkaartekrijgendienoodzakelijkwarenvoorde
vereniging.
Gedurendede25jaardatdhr.P.Stoffels,eerstalssecretarisendaarnaalsvoorzit-
terinhetbestuurvandeVerenigingOudMonnickendamzittingheeftgehad,zijn
erdoorzijngrotekennisvanzakenenvasthoudendheidveeldingenbereikten
verkeerdebeslissingenvoorkomen.Nazijnterugtredenuithetbestuurvande
verenigingOudMonnickendamishijbenoemdtoterevoorzitter,eenterechtver-
diendetitel.
Dhr.P.Stoffelsistotheteindvanzijnlevendeverenigingkritischenmeteen
grotebetrokkenheidblijvenvolgen.Wekunnendankbaarzijnvooralleswathij
voordeverenigingheeftbetekend.
Klaas Roos
Monnickendam, februari 2013
In memoriam dhr. Mr. P. Stoffels, oud voorzitter Vereniging Oud Monnickendam
Methetoverlijdenvandhr.P.Stoffelsisonseenbijzondermensontvallen.
Ikdurftestellendat,indienhijhier(alséénvandeeersteforensenvanMonnic-
kendam)nietwaskomenwonen,destadMonnickendamernuwaarschijnlijk
heelandersuitzouhebbengezien.
Hetisverderzeerdevraagofonzeverenigingernogzouzijngeweest,alshijniet
opdebewustevergaderingeindjaren’50incaféDeHoopzijnstemhadlaten
horen,toendeverenigingophetpuntstondbijgebrekaanbelangstellingopge-
heventeworden.Doorzijnvoortvarendeaanpaktegendeaanlegvaneenverbin-
dingswegvandeinaanbouwzijndewoonwijkdeMarkgouwnaardeN247(vroe-
gerdeE10)heefthijmetsuccesdeplannenkunnentegenhouden.Dezewegzou
inhetverlengdevandePierebaanoverhetRoozendaal,LindegrachtendeHeren-
grachtkomen.Degrachtenzoudenwordengedemptenvervolgenszoudenwo-
ningenwordengesloopt
omdebenodigderuimte
tekrijgenvoordeuitvoe-
ringvanhetplan.
Doordezeactiesgroeide
de vereniging en begon
heteenbelangrijkerolte
speleninhetbehoudvan
het historische erfgoed
vanonzemooiestad.Dit
alles heeft er toe geleid,
dathetoudestadsgedeel-
tevanMonnickendamin
1976destatusheeftgekre-
genvanbeschermdstads-
endorpsgezicht.PaulStoffels•foto Ria Houweling
8 9
J A A R V E R S L A G V E R E N I G I N G O U D M O N N I C K E N D A M 2 0 1 2
Lezingen
DeVerenigingheeftin2012drielezingengeorganiseerd.Devoorjaarslezingop
woensdag15april,overdeWaterlandseMelkschuitdoorAntonWegmanwaseen
grootsuccesmet62aanwezigen.Denajaarslezingop18oktobergingover‘Deop-
gravingenbijdeSpeeltoren’enwerddoorEliseRichter(lidvandearcheologische
werkgroep)verzorgd.Hetwaseengrootsuccesookvanwegedewisselwerking
tussenKlaasRoosenEliseRichter.Erwarenrondde75belangstellendenaan-
wezig.Degeplandelezingvan7novemberginghelaasnietdoor.Detweedena-
jaarslezingvondplaatsopdonderdag29november.JanWerner,alsbevlogen
verteller,gafeenlezingover‘DeAtlasderNederlanden’.Hetwaseenzeerinteres-
santelezingenhetwasjammerdatermaardertigbezoekerswaren.
Hetbeleidvanhetbestuurvoordekomendejarenisomminimaalzeslezingen
perjaarteorganiseren,namelijkeenwinterprogrammaeneennajaarsprogram-
mametintotaalminimaalzeslezingen.Delezingenkunneneenseriezijnover
onderwerpendiemetelkaarverbandhouden.Voor2013zijndezelezingenge-
plandop21januari,21februari,13maart,3oktober,31oktoberen21november.
Buitendeinformatieviadegebruikelijkeledenbrieven,wordendelezingenaan-
gekondigdviae-mail,raampostersenhetweekbladPrettigWeekendenuiteraard
viadeevenementenkalender.Erzaleenactievolgenomvanzoveelmogelijk
ledenhetemailadresteverkrijgen,zodatiedereentijdigoverbelangrijkezaken
geïnformeerdkanworden.
Excursies
Degeplandevoorjaarsexcursieop21april2012,eenwandelingdoorPurmerend,
isnietdoorgegaanwegensonvoldoendebelangstelling.
Op15septemberwasdenajaarsexcursienaarHarlingen.Deexcursiewasgeslaagd
enhetetenwasheerlijk.Bijdeterugtochtwarenerechtertweepersonenachter-
gebleveninHarlingen.Ditkwamdooreenfoutbijhettellenvanhetaantalper-
sonenindebus.TonMeijerheeftsamenmetGarreltBontdeachterblijversmet
deautoopgehaald.Ditmagabsoluutuiteraardnooitmeervoorkomen.Hetaantal
deelnemerswas80personen.
Vertegenwoordigingen
Monumenten- en Welstandscommissie (MWC), voorheen: Commissie Stads- en Dorps
Beheer, vertegenwoordiger VOM Lodewijk Duymaer van Twist
DeCSDBisper2012opgegaanineengroterecommissie,deMWC.Naarhetoor-
deelvanonzeafgevaardigdeLodewijkDuymaervanTwistfunctioneertdezecom-
missiegoedenefficiënt.Decommissieheefteennieuweonafhankelijkevoorzit-
Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2012
Hierondervolgt,naaronderwerpgerangschikt,eenverslagvandeactiviteitenvan
onzevereniging.
Bestuur, leden en organisatie
Inhetbestuurzijngeenmutatiesgeweest.Alleaftredendebestuursledenzijn
vooreennieuweperiodevandriejaarbenoemdtijdensdejaarvergaderingop
6juni2012.
AangeziendeVereniginggroeitenbloeitenerindeloopderjarenheelveeliniti-
atievenzijngeweestopvelerleigebied,zijneropditmomentveelstichtingen,
werkgroepenenvertegenwoordigingendieallenopdeéénofanderemaniereen
bandhebbenmetofontstaanzijnuitdeVerenigingOudMonnickendam.Het
beleidsstuk‘VerhoudingenVOMenhaardochters’geeftdefinanciëleverhou-
dingen,deoverlegstructurenenhetonderlingeuitwisselenvaninformatietussen
debetrokkenpartijenaan.Dewerkgroepenhebbeneenhuishoudelijkreglement
waarindoelstellingen,regelsenanderevoordezewerkgroepbelangrijkeafspra-
kenzijnvastgelegd.
Ledenaantal
Eind2012washetaantalledengezaktnaar1185(1198eind2011).Deoorzaakhier-
vanishetrelatiefhogeaantalsterfgevallen.Hetbestuurzalzichdekomendetijd
buigenoverdevraaghoeeenactievereledenwervinggedaankanworden,vooral
bijnieuweenjongereMonnickendammers.
BijdeAlgemeneLedenvergaderingvan2012waren45personenaanwezig.Deze
redelijkgoedeopkomstwasmedetedankenaandeinteressantelezingdienade
jaarvergaderingwerdgegeven.Hetblijfteenzorgvanhetbestuurdebelangstel-
lingvoordeALVteverbeteren.
10 11
J A A R V E R S L A G V E R E N I G I N G O U D M O N N I C K E N D A M 2 0 1 2
deplannenzonderdatdecommissiehiervaninkennisisgestelddoordege-
meente.Dedakkapellenzijntegroot,dedeurenzijnnietmooi,dezijgevel
heefteenanderedetailleringgekregenetc.Heteindresultaatisronduitte-
leurstellend!Lodewijkgeeftaandatdecommissiedegangvanzakenzaleva-
luerenwantzijisblijkbaardoordegemeentegepasseerdennietopdehoog-
tegesteldvandeveranderingenindebouwplannen.Hetresultaatvandeze
evaluatieisnognietbekend.
Taakgroep versterking Monnickendam (TVM)
DeTVMvergadertzeskeerperjaar.HetburgerlidDiederickJanssensheeftzich
teruggetrokkeneneenlidvanMooiMonnickendamisvoorgedragen.Detaak-
groepzalvoorlopigblijvenbestaanmaardeambitieszijnietsteruggeschroefd.Er
wordtvooralovermakkelijkoplosbarezakengesproken.Zoisergesprokenover
deaanlegsteigersenwaardetweekanonnendievankringloopwinkelNoppeszijn
ontvangen,moetenwordengeplaatst.Hetbestuurisvanmeningdatdienietop
’tRondeelkondenkomen,omdatdatniethistorischverantwoordis.Welbijvoor-
beeldophetRondekadielofdedijknaarMarken.Ditishelaasnietovergeno-
men.
Op10juli2012van16.00uurtot19.00uurwerdereeninloopspreekuurgehouden.
DezedoordeTVMgeorganiseerdeopenmiddagwaseensucces.Hetwasgezellig
ennuttig.Erzijnveelideeëningebracht.Dezezullenindevolgendevergadering(en)
wordenbesprokenenzomogelijkuitgewerkt.
HetbestuurzalnietopnieuwactieondernemenrondhetVerkeerscirculatieplan
(VCP).Wewachtendeontwikkelingenaf.Inmiddelslijktdeverplaatsingvande
weekmarktvooralsnognietdoortegaan.
DeGemeente,deSPW,deondernemersenanderebelanghebbendengaandiverse
ideeënuitwerken.
Erwerdookeendiscussiegevoerdoverhet,eventueel,nietdoorgaanvanhetJan
Haringweekendinjuli2013.Op24februari2013werdmiddelseenpersbericht
bekenddatdeJanHaringRaceookdekomende5jaardoorgaatdooreenfinan-
ciëlebijdragevandeplaatselijkehoreca.
Werkgroepen
Archeologische werkgroep Waterland
Hetoprichtingsdocumentvandezewerkgroepisnudefinitief.Ditjaarisdewerk-
groepArcheologieWaterlandmeeractiefgewordenenuitgebreidmetachtvrij-
willigers.Inditjaarboekvindtuhuneersteverslagoverdeactiviteitenvandeze
werkgroep.HetisookopdewebsitevandeVOMteraadplegen.MarcoFeenstra
heeftaangegeveneeneigenwebsitevoordewerkgroeptewillenontwikkelen.
ter,mw.M.Reitsma.Zijisstedenbouwkundigeenvervulthaarrolgoed.Decom-
missie komt om de veertien dagen bij elkaar om alle Waterlandse plannen te
behandelen.Eriseengroteeneenkleinecommissie.Lodewijkbezoektalleende
grotecommissiemaarkanwelallestukkenvandekleinecommissieinzien.Lode-
wijkgeeftaandatdecommissie,nudielosvandegemeentefunctioneert,onaf-
hankelijkerisgeworden.Deinformatievoorzieningvanuitdegemeenteverloopt
uitstekendenLodewijkvindtdatzijnwerkindecommissie,doorderegionale
benaderingveelzijdigereninteressanterisgeworden.
InhetverslagvanLodewijkwordtverderingegaanopdeonderwerpendiebehan-
deldzijnindecommissie.
Hetbestuurheefttenaanzienvandediversebouwprojectendevolgendestand-
punteningenomen.
_ ‘DeHooiwagen’:nawijzigingvanhetprojectopgrondvandeinbrengdoor
diversepartijenwaaronderVOMendetoetsingaanhet‘Programmavan
eisen’(bestemmingsplan),signaleerthetbestuureenpositieveontwikkeling
inhetplan.
_ UitbreidingvandejachthaveninKatwoude:Ditplanligteraltienjaarmaar
komtnuineenvergevorderdstadiumenwordtdoorhetbestuurmetbelang-
stellinggevolgd,hoewelhetnietindeoudebinnenstadvanMonnickendam
ligt.
_ Zuideinde30:Decommissieheeftgeoordeelddathetplannietvoldoetaan
deredelijkeeisenvanwelstandomdathetnieuwevolumeduidelijkgroteris
dandehuidigevolumesinzijnomgeving.Tegenhetbesluitvandegemeen-
teeenomgevingsvergunningaftegeven,isbezwaargemaakt.Deprocedure
looptnog.
_ DeschuttingindeBurgemeesterVersteegstraat:Degemeenteheeftn.a.v.de
briefvandeVOMgemelddatereenhandhavingstrajectingangisgezet.De
schuttingindeBurgemeesterVersteegstraatisvervolgensverlaagd.Erkomt
noggaaswerkeneenklimplantophetverlaagdedeel.
_ PlanKlok:menheeftgeprobeerddedubbeleschoeiingaanhetoogteonttrek-
kenmaardatisnoggeenidealeoplossing.DebriefvandeVOMhieroveraan
degemeenteisnognietbeantwoord.Lodewijkmeldtdathijheeftmoeten
concluderendathetresultaatandersisgewordendanineeneerderstadium
aandecommissiewasvoorgespiegeld.Decommissieisdestijdsingrotelijnen
akkoordgegaanmetdebouwtekeningenmaarnublijktdatjuistindedetail-
leringeenaantalzakenmisisgegaan.Dezeisnamelijkniethistoriserend
genoeg.Hierheeftdecommissiegeengripopgehad.Erisveelgewijzigdin
12 13
J A A R V E R S L A G V E R E N I G I N G O U D M O N N I C K E N D A M 2 0 1 2
museumkunnenworden.HetRABOcoöperatiefondsheeftinmiddelseensub-
sidievanH2.500verleendvoorditproject.
Dewerkgroepheefteennieuwoverzichtmetdeteinterviewenpersonengemaakt
envoordekomende3jaarzijnernogkandidatengenoegvooreeninterview.
EllyBeintema,lidvandewerkgroep,heefteenzwareoperatieondergaanwaar-
doorhetprojectenigszinsisvertraagd.Zijisintussenredelijkhersteldenver-
wachtwordtdatzijweer100procentkanmeedraaieninhetteam.
Erzijnenwordenookinterviewsgehoudendiezichenerzijdsrichtenopverzets-
activiteitentijdensdeWOIIenanderzijdsopbedrijfsactiviteiten.Dewerkgroep
heeftdedoelstelling,deaanpak,dedoelgroep,depresentatieendeuitvoeringvan
hetoralhistory-projectoppapiergezet.Detrailervanhetprojectwordtinhet
museumbijzondergewaardeerd.
Erwordtgedachtaaneenpresentatiemeteentouch-screen.Aanvragenbijandere
cultuurfondsenomdekostentefinancierenzijnverzonden.
Stadsgidsen
Sindskortishetmogelijkommeteen‘smartphone’indehandeenI-routedoor
OudMonnickendamtewandelen.DeStadsgidsenzienditnietalsconcurrentie
maaralsaanvulling.Nieuwestadsgidsenzijnopgeleidenhetaantalpersonendat
dooronzegidsenzijnrondgeleiddooronzebinnenstadheeftditjaarookweeraan
deverwachtingenvoldaanenisrondde2000.
Samenwerkingmethetmuseumenhettoeristischinformatiepuntisvanbelang
voordeverdereontwikkelingvantoeristischecultureleactiviteiten.
Alsdoelstellinghebbendestadsgidsenomeenfinanciëlebijdrage(H10.000)te
leverenvoorderestauratievanhetuurwerkvandekosterijvandeGroteKerk.
VincentheeftvoordestadsgidseneenpaginagemaaktopFacebook.
Website/Facebook
Dejaarboeken2010en2011zijnopdewebsitegeplaatst(achterknop‘jaarboeken’).
DezekunnenmetdeIssuu-applicatiewordengelezen.
DeBrinio-film(Monnickendamindejaren’50)staatnubijdefilms.
DelinkvanhistorischgenootschapDeBlauweTramistoegevoegd.
OpdewebsitevanVOMiseennieuwfotoalbumtoegevoegdaandebeeldbankmet
foto’suithetmiddenvandenegentiendeeeuwuitdenalatenschapvandominee
W.C.Groenevelt(zieooklemmaopWikipedia).Vincenthaddezefraaiefoto’sont-
vangenvaneennazaat,dhr.Adam.Dewebsiteheeftonlangszijn22.000ebezoeker
mogenontvangen,geteldvanaf13februari2007.Ditiseengemiddeldevan10,2
bezoekersperdag.
Werkgroep Bestemmingsplan binnenstad
Op1januari2014moetditbestemmingsplandefinitiefwordenvastgesteld.
Binnenhetbestuuriseenwerkgroep‘bestemmingsplanbinnenstad’samen-
gesteldbestaandeuitTonMeijer,KlaasRoosenKoertKraak.
Dewerkgroepheefteenaantalvragenoppapiergezetn.a.v.hetofficiële‘boek-
werk’overhetnieuwebestemmingsplandatdoordegemeenteterbeschikkingis
gesteld.
Dewerkgroepistweekeerbijelkaargeweest.Degemeenteraadheeftallevragen
overheteersteontwerpplanverwerktenhetherzieneontwerpplanisindewerk-
groepbesprokenenmenishetingrotelijneneensmethetplanzoalsdaternu
ligt.Welzijnernogenkeleopmerkingendieineenbriefop29december2012aan
hetgemeentebestuurzijnvastgelegd.
1_Groenstrokenlangsdegrachtenmoetenals‘groen’aangemerktblijven.
2_HetbestuurvandeVerenigingOudMonnickendampleitvooruitbreiding
vandegebieden‘TuinenOnbebouwd’.VoordeVOMzijndezegebiedenvan
historischbelangenbepalenmedehetkarakterendeschoonheidvande
stad.
3_PandhoogtenophetterreinvandefaLeguitenRoos/Prooyen.Inhetvoor-
genomenbestemmingsplanstaataangegevendatdepandeneenhoogtemo-
genhebbenvan14meterexclusief15%marge,waardooreenhoogtekanwor-
denbereikttotruim16meter.Dehuidigehoogtevandebestaandepandenis
10,5meter.HetbestuurvandeVerenigingOudMonnickendampleitomde
hoogtevooropdezelocatiemaximaal12meteraantehoudenexclusiefde15%
marge.
Werkgroep Oral History (mondelinge geschiedenis)
DewerkgroepOralHistoryheeftditjaarveelwerkverzet.Erzijn5-6personen
geïnterviewd,waaronderdr.VanStalborgh,MarieStavanUiter(visverwerking
enbotennaarMarken),LiesVet (VerfwinkelindeKerkstraat)enJanenTinie
Steur.HetinterviewmetAdriStamisopnieuwgedaanomdatdevideo-opnamen
ineersteinstantienietgoedgeluktwarenendatisgoedverlopen.InhetMuseum
isbenedeninmiddelseen‘trailer’tebezichtigenmeteenaantalfragmentenvan
deinterviewsmeto.a.AdriStam.AdriStamishelaasonlangsoverleden.
Dewerkgroepheeftgebrainstormdoverwaterpreciesmethetmateriaalgedaan
kanwordenenhoeheteenplaatskankrijgeninhetMuseum.Erishieroverover-
leggeweesttussenFransFontaineenEstherGöbel.BijDelaiseenaanvraagvoor
eensubsidiegedaanomhetruwemateriaaltekunnenbewerkenenopthema
doorzoekbaartemakenineendatabase.Danzouheteeninteractiefprojectinhet
14 15
J A A R V E R S L A G V E R E N I G I N G O U D M O N N I C K E N D A M 2 0 1 2
diezichnaarhetoordeelvanhetbestuurinhetvoorgaandejaarbijzonderver-
dienstelijkheeftgemaaktvoordeMonnickendamsegemeenschap,metnameop
hetterreinvanhetcultureelenhistorischerfgoed.Deprijswerdin2012voor
deeerstekeeruitgereikt.WinnaarvandeprijswasdeAlgemeneWoningbouw-
verenigingMonnickendam,enRonManuelkwamdeprijstijdensdeALVinont-
vangstnemen.
MotivatievoordewerkgroepwasdatdeAlgemeneWoningbouwverenigingMon-
nickendamdeprijsDeMonnick2011verdientvoordeverwerving,deopdrachttot
zorgvuldigeverbouwingenhettegenbeperktemaandlastenbeschikbaarstellen
vanhetuniekepandaanhetZuideinde2tenbehoevevanhetinformatiepuntin
Monnickendam.HetpandaanhetZuideinde2stondaleenaantaljarenindever-
koop.DeAWMheeftditpandin2010verworven.Derelatiefkostbareverbouwing
isvervolgensingoedesamenwerkingmetdetoekomstigegebruikersingezeten
in2011afgerond.DaarmeeiseenuniekobjectvoorMonnickendaminoudeglorie
hersteldenbehoudengebleven.Bovendienheefthetpandeenbestemmingge-
kregendievangrootbelangisvoordebevorderingvanhettoerismeendaarmee
vandelokaleeconomievanWaterland,inhetbijzonderdestadMonnickendam.
Aankoop werkgroep Vrienden van het museum
DevoorstellenaanhetbestuurvanVOMdoordewerkgroepaankoopVrienden
vanhetmuseumbestaandeuitFransFontaine,ArjanOuwehandenGarreltBont
zijnaangepastophetpuntdatdegroepeen(bindend)voorsteldoetaanhetbe-
stuurvandeVOMenookrekeningenverantwoordingaanhetbestuuraflegt.In
2012ishetvoorstelvoordeaankoopvaneenschilderijvaneenMonnickendams
straatjedoordewerkgroepafgewezen.Verderevoorstellenzijnnietgedaan.
Waterlandsmuseum de Speeltoren
Nadenodigekinderziektestehebbenoverwonnenishetmuseumop1julijl.
opengegaanomproeftedraaien.Op31augustusheeftdeofficiëleopeningplaats-
gevonden.Alletoezeggingenzijnnagekomenwatbetekentdatookdefinanciële
doelenzijngehaald.Hetiseenongelooflijkeprestatiegeweestdatditmuseumin
zo’nkortetijd‘uitdegrondisgestampt’.Zonderdeinzetvandevelevrijwilligers
uitdeWaterlandsegemeenschap,wasditnooitgelukt.Waterlandmagdaarmet
rechtheelergtrotsopzijnenhetzougoedzijnomhiermettertijdeensymposium
aantewijden.
Hetbestuurisvollofoverdeopeningvanhetmuseumenoverdeinrichtingervan.
‘Hetzieterschitterenduit!’.
Inheteerstehalfjaarheefthetmuseumbijna4000bezoekersgetrokken.Opjaar-
basiszijner6000bezoekersnodigomdeexploitatierondtekrijgen.Nahet
VincentheeftinoverlegmetTonMeijerveelwerkverrichtomdewebsitevanStich-
tingIJsschuitenGouwzeeteverbeterenenhetbeheerdaarvanmakkelijkertema-
ken.www.ijsschuitengouwzee.nlOpvrijdag23maart2012heeftVincentdezeweb-
sitegepresenteerdopdejaarvergaderingvandeStichtingIJsschuitenGouwzee.
VoordeVOM,deStichtingIJsschuitenGouwzee,deStadsgidsenMonnickendam
enhetMuseumdeSpeeltorenheeftVincentafzonderlijkeFacebookpagina’sge-
maakt.Zozijnweookviadesocialemediatevinden.
Een straatje om in Monnickendam
Het project ‘Een straatje om in Monnickendam’ waarin de Monnickendamse
straatnamennaderwordenverklaard,nadertzijnvoltooiing.Wijzijnnuindefase
vanaanbestedingvooropmaakendrukwerk.Hetbestuurhechtveelwaardeaan
kwaliteit.Verwachtwordtdathetboekjeinhetderdekwartaal2013gereedzal
zijn.Veelonderzoekenspitwerkisdoordewerkgroepgedaanmetnogalwatdis-
cussies.HetmoeteenboekjewordendatelkeMonnickendammerinzijn/haar
boekenkastwilhebben.
Prijs ‘De Monnick’
Deprijsisin2012inhetlevengeroependoorhetbestuurvandeVOMenhetisde
bedoelingdatdezejaarlijkswordtuitgereiktaaneenpersoonen/oforganisatie
foto: Ria Houweling
16 17
J A A R V E R S L A G V E R E N I G I N G O U D M O N N I C K E N D A M 2 0 1 2
_ DeverenigingwasaanwezigopdeMarktHistorischeVerenigingen2012
AmsterdamNoordop7oktober2012
_ OokisdeverenigingpresentgeweestopdeOpenDagvandegemeente
Waterland.Deorganisatiewasuitstekendmaardooreengebrekaanpublici-
teitwasernietergveelanimo.WelheeftKoertKraakeenaantalnieuweleden
kunnenwerven.
_ BertienvanderKolk,onzepenningmeester,isdeburgerschapsprijsvande
GemeenteWaterlandtoegekendvoorhaargroteinzetalsvrijwilliger.
_ Ookditjaarheeftdeverenigingdeelgenomenaanhetregionaaloverlegover
demogelijkhedenvooreennaderesamenwerkingtussenhistorischevereni-
gingenenmuseainhetgebiedLaagHolland.
Jan Konijn, voorzitter
Monnickendam, februari 2013
hoogtepuntvandeopeningwasiedereeneenbeetjemoe.Hetisnuechtervan
grootbelangdatereengoedePRvoorhetmuseumopgangkomtendeorganisa-
tiewordtingerichtvan‘oprichting’naar‘operationeel’.
Nogmaals proficiat van het bestuur van VOM voor de onvoorstelbare inbreng
en het enthousiasme die niet alleen het museumbestuur maar ook alle vrij-
willigers hebben opgebracht en voor het resultaat dat is neergezet.
Prachtig, fantastisch, enorm!!!!
Diversen
_ Hetbestuurheeftaanhet4-meicomitévoorgesteldomtothetplaatsenvan
zogenaamde‘strompelkeitjes’overtegaan.Ditzijnmessingkeitjesdiemoe-
tenherinnerenaandeafgevoerdeJoodsebewoners.TonMeijer,bestuurslid
vanhet4-meicomité,gaatditideeoppakken.
_ Hetbestuurheefteenbeameraangeschaft.Debeamerdienuwordtgebruikt
bijlezingenmoetnamelijkvervangenworden.Hetmuseumzalookgebruik
vandenieuwebeamerkunnenmaken.
_ HarryVoogelmeldthetbestuurdatopbasisvanhetarcheologischeonder-
zoekvanHollandiabijdeSpeeltoren,geconcludeerdkanwordendatopde
plekvanhetvoormaligestadhuisinhetbeginvande15eeeuwtochgeenkerk
heeftgestaan,zoalswelaltijddoordestadsgidsenwordtverteld.Hetlijkt
eropdateraltijdeenstadhuis/raadhuisheeftgestaan.Dezehypotheseisreeds
doorHenkVerhoefinzijnartikelinhetjaarboek2008opanderegronden
geponeerd.HarryVoogelwilnueencomiteetjeformerenmetHenkVerhoef,
AddyvanOverbeekeenKlaasRoosomdewaarheidboventafeltekrijgen.Hij
zalhetbestuuropdehoogtehouden.
_ Brainstorm-bijeenkomstvan‘DijkvaneenKust’:
GarreltBontisbijdezedrukbezochteavondaanweziggeweest.Eenuitge-
breidverslagvandezebijeenkomstzalt.z.t.opdewebsitevandestichting
‘Eendijkvaneenkust’(www.eendijkvaneenkust.nl)verschijnen.
_ Erkomtmisschieneengroteoverzichtstentoonstellingvandewatersnood-
rampuit1916indeGroteKerk.Hetbestuurzietgraagdatdeverenigingmee-
werktaanditprojectin2016.
18 19
V E R S L A G V A N D E P E N N I N G M E E S T E R O V E R H E T J A A R 2 0 1 2
2011 begroting 2012
2012
H H H
De baten bedroegen 17.818,03 17.500,00 17.423,62
De lasten bedroegen 15.992,96 17.750,00 16.479,95
Voordeligsaldo 1.825,07 -250,00 943,67
Toelichting resultatenrekening
Deinkomstendalenenigszinsdoorverlagingvandegemiddeldeledenbijdrage
enminderleden.
Deinkomstenstijgeneenmaligdoorhetverkopenvanvoorraadaandewinkel
vanhetinformatiepunt.
Dewerkgroepenzijnactieverenkostenderhalvemeer.
Deassurantiepremiebetreftdeverzekeringvandecollectie.Dieisverhoogdvan
H 150.000naarH 550.000.
Balans per 31 december
31-12-2011 31-12-2012
H H
Voorraden 2.434,18 1.947,34
Vorderingen 1.498,83 816,56
Lening aan Museum 59.000,00 59.000,00
Banksaldo Stadsgidsen 18.126,01 16.966,92
Kas en Bank 49.335,81 53.121,80
130.394,83 131.852,62
Vermogen 86.228,60 88.053,67
Resultaat 2011, resp. 2012 1.825,07 943,67
Fonds aankopen Museum de Speeltoren 18.967,66 18.177,66
Fonds Oral History project 0,00 2.500,00
Rek. Courant museum de Speeltoren 5.187,49 5.210,70
Fonds Stadsgidsen 18.126,01 16.966,92
Vooruitontvangen gelden 60,00 0,00
Schulden 0,00 0,00
130.394,83 131.852,62
Verslag van de penningmeester over het jaar 2012
Rekening van baten en lasten over 2012
2011 begroting 2012 2012 H H H
BatenContributies 15.195,50 15.000,00 14.860,20 Opbrengst Stadsgidsen (netto) 463,54 500,00 - 1.159,09 Giften 74,01 0,00 282,08 Interest 1.088,12 500,00 816,56 Winst op verkopen 996,86 1.500,00 2.623,87Diversen 0,00 0,00 0,00Totaalbaten 17.818,03 17.500,00 17.423,62
LastenBankkosten 243,63 250,00 287,52Bureaukosten (porti, kopieën, kantoorartikelen) 2.825,14 4.000,00 2.271,52Drukkosten jaarboek 5.961,82 6.000,00 5.843,55Drukkosten enveloppen 685,00 0,00 0,00Werkgroepen 520,00 500,00 763,20Assurantie 747,92 750,00 1.248,82Donatie Stg Museum de Speeltoren 3.176,46 5.000,00 5.000,00Toevoeging Fonds Stadsgidsen 463,54 500,00 - 1.159,09Prijs de Monnick / Kosten vertegenwoordigingen 0,00 200,00 486,84 Lidmaatschappen andere ver. en KvK 160,64 200,00 158,08Website en diversen 94,27 100,00 58,25Ledenactiviteiten 235,29 250,00 413,86Representatie, lief en leed 879,25 0,00 1.107,40Totaallasten 15.992,96 17.750,00 16.479,95
20 21
V E R S L A G V A N D E P E N N I N G M E E S T E R O V E R H E T J A A R 2 0 1 2
Begroting 2013
Rekeningvanbatenenlasten
2012 2013
H H
Baten
Contributies 15.000,00 14.500,00
Netto opbrengst Stadsgidsen 500,00 - 8.000,00
Interest 500,00 800,00
Winst op verkopen 1.500,00 1.500,00
Totaalbaten 17.500,00 8.800,00
Lasten
Algemene kosten, zoals drukwerk, porti, kosten
ledenvergadering, lezingen enz. 4.000,00 3.000,00
Drukwerk jaarboek 6.000,00 6.000,00
Bankkosten 250,00 250,00
Kosten werkgroepen 500,00 1.000,00
Kosten vertegenwoordigingen 200,00 0,00
Verzekering premies 750,00 1.250,00
Kosten website 100,00 100,00
Toevoeging aan fonds Stadsgidsen 500,00 - 8.000,00
Ledenactiviteiten 250,00 250,00
Lidmaatschappen, 200,00 200,00
Beheervergoeding collectie aan museum 5.000,00 5.000,00
Totaal lasten 17.750,00 9.050,00
De baten worden begroot op 17.500,00 8.800,00
De lasten worden begroot op 17.750,00 9.050,00
Begroot nadelig/voordelig saldo -250,00 -250,00
Toelichting begroting 2013
Aandeinkomstenkantisdeopbrengstledengeldenverlaagd.
Aantalledenper1januari2013:1182.
Budgetwerkgroepenisverhoogdi.v.m.verhoogdeactiviteit.
Devertegenwoordigingenblijkengeendeclaratiesintedienen.
Deverzekeringspremievoordecollectieisverhoogdtot H 550.000,- verzekerde
waarde,eendeeldaarvanwordtdoorbelastaanhetmuseum.
Toelichting op de balans per 31 december 2012
31-12-2011 31-12-2012
H H
Vorderingen
Interest 1.389,14 816,56
Vooruitbetaalde assurantie premie 109,69 0,00
1.498,83 816,56
Kasenbank
Kas 33,80 32,95
ING 724,36 2.057,13
Rabobank 1.962,32 3.027,25
Rabobank spaarrekening 46.615,33 48.004,47
49.335,81 53.121,80
Vermogen
Per 1 januari 27.228,60 29.053,67
Lening Museum de Speeltoren 59.000,00 59.000,00
Bijgeboekt het voordelig/nadelig saldo 1.825,07 943,67
Per 31 december 88.053,67 88.997,34
FondsaankopenMuseumdeSpeeltoren
Per 1 januari 2011/2012 bedroeg dit fonds 21.091,29 18.967,66
Aanschaffingen 2.360,00 790,00
bijgeboekt aan rente 236,37 0,00
Het fondsvermogen per 31 december 18.967,66 18.177,66
RekeningCourantMuseumdeSpeeltoren
Per 1 januari 9.460,83 5.187,49
Museum betaald voor VOM in lopend jaar 685,00 5.395,40
VOM nog te betalen aan museum (2011) 176,46 0,00
Ontvangen contributies voor VOM bij Museum 0,00 - 184,70
bijgeboekt aan giften e.d. 2.800,55 0,00
overgemaakt naar de rekening van het museum - 8.000,00 - 5.187,49
bijgeboekt aan rente 64,65 0,00
Per 31 december 5.187,49 5.210,70
Schulden
Vooruitbetaalde contributies 0,00 0,00
Excursies, incl. vooruitontvangen bijdragen 60,00 0,00
60,00 0,00
22 23
Algemene Ledenvergadering VerenigingOudMonnickendam6juni2012
Aanwezig: 6 bestuursleden en 39 leden
Afwezig met bericht: Bertien van der Kolk, Wiea Klok, Louise en Willem Jan de Widt, Ellie Meijn en Jan Groeneveld
1. Opening
VoorzitterJanKonijnheetiedereenvanhartewelkomopdeze62ejaarvergadering
inhetbestaanvandeVerenigingOudMonnickendam.
2. Goedkeuring van de notulen van de jaarvergadering d.d. 8 juni 2011
Erzijngeenopmerkingendenotulenwordengoedgekeurd.
3. Uitreiking jaarlijkse prijs ‘De Monnick’, ingesteld door de vereniging
Oud Monnickendam
JanKonijnmeldtdathetbestuurheeftbeslotenjaarlijkseenprijsuittereikenaan
eenpersoonen/oforganisatiediezichnaarhetoordeelvanhetbestuurinhetvoor-
gaandejaarbijzonderverdienstelijkhebbengemaaktvoordeMonnickendamse
gemeenschap,metnameophetterreinvanhetcultureelenhistorischerfgoed.
Ledenvandeverenigingkunnenkandidatenvoordezeprijsvoordragenenver-
volgensbesluiteenjurywiedeprijswint.
DejurybestaandeuitdebestuursledenEdWillms,TonMeijerenFransRonchetti
heeftunaniemvoordewinnaarbesloten:‘DeAlgemeneWoningbouwvereniging
MonnickendamverdientdeprijsDeMonnick2011voordeverwerving,deop-
drachttotzorgvuldigeverbouwingenhettegenbeperktemaandlastenbeschik-
baarstellenvanhetuniekepandaanhetZuideinde2tenbehoevevanhetinfor-
matiepuntinMonnickendam.
JanKonijnlichthetbesluittoe:DeAWMheeftditpandin2010verworven.De
relatiefkostbareverbouwingisvervolgensingoedesamenwerkingmetdetoe-
komstigegebruikersingezetenin2011afgerond.Daarmeeiseenuniekobjectvoor
Monnickendamhersteldenbehoudengebleven.Bovendienheefthetpandeen
bestemminggekregendievangrootbelangisvoordebevorderingvanhettoe-
rismeendaarmeevandelokaleeconomievanWaterland,inhetbijzonderdestad
Monnickendam.Hetinformatiepuntisinmiddelszeersuccesvolgeblekenmet
eenbezoekersaantalin2011vanmeerdan10.000bezoekerssindsdeopening,een
aantaldatdestoutsteverwachtingenheeftovertroffen.Hetsuccesvanhetinfor-
matiepuntisookvangrootbelangvoorhetwelslagenvanonsnieuweWaterlands-
museumDeSpeeltoren.’
NamensdeAWMneemtRonManuelonderapplaushetbronzenbeeld‘DeMon-
nick’inontvangst.
4. Mededelingen van het bestuur
HelaasisbestuurslidBertienvanderKolkwegensomstandighedennietaanwezig
bijdezevergadering.FransRonchettizallaterarriveren.
5. Jaarverslag van de vereniging Oud Monnickendam over de
activiteiten in 2011
SiemKoersemerktn.a.v.degeplandenieuweuitgavevanhetboekje‘Eenstraatje
ominMonnickendam’opdatreedsinhetjaarboekvan1976eenartikelheeftge-
staanoverdeMonnickendamsestraatnamen.Ditartikelvormdedebasisvoorde
brochurediein1998werdgepubliceerd.
SiemKoerseheeftbegrependaterindestraatnamenwerkgroepdiscussieisge-
weestoverdenaam‘DeEngelscheHoek’.VincentKeesmaatantwoordtdatonder
deoudereMonnickendammersalgemeenbekendisdatdenaamslaatopdeplek
waarindeWOIIdeberichtenvanRadioEngelandmondelingwerdendoorge-
geven.Dezeverklaringvandenaamzalookinhetboekjewordenopgenomen.
Hetblijftechtereenfeitdatdeduidingvandenaamvaneenstraat,water,brug,
ofsteeggecompliceerderkanzijndanhetopheteerstegezichtlijkt.
Vraag:zijnernogontwikkelingenbetreffendehetplanvanhetbestuurbetref-
fendedeverkeerscirculatieenhetparkeerbeleid?
KlaasRoosantwoordtdathethuidigeparkeerbeleidvandegemeenteWaterland
nietconformhetVCPvanhetbestuurvandeVOMis.Eénvandespeerpuntenvan
hetplan,namelijkhetaanleggenvaneenparkeerplaatsaandekopvandeNieuw-
poortslaan,laatnogsteedsopzichwachten.
SiemKoerseheefteenvraagoverhetManuscriptvanHarryVoogelover‘Detien
grootstemonumentenvanMonnickendam’.JanKonijngeeftaandatdezinsnede
‘omredenenvankwaliteit’nietslaatopdeinhoudvanhetmanuscriptmaarop
hetontbrekenvaneennotenapparaat(bronvermelding).Hetbestuurisvanmening
dateengedegennotenapparaatonontbeerlijkisbijeenuitgaveoverdehistorie
vanMonnickendam.
V E R S L A G A L G E M E N E L E D E N V E R G A D E R I N G
2524
6. Financieel verslag over het kalenderjaar 2010 en goedkeuring van
het budget 2011
Naaraanleidingvanhetfinancieelverslagzijnergeenvragen.
7. Verslag van de commissie van onderzoek van de rekening en
verantwoording (kascommissie)
MartinVisserlaatnamensdekascommissiewetendatallefinanciëlestukkenzijn
doorgenomen.HijgeeftaandatpenningmeesterBertienvanderKolkalleskeurig
hadgerangschiktendatallesperfectinelkaarzat.Dekascommissieadviseert
daaromdechargeteverlenen,hetgeendoordeledenwordtgehonoreerd.
8. Benoeming nieuwe kascommissie
DekascommissiezalvolgendjaarwordenvertegenwoordigddoordeherenMar-
tinVisserenJohanMengers.RonManuelzalalsreservelidoptreden.
9. Verkiezing/samenstelling bestuur
AftredendzijnditjaardeherenKoertKraak,VincentKeesmaatenFransRon-
chetti.Zijstellenzichalledrieherkiesbaarvooreennieuwetermijn.Deleden
keurenditonderapplausgoed.
10. Stand van zaken nieuwbouw waterlandsmuseum de Speeltoren
FransFontainehoudteenflamboyantbetoogoverdeontwikkelingenindeafge-
lopenperiodebetreffendehetnieuweWaterlandsmuseumdeSpeeltoren.Eris
dooriedereen,bestuur,aannemer,schildersenvrijwilligersheelerghardgewerkt
omervoortezorgendathetmuseumop1julia.s.depoortenkanopenenomproef
tedraaien.Op31augustus2012zaldandeofficiëleopeningplaatsvinden.Hetmu-
seumkrijgtlangdurigebruiklenenvanparticulierenenvanenkelegrotemusea
eninstellingenmetobjectendiegerelateerdzijnaanonzeregioenwordtdaarmee
metrechteenWaterlandmuseum.
Hettempowaarinhetprocesvanafdesloopvanhetoudemuseumtotenmetde
inrichtingvanhetnieuwemuseumisgerealiseerd,isongekendinmuseumland.
HetisindewoordenvanFransFontaine‘eenongelooflijkeprestatie’dieslechts
gerealiseerdkonwordenmetinzetvanheelveelmenselijkkapitaal.
SiemKoerseheefteenpaarkritischevragenoverdenieuwbouwaandeMidden-
dam(dakkapel,rechtopstaandevoorgevel,vlaggenstokken).Devragenworden
doorKlaasRoosbeantwoord.
V E R S L A G A L G E M E N E L E D E N V E R G A D E R I N G
SiemKoerseheeftineenbriefaanhetbestuurvandeVOMgereageerdopeenuit-
spraakvanFransFontaineindemediawaarinhijzichenigszins‘denigrerend’
zouhebbenuitgelatenoverhetoudemuseum.Siemvindtditvoordemedewer-
kersvanhetvoormaligemuseumnietvanrespectgetuigen.Hetbestuurvande
VOMheeftinhoudelijknietopdebriefgereageerdmaarineenantwoordaanSiem
Koersedeze‘voorkennisgevingaangenomen’.
FransFontainevraagtwaaromdezebriefnietrechtstreeksaanhemisgestuurd,
hetzijnimmerszijnwoorden.FransFontaineantwoordtvervolgensdatzijn
woordenverkeerddoorSiemzijngeïnterpreteerd.Hetisnooitzijnbedoelingge-
weestomdeinzetdoordejarenheenvanallevrijwilligersvanhetoudemuseum
tebagatelliseren.Erisvanuithethuidigemuseumbestuurjuistenormveelres-
pectvoordeinzetvanallemuseummedewerkersvanhetvoormaligemuseum.
11. Rondvraag
PaulStoffelsgeeftaandathijhetprincipieeloneensismethetuitreikenvaneen
prijsdooreenhistorischeverenigingenhijvraagtzichafofditnietinstrijdismet
destatutenvandevereniging.Deledenhaddenhierovergeraadpleegddienente
worden.
Dhr.W.HuijskensisvanmeningdathetbestuurinhoudelijkopdebriefvanSiem
KoersehadmoetenreagerenenhijishetmetPaulStoffelseensdatdeprijs‘de
Monnick’eerstopdeagendavandeALVgezethadmoetenworden.
Tenderdezouhijgraagvanhetbestuurvernemenwathaarmeningisoverde
nieuwbouwplannenaanhetWeezenland(PlanKlok).
JanKonijngeeftaandatvertegenwoordigerLodewijkDumaervanTwistinde
CSDBdezeplannenvolgtendaterweinigenthousiasmeoverisbijhetbestuur.
Hijbelooftdathetbestuurt.z.t.gedetailleerdaanhetverzoekvandhr.W.Huijs-
kenstegemoetzalkomen.
SiemKoersewilgraagvanhetbestuurhorenwathaaropvattingenzijnoverbouw-
plan‘DeHooiwagen’aanhetNoordeinde.TonMeijermeldtdathijhetplanop
devoetvolgt.Hijwaserggeschrokkendoordemassaliteitvanhetplanende
hoogte(twaalfmeter)vandenieuwbouw.DeN.vanOussorenheeftinmiddelseen
stukopgestelddatuitstekenddemeningvanhetVOM-bestuurverwoordt.
_ pauze _
2726
NadepauzeverzorgenPirkaBalvers,Evert-JanMuurlingenKoosOudhuisvan
deZeilvlootMonnickendameenlezingoverdehistorischezeilschepenalsklip-
pers,tjalken,enakendietegenwoordigwordeningezetvooreenzeilervaringvoor
toeristenophetIJsselmeerofdeWaddenzee.DeschepenvandeZeilvlootMon-
nickendamzijnallenrondde100jaaroudenhebbenallenhuneigenlevens-
verhaal.
Jaarverslag Stadsgidsen 2012
Ookin2012hebbendeStadsgidsenweermetveelplezierhunrondleidingenver-
zorgd.
Webegonnentraditiegetrouwmeteendrietalbijscholingsavondeninjanuari,
februarienmaart.AnLagrandenGreetjedeHaanmaakten30vragenvoorjanuari,
infebruariverzorgdeJaapHaageenerginteressanteavondoverMonnickendam-
sezeeheldeneninmaartbezochtenwehetnieuweSpeeltorenmuseumvooreen
uitgebreiderondleidingeninformatie.
AnLagrandenHarryVoogelvoltooidendeopleidingvandenieuweStadsgidsen,
dieop14aprilhunopleidingofficieelafslotenenmeteenleidraad,eenmap,een
bodywarmereneennaambadgeoppadkonden.Wezijnheelblijmetdenieuwe
gidsenenwillenAnenHarryvanafdezeplaatsnogmaalshartelijkbedankenvoor
huninzet.
Defoldersenvisitekaartjesdiewein2011lietenbijdrukken/maken,zijndoorRini
deWeijze,hetToeristischSteunpunt,e.a.opgroteschaalverspreidinMonnic-
kendamenomringendegemeenten,enopverzoektoegestuurd.Degratisvrijdag-
avondwandelingstondookditjaarwekelijksindeevenementenkalenderenwe
haddenhethelejaardoorelkeweekeenkleineadvertentieinPrettigWeekend.In
dehuis-aan-huisbladenstondenweeenaantalkerenmeteenwervendstukje.
WimvanLeeuwenmaakteeeneigenwebsitevoorons,www.stadsgidsenmonnic-
kendam.nl,waarvooronzehartelijkedank.Wekregenookditkeerweerveelaan-
meldingenviadewebsitevandeVOMwww.oudmonnickendam.nl/stadsgidsen
enviarondleidingenAoudmonnickendam.nl.Verderkregenweookaanmeldin-
genviawww.gilde-nederland.nlwaarwebijaangeslotenzijn,enviahetToeris-
tischSteunpuntwww.vvv-waterland.nl.
JoopKlaverenPieterStegemanbezochteninhetvoorjaardejubileumdagvanhet
GildeinDenHaagenkregendaareenrondleiding.RinideWeijzeenGreetjede
HaanbezochtendelandelijkedagvandeWandelgildeninArnhem.Hetisvooral
nuttigtehorenhoestadsgidseninandereplaatsenuitvoeringgevenaanhun
werk.Inhetalgemeenloopthetaantalstadswandelingenwatterug.
Wehaddenditjaarper30november1253bezoekers.Deaanvragenvooreenrond-
wandelingkwamenditjaar,netalsinvoorafgaandejaren,vooralbinneninde
maandenmei,juni,juli,september,oktoberennovember.Vaakwerdeenstads-
wandelinggecombineerdmeteenboottocht(Waterlandrecreatie,DeTheetuin
29
J A A R V E R S L A G S T A D S G I D S E N 2 0 1 2
28
Overleek)ofmeteenbezoekaanhetnieuweSpeel-
torenmuseum.
Er waren weer veel bedrijfsuitjes, familie-uit-
stapjes,vriendengroepen,reünies.
Eenkleinedoorsneevanbezoekers:scholieren
vandeBinnendijkschoolenhetBernardNieu-
wentijdtcollege,deDoopsgezindeGemeenteBe-
verwijk,denazatenvanHermanusReyntjes,het
WestfriesLandschap,eenpaargroepenDuitsta-
ligen,zesAmerikanen,eengroepdamesvande
Red Hat Society, de buurtverenigingen Over-
leek,DammersenDijkersendeBinnendijkers,
deverenigingOudHoornendeMarineuitden
Helder.Ookleiddenwedevrijwilligersvanhet
ToeristischSteunpuntrond.
DegratiswandelingenvanafdeSpeeltorenop
vrijdagavondenindemaandenmeitotenmet
septemberwerdenalsvanoudsgoedbezocht.We
werkten mee aan het Kinderweekend van het
museum op de Open Monumentendag en een
aantalzondagmiddagenaan‘OntmoetdeWater-
landseKernen’,georganiseerddoorhetToeris-
tisch Steunpunt. Marten Horjus werkte begin
novembermeeaaneenuitzendingvanKatholiek
NederlandTVover‘Katholieke’plaatsnamenin
Nederland.
Op13oktoberbrachtendeStadsgidsenuitBroek
hunbeloofdetegenbezoek,helaasindestromen-
deregen.Datnamnietwegdatwenaafloopvan
derondwandeling,hoogendroogindeWaegh,
het allemaal een geslaagde onderneming von-
den.HetjaarlijkseuitstapjevandeStadsgidsenisverschovennaar12januari2013;
webrengendaneenbezoekaanhetScheepvaartmuseum.
Weleverdeneenfinanciëlebijdragevan3785euroaanhetstoepenprojectvanhet
nieuweSpeeltorenmuseum.HetKlokkenprojectvandekosterijvandeGrote
Onzenieuwegidsen
Kerk,waaraanweonzefinanciëlemedewerkinghebbentoegezegd,krijgtsteeds
meervormendaarhopenwein2013verdermeetegaan.Oponsverzoekheeft
deGemeenteMonnickendameentouwleuningaangebrachtindetorenvande
GroteKerk,tervergrotingvangemakenveiligheidvooronzebezoekers.Wijbe-
dankenhiervoorwethouderPatrickKools.
OpverzoekvandeVerenigingOudMonnickendammaaktenweeenHuishoude-
lijkReglement.WijbedankenhiervoorPieterStegeman.Opdejaarvergadering
van13decemberisditmeteenkleinewijziging,goedgekeurd.
Vlakvoorhetafrondenvanditjaarverslag,ontvingenwehetberichtvanhetplot-
selingoverlijdenvanonserelidAdrieStam.Adrienamomgezondheidsredenen
indecember2011afscheidalsstadsgidsmaarwildegraagbetrokkenblijven.We
denkenaanhemalseenenthousiasteenbevlogencollega.
Afsluitendbedankikallegidsenvoorhuninzetin2012ennodigikalle(nieuwe)
ledenvandeVerenigingOudMonnickendamuitdienognooiteenstadswande-
linghebbengemaakt:loopin2013opvrijdagavondtussenbeginmeieneindsep-
tembereensmetonsmee!
Greetje de Haan-Rundervoort (voorzitter stadsgidsen)
december 2012
30 31
J A A R V E R S L A G S T A D S G I D S E N 2 0 1 2
Financieel verslag Stadsgidsen december 2011 t/m december 2012
Beginsaldi
Rabobank deposito H 14.000,00
Bedrijfstelerekening H 2.673,60
Rabobank Verenigingsrekening H 1.205,09
Kas H 247,32
H 18.126,01
inkomsten uitgaven
Affiches stadsgidsen H 21,90
Kosten Rabobank 2012 H 68,83
Stoep Speeltorenmuseum H 3.785,00
Stichting Philadelphia
vergadering weeshuis H 164,80
Prettig Weekend 2012 H 302,93
Bijdrage gilde 2012 H 145,00
Diverse onkosten H 423,67
Vergaderingen Grote Kerk H 138,00
De Waegh nieuwe stadsgidsen H 255,00
Rondleidingen H 3.302,00
Giften H 476,60
Ontvangen rente deposito H 350,00
Restant rente 2011 H 17,44
H 4.146,04 H 5.305,13
Eindsaldi
Rabobank deposito H 14.000,00
Bedrijfstelerekening H 41,04
Rabobank Verenigingsrekening H 2.880,06
Kas H 45,82
Totaaleindsaldodecember2012 H 16.966,92
32 33
Het nieuwe Waterlandsmuseum de SpeeltorenJaarverslag 2012
Hetismetgepastetrotsdatikdezekopbovenditjaarverslagzet.Gepastisnog
bescheidenuitgedrukt,ikglimvantrots!Enmetmijeenheelteamvanvrijwilli-
gers.Erligtbijdebalieeengastenboekboordevolcomplimenten;...eengewel-
digeaanwinstvoorMonnickendam...oudennieuwinharmoniebijeengebracht,
prachtig!...Ikkeekmijnogenuit,bentrotsopmijnstad...smashingmuseum,
interestingwithexcellentchildren’sarea...Enonzejongstefans,JonneenMirre,
schrijvendatzenogweleenswillenkomen.Kinderendieterugwillenkomenin
eenmuseum,danmoetenwetochíetsgoedhebbengedaan...
Maarlatenwebijhetbeginbeginnen.Hetvorigejaarverslageindigdemetdecam-
pagneslogan:een kaal gebouw is nog geen museum! Metdiemooieposterwaaropde
onsdierbareerevoorzitterPaulStoffelsnogstond,Pauldiedeopeningeindau-
gustusnetnietmeermeemaakte,evenminalsDickOosterveld,onzeanderen
erevoorzitter.
Beginjanuari2012begonhetdaadwerkelijkprocesomvaneengebouweenmu-
seumtemaken.Eenkoudennogvochtiggebouwmoestverwarmenendrogen,
destukadoorsmoestenaandeslag,hetvinylmoestopdevloerenenhetnodige
schilderwerkgedaan.Wehebbendaarbijbewustzoveelmogelijkgebruikge-
maaktvanbedrijvenuitdeeigengemeente.Meteenstevigegemeentelijkebouw-
subsidiewiljeimmersookietsaandeeigenwerkgelegenheidbijdragen.Naast
alleprofessionalsiserookeenlegervrijwilligersmethandigehandjesbezigge-
weest.
Terwijldatwerkaandeinfrastructuurgaandewas,gingendiversewerkgroepen
aandegangomdeinhoudvandeverschillendezalenuittewerken.Maarinhoud
alleenmaaktnoggeenmuseum,ermoetookwattezienzijn!Wehoordentijdens
debouwmenseninonsstadjeweleenszeggen;‘’ach,wathebbenzenouaanspul-
lenomtelatenzien’.Ensomswasdatookweleenbeetjewaar,wanthetnieuwe
museumwildeookhelenieuweafdelingenzoalsWater&Landneerzetten.Eneen
natuurhistorischecollectiehaddenweniet.Maarindemuseumwereldisereen
34 35
tendensdatniemandzijnongebruiktecollectiesineendepotwillatenslapen.
Lieverwordendepotcollectiesdanalsmeerjarigebruiklenenbijeencollegamu-
seumondergebracht.Hetvereisteisdanweldatheteenerkendmuseumisdat
zichprofessioneelvanzijntakenkwijtenzijnklimaatopordehoudt.Enprofes-
sioneel,datzijnweinmiddelswel.Zokregenwedeopgezettedierenenvogels
vanWaterlandalsbruikleenvanNaturalis.VanhetHoogheemraadschapkregen
weo.a.prachtigeoudeenkostbarehensbekers,oudekaartenenprenten.Henri
Willigschonkonseenoudekaaspersuit1834enTonPietersreconstrueerdeeen
façadevaneenkolonistenhut.ZokreegdeWaterenLandzaallangzaamzijncon-
tourenopbasisvaneenscenariodateerdersamenArcadis/Heidemijwasontwik-
keld.DeprachtigegrotebottervanCeesvanWaverenendekunstwerkenvan
VanniVoswarendeslagroomopdetaart.Zokentelkeafdelingwelzijneigenver-
haalmetprachtigebruiklenenvananderemuseaenparticulierenzoalsvanSimon
Ooms,de‘klokkenman’.
Hetideevooreenvandegrootstehitsvanhetmuseum,dejuniorzaal,kwamei-
genlijkpasbegin2012.Bijdeopleveringbleekdezolderruimtezoveelmooierdan
ingeschatopbasisvandetekeningen,veeltemooivoorkastruimteenbergzolder.
Zobegondejuniorzaalmetzijnontdekhuis,deopgravingsputmetarcheologi-
sche vondsten en de levensgrote Memorykast. We hebben het eerste half jaar
speelsklagendeoudersgehad,omdathunkinderenna2uurnognietmeenaar
huiswilden.Zoisertot1juliheelhardgewerkt,vitrineswerdengebouwd,van
ledverlichtingvoorzieneningericht.BartKalkhoven,dedecorbouwer,maakte
eenprachtigereplicavaneenput,volarcheologischevondsten.Museumteksten
werdengeschreveneninhetEngelsvertaalddoorenkeleprofessionelevertalers
uitMonnickendam,nieuwefilmswerdenopgenomenenerkwameneenprach-
tigefoldereneenwebsite.Hetisdooraldieonbaatzuchtigebijdragendatweeen
wonderindenationalemuseumwereldverrichthebben:binnenanderhalfjaarna
debouwopenenooknogeensbinnenhetbudgetgebleven!
Op1julikondenwegaanproefdraaienenmeteenbegonhetpubliekbinnente
stromen.StomverbaasdeenblijverrasteMonnickendammersdedenonsblozen
vantrots.Ookdeeerstebuitenlandersblekenenthousiast,vooralnatuurlijkdoor
demogelijkheidomdetorenmetspeeltrommelvanbinnentezien.Na1juliwas
eroverigensweinigtijdvoorrustwantvóórdeofficiëleopeningop31augustus
moestenernoggenoegdetailsafgemaaktworden.Ondertussenwerddooreen
apartteamdeopeningvoorbereid.Datmoesteenhappenningwordenendatwerd
hetook.Eenweeklangregenmaaropochtendvandeopeningwerdhetdroog!
Ruim300gastenkwamenerkijken,etenendrinken.Onzeplaatsvervangendbur-
gemeesterCornelisMooij,WillemBijleveld,directeurvanhetScheepvaartmu-
seumendeCommissarisvandeKoningininNoordHolland,deheerRemkeswa-
rendeofficiëleopeners.
Entoenwarenweallemaaltevredenmaardoodmoe!Inseptembergingenvelen
vanonsevenmetvakantieominoktoberweervrolijkaandeslagtegaanwant
steedsweerzagenwedingendiebeterkondenofdieweinalledruktevoorons
uitgeschovenhadden,zoalsEngelseondertitelsindefilmpjes.Debezoekcijfers
warenintussengetalsmatigbemoedigendmaarnogpositieverishetfeitdat,zon-
derpromotiecampagnes,60/70%vandebezoekersvanbuitenderegiokwamen
waarvaneendeelzelfsvanbuitenNederland.
Begindecemberbeslotenweommetdekerstvakantiealsexperimenttweeweken
eenspeciaalactiviteitenprogrammatedraaienvoorjongenoud.Enookdatwerd
eensuccesmet290bezoekersindeweekvóór31dec.Despeurtochtvoorkinderen
werdeenhitevenalsdepuzzelmet300jaaroudetegelfragmenten.Metdeintieme
uitvoeringvandeGijsbrechtdoorHermanvanElterenenMaisavanderKolklie-
tenweziendatzoietsookmogelijkmoetzijninonsnieuwemuseum.Zoeindig-
denwe2012metbijna4000bezoekers,méérdanwevoordeeersteperiodeinge-
schathadden.
Isditjaarverslagnuvolledig?Heeleerlijk:neeendatkanookniet.Ikzouhethele
jaarboekvanVOMnodighebbenomiedereenrechttedoenenalleprocessente
beschrijven.Erisechtermaarééngepastslot:onsmuseumismetvrijwilligerstot
standgekomenenwordtnudraaiendegehoudendooreenfantastischteamvan
vrijwilligers.Onsgastenboekstaatvolmetcomplimentenoverhunenthousias-
me.Zezijnnietzomaar‘baliemedewerkersofsuppoosten’,metdiebenamingen
zouikzetekortdoen,zezijnonzegastherenengastvrouwen,onsgezichtnaar
buiten.Detrotsomwatwenudewereldkunnenbieden,straaltervanaf!
Dus,vergeefonsdejubelendetoonendezelfverheerlijkingvanditstukmaarvoor
éénkeer.In2013staanweweermetbeidenbenenopdegrondenmoetenwege-
woonheelhardwerkenom,zoalselkmuseum,hethoofdbovenwatertehouden.
DaarkuntuonstrouwensheelgoedbijhelpendoorVriendvanhetMuseumte
worden.Kijkmaareensoponzemooienieuwewebsitewww.despeeltoren.nl.
Frans Fontaine
Voorzitter Waterlandsmuseum de Speeltoren
J A A R V E R S L A G 2 0 1 2 W A T E R L A N D S M U S E U M D E S P E E L T O R E N
36 37
J A A R V E R S L A G 2 0 1 2 W A T E R L A N D S M U S E U M D E S P E E L T O R E N
Jaarrekening 2012 Stichting Waterlandsmuseum de Speeltoren
2011 2012
H H
A. Inrichting Museum
Sponsoren 19.350,00 27.641,08
Giften via vrienden 63.790,31 82.200,00
Acties 12.511,09 1.183,00
B. Exploitatie Museum
Gem. Waterland 250,00 250,00
Ver. Oud Monnickendam 3.117,46 5.000,00
Omroep Waterland 845,68 900,00
Rente 963,98 1.723,65
Lijfrenten - 4.400,00
Giften 0,00 2.670,65
Entreegelden - 11.836,96
Verkoop winkel - 1.597,52
Diversen - 0,00
100.828,52 139.402,86
Uitgaven
A. Inrichting Museum
Aankopen inrichting 4.688,55 88.835,47
Diensten inrichting - 57.045,82
B. Exploitatie Museum
Gas/licht/water 993,25 3.828,84
Belastingen 619,96 925,55
Bankkosten 135,81 84,25
Verzekeringen 141,11 413,08
Inkoop winkel - 1.507,48
Lidmaatschappen 460,81 333,48
Telefoon 241,40 323,03
Huishouding - 1.382,62
Klein materiaal - 2.281,00
Internet (in 2012 100% gesponsord) 120,00 0,00
Alarm 266,50 204,86
Huur 226,44 4.000,00
›
› 2011 2012
H H
Representatie 270,71 2.069,25
Publiciteit 65,00 1.125,08
Kantoorkosten - 861,86
Diverse kosten 509,66 471,60
Verhuiskosten 625,51 0,00
Schoonmaakkosten - 900,00
9.364,71 166.593,27
Vermogensmutatie 91.463,81 -27.190,41
Ultimo 2011 Ultimo 2012
Balanspositie D (H) Cr (H) D (H) Cr (H)
Vermogen 102.111,39 62.111,39
Retour ontvangen van
Beheer 0,00 15.000,00
Totaaleigenvermogen 102.111,39 77.111,39
Voorziening inventaris 28.278,00 28.278,00
Voorziening nagekomen
kosten bouw 0,00 40.000,00
Inventaris 1,00 1,00
Voorraden 1,00 500,00
Kas 0 316,90
Rabobank 6.008,58 10.794,88
Spaarrekening 118.072,34 105.576,34
R.C. VOM 5.187,49 5.210,70
R.C. Beheer 785,00 725,28
Vorderingen 1.903,98 5.049,95
Nog te betalen 0,00 8.776,07
Vooruitontvangen bedragen 0,00 1.200,00
Nadelig saldo 2012 0,00 27.190,41
131.174,39 131.174,39 155.365,46 155.365,46
39
J A A R V E R S L A G 2 0 1 2 W A T E R L A N D S M U S E U M D E S P E E L T O R E N
38
Begroting 2013 exploitatiekosten Waterlandsmuseum de Speeltoren excl.BTW
H Toelichting
Baten Entreegelden (excl. 6 % btw) 9.000 3000 bezoekers die gem. H 3 betalen Subsidie gemeente Waterland 250 Bestaande waarderingssubsidie Sponsoring 5.500 o.a. van Vrienden van het museum Vereniging Oud Monnickendam 5.000 Beheervergoeding collectie St. Museum jaarkaart 6.600 3000 personen à H 2,20 Lijfrenten 4.000 volgens ontvangen acten Overige giften 250 Ervaring van afgelopen jaren Verkoop museumwinkel 2.000 Inclusief VVV artikelen Verhuur Zendlocatie OmroepWaterland 900 75 per maand Rentebaten 500 over spaarrekening Diverse baten 0 Totaalbaten 34.000 Lasten Huur gebouw (exclusief BTW) 8.000 huur volgens huurcontract OZB 600 jaarlijkse lasten gebruiker (geschat) Waterschapslasten 75 jaarlijkse lasten Rioolrecht 250 jaarlijkse lasten Gas, water en electriciteit 6.000 reële schatting Aansluiting meldsysteem 275 via fa. Ronday bij G4S meldkamer Onderhoudsabonnementen 1.800 rook, brandm,alarmsysteem etc. Onderhoud inventaris en collectie 2.000 plankjes, schroeven, klein materiaal Inkoop winkelartikelen 1.500 70 % van de verkoopopbrengst Afschrijvingskosten inventaris 0 Pas in 2016 weer nodig Vrijwilligers 1.000 uitje/cadeautje Huishouding (horeca,schoonmaak-artikelen e.d.) 1.500 incl. horeca bij openingen ed. Publicatie, presentatie en website 2.500 volgens communicatieplan Kunstzaal 750 met name vervoer tentoonstellingen Juniorzolder 750 met name gebruikt materiaal Schoonmaak 2.000 incl. wassen ramen Telefoon en internetkosten 750 abonnement en gebruikskosten Lidmaatschappen 750 Adlib, museumvereniging, VVV Verzekeringen 1.250 AVB, inboedel, ass. belasting 21% Evenementen, acties, speciale dagen 750 volgens PR plan 2013 Bestuurskosten 500 incl. representatie, vergaderingen Onvoorzien 1.000 Totaallasten 34.000 Exploitatiesaldo 0
Jaarrekening Stichting Beheer Waterlandsmuseum de Speeltoren
2011 2012
H H
Inkomsten
Gouwzeefonds 0,00 0,00
Huur 0,00 4.000,00
Sponsors
Algemeen 10.350,00 5.000,00
Gemeente Waterland 659.663,16 357,00
Provincie Noord-Holland 110.000,00 40.000,00
Particulieren 8.386,00 0,00
Rente 80,40 3.971,96
788.479,56 53.328,96
Uitgaven
Leges/belastingen 11.565,08 65,41
Verhuiskosten 174,71 0,00
Bankkosten 10,36 22,05
Verzekering opstal en glas 0,00 813,97
Aannemer 615.000,00 261.439,29
Architect 6.400,00 600,00
Kosten buurpanden 5.042,00 0,00
Gas/Licht/Water aansluitingen 670,00 0,00
Diversen 723,19 323,55
639.585,34 263.264,27
Vermogensmutatie 148.894,22 -209.935,31
Balanspositie Stichting Beheer Waterlandsmuseum de Speeltoren
Betaalrekening 1.070,13 2.208,14
Lening Vereniging Oud Monnickendam
renteloos, onbepaalde tijd - 59.000,00 - 59.000,00
RC museum exploitatie 785,00 - 725,28
Nog te betalen 0,00 - 9.880,00
Nog te ontvangen 53.528,45 40.373,45
Spaarrekening 218.080,40 16.552,36
Vermogen 214.463,98 -10.471,33
40 41
Monumenten- en Welstandscommissie Waterland Jaarverslag 2012
Een nieuwe commissie
Toteind2011wasdewelstandsadviseringindegemeenteWaterlandverdeeldover
tweecommissies:speciaalvoordebouwplannenbinnendehistorischekernenwas
erdegemeentelijke‘CommissieStads-enDorpsbeheer’(CSDB),terwijldewel-
standsadviseringvoordeoverigedelenvandegemeenteondergebrachtwasbijde
Commissie‘KringWaterland’vanWelstandszorgNoordHolland.
Per1januari2012ishierveranderingingekomen.Alleplannenbinnenonzege-
meentewordennubehandeldinéénnieuwecommissie:de‘Monumenten-en
WelstandscommissieWaterland’onderderegievanWelstandszorgNoordHol-
land(WZNH).
Dezecommissiekomtomde14dagenbijeeninachtereenvolgensdrieverschil-
lendesamenstellingen:alnaargelangdeimportantievandeingediendeplannen
kunnendezeóf‘gemandateerd’,ófinde‘KleineCommissie’,ófinde‘GroteCom-
missie’behandeldworden.
DeVerenigingOudMonnickendamwordtdoorondergetekendeindeGroteCom-
missievertegenwoordigd.
MeerdaninhetverledenbijdeCSDBhetgevalwas,wordennuindeGroteCom-
missienietalleenplannenbinnendehistorischekernenbehandeld,maarookuit
dediverseuitbreidungen,bedrijventerreinenenhetlandelijkegebied.Eenposi-
tieveontwikkeling,aangezienhetvoordehistorischekernenvangrootbelangis,
datookhun‘setting’inhetwaterlandselandschapdooreenzorgvuldigeontwik-
kelingvanalledeelgebiedeninditlandschapbehoudenblijft.
Inditjaarverslagbeperkikmijverdertotdezakendievoordehistorischebinnen-
stadvanMonnickendamvanbelangzijn.
Plannen binnen de vesting
In2012werdendoordecommissie42plannenindehistorischebinnenstadbehan-
deld.Daarvanwerden23plannenindekleinecommissieen18indegrotecommis-
siebehandeld,4plannenkondendoorhetgemandateerdecommissielidafgehan-
deldworden.
Hiervolgenenkeleinhetoogspringendeplannen:
Toelichting
Nog te betalen betreft de BTW van het laatste kwartaal. Nog te ontvangen betreft met name de bijdrage van de Provincie Noord-Holland.Het museum staat op in erfpacht uitgegeven grond van de Gemeente Waterland.De erfpachtcanon wordt voor 100% gesubsidieerd door de Gemeente Waterland.
Begroting 2013 Stichting Beheer Waterlandsmuseum de Speeltoren
Baten H
Huur Museum de Speeltoren 8.000Totaal 8.000
LastenToevoeging voorziening groot onderhoud 500Toevoeging voorziening schilderwerken 2.500Normaal klein onderhoud 250Jaarlijks onderhoud verwarmingsinstallatie 350Jaarlijks onderhoud luchtbehandelinginstallatie 750Jaarlijks onderhoud liftinstallatie 1.000Jaarlijks onderhoud noodverlichtingsinstallatie 100Diversen 55OZB (eigenaar), WOZ nog onbekend 970Waterschapslasten (eigenaar), WOZ nog onbekend 175Erfpachtcanon, geheel gesubsidieerd pmOpstalverzekering (incl. 21% ass.bel.), H 710.000 1.225Aansprakelijkheidsverzekering bedrijven (AVB) 125Totaal 8.000
Saldo 0
Jaarrekening 2012 Vrienden van Waterlandsmuseum de Speeltoren
Bij AfSaldo 1/1 2.920,42Giften 42.111,50Sponsoren 38.750,00Acties 51,05VOM contributie 296,00Bankkosten 429,49Overgeboekt naar Museum 82.200,00Saldo31/12 1.499,48
Nog te betalen per 31/12: H 296,00 aan VOM voor contributies
42 43
J A A R V E R S L A G 2 0 1 2 M O N U M E N T E N - E N W E L S T A N D S C O M M I S S I E W A T E R L A N D
Kalversteeg 3
Voordeverbouwingvanhetatelierindevoormaligedrukkerijwerdeeninteres-
santenopzichzelfgoeddoordachtplaningediend,waarbijdoordeverbinding
vandetweenaastelkaargelegenzadeldakendankzijdenieuwe,hogergelegen
nokmeerlichtenruimtegecreëerdzoukunnenworden.Volgensdecommissieis
eendergelijkeoplossing,gezienhetbedrijfsmatigekaraktervanhetgebiedin
principedenkbaar,maarleidtooktoteenschaalvergrotingmetveelimpactvoor
deomgeving.Eenbezichtigingterplaatsemaakteduidelijkdateendergelijke
verdichtingopdezelocatieinverbandmetdeaanwezigehogebebouwinginde
nabijheidnietwenselijkis.
Kerkstraat 42
Maarsomsgaathetookinéénkeergoed,zoalsbijhetvoorstelvoordegevelwij-
zigingvanhetpandKerkstraat42.Degevelvandebeganegrondwerdhierweer
teruggebrachtindeoorspronkeleijkestaatmettweegroteramen,inplaatsvande
latergerealiseerdeetalage.Vermeldingverdientookdezorgvuldiguitgewerkte
detaillering.Deverbouwingheeftinmiddelsplaatsgevonden.
Kermergracht 2
Onderstaandeafbeeldingenlatenzien,hoeditplanvoordesloopennieuwbouw
vaneenwoningmetgaragenaaraanleidingvandewelstandsadviezenaangepast
werd.
Inheteerstevoorsteluit2011haddenieuwbouweenmansardekapenwasdega-
ragebijdewoninggetrokken.Decommissiemerkteondermeerop,datmansarde-
kappeninMonnickendamwelvakervoorkomenmaardanhaaksopdestraatge-
richtstaan,endatdoordegaragebijdewoningtetrekkenhetkaraktervanhet
gebouwaangetastwordt.
Nadathetplangewijzigdenophoofd-
lijnen goedgekeurd was, is het nog
eenpaarkeerindecommissieterug-
geweest en op onderdelen ‘bijge-
schaafd’,metalsresultaateenkarak-
teristiek Monnickendams pand dat
met een zorgvuldige uitvoering tot
verbetering van het straatbeeld zal
leiden.
44 45
J A A R V E R S L A G 2 0 1 2 M O N U M E N T E N - E N W E L S T A N D S C O M M I S S I E W A T E R L A N D
Burgemeester Versteegstraat 11
Naaraanleidingvandetweemeterhogeschutting,bestaanduithoutendelentus-
senbetonnenpalen,diehierin2011zonderbouwvergunningaandevestingge-
plaatstwerdendoorzijnafmetingen,hoogteenkleurzeernegatiefinhetoog
sprongwerdeind2011doordegemeenteeenhandhavingsprocedureingangge-
zet.Hiermeeisbereikt,dateind2012eenvoorsteltotwijzigingaandecommissie
voorgelegdwerd,waarindehoogtevanhethoutteruggebrachtistot1meter,met
daarboventussendepalengaaswerkdatmetgroentebegroeienis.Deerfafschei-
dingvoldoethiermeeaanredelijkeeisenvanwelstand.
Parkeerplaatsen Noordervesting
Injulilegdedegemeentedecommissiehetplanvoor,omaandeNoordervesting
(LeoHordijkstraat,WillemvandeVoetstraatenBurgemeesterVersteeghstraat)
langseninhettaludvandevesting,diealsrijksmonumentisaangewezen,nieuwe
parkeerplaatsenaanteleggen.
Voorgesteldwordtomopdekopvandevestingschuineparkeerplaatsentoetevoe-
genenlangsdestraataandewestkanthetaantallangsparkeerplaatsenuittebrei-
deneneenaantaldwarsparkeerplaatsentoetevoegen,dieinhettaludsteken.
NaardemeningvandecommissieisdevestinghetaangezichtvanMonnicken-
damenbetekenthetvoorstelmetzijnzuivercivieltechnischebenaderingeen
aantastingvanhetkarakteristiekebeeldendemonumentalewaardevandeves-
ting.Geziendebijzonderewaardevandevestingheeftdecommissiehaaradvies
uitgebreidschriftelijketoegelicht.
OokhetadviesvandeRijksdienstvoorhetCultureelErfgoedisvoordeLeoHor-
dijkstraat,endeBurgemeesterVersteeghstraatnegatief(indeWillemvandeVoet-
straatzijndeingrepenindevestingnaaanpassingvanhetplangeringer).Hetcol-
legeheeftbeideadviezenechternietovergenomeneninmiddelsishetplanviaeen
‘Verklaringvangeenbedenkingen’doornagenoegdeheleraadgoedgekeurd.
Stedenbouwkundige visie Noordeinde 80-86
DeeersteversievanhetbeoogdeplanDeHooiwagenwerdin2009vanwegede
overmatigeschaalvergrotingenverdichtingophetbinnenterreindoordecom-
missienegatiefbeoordeeld.
Hetnieuweplanvan2012kwam–nadathetdaarvoortijdenseeninspraakavond
reedsaanomwonendenengeïnteresseerdenvoorgesteldenvervolgensnogop
enkelepuntenaangepastwas–op23juliindecommissie.Hetwerdophoofdlij-
nenakkoordbevonden,maarmeteenaantalaandachtspuntenzoals:
_ degevelopeningenlangshetNoordeindeliggenteveelopéénlijn
_ handhavenvanderooilijnindesteeg
Zuideinde 30
Nadatin2010voordezelocatiealeensloop-nieuwbouwplaningediendwerddat
voor veel commotie zorgde en uiteindelijk door de gemeenteraad verworpen
werd,kreegdecommissieeennieuwplanoptafeldatnualleendevernieuwing
vandebergingachterdedrogistbetreft.Dezebergingbeslaathethele,totaanhet
LedigErfdoorlopendeperceel.
Hetnieuwebouwvolumeisanderhalvebouwlaaghoogenplatafgedekt.Decom-
missieconstateerdedathetdaarmeeduidelijkgroterisdanzijnomgeving,die
voornamelijkuitvolumesvanéénbouwlaagmetzadeldakbestaat,enzodoende
eenwezensvreemdvolumeisdatnietpastinhetstraatbeeld(gezienvanafvanhet
LedigErf)ennietaansluitbijdekenmerkenvandeomgeving.Decommissieis
danooknietakkoordgegaanmetdeaanvraagenheefthaaradviesuitgebreid
schriftelijktoegelicht.
Hetcollegeheeftechter,inafwijkingvanhetwelstandsadvies,deomgevingsver-
gunningverleend,metalsmotivatiedeweerstanddieomwonendenzoudenheb-
bentegeneenbouwplandatisvoorzienvaneenkap.Ditisopmerkelijk,aangezien
deomwonendendiebijdebehandelingvanhetplanindecommissieaanwezig
waren,tekennengavenjuistblijtezijnmethetadviesvandecommissieomhet
bouwwerkweltevoorzienvaneenkap,waardoordegoothoogtelagerkonworden
gehouden.
Hoedanook,nadathetcollegedevergunningverleendhadzijnomwonenden
naardeAdviescommissievoordebezwaarschriftenWaterlandgestaptomdein
hunogentenonrechteverleendeverleendevergunningaantevechten.Deadvies-
commissieoordeeldeop12septemberdathetbezwaarschriftvandeomwonenden
gegrondisenvonddemotiveringvandeafwijzingvanhetwelstandsadvieson-
deugdelijk.Zeadviseerdehetcollegehetbezwaartegenhetwelstandsadvieste
herroepenenteheroverwegenofergoederedenenzijnomvanhetnegatievewel-
standsadviesaftewijkenen,indiendatniethetgevalis,hetbestredenbesluitte
herroepenendeaanvraagtotverleningvandeomgevingsvergunningaftewijzen
wegensstrijdmetderedelijkeeisenvanwelstand.
Hetcollegeheefthetbesluitnietherroepen,enisop8novembermeteenherover-
weginggekomen,waarinzijenerzijdsoneigenlijkgebruikmaaktvanhetwel-
standsadviesoverhetgeenszinsvergelijkbareplanvan2010enanderzijdseen
geheeleigen(eninditverbandzeerdiscutabele)interpretatieaanenkelepassages
uitdewelstandsnotageeft.
46 47
J A A R V E R S L A G 2 0 1 2 M O N U M E N T E N - E N W E L S T A N D S C O M M I S S I E W A T E R L A N D
_ materiaalenkleurstellingdienttepassenbinnenhetpaletvandeomgeving
_ beterevormgevingvandedichteliftschacht.
Degemeenteraadheeftinoktober2012hetstedenbouwkundigprogrammavan
eisenvanadviesbureauHZAvastgesteldendaarmeegroenlichtgegevenvoorde
verdereuitwerkingvanhetplan.
Stedenbouwkundige visie Hakvoort
Inhetvorigejaarverslagwerdhetstedenbouwkundigprogrammavaneisenal
genoemd,datdoordegemeenteinopdrachtgegevenisomdetoekomstigeont-
wikkelingsmogelijkhedenvanHakvoortteonderzoeken.Ditwerdinconcept
eind2011aandecommissievoorgelegd,issindsdiendooradviesbureauHZAver-
deruitgewerktenkwaminseptember2012nogmaalsindecommissie.
Inhetstedenbouwkundigadvieswordenverschillendemodellenvoorgesteld
vooreenmaximaleontwikkelingvandescheepswerfopdehuidigelocatie,door
uitbreidingmeteenaantalnieuwehallen.Tevenswordendaarindebasisvoor-
waardenvooreendergelijkeuitbreidingvastgelegd:
_ uitbreidingd.m.v.individuelegebouwen(dusnietééngrootgebouw)
_ handhavenvandebestaandekarakteristiekewisselenderooilijn,zowelaan
deHavenstraatalsaandewaterzijde
_ belangrijkzijnhierbijdebeeldbepalendedoorzichtenvanuitverschillende
puntenindestad
_ afwisselingingoot-ennokhoogtevandegebouwen,metdehuidigeNoord-
loodsalsmaatgevendemaximalehoogte
_ diversiteitinmateriaalkeuze
_ goedeaansluitingaandeomgeving
_ ontsluitingenparkerenophetvoormalige(momenteelbraakliggende)
perceelStuttenburg
Decommissiestaatpositieftegenoverhetadvies,maarisookvanmening,dat
dezestudieopeengroterschaalniveauopgepaktmoetwordenen,doorookhet
aangrenzende(openbare)parkeerterreinaandeHaringburgwaldaarinmeetene-
men.Hetkaraktervanditparkeerterreinisnunogenigszinsonbestemd.Tegelijk
ishetweldeentreenaarhethistorischcentrumaandenoordzijdevandestad.De
ontwikkelingvandeHakvoortlocatievormtdanookeenkansvooreengoedein-
beddingvanditterreinindelooproutesenvooreenversterkingvandeuitstraling
vandeopenbareruimtevandestad.
Plannen in de periferie
Enkeleopmerkelijkeplannenbuitendehistorischebinnenstad,maar‘indevoor-
tuin’vanoudMonnickendammogenhiernietonvermeldblijven.
Hotel Hemmeland
NaenkelejarenstiltewerdinjunieengeheelnieuwontwerpvoorhetMirrorhotel
bijdecommissieingediendvooreenpreadvies.HetontwerpmeteenU-vormige
plattegrondisgebaseerdopdein2008doorderaadvastgestelde‘Stedenbouw-
kundigeenLandschappelijkevisieHemmeland’,datookreferentiebeeldenvoor
eenhotelopdezelocatiebevat.
Hetontwerpkenmerktezichvooraldoordecombinatievaneengrootaantalstij-
lelementen,enhaddaardoornaarmeningvandecommissiegeenWaterlandse,
nocheen–opdezelocatielogische–parkachtigeuitstraling.Dearchitectheeft
daaropdegevelssterkversoberd,eenduidelijkeverbeteringnaarmeningvande
commissie.
Eenbrisantthemavoordepolitiekwasdehoogtevanhetgebouw.Indesteden-
bouwkundigevisievan2008wasdezevastgelegdop14meter.Inheteerstevoor-
stelhadhetdakeendoorlopendehoogtevan14,70meter,ditwerddanookop
verzoekvandegemeenteraaddoordearchitectteruggebrachtnaar14meter.Ge-
ziendeforseafmetingenvanhetgebouwwashetgenoemdehoogteverschilwel-
standelijkgezienirrelevant,maarnaarmeningvandecommissieversterkteenop
éénhoogtedoorlopenddakhetbeeldvaneentebreeduitgemetenvolumeenis
hetgebouwdaardoortemassaal.Desuggestieomhetbeeldspeelsertemaken
doordemiddenbeukietsomlaagendezijbeukenietsomhoogtebrengenwerd
doordearchitectopgepakt:demiddenbeukwerd13,40meterhoog,dezijbeuken
14,70meter;uitwelstandelijkoogpunteenduidelijkeverbetering.
Nadeaanpassingenaandegevelarchitectuurendedakhoogtesgingdecommissie
indecemberophoofdlijnenakkoord.Deverwachtingis,datookhetcollegeende
raad(ondanksenigestrubbelingen)methetaangepasteplanzulleninstemmen.
Zorghotel ‘De Vriendschap’
Hetdoordeinitiatiefnemersvanhetzorghotelinopdrachtgegevenstedenbouw-
kundigprogrammavaneisenisinaprilaandecommissievoorgelegd.
Voordelocatie(devoormaligehoutzagerijaandePurmerEe)zijnverschillende
bouwtypesonderzocht,elkgeïnspireerdopeenanderdeelaspectvandezelocatie
(voormaligehoutmolen,liggingaanhetwater,liggingaaneenkronkeligedijk).
Gekozenisvooreenbouwvormgeïnspireerdopdevoormaligehoutzagerij‘als
bakeninhetsilhouetvanMonnickendamenhetweidselandschap’.
Decommissieisophoofdlijnenakkoordmethetzorgvuldigopgesteldeprogram-
mavaneisen.Geletopdebijzonderelocatieopeenaanhetwatergelegenknoop-
punttussenstadenland,moetdebebouwingstypologiezorgvuldiggekozenwor-
den.Decommissieheefteenvoorkeurvoordemodellenwaarbijdenokrichtingvan
degebouwenparallelaanhetwaterstaan.Zowelvoorzijdealsachterzijdevande
48 49
J A A R V E R S L A G 2 0 1 2 M O N U M E N T E N - E N W E L S T A N D S C O M M I S S I E W A T E R L A N D
bebouwingzijndanbelangrijk.Zevraagtaandachtvoordemaximalegoot-ennok-
hoogtesvandebebouwing.Hetbestemmingsplanisinmiddelsinvoorbereiding.
Lagedijk Katwoude
Ditplanvoor25woningenaandePurmerEe(ophetterreinvandehuidigecara-
vanstalling)werdeerderbehandeldindeCommissie‘KringWaterland’tePurme-
rend,maarkwaminmeimeteenbasisontwerpindenieuwecommissie.Hetplan
bestaatuit13vrijstaandewoningenaanhetwaterentweewoningblokjesinhet
middengebied.
Decommissiehadmetnamebezwaartegendesettingvandealseenboerenen-
semblegedachtewoningeninhetmiddengedeelte,aangeziendehiergekozen
opstellingachterdedijkatypischisvooreenboerenensemleaanhetlintvandeze
dijk.Bovendienhaddendetweeblokjesdoorhunsymetriemetschuurtjesenerf-
scheidingeneerderhetkaraktervanrijtjeswoningen.
Decommissiewerdechtergeconfronteerdmethetfeit,dathetbestemmingsplan
aldefinitiefis.Ditiseenvakergeconstateerdprobleembijnieuwestedenbouw-
kundigeplannen,enzoutevoorkomenzijndoordecommissiealineenvroeger
stadiumbijdeplanvormingtebetrekken.
Inhetonderhavigegevalkonalleennogeenenanderaandeuiterlijkeverschij-
ningsvormvandepandenbijgeschaafdworden.
Uitbreiding Jachthaven De Zeilhoek
Alin2003heeftderaadingestemdmetdeuitbreidingvanjachthavenDeZeilhoek
met200ligplaatsen,totintotaal350ligplaatsen.Doordejachthaveniseenplan
ingediend,dattevensvoorzietindevernieuwingvandegebouwenopdekadein
eeneigentijdsevormgeving.Hetplanwerdinjuniaandecommissievoorgelegd
metdevraag,ofopdezelocatiedegebruikelijketraditionelestijl(metschuine
dakenenbepaaldegoot-ennokhoogtes)losgelatenenvooreeneigentijdsevorm-
gevinggekozenkanworden.
Decommissiekanopdezebuitendijkselocatieeeneigentijdsevormgevingdui-
delijkaanbevelenenkanzichlessenaarsdakenhiergoedvoorstellen.Zeformu-
leerdeookenkeleaanvullendeaandachtspunten:
_ dedakvormendienenzoveelmogelijkonderdedijkteblijven
_ dearchitectuurvanhetnieuwerestaurantishelder,maardeanderegebouwen
vormennoggeeneenheidenzijnonvoldoendeafgestemdophetrestaurant
_ erisrekeningtehoudenmetdealzijdigheidvanhetplan,hetisookzichtbaar
vanafdeprovincialeweg
Zoweldecommissiealsdeontwerperenopdrachtgeverzijnpositiefoverdegebo-
denmogelijkheidvanvroegtijdigoverleg.Decommissievraagtomopdehoogte
tewordengehoudenvandeverdereplanuitwerking.
Lodewijk Duymaer van Twist
1 maart 2013
50 51
S T I C H T I N G I J S S C H U I T E N G O U W Z E E 2 0 1 2
De Nieuwjaarsborrel op 6
januari2013wasditkeerin
het RK-clubhuis en werd
bezochtdoordemeestebe-
stuursledenenvrijwilligers
methunpartners.
De vorst diende zich eind
januariaan,vooreenkorte
periode. Het was net ge-
noeg om met een beperkt
aantal schuiten te kunnen
zeilen.
Woensdag23januaribeslotenwedeschuitenHudson 3,de Oranje,deWillem Ba-
rendsz 1,Piet Hein,de Emma,de Prins van Oranjeende2DN’ersH138enH241ophetijs
tezetten.
Donderdag24januariwaseenprachtigedag.Jammergenoeggeenwind,maar
welleukvoorhetplaatje.Vrijdag25januaribegonweerzonderwind,maardeze
trokbeginvandemiddaglekkeraanwaardoorwegoedvanuitdehavenkonden
zeilen.Zaterdagwaserzoveelwinddatwederevenmoestenaanbrengen.Hetbe-
gonindemiddagooktesneeuwenmaardatmochtdepretnietdrukken.Dedooi
zouechtersnelgaaninvallenenafgesprokenwerddeschuitenzondagmorgen27
januari2013weervanhetijstehalenenopzoldertebrengen.
DeklassiekeschepenbeursdieisondergebrachtbijdeHiswatentoonstellingno-
digdeonsuitomeenijsschuitneertezetten.Zaterdag2maart2013hebbenwe
beslotendittedoen.Maandag4januari2013hebbenwede Maris Stellaopgezetin
deRAI.
Vorigjaar,opzondag8april2012,heefttijdensdeopendagvandebruinevloot
deIJsvogelopgesteldgestaanaandehaven.Ookditjaariserweergevraagdeen
ijsschuitneertezetten,op31maart2013.Ditzullenwijweergraagdoen.Welke
schuithetwordt,isnognietzeker.
Hetseizoenwordtzal12aprilweerwordenafgeslotenmetdejaarvergaderingin
hetRK-clubhuis.
Stichting IJsschuiten Gouwzee 2012
Indeperiodevan1oktober2012t/m31maart2013zijnweweermetdegroepvrij-
willigersopdezoldervandeFa.LeguitenRoosbeziggeweestmethetrestaure-
ren/reparerenvanijsschuiten.
Inmiddelsisderestauratievande Poolvosnagenoegafgerond.Hetschilderwerkzal
gebeurenalsdetemperatuurwathogeris.Aandemastmoetnogwelwatgesleu-
teldworden.
Voorde IJsvogelmoesteennieuweloperbalkwordengemaakt,omdatdeoudebalk
ernstigwasaangetast.
DebouwvanhetschuitjeMisjecodoordejuniorengroepbeginttevorderen.Met
dejaarvergaderingzalhetschuitjetezienzijn.
Vande15-kwadraatschuitenzijnde Gescheende IJsganghierendaarverstevigden
geschilderd.
Verderzijnalleverantwoordelijkeschippersbeziggeweestmethetnormaleon-
derhoudvan‘hunschuit’.
Omdeschuitenmakkelijkteverplaatseniserveelaanhijs-enrolmateriaalont-
wikkeldengemaakt.
Deopendagop14december2012heeftveelbelangstellinggetrokkenenhetwas
weererggezellig,mededoordeaanwezigheidvandeaccordeonclubvanSilvia
Boven.DegerestaureerdePoolvos stondophetbuitenterreinopgesteldenbinnen
indeloodsstondendeschuitenWillem Barendsz 2,delaatstbijgekomenFlippermet
nieuwezeilen,de Piet Hein,de Fintaende DN H241ennatuurlijkwaserweerde‘koek
enzopie’metsnertenchocolademelk.Dewerkvloeropzolderwerdookdrukbe-
zocht.
52 53
S T I C H T I N G I J S S C H U I T E N G O U W Z E E 2 0 1 2
Verslag rekening en verantwoording penningmeester
Stichting IJsschuiten Gouwzee
RekeningBatenenLasten
2010/11 begroting 2011/12
2011/12
H H H
Baten
Giften 1.000,00 3.500,00 1.488,65
Donaties vrienden 3.548,50 3.500,00 3.718,77
Rente 224,23 250,00 217,48
Overige inkomsten 66,45 0,00 29,95
Totaalbaten 4.839,18 7.250,00 5.454,85
Lasten
Onderhoud ijsschuiten 3.334,19 4.500,00 2.533,80
Beheerskosten 628,18 500,00 702,80
Opslagkosten 1.000,00 1.000,00 1.000,00
Verzekeringen 256,06 250,00 261,30
Bankkosten 76,54 400,00 51,73
Overige kosten 458,65 427,00 350,91
Totaallasten 5.753,62 7.077,00 4.900,54
Totaal Baten 4.839,18 7.250,00 5.454,85
Totaal Lasten 5.753,62 7.077,00 4.900,54
Resultaat -914,44 173,00 554,31
Balansper30september2012
30-09-2011 30-09-2012
H H
IJsschuiten 22.773,60 22.773,60
Rekening courant Rabobank 987,47 432,26
Rendementsrekening Rabobank 12.487,39 13.304,87
Kas & kleine kas 2,85 104,89
Voorschot ontvangen - 190,00 0,00
Totaal 36.061,31 36.615,62
Vermogen 36.061,31 36.615,62
Toelichtingen
Balans/Vermogen per 30 september 2012
Bezittingen: De ijsschuiten zijn gewaardeerd tegen aanschafprijs.
Voorschot ontvangen: Nog terug te betalen voorschot gegeven door derden voor
kosten per kas betaald.
Baten en lasten verslagjaar 2011/2012:
1_GiftLeguitenRoosiseenjaarlijksegift.Dezewordtverrekendmetde
betalingopslagruimteenonderhoudsruimtevandeijsschuiten.
2_Overigeinkomstenzijnterugbetaaldeverzekeringspremiebrand-
verzekeringvorigboekjaar.
3_Beheerkostenzijnonderanderevergaderkostenenjaarlijksenieuwjaars-
receptievoordevrijwilligers.
4_Onderhoudskostenzijnkostengemaaktvoorrestauratiewerkzaamheden
doorvrijwilligersaan de historische ijsschuiten.
5_Overige kosten zijn administratie kosten en kosten KvK.
54 55
denondernulhierinMonnickendameninLelystadzelfstot23gradenondernul.
Hetwerdhiermeezelfsdekoudstewinternachtsinds1956.Doordezeextremekou-
dezettegelukkighetijsindewindwakkentochaan,maarblevennogerglink.
Opzaterdag4februariisderestvandevlootnaarhetijsgebracht.Hetwasbehoor-
lijkkoudmaarprachtigzonnigweer.BijzonderwasdatdeFintasinds1979weer
ophetijskwam.
DeFintaisdoordefamilieKonijnditjaargeschonkenaandeStichtingIJsschuiten
Gouwzee.NicoGenot,goedevriendvanCorKonijn,heefthierookeenbelang-
rijkerolingespeeld.
OveralinNederlandwerdennuijsbanengeopendenwerdenerkortebaanwed-
strijdengeorganiseerd.InFrieslandbegondeElfstedenkoortsteheersenendit
nieuwshieldookheelNederlandbezig.Dekrantenstondenervolvanendene-
gatieveberichtenoverdecrisiswerdennaardeachtergrondverdreven.
Zondag5februari:DeHudsonIIIendeSnoepergingennaeenkwartiertjezeilen
beideerdoor.Gelukkigzonderschadeendebeideijsschuitenstondenbinnen‘no-
time’weerophetijs.
Wenamendebeslissingdaternietmeergezeildkonworden.Dewindwakken
warennognietsterkgenoeg.Naeenuurtjeophetijsgestaantehebbengingenwe
meteengroepmannenenpalenhetijsverkennenrichtingdepuntvanhetHem-
meland.Daarwaarwewatzwakkeplekkentegenkwamenwerdendieafgezetmet
takken.Hetvielopdatdezwakkeplekkenzo’n5tot6cmennietgrootwaren.Ik
zeitegenmijnbroerJan:KomopwegaandeWintervreugdophalenenditstuk
ijsbezeilen.WegingenrichtingdepuntvanhetHemmelandenhetgingfantas-
tisch.Maaropdewegterugginghetfout,éénlopergingerdooropeenstukijs
vanca1m2enwatnietdikkerwasdan3cm.Deschuitsloeg180gradeninderond-
teengelijkkreegikdegiekmeteenklapopmijnhoofdomdatdemastwasafge-
brokenterplaatsevandehommer.Resultaat:gatinmijnhoofd!
Ikmaaktemijallangeretijdzorgenomdemastennubleekookdathethout
helemaaldoodwas.Bijiederezeiltochthaddemasteraangegaan.
Nadezeilentehebbenlatenzakkenenmethulpvandevrijwilligersvandestich-
tingstondookdeWintervreugdweerophetijs,alleenwasikweluitgezeild.
Dewilomteijszeilenwashelaasgroterdanhetverstand!
Deheleverdereweekbleefhetflinkdoorvriezen.Veleschaatstochtklassiekerswer-
denuitgeschreven,zoalsdeWaterland-oost-tocht,deBannetochtenEilandspol-
dertocht.Schaatstochtendieal15jaarnietmeeropdekalenderhaddengestaan.
ZelfswerdenerwandeltochtengehoudenovereenbevrorenWaddenzee.Maarop
8februarikwamereendefinitiefbesluit:DitjaargeenElfstedentocht.
Groteteleurstellingvoordeschaatsers,maarookvoordegroteaantallenvrijwil-
ligersdiedagennachtintouwwarenomhetijssneeuwvrijtemakenvooreen
W I N T E R V E R S L A G 2 0 1 1 - 2 0 1 2
Winterverslag 2011-2012
Ton Meijer
Toenikinhetnieuwslasdatinnovember2011dewaterstandeninderivierennet
zolaagwarenalsin1955dachtikmeteen:Ditkonweleenseenfebruariwinter
worden.
In1956begondewinterop1februarimaarookmetveelsneeuweneenElfsteden-
tocht.Misschienhebikindiewinterhetijszeilviruswelopgelopen.
MijnvaderhadnetdeHudsonIvanPietGrasgekochtenmijnmoederzatzwan-
gervanmijindeschuit.Duswieweet...
Tegenvrienden,collega’smaarookopdejaarvergaderinginRoelofarendsveenen
deopendagvandestichtingzeiikdatdoordezegelijkenissenweditjaarweleens
eenfebruariwinterzoudenkunnenkrijgen.Ikkreeggelijktehoren:Jahoordaar
hebje‘TonPelleboer’!
Maarwatgebeurter?Preciesop1februarivieldewinterinmeteenijzigekoude
wind,kracht5uithetoostenentemperaturenvan6tot9gradenondernul.Inéén
nachtlagdeGouwzeealdichtmetzwaargrondijstotdelijnHoekvandeNoord
endeNes.
DevolgendedaglagdeijslijnaltoteenpaarhonderdmetervoorMarken.
Doordehardeoostenwindliependegevoelstemperaturenopdedagoptotzo’n
16gradenondernul.
3Februari:’smiddagssneeuwennietzo’nbeetjeook,ervielruim10cmwatheel
jammerwasvoordeijsaanzetwantdevelewindwakkendienunetdichtwaren,
warennietmeerwaarneembaar.
Hetwasalweervoordederdejaarachterelkaardatdesneeuwtevroegkwamen
deGouwzeeonbetrouwbaarmaakte.
DeeersteschaatsergingeninWaterlandalvoorzichtjesdeeerstetochtjesrijden.
VoorSimonVerbeekbetekendedatmeteenzijnlaatstetocht.Hijvielovereenpol
grasdieuithetijsstakenbrakzijnvingerenbeenoptweeplaatsen.Ditgebeurde
inhetVarkenslandenhetwaseenheelgedoeomdaaropgehaaldtewordendoor
eenambulance.Wantlegdatmaareensuit!Enookomdathetsteedshevigerbe-
gontesneeuwen.Simonwastrouwensnietdeenige.OokKlaasvanWaverenen
PietVlugtkwamennietschadevrijuitdezeeersteschaatsdag.
TochzijndeDO-XendeHudsonIIIopdezevrijdagalnaarhetijsgebracht.
Indenachtvan3op4februariginghetkwikhardonderuitendaaldetot17-18gra-
56
goedeijsaanzet.Helaasallesvoorniets.Hetwasvoordeijszeilersweleenprach-
tigezeildag.
DeDuitsetelevisiezenderNDRheeftmetdiverseijsschuitenmeegezeildenheeft
eenreportagegemaaktoverdeStichtingenhetijszeilenopdeGouwzee.Ditzou
ergensinaprilwordenuitgezonden.
Donderdag9februari:mooiwinterweer,maarnetteweinigwindomtekunnen
zeilen.
Vrijdag10februariwelweereenmooieijszeildag.
Zaterdag11februari:strakblauwehemelmaargeenwind.Voorschaatsminnend
Nederlandeentopdag.VeletienduizendenschaatsersredendeWaterland-oost-
tochtenhaddenhundagvanhunleven.Wijkondenalleenmaarmooieplaatjes
schietenenmediatewoordstaan.
OvermediaaandachthaddeStichtingzekernietteklagen.NietalleendeDuitse
NDR,maarook1-VandaagenRTVNoordHollandbesteeddetelevisietijdaanhet
ijszeilen.Debladen‘Traditie’,‘Landleven’en‘Kosmos’kwameninditjaarnog
metfotoreportagesoverhetijszeilenopdeGouwzee.
’sAvondswerddeKeizersgrachtraceinAmsterdamverreden.Bijdevrouwenwon
onzeWaterlandseschaatscrackAnnetteGerritsenuitIlpendamdetitelbijde
vrouwen.
Zondag12februariwerdweereenmooieijszeildag.Deschuitenmoestenweleerst
eenstukdoordesneeuwwordengeduwd,maarverderopwashetijsprachtig.
Nergensmeerzwakkeplekken.
MaartenHuibregtsemetdeDO-X,HenkBovenmetdeHudsonIIIenikzelfmet
deIJsvogelzijnopMarkengeweest.Terughebiknogeenechtpaarmeegenomen.
Zijwildengraageenstukjemeezeilenenikzei:JulliekunnenmeenaarMonnic-
kendammaarikbrengjulliealleennietmeerterug.Oja,nogééndingetje:de
kostenzijnH15,00perpersoon.Geenprobleem.
Zegenotenvolopvandezeiltochtenzeidentegenmij:InNederlandwonenruim
17miljoenmensen,hoeveelzoudenerineenijsschuithebbengezeten,duswat
wijmeemakenisuniek.Helemaalmeeeenswantdatishetook.IJszeilenmetdeze
prachtigeschuitenisietsunieks.
Endanslaathetweeropmaandaghelemaalom.HardeNW-wind,regenentem-
peraturenverbovennul.Opmaandagendinsdagiserdooreenaantalvande
stichting nogwelgezeild, waaronder MarcelVisserenGeertVissermetPeter
HoinsmetdePrinsvanOranje.
Opzaterdag18februarizijnalleschuitenweernaardebasisgebracht.Tochduur-
dehetnogruimeenweekvoordagalhetijsverdwenenwas
Dezewintervertoondevelegelijkenissenmetdewintervan1956alleenwatkorter
ennuzonderElfstedentocht.
57
Verslag werkgroep ‘Oral History’ over het jaar 2012
In2010isdoorhetbestuurvandevereniging‘OudMonnickendam’hetinitiatief
genomenomeenwerkgroepintestellendiezichbeziggaathoudenmethetin-
terviewenvan‘oud’-monnickendammers.
Debedoelingisdatdeinterviewseenbeeldgevenvandelokalehistorische,maat-
schappelijkeencultureleontwikkelingen,zoalsdesamenstellingvandegemeen-
schap,deculturelediversiteit(waaronderdejoodsegemeenschap)enontwikke-
lingenopeconomischgebied(opkomstenneergangvandestad;verdwenenbe-
roepen).NaastMonnickendammerszullenookmensenwordengeïnterviewddie
voorWaterlandeenrolvanbetekenishebbengespeeldofeenwaardevolleinvul-
linghebbengegevenaandeactiviteitenvoordegemeenschap.Deinterviewsma-
kendeeluitvanhetcultureelenoorlogserfgoed.
In2012zijnachtpersonengeïnterviewdwaarmeehettotaalaantalpersonenuit
komtoptwaalf.
Vanafdetweedehelftvan2011isoverleggevoerdmethet‘4meicomité’omteko-
mentoteensamenwerkingomdatditcomitézichbezighoudtmethetintervie-
wenvanpersonendieactiefzijngeweestinhetverzet.Vanafbegin2012zijndeze
interviewsookopgenomeninhetarchiefvande‘Oralhistory’werkgroep.Het
betreftintotaalvijfinterviews.
DoorPetervanMaanenburgisin2012eentrailergemaaktmetfragmentenvande
interviewsdievanafdeopeningvanhetnieuwemuseumindeontvangstruimte
vertoondworden.
Dewerkgroepheeftzichin2012intensiefbeziggehoudenmetdevraaghoeen
waardeinterviewsnaarbuitengepresenteerdkunnenworden.Hierbijheeftover-
legplaatsgevondenmetmeerderepartijenovervormenvanpresentatie.Inmid-
delshebbenwevaneenleveranciereenvoorstelgekregen.Dewensvandewerk-
groepisomdeinterviewsviaeenwebsiteinhetMuseumdeSpeeltorenbeschik-
baartestellenvoorbelangstellendenwaarbijgezochtkanwordenoponderwerp
59
Jaarverslag Archeologische Werkgroep Waterland
Algemeen
DeArcheologischeWerkgroepWaterlandsteltzichtendoel(sindsdeoprichting
innovember2011)omheterfgoedvanMonnickendamenWaterlandveiligtestel-
lendoordeterminatie,restauratie,conservering,tentoonstelling,beheerenop-
slag.SindsdeopeningvanhetWaterlandsmuseuminhetvoorjaarvan2012heeft
dewerkgroepeeneigenwerkruimte.Dezeruimtewordtdoordewerkgroepaan-
gepastomhetvoorjaarvan2013actiefingebruiktenemen.
Dewerkgroepbestaatmomenteeluiteentientalledenmetverschillendeachter-
grondenenisnoginoprichting.
Vergaderingen
Nadeoprichtingsvergaderinginoktober2011wordtelkemaandvergaderdinde
zaalvanhetTIP-kantoor.Tijdensdezevergaderingenwordtdevoortgangbespro-
kenvandelopendeprojectenenerzijds,anderzijdswordtingehaaktopactuele
archeologischeontwikkelingeninderegioWaterland.Opditmomentbestaatde
werkgroepuiteentientalleden.
Mochtjeookeenkeerinteressehebbendeelte
nemenaandemaandelijksevergadering,stuur
daneene-mailnaararcheologiewaterlandAg-
mail.com.
Werkruimte
Opditmomentisdewerkgroepdrukdoende
methetinrichtenvandewerkruimteinhetWa-
terlandsmuseum.Indezewerkruimteworden
vondstengedetermineerd,gerestaureerd,ge-
conserveerdengearchiveerd.
Indewerkruimteismomenteelalleendekorte
muuringerichtmeteenviertalschappen(zie
afbeelding).Dewerkruimtezalookaandelan-
58
enpersonen.Bijdeselectievaneenonderwerpishetdebedoelingdatallegeïnter-
viewdendieoverditonderwerpwatverteldhebben,inbeeldkomen.In2013
hopenweeendefinitiefbesluittenemenoverdeaanschafvanbenodigdehard-en
softwarevoordepresentatievandeinterviews.
Ookheeftdewerkgroepzichbeziggehoudenmethetindienenvansubsidie-aan-
vragenbijcultureleinstellingen.Indecembervan2012kregenwevanhetCoöpe-
ratiefondsvandeRabobankeenbijdragevanH2.500vooronsproject.In2013
wordenopditgebiedverdereactiviteitenondernomen.
Inoverlegmethetbestuurvanonzeverenigingwordtdelijstvanteinterviewen
personenregelmatiggeactualiseerd.Eind2012stondener22personenopdelijst
dienoggeïnterviewdkunnenworden.
De samenstelling van de werkgroep is:
EllyBeintema(interviewer)
EstherGobel(adviseringsubsidieetc.)
MargitKoning(voorbereiding)
KoertKraak(coördinatie)
PieternelRol(registratieenrubricering)
PetervanMaanenburg(opnamen,archiverenenbewerken)
Werkruimte
61
OnderleidingvandeamateurarcheologenArjanOuwehandenMarcoFeenstrais
aandehandvandoorgeïnteresseerdenaangeleverdevondstenmaarookmeege-
brachteoudeenantiekevoorwerpenbekekenwatdeouderdomeneventuelewaar-
devandezevoorwerpenkanzijn.Metbehulpvannaslagwerkenendemoderne
iPadwerdterplekkegeprobeerduittezoekenwathetvoorwerppreciesisenwat
deeventuelewaardekanzijn.Naaraanleidingvandeeerstetweedeterminatie-
middagenisookindevoorjaarsvakantieeendeterminatiemiddagingepland.
J A A R V E R S L A G A R C H E O L O G I S C H E W E R K G R O E P W A T E R L A N D
60
gekantmetvierschappeningerichtworden.Naastdeschappenzullentweewerk-
tafels,vierstoelenenverlichtingindevormvaneentafellampgeïnstalleerdwor-
den.Opdeschappenzullendegerestaureerdevondstenwordengeplaatst.
Website
OpditmomentheeftdewerkgroepopdewebsitevanOudMonnickendameen
kleingedeeltetothaarbeschikking.Onderdekop‘WerkgroepArcheologie’zijn
delaatstepresentatiesenarcheologischeverslagenopgenomen.
Omdewerkgroepmaarookdecollectievooriederegeïnteresseerdebeschikbaar
entoegankelijktemaken,wordtgewerktaaneeneigenwebsite.Opdezewebsite
wordtallerelevanteinformatieomtrentdewerkgroepopgenomen,zoalslidmaat-
schap,doelstelling,leden,onderzoekenenookdearcheologischecollectie.Hetis
namelijkdebedoelingdearcheologischecollectievandewerkgroepopdewebsite
optenemen.OpditmomentwordtgekekennaarhetZCBS(ZijperCollectieBe-
heerSysteem).Ditisspecifiekesoftware(opensourceengratisingebruik)voor
archeologische/historischeverenigingenenmusea.Dewebsiteheeftookaleen
eigendomein,namelijk:www.archeologiewaterland.nl.
Activiteiten
Dewerkgroepheeftalenkeleinteressanteactiviteitengeorganiseerd.Deactivitei-
tenzijneropgerichtdekennisoverdegeschiedenisendearcheologievanderegio
Waterlandinhetbijzonderonderdeledenvandewerkgroepteverspreidenente
verbeteren.Daarnaastishetdebedoelingomookmetcollega’svananderewerk-
groepenkennistemakenenonderlingervaringentedelen.
Excursie Dijkeinde
Opzaterdag24november2012heeftdearcheologischewerkgroepeenbezoekge-
brachtaanhetverdwenendorpbijDijkeinde.Samenmetdeledenvandehistori-
scheverenigingvanZuiderwoude(VerenigingSuderwouHistorie)ishetarcheolo-
gischbeschermdelandschaprondDijkeindebestudeerd.Aandehandvanoude
kaartenenmondelingeoverleveringenisbekekenwaarzichinvroegertijdenmen-
selijkeactiviteit(indevormvanbebouwingenwaterwegen)heeftafgespeeld.
Determinatiemiddagen
Eind2012zijnindeKerstvakantiedoordearcheologischewerkgroeptweedeter-
minatiemiddageninhetWaterlandsmuseumDeSpeeltorengeorganiseerd.Deze
middagenwerdengeorganiseerdinverbandmethetactiviteitenprogramma‘Elke
dagwat’museumdagen.
Determinatiemiddagen
62
Overzicht besturen
Bestuursleden VOM
Voorzitter: JanKonijnSecretaris: VincentKeesmaatPenningmeester: BertienvanderKolkVice-voorzitter: KoertKraakLeden: GarreltBont EdWillms KlaasRoos TonMeijer FransRonchetti
Bestuur Stichting Museum de Speeltoren
Voorzitter: FransFontaineSecretaris: FransRonchettiPenningmeester: BertienvanderKolkLeden: NellekePersoons Paulvan’tHof GarreltBont ArjanOuwehand
Bestuursleden Stadsgidsen
Voorzitterenorganisatorvanderondleidingen: GreetjedeHaan-RundervoortPenningmeester: InekePlat-PauwsPubliciteit: RinideWeijze
Bestuursleden Stichting IJsschuiten Gouwzee
Voorzitter: KlaasRoosSecretaris: MarcelVisserPenningmeester: JanKonijnPromotie/IJscoördinator:TonMeijerVrijwilligers: HenkKalshovenSchaatsvereniging: RobvandeGeer
63
Bezoek Archeologische werkgroep Purmerend
Injanuari2013iseenbezoekgebrachtaan
hetnieuweonderkomenvandeArcheologi-
sche Werkgroep Purmerend. Deze werk-
groepismeerderejarenactiefenbeschikt
over een interessante collectie van vond-
sten.Dezewerkgroepheefteenaantalac-
tieve leden die zich bezighouden met de
historie(enarcheologie)vanPurmerenden
omstreken.
Zoalsdezefoto laatzien,heeftdevereni-
gingeenprofessionelemaniervanhetten-
toonstellenvanvondsten.
Zodradewerkruimtevanonzewerkgroepofficieelingebruikwordtgenomenzal
dewerkgroepuitPurmerendeenbezoekbrengenaanonzeeigenwerkruimte.
VitrinePurmerend
Tijdensdewekelijksebijeenkomstenwarenerregelmatigbelangstellendenaan-
wezig,diemeestal,wanneerzedevereisteminimumleeftijdvanzestienjaarhad-
denbereikt,lidwerden.Lidwordengingechternietzomaar.Doordeledenwerd
gestemdofdekandidaatkonwordenaangenomen.Alsjenietgoedbekendstond,
maaktejeweinigofgeenkans.Vandeledenwerdeenvoorbeeldigehandelen
wandelverwacht.ToenDirkBosschieter,SentdeRuijgenDirkTrompeenkeer
dekermishaddenbezocht,kregenzevanhetbestuureenreprimande,wantzoiets
deedjenietalschristelijkejongeman.Tijdensdejaarlijksekermisweekwarende
CJV-ersnamelijkintensiefbetrokkenbijallerleievangelisatie-activiteiten.Aleer-
der,op3februarivandatjaar,haddesecretarisgenotuleerd(hetwasblijkbaar
nodig)overhetgedragvandeleden,‘datzijnietmethuninsignedeherbergin-
lopen,datisvoordevereniginggeenmooiteeken.AlsgeeenChristenjongeling
wiltzijn,moetgedatlaten’.Eenenkelekeerwerdeenlid,wegensonacceptabel
gedrag,geroyeerd.
Meerderekerengingendeherenop2ePinksterdagnaarVelserbeek,omdaarhet
Pinksterfeesttevieren.OokhetNoord-Hollandsezendingsfeest,datinjuni1902
teHeiloovoordezevendekeerwerdgehoudenen3à4000bezoekerstrok,werd
bezocht.DeCJVhadeenbootgere-
geld, die vanuit Edam naar Alk-
maar voer en 150 bezoekers her-
bergde.Onderhendeledenvande
fanfare‘Halleluja’uitMonnicken-
dam,datsamenmeteenfanfareuit
Alkmaar,debegeleidingvandesa-
menzangverzorgde(4).
BestuurenCommissievanbeheer
Een bestuur, bestaande uit een
voorzitter, ook wel president ge-
noemd, een secretaris, penning-
meester,algemeenadjuncteneenbibliothecaris,behartigdedepraktischeenin-
houdelijkezaken.
Datbestuurwerdvanafmei1890bijgestaandooreen‘Commissievantoezicht’,
bestaandeuitvijfherenvanbuiten:drieuitAmsterdam,éénuitZwartsluisenéén
uitDoorn,aangevuldmetDs.HartgerinkenveehouderGerritUbbels(1862-1944).
Lotingbepaaldewanneeriemandmoestaftreden.
In1902bestonddezeCommissievantoezichtuitDs.T.Rinses(1851-1919),ArieOos-
terveld(1857-1916),meesterJanCornelisLuitingh(1839-1912)envanOverleekJan
65
JacobMolenaarenGrietjeMan
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
64
De geschiedenis van ‘Samuël’ en ‘Samuël’
Het gebouw Samuël in de Kerkstraat,
hoekSmidsteeg,iseenontmoetingscen-
trumwaarbijnahonderdvijfentwintig
jaar,ouderenenjongerensamenkomen
voorallerleiactiviteiten.Redenomde
geschiedenisvandit‘lokaal’,zoalshet
lange tijd werd genoemd, in kaart te
brengen(1).Eengeschiedenisdieonlos-
makelijkverbondenismetdeChriste-
lijkeJongelingsVereniging‘Samuël’(2),
tothaaropheffingin2003,eigenaarvan
ditpand.
De C.J.V. Samuël
DeCJVSamuëlwerdopdonderdag27augustus1885‘geboren’(3).Wiedeinitia-
tiefnemerisgeweest,wordtnergensvermeld,maarDs.Hartgerink,in1884beves-
tigdalsNed.HervormdpredikantteMonnickendam,waseriniedergevalbijbe-
trokken.Datvaltoptemakenuitdenotulenvan5december1893.Eénvandeleden
vroegdieavond,waaromdeCJV‘Samuël’heette.Ds.Hartgerinkantwoorddedat
hetdebedoelingwasomdeCJV‘Izak’tenoemen,maardatuiteindelijkwerdge-
kozenvoor‘Samuël’.Zijnbetrokkenheidzalnogvakeraandeordekomen.
DeCJVbegonin1885metnegenleden.HarmenJohannesDijkstra,JanBobeldijk
(in1888voorzitter),HendrikCorneliszMeijer,JohanAndriesBurger,Pieterde
Wit,JanGroen(secretaris/notulist),GerritKramer,MartienButtermanenGerrit
Postwarendemannenvanheteersteuur.ZevenvanhenkwamenuitMonnicken-
dam,deleeftijdvarieerdevan18tot32jaar.
In1886kwamenertwaalfjongemannenbij,in1887veertien.Wiezijndienstplicht
moestvervullenofgingtrouwenverliet,somstijdelijk,devereniging.
Deledenbetaaldeneenpaarcentencontributieperweek.Erwasookeengroep
begunstigers,dieelkjaareenbedrag(je)indekasstortten.
CJVstempel
67
Deplaatsvansamenkomstbleekechtergeenide-
aleplek,wanthetDiaconiegebouwwasvooraleen
opslagplaatsvanuitdeelmaterialenaanbehoefti-
gegemeenteleden.Op26september1888vroeg
hetCJV-bestuuraandediakenen‘omenigeverbe-
teringaanhetlokaalteverrichten’.Zijbeloofden
dezaaktebekijken,waarnaop13decemberwerd
besloten dat, als het winterseizoen voorbij zou
zijnendekachelweggeruimdwas,hetlokaalnet-
jesinordegebrachtzouworden.Maardanwashet
algauwmaartofapril.
Een eigen onderkomen gezocht
Nee,menwasnietzogelukkigmetdiekamerinhet
Diaconiehuis.DeCJVzougraageeneigenonderko-
menwillenhebben.Maarerwaseenprobleem.Tij-
densdevergaderingvan28maart1889kwamalge-
meen adjunct Elia Oudkerk met de mededeling
‘datdevergaderingnieteenvereniginggeheeten
kanwordenendusookgeenlichgaamis.Doordit
juist te verkrijgen heeft het bestuur besloten de
verenigingalsrechtspersoontelatenmaken’.
Nawatschaafwerkaandestatutenenhethuis-
houdelijkreglement,werdop5oktober1889,bij
KoninklijkBesluit,degevraagdeerkenningver-
kregen.Datmaaktehetmogelijkomeengebouw
tekopen,wantdatdaaraanwerdgedacht,blijkt
uitdenotulenvan5november1889.Toendebe-
langstellenden na de pauze vertrokken waren,
deedhetbestuurdeledeneenvoorstel,waarbij
voorafstriktegeheimhoudingwerdgevraagd.
‘Wijwillenzeergaarneomonderscheideneomstandigheden,alsdaarzijndewei-
nigeruimtebijgrotevergaderingen,hetslechteenonvoldoendelichtbijbijeen-
komstenopdedagtehouden,deafhankelijkheidvandeherenbestuurdersder
diaconalegoederen,dusookvanditlokaal,deweinigezekerheidomdaardoor,
ookmethetoogopsprekers,nietinmoeilijkhedentegeraken(...).Wijwillenzeer
gaarneeeneigenlokaalhebben.Ditisteverkrijgenofdoorhuringofdoorkoping.
Watzoudendeledendenken,wanneerdeverenigingdaartoeoverging?Sommige
ledenopperdendevraagofhetbestuur(enzeerterechtwasditaangemerkt)de
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
Statuten1902
Statuten1902
WillemsGroot(1852-1928BroekinWaterland)enJacobMolenaar(1859-1950).
Denaamwerdrond1915gewijzigdin‘Commissievanbeheer’.In1925bestondde
commissieuitdeherenDs.JanHendrikVaandrager(1888-1968),CornelisUbbels
(1875-1953),PietMaas(1880-1954),DirkMolenaar(1890-1955)enJanOosterveld
(1880-1970).Dezemannenwerdenkeeropkeerherkozenenhebbendusheelwat
jarenhunbesturendewerkverricht.
Het Diaconiegebouw
Vandeoprichtingendebeginperiodezijngeengegevensofnotulenbewaardge-
bleven.WaardeledenvandeCJVdeeerstejarensamenkwamen,hebiknietkun-
nenachterhalen.Deeersteinformatiedateertvan9mei1888,toenhetbestuurvan
deCJVperbriefaandeDiaconievandeHervormdegemeentevroeg,ofzijvier
avondenperweek(?)gebruikmochtmakenvanhetDiaconiegebouw(5).06janu-
ari1876Dekeusvoorditgebouwwasnietvreemd.Op15juli1886haddenDs.Hart-
gerinkalsvoorzitterenDs.Wüstenhoffalssecretarisvandeverenigingtotstich-
tingeninstandhoudingvanScholenmetdeBijbelteMonnikendamper1januari
1887degrotebenedenzaalvanhetDiaconiemannen-envrouwenhuisgehuurd,
tenbehoevevandeBewaarschool.Eenvandebepalingenwasdathetgehuurde
alleengebruikmochtwordenalsbewaarschool,zondagsschool,vergaderruimte
voorjongelings-,jongedochters/
mannenen vrouwenvereniging
etc.Dathuurcontract–f50,per
jaaringrofzilvergeldtebetalen
intweetermijnen–konelkjaar
verlengdworden.Ds.Hartgerink
zalhetbestuurvandeCJVdaar
vermoedelijk attent op hebben
gemaakt.
De diakenen gingen akkoord,
vroegeneenhuurprijsvanf10,-
perjaar,maarbehieldenzichhet
recht voor, om de huur te allen
tijdeaandeCJVtekunnenopzeg-
gen.Vanafdietijd–27mei1888
voor het eerst – werden er met
potlood, latermetpen,notulen
vande‘vergaderingen’bijgehou-
den,zoalsdeCJV-bijeenkomsten
jarenlangwerdengenoemd.
66
Notulenboek1888-1890eerstepagina
69
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
voortCrommelin(1837-1910)teBloemendaal,inMonnickendamvertegenwoor-
digddoorkandidaat-notarisCornelisWilhelmAnthoniusvandeWael,wasbereid
eenrentelozeleningvanf1500,-teverstrekken,dieinachtjaarmoestwordenaf-
betaald.Deeerstezevenjaarf200,-,delaatstebetalingf100,-Dekopersverplicht-
tenzichomhetgebouwgoedteonderhouden,eenbrandverzekeringaftesluiten
tegenherbouwwaarde.Hetmochtgeenanderebestemmingkrijgen.Deeerste
betalingmoestop1februari1891plaatsvinden.
Tijdensderondvraagwerdgevraagd,hoemendief200,-perjaarbijeendachtte
krijgen,waaropdevoorstellerantwoordde,datdieaflossingzoumoetenplaats-
hebbendooreentrekkinguitdevolgendeaantegeveninkomsten:
a.verhuringen,b.bouwfondsgelden,c.contributiesvandeledenenbegunstigers,
d.collectesengiften.Hetbestuurkreegvandeledenvolmachtomdeleningafte
sluiten.
Buitendeleningwaserdusinkortetijdzo’nf1600,-aangiftenbinnengekomen.
Vanwieenhoeveel,isnietnategaan,omdatergeenkasboekenvandeCJVbe-
waardzijngebleven.MaarhetvermoedendatDs.Hartgerinkeenflinkbedrag
geschonkenheeft,lijktgerechtvaardigd,wantdeCJVwashemzeerlief,zoalszal
blijken.
Hetvoormaligekoffiehuiswerdingerichtvoorhethoudenvanvergaderingenen
bijeenkomstenenkonalop1december1889ingebruikwordengenomen.De
daarachtergelegenwoningop1februari1890.
Uiteraardwarendejongemannennieuwsgierignaarhunnieuwe,eigenonder-
komen.Tijdensdevergaderingvan3december1889mochtenzehetnieuwelokaal
bezichtigen.
AanheteindvandiebijeenkomstsprakvoorzitterBobeldijk‘eenwoordvanaf-
scheidbijhetverlatenvanhetsteedsgebruiktegebouw’,datvandeDiaconiedus.
Niemandzaleromgetreurdhebben,denkik.Denotulenmeldennergenseen
naamgeving.HetlokaalwaseigendomvandeCJVenheette‘dus’Samuël.
Beheer
Eeneigengebouwvraagtombeheerenonderhoud.Daaromwerdbeslotenomeen
conciërgeaantestellen.ToenvoorzitterBobeldijkdevergaderingverliet,stelde
deadjunctvooromLeentjeRoos(1821-1902),demoedervandevoorzitter,inmid-
dels68jaarennaaistervanberoep,alshuisbewaarsteraantestellen.Zijwaswe-
duwe,sindshaarmanHuijbertBobeldijk(1815)op10mei1884wasoverledenen
konzo’nbaantjeduswelgebruiken.
68
middelendaarvooraanbrengenkon.Hethieropgegevenantwoordluidde:met
uwmedewerkingenonderbiddendopzientotGod,vanwienallegoedegavenen
volmaaktegiftenzijnendieonsnooitbeschaamt,alswijmaarwaarachtigopHem
vertrouwen,danja,voorzeker’.
Metalgemenestemmenwerdhetgedanevoorstelaangenomenenhetbestuur
volmachtgegeventehandelen‘opdiewijze,welkehetwerkelijkheildervereni-
gingbevorderenkonenzou’.
Een pand gekocht
Aleenweeklater,op12november,deeldedepresidentdeledenmee,dathetbe-
stuurvandegegevenvolmachtgebruikhadgemaakteneenlokaalvoordevereni-
ging gekocht had,‘zijnde het tegenwoordig Noordhollandsch koffiehuis met
schuur’.DatkoffiehuisstondindeKerkstraattegenoverhetDiaconiegebouwen
waseigendomvanmr.timmerman,te-
venskasteleinJohannesAdrianusNeij-
zen (1831-1907), in 1856 getrouwd met
kasteleinsdochter Margaretha Sister-
mans(1837-1882).
Hetwasdriebestuursleden–schoenma-
kerJanBobeldijk(1856-1928DenHaag),
metselaarSijmonMarees(1859-1916)en
schoolmeesterAlbertusEngberts(1869-
1891 Zwartsluis), respectievelijk in de
functievanvoorzitter,penningmeester
enalgemeenadjunct–geluktomop29
november1889(dedatumvandeacte)datpandindeKerkstraattekopen.Deprijs:
f2900,-plusf200,-voornegenstelbinnenjaloezieënentweeënveertigstoelen.
Hetdaarachtergelegenhuis,voorheenpakhuis,vieleveneensonderdekoop(6).
Financiering
Ookdekwestievandefinancieringkwamaandeorde.Erwerdeenlijstgemaakt
metdenamenvandeledendiewekelijksezoudenbijdragen:enkelecentenper
lid‘omdeschuldvanhetlokaaltedelgen.Bijnaallenvindenditvoorstelgoeden
tonendatdoortekening’.Maardatwasbijlangeniettoereikend.Tijdensdever-
gaderingvan21januarideeldeadjunctEngbertsdevergaderingmee:‘Aangezien
dekoopsom(zoalsiederuwerbekendis)op1februari1890aandeheerNeijzen
betaaldmoetzijnendeverenigingdiesomnogslechtsvoordehelftaangiftenin
haarbezitheeft,zoheefthetbestuurnaonderlingoverleg,goedgevondendever-
enigingvoortestelleneenleningaantegaan’.DeheerWillemPhilipvanWicke-
Januari1876
71
Aandacht voor de minder bedeelden
Ookzijnaandachtvoorenbewogenheidmetminderbedeeldenwasgroot.Toen
erop6januari1902inhetAlgemeenHandelsbladeenoproepverscheen,omeen
Monnickendamsgezintesteunen,‘dattenonderdreigttegaan,omdatdeman
ongeneeslijkziekisenzeven,voorhetmerendeelzeerjongekinderenheeft’,
stondinhetrijtjenamenvanhen,diedeoproepdeden,tussendievanburgemees-
tervanAkenendoktervanderMolenookdenamvanDs.Hartgerink.
SchuitemakersPurmerendeCourant
schreefop12april1908:‘Ds.Hartge-
rinkheefttijdenszijnlevengetoond
een medelijdende aard te bezitten
voorarmenenongelukkigenzijner
gemeente’.9
Nogeenvoorbeeld.Eenpaargehuw-
de vrouwen hadden de vereniging
‘Tabitha’opgericht.Zijgavendekin-
derenvandestadgratisonderrichtin
hetvervaardigenvangebreideenge-
naaide kleding. Elk jaar met Kerst
werdendieveletientallenkledingstukkenuitgereiktaanminvermogendeouders
indestadendatwarenerindietijdheelwat(12).
Dekrantvan16november1910schreefdaarover:‘DoorwijlenDs.Hartgerink,
wienhetnietaanliefdevoordenevenmenschontbrak,werdvoorhetkoopenvan
materiaalmildgegeven’.ZijncollegavanderZwaalmelddedatHartgerink‘de
eerstestootaan‘Tabitha’hadgege-
ven(datmoetin1897zijngeweest)en
verder tot z’n dood getoond heeft,
dezeverenigingtewillensteunenen
inbloeitedoentoenemen’.Hijwas
dus min of meer de motor van dit
liefdadigheidswerk, dat jarenlang
geleid werd door mej. A. Tekelen-
burg(13).
Legaat van f 3000,-
OoknazijnvertrekuitMonnicken-
damisDs.HartgerinklidvandeCJV
gebleven.Pasop27maart1908,een
paardagenvoorzijnoverlijden,heeft
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
70
Kerkstraat 34 – woonhuis van notabelen,
gefortuneerden en dominees
HetgebouwSamuëlstaatopeenhistorischstuk-
jestadsgrond,wantdeKerkstraatiséénvande
oudstestratenvandestad.Vanafhetmiddenvan
de17eeeuwkunnendebewoners(7)getraceerd
worden, via de verpondingsnummers (8). Een
overzichtvanwieerhebbengewoond,vindtuin
bijlage1.
Ds. H.J. Hartgerink
Zijnnaamisaleenpaarkeergevallen.Ds.HendrikJanHartgerinkwasvoorde
CJVheelbelangrijk(9).Eenaantaljarenwashij(ere)voorzitterenvanafseptember
1902ookvoorzittervanhetfanfare-korps‘Halleluja’,datuitdeCJVwasvoortge-
komenenerdusnauwebandenmeehad(10).Hijschonkhetkorpsdiversemu-
ziekinstrumenten.
Op2maart1902vierdeHartgerinkzijn25-jarigambtsjubileum,maaraanhet
eindevandatjaarkreeghijproblemenmetz’ngezondheid.Denotulenvande
CJV-vergaderingenmelden,somswekenachtereen,zijnafwezigheid.Welheeft
hijindekerknoghetopeningswoordgesproken,toendeCJVop3november1903
haar19e‘verjaardag’vierde.
Ds.Hartgerinkkonechterdezondagsedienstennietmeervervullen.Datwasvoor
deKerkenraadredenomin1904eenhulppredi-
keraantestellen,kandidaatA.vanderZwaaluit
Rotterdam,diedeHervormdegemeentetotjanu-
ari1922zoudienen.
OmdatHartgerinksgezondheidnietverbeterde,
vroeghijper1september1905eervolontslagvan
zijnbediening.VanderZwaalwerdbevestigden
namz’nintrekindepastorie.
Op5februari1906vertrokHartgerinknaarHaar-
lem, om daar zijn emeritaat door te brengen.
Doorvelenwerdzijnafscheidbetreurd,wantde
ongetrouwdedomineehadzichzeergeliefdge-
maaktenzichgeweldigingezetvoorhetMonnic-
kendamskerkelijkleven,dejongereninhetbij-
zonder(11).
Kerkstraat17eeeuw
73
Destoomtramwasindecember1888gaanrijdenendatwaseengrotevooruitgang,
algingernogaleenswatmismetdedienstregelingengebeurdenerregelmatig
ongelukken.
Naastdebestaandeopenbareschoolwasin1883eenSchoolmetdeBijbelopge-
richt(15).
Onrust op het kerkelijk erf
Ophetkerkelijkerfwashetonrustig,vanwegeeensterkopkomendevrijzinnig-
heid.NietalleenindeclassisEdam,waarMonnickendamonderviel,maarooklan-
delijk.DeVrijeUniversiteitvanAmsterdamspeeldedaarbijeenbelangrijkerol.
DieonrustbegoninMonnickendamalin1885,maarescaleerdeinaugustus1889.
Hetleiddetotdestichtingvaneennieuwkerkgenootschap,datin1892denaam
‘Gereformeerdekerken’zoukrijgen.EensamengaanvandeDolerenden,diezich
in1886o.l.v.AbrahamKuijperhaddenverwijderdvandeNed.HervormdeKerk,
metdeAfgescheidenenvan1834,diezichin1869haddenverenigdmetdeChriste-
lijkeGereformeerdeKerk.HetkosttedeHervormdekerkzo’nzestigleden(16).
Inhetkleinestadjewerddepijnvandekerkelijkeverdeeldheidnogjarenlangge-
voeld,ookdoordejongemensen.Toenerop17maart1891tijdenseenCJV-bijeen-
komsteenuitnodigingwerdvoorgelezen‘totbijwoningdervergaderingvande
bondsringAmsterdamenomstrekenvanJongelingsverenigingenopGerefor-
meerdegrondslag,werddezemetbijnaalgemenestilzwijgendheidterzijdege-
legd.Watzoumenookzeggen?’
GelukkigisderelatietussenHervormdenenGereformeerdengaandewegverbe-
terd.Inmaart1920bijvoorbeeldmochtdeGereformeerdemeisjesvereniging‘Ly-
dia’inSamuëleenbazarhouden.Deopbrengst–f1300,-wasbestemdvoorde
GereformeerdediaconieenbedoeldalsbijdrageindeverpleegkostenvanJacob
Kronenburg,dieinhetTBC-sanatoriumSonnevanckteHarderwijkverbleef(17).
Lauwheid in de kerk
Dekerkelijkebetrokkenheidstondindietijdopdetocht.IndenotulenvandeKR
d.d.15maart1889staattelezen:‘Dekerkenraad,geroepenomoverdegemeente
tewakenenallestedoenwatdienenkanomdebloeiderGemeentetebevorderen
enziende,datindenlaatstetijdbijvelelidmatgenhetGodsdienstigenKerkelijk
levenafneemtenhetmeerenmeerinonbruikkomtdeopenbareGodsdienstoe-
feningenbijtewonen,enditookbijuhetgevalis,wendtzichdoordezentotU,
omUhieropinbroederlijkegeesttewijzen...’Debriefwerdnaar127lidmaten
gestuurd,waarvandenamenindenotulenwordengenoemd.
Indiekerkelijkonrustigeenlauweperiodewerdhetgebouwgekocht,waarveel-
vuldiggebruikvangemaaktzougaanworden.
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
72
hijzijnlidmaatschapopgezegd.Dedomineewas74jaartoenhijopwoensdag
1april1908inZuid-Schalkwijk(eenwijkvanHaarlem)overleedenopzaterdag
4aprilinzijngeboorteplaatsHeemstedewerdbegraven.
HoebetrokkenhijbijMonnickendamwas,bleekuitzijnnalatenschap:vijflega-
ten,vrijvansuccessierechten,waarvandrievoorMonnickendam.Dechristelijke
schoolkreegf2000,-,deCJV‘Samuël’f3000,-endeDiaconievandeHervormde
Gemeentef1000,-.
Op23juni1908werddeontvangstvandatlegaatdoordesecretarisvandeCJVmet
onderstrepinggenotuleerd.Erwerdenonmiddellijktweeeffectenàf1000,-van
gekochttegen4,5%rente.Depenningmeesterkreegf1000,-waarmeedelaatste
f590,-hypotheekschuldkonwordenafgelost(14).
Ds.Hartgerinkwerdnietvergeten.TijdensdelaatsteCJV-bestuursvergaderingin
1908werdbeslotenom–ternagedachtenis–eengrootportrettelatenmakenvan
deoud-voorzitter.DirkMolenaarenGerritUbbelszoudennaarAmsterdamgaan
omdatinordemaken,maarop5januari1909werdgemelddathetmakenvanzo’n
portrettekostbaarwas.Tochishetportretergekomen,zoalsverderopzalblijken.
Tijdsbeeld
DeCJVontstondtijdensdebestuursperiodevandhr.JacobusM.Lamaisonvan
HeenvlietburgemeestervanMonnickendamvanjuli1884totjuni1891.Toende
burgemeesterzijnjaarverslagover1889schreef,gafhijaandatdetoestandvande
behoeftigenallengsongunstigerwerdenhetaantalvoortdurendtoenam.Oor-
zaak,dealgemeenheersendewerkeloosheidindestad,dietoeneenkleine2800
inwonerstelde.
Hypotheekaflossing1908
75
Werkmansbondo.l.v.dhr.vanGee-
menersamenendeVerenigingvan
Chr.Vacantie-koloniëninnovem-
ber 1939. In oktober 1921 werd er
een voorbereidende vergadering
gehoudenomtekomentotdeop-
richting van een Chr. ambachts-
school.
De Chr. Metaalbewerkersbond
hielderhaarjaarvergadering,even-
alsdein1928opgerichtePluimvee-
houders vereniging. De Neder-
landseBondtegenhetvloeken,opgerichtin1925,vonderafentoeonderdak.In
dejarendertigkondendemeisjesenvrouweninSamuëleenknip-ennaaicursus
volgen,gegevendoormevr.Webbemiena(Mien)Kleinlein-Banning.
Deverenigingvoor‘vallendeziekte’uitHaarlemvertoondeerinnovember1935
eenfilmoverhetwerkonderepilepsiepatiënten.
Samuëlwasookregelmatigdeontmoetingsplaatsvoorbijeenkomstenvanpoli-
tiekepartijenzoalsdeARP(1879,jaarvanoprichting))enCHU(1908),in1980,
samenmetdeKVP(1945),opgegaaninhetCDA.
Erggeliefdwarendeavondenwaarde ‘toverlantaarn’ (lichtbeelden)werdge-
bruiktenwaarvanvooraldeschoolkinderenprofiteerden.Nieuweplaatjeswer-
densteedsbijgekochtenhetprojectieschermgoedopgeborgen.
Ineenlaterstadiumwerdenerfilmsgedraaid,uiteraardmeteenverantwoorde
inhoud,wantdaarwerdgoedopgelet.Zobv.in1935eenfilmoverhetwerkvan
deHernhutters(BroedergemeenteZeist)inSurinameenin1949eenfilmvanhet
Ned.BijbelGenootschap.Regelmatigwerdookdebondsfilmvandelandelijke
CJVinSamuëlvertoond.
Dein1924opgerichtedamclubhielderzijnoefenpartijenenwedstrijden,zoook
deschaakclub,dieinjuni1936hetlichtzag.
Eenwatmerkwaardigebijeenkomstvonderplaatsinoktober1953.‘Erheerste
dinsdagavondeengeweldigedrukte,welkewerdveroorzaakt,doordateenhier
gevestigdetextielzaakingebouwSamuëleencorsettenshowhield.Omdatereen
prijsaanverbondenwas,hadeengrootaantaldamesaandeoproep,dezeshowte
bezoeken,gehoorgegeven.Metlichtbeeldenwerddooreenvertegenwoordiger
eenenandertoegelicht.Allenkeerdennaafloopenthousiastenvoldaanhuis-
waarts.Mogenwijdedamesgeloven,danwasdezeavondmeerdanleerzaam’,
aldusdeverslaggevervandekrant.
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
Dameskoor1930metdir.L.G.Siemer
74
Gebruikers van het lokaal
HetlokaalSamuëlwerdjarenlangdoorheelwatverenigingeneninstantiesge-
bruikt,zowelvankerkelijkealsmaatschappelijk/cultureleaard.Ikbeperkmehier
totdeeerstehelftvande20eeeuw.
UiteraardkwamdeCJVSamuëlerwekelijksbijeen.Deavondwaaropwisseldeaf
entoe.Langetijdwashetdezaterdagavond,maarin1924werdhetdedinsdag-
avond,diebijdepredikbeurtenindekrantwerdaangekondigdenom7.30ube-
gon.OokdevrijdagavondisenigetijddeCJV-avondgeweest.
Verschillende kerkelijke jeugdverenigingen maakten gebruik van het lokaal,
waaronderdeknapenverengingTimotheüs,opgerichtin1929,deChr.meisjes-
vereniging‘WachtopdenHere’,opgerichtin1874,dekleinemeisjesvereniging
‘HetMosterdzaadje’,opgerichtinfebruari1930endeChr.vrouwenvereniging.
Dezejeugdverenigingenvierdenerookhunjaarfeestenhetkerstfeest.
DeSchoolmetdeBijbelhielderhaarjaarvergaderingen.Deeerdergenoemde
naaischool‘Tabitha’kwamerjarenlangelkeweekopwoensdagmiddagbijeen.
Ookdezondagsschoolmaaktegebruikvanhetlokaal.
Vanwegekostenbesparingopverwarmingenlicht,werdenvanaf1896dedoorde-
weeksekerkdienstenvandeHervormdegemeenteinhetlokaalgehouden.Vanaf
1918kwamendaar,tijdensdewintermaanden,
deavonddienstenbijenookdezogehetenwin-
terlezingen,waaro.a.dhr.Oosterveldzichsterk
voormaakte.
Erwerdeninhetlokaaluitvoeringengegeven
doorMonnickendamsekorenenmuziekgezel-
schappen, waaronder het dameskoor ‘De Lof-
stem’,opgerichtin1899endoordebeidefanfare
korpsen.
Het Nederlands Bijbelgenootschap, afdeling
Monnickendam,kwaminSamuëlbijeen.
Deweekvangebed(erwordtalmeldingvange-
maaktin1903),georganiseerddoordeEvangeli-
scheAlliantie,vondiederjaarinSamuëlplaats.
Een aanvraag in 1909 van het Leger des Heils
Amsterdam,omeensamenkomstinhetgebouw
temogenhouden,werdafgewezen,maarinnovember1933lagdatanders.Toen
mochtereenfilmwordengedraaid,waarinhetzendingswerkvanhetLegerdes
Heilswerdbelicht.
ErwareninSamuëlbijeenkomstenvandeNed.Chr.GeheelonthoudersVereni-
gingwaarDs.G.E.Alerszichsterkvoormaakte.In1939kwamdeChr.Nationale
Betalingvoorzondagavonddienst1921
77
De vergaderingen van de CJV
JarenlangvertoondendevergaderingenvandeCJVSamuëleenvastpatroon.Na
hetopeningsliedwaserhetgebeddoordevoorzitterofzijnvervanger,gevolgd
doorbijbellezingmetbespreking.Daarnakwamendeingekomenstukkenofbrie-
venaandeorde.Tijdensdepauzewerddecontributiegeïndennadepauzewer-
denallerleibijbelsevragen(jekondieindevragenbusdeponeren)besproken.
Gaandewegde20eeeuwkwamendaarookmaatschappelijkeenpolitiekevragen
bij.Alleledenwarenbijtoerbeurtver-
plicht,omeenonderdeelvandeavond
teverzorgen.
Vooraldeeerstehelftvande20eeeuw
wasersprakevanveelinformatieover-
dracht. Kennis verbreden, waaronder
vooralkennisvandebijbel,stondhoog
inhetvaandel.
Tijdensdebijeenkomstenwerdookge-
zongen.Nietalleenpsalmenengezan-
gen,maarookliederenuit‘Sankey’,de
voorlopervandebundelvanJohannes
deHeer(20).
Om het zingen te begeleiden werd in
1902,doordeherenHenricusStapelen
PietMaas,inAmsterdamnaareenorgel
gekeken.Waarschijnlijkhebbenzeniet
gevondenwatzezochten.Datlukteeen
maandlaterwelaanDs.Hartgerinken
detoenmaligeorganistvandegrotekerk,KlaasStrubbe.Hetorgelvielsindsdien
nietmeerwegtedenkenuithetgebouwenooktijdensdekerkdienstenwerder
gebruikvangemaakt.
TijdensdeCJVvergaderingenwerdenerookheelwatVaderlandseliederenge-
zongen,metnamealserietstevierenvielinhethuisvanOranje.Enbijgezamen-
lijkebijeenkomstenklonkhetCJMV-bondslied(21).
OokwerdhetlandelijkorgaanvandeCJVgelezenenwasdebibliothecarisverant-
woordelijkvoorhetbeherenenuitlenenvanboeken,wantdeherenlazenveel.
De Ring Waterland
IneenaantalstedenendorpenvanWaterlandenomgevingwarenCJV’sontstaan.
Diehaddencontactmetelkaar.Zobv.in1909,toendeCJVOostzaanhaarjaar-
NotulenCJV
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
76
Samuël, plaats van vieringen en festiviteiten
JekoninSamuëlookterechtalserietstevierenviel.ToenhetechtpaarJacobMo-
lenaarenGrietjeStaminapril1907hunzilverenhuwelijksfeestvierden,gavenzij
ereenfeestvoordekindervereniging‘Tabitha’.
DeChr.meisjesverenigingvierdefebruari1924inSamuëlhaar50-jarigbestaan
meteenfeestdattotdrieuurindenachtduurde(18).Demeisjesverenigingmaak-
te,netalsdejongemannen,deeluitvaneenringWaterland.In1936wasdering-
vergaderinginSamuël.
Deherdenkingvanhetveertigjarigbestaanvande‘SchoolmetdeBijbel’vondin
januari1924plaatsenbegin1934hetvijftigjarigbestaan,waarvoorveeloud-leer-
lingennaardestadaandeZuiderzeewarengekomen.
ToenorganistScherrewitzvijftigjaargetrouwdwas,werddatop4april1936,on-
dergrotebelangstelling,inhetgebouwgevierd,waarbijdefanfare(Olympia)de
aanwezigenverrastemeteenserenadevoorhetgebouw.
Ds.J.W.vanderDoes(1883-1959),devoorzittervandeCJV,vierdeinaugustus1934
zijn25-jarigambtsjubileumenbestuurslidDirkStam(1915-2000)in1952zijnko-
perenhuwelijksfeest.OokhetafscheidvanDs.J.H.Vaandragerindecember1929
(hijwerdvlootpredikantindenHelder),vondplaatsinhetgebouw.
Eenanderejubilariswasdhr.LourensG.Siemer,injuli1936vijfentwintigjaar
koordirigentvano.a.hetChr.dames-enkinderkoor.Eenpaarjaareerder,inmei
1934wasdatdameskoorzeersuccesvolgeweestinLeiden,waarhettijdenseen
concoursuitkwamindeafdeling‘Uitmuntendheid’endeeersteprijsveroverde.
DatwerdbijthuiskomstuitbundiginSamuëlgevierd.
OokwanneererinhethuisvanOranjeeenbijzonderegebeurtenisplaatsvond,een
geboorte,verjaardagofjubileum,danwashetlokaaldeplaatsvanfeestvreugde.
Zobv.op12oktober1938,toende‘buurtverenigingKerkstraat(incl.deZarken,
SchoolsteegenLindegracht)’,vanwegehetregeringsjubileumvandekoningin,
o.l.v.dhr.Scherrewitz,eengrootsfeestverzorgde,datpasomdrieuur’snachts
beëindigdwerd(19).
Eenenkelekeerdeedhetgebouwdienstals‘ziekenhuis’.Toenop30oktober1943
mevr.Pereboom,afkomstigvanMarken,maarwonendinAmsterdam,indeKerk-
straatwasaangeredendoordetram,werdzedooromstandersSamuëlbinnenge-
dragen,waardokterScholtedevleeswondaandevoetwondhechtte.
Uziet,hetgebouwnamjarenlangeencentraleplaatsin,inhetMonnickendamse
stadsleven.
79
ningwaso.a.eendominospelendambordaangeschaft.‘Devergaderingenduur-
denlangerdanvroegerenwareneenstukgezelliger’,aldusdesecretarisinhet
jaarverslag.
Onenigheid
Levenovereenkomstigdechristelijkeprincipes,wasnietaltijdeenvoudig.Een
voorbeeld.Op22februari1921lasSimonvanOostveeneenlangstukvoor,metals
titel:‘DegezelligheidopdeChristelijkeJongelingsVereniging’.Ikvermoeddat
hijietsgezegdheeftoverteveelvrolijkheid
enteweinigernsttijdensdebijeenkomsten.
Zijnverhaalbrachtmeerdaneenuurdeton-
geninbeweging.‘JacobHogetoornzeidat,
alsjeietsvoorlas,jedatookmoestmenen,
watde meeste ledenbeaamden’. JanPunt
waseenstukdirecterenzeitegendevoorle-
zer,‘datdezeernietsvanmeende,daarzijn
levenbuitendeverenigingwelvanheelwatandersgetuigdeendathetnietging
ombijvoorbeeldaangeschotenlangsdestraatteloopenendandinsdagavondmet
eenvroomgezichtomdeCJVzittentepreekenentebidden’.
Devoorzittersustedezaak,dooroptemerken,datdatallanggeledenwasge-
beurdendathijhooptedathetnietweerzougebeurenendat‘wealtijdwaarlijk
eneerlijke,netteledenvandeCJVzoudenwezen’.Ja,eendeugdzaamlevenwerd
heelbelangrijkgevonden.
Financiële tekorten
Eengebouwkostgeld.Onderhoud,verzekering,verwarming,verlichting,be-
heer,hetzijnallemaalpostenopeenbegroting.Wasereentekort(endatwasre-
gelmatighetgeval),danmaaktenderegentenvanhetweeshuisweleenseengift
over.Ookdekerkvoogdijschoofdecommissievanbeheersomswatgeldtoe.
Hetbetekendewel,datdehuurprijsvoordeverschillendegebruikersvanhetlo-
kaal,regelmatigmoestwordenverhoogdomdeexploitatiegezondtehouden.
Datdaarweleenstegenwerdgesputterd,zultubegrijpen,zekerintijden,dat
welvaartindestadvertezoekenwas.Endatwasindeeerstehelftvande20eeeuw
velejarenhetgeval.
Droeve gebeurtenissen
HonderdjaargeledenwashetmetdehygiëneinMonnickendamdroeviggesteld.
Debasaleregelsvooreengezondlevenwerdenmetdevoetengetreden.Regelma-
StempelCJV
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
78
lijksefeestavondhieldenafgevaardigdenvanCJV’suitZaandam,Monnicken-
dam,LandsmeerenBuiksloottotdebezoekersbehoorden.
OmdatdezeCJV’sallemaalwarenaangeslotenbijhetNederlandsJongelingsVer-
bond,werderinoktober1919inlokaalSamuëleenvergaderinggehouden,omte
komentotdeoprichtingvaneenRingvanJongelingsverenigingeninWaterland.
Datlukte.LidwerdenEdam,Zunderdorp,DurgerdamenMonnickendam.‘Het
bezoekenvanderingvergaderingendroegertoebij,datweonsnietmeeralleen
voelen,maaralslidvaneengroteorganisatie,hetN.J.V.endanvaneennoggroo-
tere,deWereldbond,diedegehelewereldomspant,eenvandeoudsteinternati-
onaleorganisaties,dieookindenoorloghaarinternationaliteitnietverloor’aldus
desecretarisin1921.
Toenopzesfebruari1930inlokaalSamuëlhettienjarigbestaanvandeRingwerd
gevierd,warener170personenaanwezigdienegenCJV’svertegenwoordigden.
Hetmagduidelijkzijn,voordeTweedeWereldoorlogwaserinWaterlandsprake
vaneenbloeiendverenigingsleven.
De CJV tot nieuw leven gewekt
DeCJVkendenaasttijdenvanbloeiookmindereperiodeninhaarbestaan.
Inhetverslagvanjanuari1921,waarindoordesecretariseenoverzichtwordtge-
gevenvandevierjarendaarvoor,schrijfthij:‘Inhetnajaarvan1917werdenalhier
doordeherenDs.G.E.AlersenW.A.Noordzijpogingeninhetwerkgesteldom
deCJVSamuël,dieindiepenslaapwas,wedernieuwleveninteblazen’(22).Zij
schreveneenvergaderinguit,dieop16oktoberdoortwintigjongemannenwerd
bezocht.Tijdensdievergaderingwerddevereniging‘weeropnieuwinelkaarge-
zet,statutenenreglementopnieuwgoedgekeurdeneenbestuurgekozen’.
Eenledenlijstuit1918noemtdevolgendenamen:W.A.Noordzij,A.Punt,J.Uit-
dam,Jb.Koel,P.Kaars,J.Stam,W.Kater,S.Smit,J.Klaver,W.Honing,K.Lammes
Pzn,D.LammesPzn,W.LammesPzn,K.LammesKzn,P.Knip,Jb.Honing,H.v.d.
Vegte,B.Visser,J.Snieder,J.UbbelsenJb.Hogetoorn.
Hetaantalbezoekerswerdechtersnelminder.Sommigenmoestenonderdienst,
vertrokkennaareldersofkregenwerk,wathenverhinderdedevergaderingente
bezoeken.Eenaantalwaskortoflangdurigziek,vanwegedeSpaansegriep,die
inaugustus1918(eerstegolf)enoktober(tweedegolf)velenthuishield.Daardoor
kondenerinhetseizoen1918/1919slechtsdertienvergaderingenwordengehou-
den.
Debijeenkomstenkregenindietijdeenwatandereopzet.Erwasmeergelegen-
heidtotconversatieennadebijbelbesprekingkonmendoenwaarmenzininhad.
Dusgeenverplichtevoordrachten,opstellenofvragenbusmeer.Voorontspan-
Verbouwing in 1931
VangebouwSamuëlwerdintensiefgebruikgemaakt.Datbetekenderegelmatig
onderhoud,zoalsbinnen-enbuitenschilderwerk,metselwerk,hetvegenvande
schoorsteen,kleinereparatiesaanhetdak,hetvervangenvaneengebrokenruit,
deaanschafvannieuwegordijnen,stoelenetc.Maarsomsisermeernodig.
TijdenseenvergaderingvandeCommissievanbeheerop22mei1930,zeivoorzit-
terDs.v.d.Does,dathijhetopprijszoustellenalshetlokaalSamuëlmeerdienst-
baargemaaktwerdvoordeHervormdeKerk.Hijwildehetgebouwookgezelliger
makenenmeergeschiktvoorverenigings-enkerkelijkleven.Hetgebouwwasnu
telaag.Gedachtwerdaaneenkoepelvormigdak,voortseenschuifdeur,achter-
uitbouwennieuwestoelen.DeVoorzitterzougraagziendateenarchitectop-
drachtwerdgegeveneenontwerptemaken.Zijnopmerkingenvormdenhetbe-
ginvaneenprocesvanoverlegenafwegen,wantdatzo’nverbouwingveelgeld
zougaankostenwaswelduidelijk.Enhoekrijgjedatbijelkaar,alsdejaarlijkse
in-enuitgavenelkaarmaarnetinevenwichthouden?
Vernieuwingbleekechterhardnodigendaaromwerdop7september1931una-
niembeslotentotverbouwingovertegaan.ArchitectSaanenzougevraagdwor-
denomeenontwerpmetkostenberekeningtemaken.Devraagbleefechter:hoe
komenweaangeld?Subsidievandegemeentewasnietaandeorde,dusmoesthet
bedrag,zo’nvierduizendgulden,opallerleimanierenbijelkaargesprokkeldwor-
den.Erdatgebeurde.
Inhetpredikbeurtenblaadjewerdeenbeschrijvingvandeplannengeplaatst,met
vermelding van de kosten. De voltallige Beheerscommissie ondertekende het
stuk.
DedamesvanderDoes,OosterveldenR.Spaans,respectievelijkvoorzitster,se-
cretaresseenpenningmeesteresse, lateruitgebreidmetnogveelmeerdames,
vormdeneencomitédateengrotebazaarzouorganiseren.
Indecommissie,diehetinitiatieftotdeverbouwinghadgenomen,zatenallerlei
bekendeMonnickendammers:J.vanderVegte,voorzitter,A.Hoogendoorn,se-
cretaris,R.SpaansCz,penningmeester,W.Doornenbal,D.Hardebol,J.Hout-
man,P.KleinKzn,P.Posdijk,P.Sluis,D.vanGeemen,JbHogetoorn,C.deJong,
Jb.Koel,H.PrinsenK.vanZalinge.Eenbreeddraagvlakdus.
Erwerdgesprokenovereengebouw‘dataanzijnbestemmingkanbeantwoorden
ennaardeeisvandetijdingerichtkanworden’.Decommissiesprakhetvertrou-
wenuit‘datallendiedeChristelijkejeugdarbeidwillensteunenenprijsstellen
opeenruimezaal,hunbijdragenzullenstorten’Endatgebeurde.Eenspontane
bijdragevanbijnahonderdguldenbetekendedestartvaneenreeksactiviteiten
81
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
80
tigkomjedanookberichtentegenoverkinderenenouderenmettuberculose,
tyfus,roodvonkenanderebesmettelijkeziekten,somsmetdodelijkeafloop(23).
Veelmensenwerdennietoud,zoalsdealgemeenadjunctvandeCJVAlbertus
EngbertsuitZwartsluis,schoolmeestervandeChristelijkeSchoolsindsfebruari
1886.Op14juli1891washijvoorhetlaatstopeenCJV-vergaderingaanwezig.
Daarnaishijblijkbaarziekgeworden,wantdenotulenmeldenvanafdiedatum
zijnafwezig,waarbijinoktoberwerdtoegevoegd‘doorongesteldheid’.Hijiskort
daaropnaarZwartsluisvertrokkenendaarop27oktoberoverleden,nogmaar22
jaaroud.VoorzitterBobeldijkhieldop10november‘eenkleineredeoverdekrans,
welkegekochtwasomopEngbertsgrafteleggen’.
Inhetzelfdejaar,op3december1891,overleed,natweemaandenziektezijnge-
weest,het24jaaroudelidHenkMeijer,zoonvanCornelisMeijerenTrijntjeMars.
HenkwasbijdeoprichtingvandeCJVhetjongstelid-18jaar).Vanafzijnnegende
jaarwashij,samenmetzijnbroertjesPieterenCornelis,opgevoedinhetwees-
huis,dathijinapril1890,wegensmeerderjarigheidmochtverlaten.
Inmaart1897droegendeCJVledendetienjarigeWillem,zoonvanCornelisHout-
manenJansjeSlot,naarzijnlaatsterustplaats.
Het21-jarigeCJVlid,PieterBruin,zoonvanschilderJanBruinenJansjeKeijzer,
overleedin1904.Dertigaugustuswashijvoorhetlaatstaanwezigenlastoen
Ps.15voor.Op4oktoberwerdgenotuleerd:‘Ontslapenisonsmedelidenvriend
PieterBruinindeouderdomvan21jaar.Zijnheengaanwasinvredede29esep-
tember’.
WijnandKater,lidsinds1918,wasietsmeerdan19jaartoenhij,naeenlangziek-
bed,op27maart1920overleed.HijwerddoordeCJVledennaarzijnlaatsterust-
plaatsgebracht.Wijnandwasiemand‘dieveelvoordeverenigingvoeldeendeed’.
Inde‘Jongelinsgbode’,hetmaandbladvandelandelijkeNJV,werdeenadverten-
tiegeplaatst,metdaarindewoorden:‘OokoverzijngrafzienwedePaaszonop-
gegaan;eenmaalhopenweelkaarwedertezien’.
Gezamenlijke vieringen
Erwarenookvreugdevolledagen.IederjaarvierdedeCJVhaarjaarfeestendaar
werdmeestalveelwerkvangemaakt.Inseptember1890werdmetalgemenestem-
menbesloten,omhetjaarfeestsamenmetdeChristelijkeMeisjesverenigingte
vieren.Datzoudaarnaregelmatiggebeuren.OokhetSt.Nicolaasfeestendejaar-
lijkseKerstvieringwerdeningezelligesaamhorigheiddoorgebracht.Datertij-
denszulkegezamenlijkevieringenvriendschappenontstonden,diezoudenlei-
dentoteenhuwelijk,zalunietvreemdverbazen.
Eenpaarjaarlater(1937)werdertussenhetgebouwenhethuisvanconciërge
J.Bruijneenfietsenstallingmetverlichtingaangebracht.(25)
Hulde aan de koningin
Inhetjaarverslag1933/1934schrijftalgemeenadjunctJ.GrootAzn.enthousiast
overnegenseptember1933.InhetOlympischstadionvierdekoninginWilhel-
minahaar35eregeringsjubileum.‘Eenfeestdagwaaropallendiehemmeevierden
voelden,hoezeerNederlandenhethuisvanOranjemetelkaarzijnverbonden.
Bazuingeschalkondigdedekomstvandekoninginaan.Doodstilwashetinhet
stadion,waarruim40.000mannenenvrouwenbijeenwaren,toendeKonink-
lijkestoetbinnenreed’.VeertienledenvandeCJVnamendeelaanhethuldigings-
defilee.‘Watwedaargenotenhebben,kaniknietonderwoordenbrengen.Dat
moetmenvoelenenwehebbenhetgevoeld,hoe
weonderdegeweldigeinvloedwarenvanhet
machtigeschouwspel,toenwedegroetaanonze
geliefdeVorstinbrachten’.
Dekrant:‘HetdefileevoorH.M.dekoninginis
geworden tot een grootsche manifestatie van
trouweenaanhankelijkheidaanhetKoninklijk
Huis’.
OokledenvandeMonnickendamsemeisjesver-
enigingliependiedagmeeinhetdefilévoorde
koningin.Inhunnotuleneensoortgelijk,enthousiastverhaaloverdieindruk-
wekkendegebeurtenis.Dekrantdaarover:‘Tijdensdegrootsehuldevangeheel
NederlandaanH.M.deKoningin,wasookMonnikendamvertegenwoordigd,
door dertien dames van de Chr. Meisjesvereniging die in hun bondscostuum
(blauwejapon)eenschitterendfiguursloegen.DetramhadvanuitAmsterdam
extradiensteningelegdomdevelepassagierstekunnenverwerken.Vooralinde
‘laatste’tramsheerschteeenvroolijke,uitbundigeOranje-stemming’.
Samuël tijdens de Tweede Wereldoorlog
Toenin1940deoorloguitbrak,werdenschool-enanderelokalendoordeDuitsers
gevorderd.DatlottrofookSamuël.Driewekenlangwerdenerzo’nveertigsolda-
teninhetgebouwondergebracht.Naderhandbleekereentafeltezijnverdwenen.
De‘bezettingvanhetlokaal’wasvantijdelijkeaard,wantinaugustuskonde
luchtbeschermingsdiensto.l.v.sergeantJacobBakkereralweerhaarvergadering
houden.Daarwerdaangedrongenopalgeheleverduisteringindestad,’savonds
en’snachts,wantdaarwerddoordebevolkingnogaleensdehandmeegelicht.
ConciërgeBruijnmoestopDuitsbevelzorgdragenvooreen‘donker’lokaalSa-
83
KoninginWilhelmina1933
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
eneeneersteinzamelingbrachtnogeenseenkleinef100,-op.Op14november
melddedeWaterlanderdaterzo’nf.1100,-aangiftenentoezeggingenwasbin-
nengekomen.
Op15maart1932werddeverbouwaanbesteed.Erwarenvijfinschrijvers,waarvan
J.F.deVriesdelaagstewas(24).Hijmochthetwerkvoorf2038,-leveren.
Ondertussen werd er hard gewerkt,
omdebazaartoteensuccestemaken.
Advertentiesinkrantenmeldden,dat
deze op woensdag 30, donderdag 31
maartenvrijdag1april1932gehouden
zouworden.DebazaarwerddoorCJV
voorzitterDs.v.d.Doesgeopendmet
gebed, een lied en allerlei notabelen
vandestadwerdenwelkomgeheten.
Deverkoopverliepuitstekend.Twee
uur na de opening was er al f 300,-
binnen.Bijeenverlotingkoneenschoorsteenkleed,ontbijtlaken,gehaaktesprei,
eenpopeneenwiegeneenfietswordengewonnen.Alleswatmaargeldkonop-
leverenwerdingezet.
Heropening
Beginnovember1933werdhetlokaalSamuël,naeengrondigerestauratie,weer
ingebruikgenomen.‘Hetgebouwheefteenheleveranderingondergaan.Inhet
voorgebouw,waarinzichvroegernogeenkamer,diealskeukenbestemdwerd,
bevond,isthansééngrotezaalaangebracht,terwijlachterdezezaaleenkleine
zaal,geschiktvoorvergaderingenmeteen30-talaanwezigen,keukenetc.zijn
aangebouwd.Hetgeheelmagalseengroteveranderingtengoedebeschouwd’
aldusdeverslaggevervandekrant.
Ds.v.d.Doessprakdeaanwezigentoeenmerktopdat‘dezaaleengeheelander
aanzienheeftgekregen,veelmeerdedienstaanChristuswaardig.Nietalleenvoor
kerkelijkedienstenishetgebouwthansbetergeschikt,dochookvoorsamenkom-
stenvandeChristelijkeverenigingen’.
TijdensdeopeningwerddoorDs.vanderDoesnogeensteruggebliktopdege-
schiedenisvanhetgebouwenherdachthijdankbaarhetwerkvanDs.Hartgerink,
destichtervanhetlokaal(!).Dezehaddestijdsin1889eenheleboelinganggezet,
doortewijzenopdeoudeherberg(hetNoord-Hollandschekoffiehuisdus),dat
toentertijdwelgeheelgerestaureerdmoestworden’.DewoordenvanDs.vander
Doesbevestigenmijneerdereopmerking,datDs.Hartgerinktotdemensenvan
heteersteuurgerekendmoetwordeneneenflinkfinancieelsteentjezalhebben
bijgedragen.
82
Kerkstraat
85
enkele leden waren ondergedoken ge-
weest en wisten zo uit handen van de
Duitsersteblijven.Hetverenigingsge-
bouw bevond zich nog in goede staat,
dezedingengevengroteredentotdank-
baarheidaanGoddeAlmachtige,aldus
denotulist’.
OokindevergaderingvandeCommis-
sievanbeheer–september1945–her-
dachtdevoorzitterdebezettingsperio-
de.Hijuittezijndankbaarheiddathet
gebouwerzogoeddoorgekomenwas.
Metgevoelvollewoordenherinnerdehij
aandegoedearbeidvanconciërgeJacob
Bruijn‘dieonssedertdevorigevergade-
ring(26oktober1943)isontvallen’(Ja-
cobBruijnstierfop12mei1944,caeg).
De Ziekendienst
DelandelijkeC.J.V.inmiddelsC.J.M.V.genoemd,richttenadeoorlogeenzieken-
dienstop,bedoeldomaandachtteschenkenaanmensen,dieverpleegdwerden
ineenziekenhuis,sanatoriumoflangdurigthuis.19
Op1april1949werderinMonnickendamzo’nziekendienst-comitéopgericht,
datregelmatigincontactstondmetdeplaatselijkeartsenwijkzuster.‘Zijwilde
‘vriendzijnvanallejongeziekentussen16en35jaar,zonderonderscheidvange-
loofenrichting’,aldusdestatuten.
TweeledenvandeCJV‘Samuël’entweevandeCMV‘WachtopdenHere’zetten
zichdaarvoorin.Zijzorgdenervoordatziekestadsgenoteneldersaandachtkre-
gen.Datgebeurdeopallerleimanieren:eenbezoekje,briefwisseling,hetopstu-
renvaneenpresentje,hetgratisuitlenenvanboekenuitdebibliotheekvan‘Sa-
muël’,eenbloemetje,watfruit,metSt.Nicolaaseenchocoladeletteretc.Rond
PasenenKerstwerdenalleCJV-ersingeschakeldvoorliturgischediensten,diebij
deziekevriendenwerdengehouden.EénvandemotorsvanditwerkwasPieter
JacobusLafarque(28).Dathetgewaardeerdwerd,bleekuitdevelebrievendievan
OorlogsmonumentopdeZarken
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
84
muël.Mettriplex,kartonenverduisteringspapierspeeldehijdatklaar.Dege-
bruikelijkezondagavonddienstenkondenomdieredenalleenindemiddagwor-
dengehouden.
Verschillendeverenigingenvondenindieperiodetijdelijkeldersonderdak,zoals
deChr.meisjesvereniging,diehaarbijeenkomstenmochthoudenophetkoorin
degrotekerk.
IndegrotezaalvanSamuëlhaddokterScholtendezorgvoordezuigelingen.Dat
kostteechterveelgeldaanverwarming,terwijldedistributievanbrandstoffen
geringwas.Datzouernietbeteropwordenendaarommochthijinhetnajaar
geengebruikmeermakenvandezaal.
Inaugustus1941werdgenotuleerd,datdekasvandeCJVdoordepolitieinbeslag
wasgenomen,maarinmiddelsweerwasteruggebracht.Verenigingenwerdenin
deoorlogsjarengecontroleerdofzijeenpolitiekdoelnastreefden,maardatwas
bijdeCJVgeenszinshetgeval.Hetbestuurwasechterwelverbaasd,datburge-
meesterHeikens(26)zoondoordachtopdrachthadgegevenvoordeinbeslag-
neming.
DebijeenkomstenvandeCJVgingentijdensdeoorlogsjarengewoondoor,waar-
bijdeoorlogregelmatigtersprakekwam.Vaakwarenermaareenpaarledenaan-
wezig.Datkwam,omdatverschillendeCJV-ersinDuitslandtewerkwerdenge-
steld.Op30oktober1942werdgenotuleerd:‘OnsbestuurslidJanBruinistotaller
spijtindezeweekvertrokkennaarDuitslandvoorverplichtearbeid.Hetwerkdat
hijaltijdmetzoveelliefdeentrouwhadvervuldwordtopzijnverzoekthansdoor
FrederikBekkerwaargenomen’.Erwaswelbriefverkeerenop15januari1943
werdeenNieuwjaarsgroetvanJanvoorgelezen.ToenJanBruinweerteruginNe-
derlandwas,verteldehij,tijdensdeCJVbijeenkomstvan18februari1944,over
zijnverblijfinDuitsland.
OokmetSimonBuijsenPietReijnderswerdgecorrespondeerd.Zijwarentewerk
gesteld,respectievelijkinBerlijnenFrankfurta.d.Oder.WillemdeJongewas
werkzaamindeNoord-Oostpolder.Andereledenwarenondergedoken(27).
Overhetlaatsteoorlogsjaarwerdgenotuleerd:‘Inhettijdvakvanseptember1944
totseptember1945ishetnietmogelijkgeweestomtevergaderen,vanwegede
omstandigheden:geenlicht,geenverwarming,’savondsnaachtuurbinnenblij-
ven,hetgevaarvanoppikkenvanjongensdoorrazzia’sdoordegehatebezet-
ters’.
Nadeoorlogbleek,datdevereniginggoeddoordeoorlogwasgekomen.Driele-
den,diealsdwangarbeidernaarDuitslandwarengeweest,keerden,gezonden
welterug,ondanksdevelegevarenwaarzeaanwarenblootgesteld.Alsgezegd,
87
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
dedeelvandeavond,steedsmeerruimtevoorontspannendespelletjes,zoals
dammen,schaken,domineren(dominospel),sjoelen,blaasvoetbal,ping-pong
(tafeltennis),pijltjegooien(darten).Alshetweerhettoelietwerdergevoetbaldof
volleybalgespeeld.Entijdensgezamenlijkeavondenmetdemeisjesvereniging,
warenkoekhappenenstoelendanseenzeergeliefdtijdverdrijf.Rond1950vari-
eerdehetaantalCJV-ledentussende15en27.
In1949werdervanuitdeCJVeenzangkooropgericht.Hetzongo.a.bijGarbrand
Karmelkinhetziekenhuis,tijdensdeherdenkingsdienstvanhet60-jarigbestaan
endedaaropvolgendevierfeestavondenenooktijdensdekerstavond.Hetkoor
wasechtergeenlanglevenbeschoren.
Erwerden,samenmetdemeisjesvereniging,uitstapjesgemaakt,bv.naardeEfte-
ling.Erwerdenweekendengehoudenino.a.SchoorlenMuiderberg.Oktober
1958gingmensameninAmsterdamdefilm‘Detiengeboden’bekijken.
CJV Bondsdag in Monnickendam en op Marken
EengrootsegebeurtenisindegeschiedenisvandeCJMV(jongens)enCJVF(meis-
jes),wasdeprovincialeBondsdagvoorvijftienjaarenouder,dieop2ePaasdag
1957inMonnickendamensamenmetdeCJV‘deZaaier’opMarkenwerdgehou-
den.ErmoestenslaapplaatsengeregeldwordenvoorvijftienjongerenvanTexel
omdatzijdieavondnietmeeroptijdthuiskondenkomen.
Deopeningwasomhalfelfindegrotekerk,waarnahetgezelschapomelfuurper
bootnaarMarkenvertrok.Ingroepjeskonheteilandbekekenworden,geassis-
teerddoor‘gidsen’vandeCJV‘deZaaier’vanMarken.Ds.AbelsmavanMarken
hieldaanhetbeginvandemiddagdeBondsredeinhet‘Gebouw’,waarnahetge-
zelschapomkwartoverdrieweernaarMonnickendamvertrok.InhetVereni-
gingsgebouwwaseenontspannendprogrammavoorbereidmetnegrospirituals,
eensprookjevanHansAnderseneneenmuziekgezelschapuitHoorn.Eenjeugd-
dienstomkwartoverzevenindegrotekerkbeslooteenfeestelijkedag.
Dedagwerdeengrootsucces.ErwarenruimvierhonderdjongerennaarMonnic-
kendamgekomen.Logistiek(voedselvoorziening,vervoerperbootetc.)eenhele
opgave,maarhetwasallemaalprimavoorbereid.Nieuwevriendschappenwerden
gesloten.Minpuntjewas,aldusds.Abelsma,datenkelejongemeisjesgeengoed
voorbeeldgavendooropstraattegaanlopenrokenendergelijke.Hijbesluitzijn
stukje:‘Wezullenhetermaarophoudendatsommigenweliswaartegrootvoor
eenservet,maarnogtekleinvooreentafellakenzijn’.
CJV jubilea
TijdenshaarbestaanheeftdeCJV‘Samuël’meerderekereneenjubileumgevierd.
Voorheteerstop16februari1897,toenhet12,5jarigbestaanwerdherdacht.
86
de‘bedeelden’ontvangenwerden.Sommigenwerdenlangdurigverzorgd,zoals
bv.DirkSniederin‘Sonnevanck’Harderwijk,GréSniederenMetadeVriesin
‘Zonnegloren’teSoestenTinieMolinhet‘P.W.Jansensziekenhuis’inAlmen(bij
Lochem).DriecentrawaarinhetbijzonderTBC-patiëntenwerdenverpleegd.Een
ziektedie,totverinde20eeeuw,heelwatmensenheeftgetroffen.In1957was
dezeziekendienstnogsteedsactief.Hetkerknieuwsvan1november1968:‘Tegen
deKerstdagenenmetPasenzorgenenkelejongeren(dezogenaamde‘zieken-
dienst’)vooralleziekenvanMonnickendam.Deadressenvanziekenontvangen
zijvanartsen.Allepatiëntenkrijgeneenfruitbakjethuisofinhetziekenhuis’.De
kostenwerdendoordediaconiebetaald.
1945-1960 Algemeen beeld
IndezeperiodemoestdebeheerscommissievanSamuëlvoortdurendeenbalans
zoekentusseninkomstenvandegebruikersendeuitgavenvooronderhoudetc.
Datvielnietmeeenbetekende,datdegebruikersregelmatighuurverhogingaan-
gezegdkregen.Diegebruikersreageerdendaardanmeestalafwijzendop,omdat
huninkomsten,c.q.contributies,volgenszeggen,niettoereikendwaren.Decom-
missiehadechtergeenkeus,getuigehetvolgendestukjedatverscheeninhet
kerkbladvan26januari1957:
‘Wistudatgebouw‘Samuël’doorDs.HartgerinkisgeschonkenaandeCJMVSa-
muël?(Nietjuist,zoalsuitmijnverhaalblijkt,maardatterzijde).Weetudatdit
gebouwsteedskostenvooronderhoudgaatvragen?Weetudaterslechts100leden
zijnindegemeentediehetgebouwsteunenmeteenvrijwilligebijdrage;dit
brengtperjaarslechtsf130,-op.Weetu,daterbijdedeurvanhetgebouwaan
weerzijdeneenbushangt‘tenbatevan’ditgebouwendatdezebussenbijdelaat-
ste,jaarlijkselichtinghet‘mooie’bedragleverdenvanf1.82.Jauleesthetgoed
honderdentweeentachtigcenten!Weetudatzulketeleurstellingende‘Samuël-
commissie’voorgrotemoeilijkhedenplaatsen,datuookeensteentjekuntbijdra-
gentotinstandhoudingvanhetgebouw,doordebussennietlangertevergeten
bijuwbezoekaanSamuëlendoorspoedigdonateurteworden’.Ondertekend
doorvoorzitterC.MolenaarensecretarisC.J.Doornenbal.
De CJV maakt een ontwikkeling door
DeCJVmaakteeenontwikkelingdoor,diejeterugvindtindenotulering.Ikver-
teldeueerder,dattijdensdeeerste,pakwegdertig,veertigjaar,debijbelbespre-
kingcentraalstondenerallerleivragenwerdenbesprokendieverbandhielden
metgeloofenkerk.Nadepauzewaserdanaandachtvooropstellenover,aande
bijbelgerelateerde,onderwerpen.Nadeoorlogkwamerechter,tijdenshettwee-
89
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
gebouwkondenkopen’,omdaarnaintegaanop‘despannendetijdwaarinhet
menschdomverkeert’.
SecretarisCornelisDoornenbalWznuitKatwoudedeeduitgebreidverslagvande
geschiedenisvandeCJVenhetlokaalSamuël.HijmemoreerdehetlegaatvanDs.
HartgerinkvoordeCJVvanf3000,-,Uitzijnverhaalwerdduidelijkdathetportret
vandepredikant,waarikeerderoverschreefendattoenteduurwerdbevonden,
ertochgekomenwas.Spreker:‘Ditportrethangthiernogenaaniederdiedatziet
enweetwiedatis,weetookdatditdemanwas,waarhetChristelijkejeugdleven
feitelijkveelvanhaarbestaanaantedankenheeft’.
Dekrantschreefop11oktober:‘Dejubilerendeverenigingheeftsindshaarbestaan
zegenrijkenarbeidgegeven,zowelopgeestelijkalsopstoffelijkgebied.Indesa-
menkomsten worden besprekingen gehouden over geestelijke onderwerpen,
waarbijiederlidindegelegenheidwordtgesteldaandegedachtewisselingdeel
tenemen.Hierdoorverkrijgendeledennietalleeneenjuistinzichtindebetref-
fendestof,dochlangzamerhandleerenzijookopgepasteenvrijmoedigewijze
vanrepliektedienen,eeneigenschapdieinhetlaterelevenwaardevolkanzijn’.
Dekrantwijstverderoppolitiekevergaderingenwaardejongelui,veelaloud-
ledenvanSamuël,dikwijlsgeargumenteerdvoorhunovertuiginguitkwamen.
‘Menigoud-lid,nuvolwassen,denktdanookmetdankbaarheidterugaanhet-
geendeCJVSamuëlvoordevormingvanzijnlevenheeftbetekend.Devereniging
bleekdejuistebrugomdemoeilijkeperiode‘nadeschooljaren’dievoordejeugd
volgevarenis,teoverspannen’.
HetzalunietverbazendatmeerdereCJV-ledenopeenlatertijdstipgevraagdwer-
denvoordefunctievanouderlingofdiaken.
Ookopzondag9oktober1949werd,tergelegenheidvanhet60-jarigbestaan,een
kerkdienstgehouden,gevolgddooreenreceptieinSamuël.Veertienoktoberwas
ereenavondvooroud-leden,20en21oktobervoordonateursen26oktobereen
avondvoordering‘Waterland’.Tijdensdezeavondenwerdderevue’60jaren
CJV’,geschrevendoorJ.KleinenhettoneelstukjeFrekieFransenopgevoerd.
BoekhandelaarPietMaasindeKerkstraathadeenetalagebeschikbaargesteld
vooreententoonstellingoverdearbeidvandeCJV(29).
SecretarisAndriesWildschut,zeilmakerenzoonvankosterMeikeWildschut,
eindigdezijnjaaroverzichtmet:‘Wemogennietontevredenzijnover1949.Er
kwamennieuwedingen,traditieswerdenopzijgezetennieuwefrisseplannen
uitgevoerd.Wijgaaninhetnieuwejaarmetgoedemoedaanpakkenenervoor
zorgendatweindesfeervaneerlijkheidenkameraadschapblijven.Dankunnen
88
Het40-jarigbestaanwerdgevierdopzondag6enwoensdag9oktober1929.Het
verslagdaarvanbegintalsvolgt:‘Zondag6OctoberwashetvoordeChr.Jongel.
Vereen‘Samuël’teMonnickendameenplechtigedag.Desavondswerdditnog
meeropenbaar,toenzijzichtegen7uurophetklokgebomvandenzwaareMon-
nickendammertorenkloknaar’sHeerenhuisbegaf,omaldaarmeteengrotescha-
re,waarbijvelendievanelderswarenopgekomen,niettegenstaandehetstorm-
weder,tegedenkenhetfeit,datdevereeniging40jaaralsvereenigingmetrechts-
persoonlijkheidmochtbestaan.Voordenaanvanggafhetkerkorgelmetkeurige
muziekdestemmingaan,waarindezootalrijkopgekomenschareverkeerdeen
plechtigenaangrijpendwashetlieddat,toendevoorzittervandevereniging,Ds.
J.H.Vaandrager(hijzoudriemaandenlateruitMonnickendamvertrekken)den
kanselbeklom,gezongenwerd:‘WijlovenU,oGod,wijprijzenUweNaam’en
datzootreffendweergaf,degevoelensonsbezielden’.
Devoorzittermemoreerdedaterinhetafgeslotentijdperkhoogtenendiepten
voorkwamenenweesopdetoewijdingenhetmedeleven,zowelindevereniging
alsdaarbuiten.‘Enalsallesoverzienwordt,blijktnietsdanGodsliefdeentrouw
enpasthetonsopdezenavondtedankenvooralleswatgeweestisenookvoorden
tegenwoordigetoestand’.Desprekerweeserop,datdeverenigingallangerdan
veertigjaarbestaat,maarop6oktober1889(dedagvandeKoninklijkegoedkeu-
ring)meerderjarigwasgeworden.‘Enhoeganschanderszouhetzijnindezege-
meente,alséngebouwénverenigingernietwarengeweest.Weliswaarwordtde
Chr.JongelingsVerenigingalsouderwetschgescholden,maarditverwijtison-
verdiend’.
Ds.Vaandragerweesvervolgensopdemoeilijkhedenwaarmeedejeugdindietijd
tekampenhad.‘Delosbandigheidderrijperejeugdisontzettendendezuig-
krachtvandeafgrondiszeersterk.JuistdeCJVbedoeltvastheidtegevendoorte
wijzenopHemdiekrachtgeeft’.
OokDs.A.vanderZwaal,inmiddelspredikantinAvezaath,sprakdeaanwezigen
toe.HijweeseropdateenCJVvanhethoogstebelangwas.Inzijntegenwoordige
gemeentekonhijzo’nverenigingonmogelijkvandegrondkrijgen.
Ookop5oktober1939,toenhet50-jarigbestaanwerdherdacht,waserindeGro-
tekerkeenherdenkingsdienst.Ditkeero.l.v.Ds.vanderDoes,metooknuweer
Ds.vanderZwaalalsgast.Ondanksdebijzonderetijdsomstandighedenhadmen
beslotenditgoudenjubileumnietonopgemerktvoorbijtelatengaan.
NadedienstgingiedereennaargebouwSamuëlvooreenfeestelijksamenzijn.Er
wareneenaantalsprekers,waaronderdevoorzittervandeCommissievanbeheer,
CorMolenaar.HijherdachtkortDs.Hartgerink,‘diegemaaktheeft,datwijhet
91
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
enmetallegeestdriftaanhetwerkzullengaan,omdeplannentehelpenverwe-
zenlijken.Geefonsslechtsdekans’.
Hetvervalvanhetgebouwwasindiejarenregelmatigonderwerpvangesprek,
metnameindeCommissievanbeheer.Tijdenseenvergaderingvandekerkvoog-
denwerdDs.Verbaasuitgenodigd.HijgaftekennendatgebouwSamuël‘inzijn
tegenwoordigestaatongeschiktwasvoorregelmatiggebruikindeochtenddien-
sten,daardeventilatiezeerslechtwasendepredikantdaarvangrotehinderon-
dervond’.
Hetzouechter,doorverschillendeoorzaken,nogheelwattijdkosten,vooreen
verbouwingwerkelijkzouplaatsvinden.
Weeshuis en Grote kerk
HetplantotverbouwingvanSamuëlwerdgelanceerdineenperiode,daterook
nagedachtwerdovereennieuwebestemmingvanhetweeshuis.Erwarengeen
wezenmeerenmenmeendehetweeshuis,middelseenverbouwing,tekunnen
gebruikenvoorkleinebijeenkomsten.
Maarerwasnogmeeraandehand.OokdeGrotekerkwashardaanrestauratie
toe.Hoeernstigdesituatiewas,vermeldthetkerkbladop7november1958:‘Zon-
dagjl.kondenwealweereenbeetjeervarenwathetzeggenwilkerkdiensttehou-
denindeeerstkomendetijdindeGrotekerk.Lustigwapperendegordijnenvoor
geschondenramen,dewindendetochtspelenhunspelmetallegevaardaaraan
verbondenvoordelichamelijkewelstand.Alshetregent,zoalsopHervormings-
avond,danmoetmennaardepreekstoelgehelezeeënpasserenenmenigeenmoet
indebankengaanzitten,omdathetopdeoudevertrouwdeplaatsnietdroog
blijft.Menkanalleennoghetadviesgeven:neembijregenachtigweereenpara-
pluie mee en houdt rustig uw hoofdbedekking tijdens de kerkdienst op. Het
klinktallemaalwatsarcastisch,dochhetismaareenzachtevertolkingvaneen
hardewerkelijkheid’.
Eenduidelijkverhaaldatonderstreeptdatrestauratievandekerkhardenhard
nodigwas.HetNoord-Hollandssprakinjuni1959over‘eenruïne’.
Monumentenzorg
DeoverheidzagindateenhistorischkerkgebouwalsdatvanMonnickendamniet
verlorenmochtgaan.Dekostenvanderestauratiezoudenvoor99%vanrijkswe-
ge (Monumentenzorg) worden betaald. De Hervormde gemeente was verant-
woordelijkvoordielaatste1%,watneerkwamopeenbedragvanf2000,perjaar.
‘Alsmenzeseeuwengeledeninstaatwasdezekerknieuwtebouwen,zullenwij
dannunietinstaatzijn1%vanderestauratiekostenoptebrengen’?Aldusdekerk-
voogdijinaugustus1958.
90
wijallen,metGodshulp,werkenvoordeuitbreidingvanZijnKoninkrijk’.
Inoktober1959washet70jaargeledendatdeCJVSamuëlwerdopgericht.Omdat
eenjaarfeestnietmogelijkwas(demeisjeshaddeneerderdatjaareenfeestavond
gegeven)werdergekozenvooreenbijzonderefilm‘HetWoord’,vandeDeense
schrijver/domineeKayMunk.Diefilm,opdinsdag10enwoensdag11november
inSamuëlvertoond,werddedonateurs(trices)aangebodenvanwegehunvaakja-
renlangeondersteuning.
Plannen voor verbouwing van lokaal
Samuël
Albeginjarenvijftig!werderovergespro-
ken,datlokaal‘Samuël’nietmeeraandeei-
senvandetijdvoldeed.Deaanzettotver-
nieuwingwerdgegevenineenbriefvande
jeugdaandeCommissievanbeheer,d.d.28
april1953,geschrevendoorDs.R.Bijlsma:
‘Reedslangishetduidelijkdathetgebouw
Samuëleeninwendigevernieuwingnodig
heeft.Bovendienisvoorgroterevergaderin-
gen, feestavonden en ook voor de winter-
avonddienstenmeerdereruimtenodig.En
vooral is een goed podium onontbeerlijk.
Wanneer wij willen voorkomen, dat wel-
licht ook onze jongeren naar een lokaal-
ruimteelderszullenwordenweggetrokken,
ishetnudetijdommetplanneninboven-
genoemdezinspoedtemaken.Hetlijktons
jongerenmogelijkom
1. vanSamuëleenhogerezaaltemaken,doorhetwegbrekenvanzolder,trap
etc.
2. hetkleinezaaltjeomhoogtebrengen,zodathetbehalvevoorvergaderzaaltje
tevensalsgoedtoneeldienstkandoen.
3. zomogelijkonderdateldersomhooggebrachtezaaltjekleedkamertjesaan
tebrengen
4. achterindezoverkregenhogeSamuël-zaaleengalerijaantebrengentotver-
meerderingvanhetaantalzitplaatsen’.
Ookwerdenernogwatwensenvooraankledingeninrichtinggenoemd.
‘Wijwetendatvoorhetbovenstaandeveelgeldnodigis.Maarwijgevenudever-
zekering,datwij,indiengijonswiltinschakelen,allekrachtenzullenbijzetten
Samuëlvoordeverbouwingin1961
93
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
dat,wanneerergeldis,directmetdeverwezenlijkinghiervankanwordenbegon-
nen’.
IndiezelfdemaandschreefdeheerOosterveldeenwarmeaanbeveling:‘Verblij-
dendishetelanenhetenthousiasmewaarmeevelejongerenzichinzettenom
geldenteverzamelenvooreenzonodigerestauratie,betergezegd,completever-
nieuwingvanhetoudgewordengebouwSamuël.Erzalveel,heelveelgeldnodig
zijn,maarhoopgevendisdeeerstereactienagenoegallerwegenindegemeente;
hetbedragaangeld,reedsgeïndentendeletoegezegd,dusmettertijdinbaar,is
nietonbeduidend’.Ds.Verbaasdeedinhetkerkbladdeoproepdejeugdnietin
desteektelaten,‘zijkunnenniemandssteunmissen.Wijzettenonzeschouders
eronderenuzetdepenophetpapier,methetdoelonsgeldtoetezeggenvoordit
noodzakelijkedoel’.Zelfnamhijzittinginhetaanbevelingscomité,samenmet
burgemeestermr.J.F.deGroot,dr.W.C.vanStalborch,kerkvoogdJ.Oosterveld
engemeente-architectK.F.Simons.DeCommissievanbeheerzouhetgeheelco-
ordineren.RegelmatigwerddestandvanzakeninMonnickendamskerkblad
vermeld.
ToeneindaprilinPurmerendeennieuwjeugdgebouwwerdgeopend,gingeen
deputatievandeCommissienaardereceptie.Menkwamtotdeconclusiedat,als
meninMonnickendamookzo’ngebouwwilde,erveelwerkverzetmoestworden
enerveelgeldmoestbinnenkomen.Datgeldkwambinnen,langzaammaarze-
ker.Collectesinjeugddiensten.GiftenvanvoormaligeMonnickendammers.Ver-
koopvangebruikteboeken.Eenverloting.Alleswatmaargeldopleverdewerd
omarmd.Dekerkvoogdijbeslootindecember1959omdeeerstkomendetienjaar
f1000,-guldenteschenken.Datkon,omdatergedurendederestauratiegeenkos-
tenwarenvoorbv.verlichtingenverwarmingvandeGrotekerk.
Het gebouw intensief gebruikt
Ondertussenbleefhetgebouwintensiefgebruikt.Dezondagsschoolwerdervan
twaalftoteengehouden.DeJeugdwerkcommissiehadeentoneelgroepopgericht
dieregelmatiginSamuëleentoneelstukuitvoerden,zoalsinmei1957:‘Jeugdver-
zetzich’.
Op27maart1957wasereenverkoopdagvandevereniging‘Blinden-Penning’uit
Amsterdam;verkoopvanblinden-handwerkstukken.Dhr.OosterwelderuitAm-
sterdamkwamerdeclameren.
Nieuwekerkenraadsledenwerdenergekozenenbijeenkomstenmetbelijdenis-
catechisantenvondeninSamuëlplaats,evenalswijkavonden.
Erwerdenregelmatigrouwdienstengehouden,zobv.op21april1958voorde28-
jarigePieterJacobusLafarque(zienoot28),diedoordeledenvandeCJVnaarzijn
92
Derestauratiedieuiteindelijk4,5miljoenheeftgekost,duurdevan1960tot23
maart1969,dezondagwaaropdekerkweervoorheteerstkonwordengebruikt.
Erwasdusheelwatgeldnodigvoorverschillendeprojecten.VoordeGrotekerk
waseenrestauratiefondsinhetlevengeroepen.Inhetkerkbladwerdregelmatig
definanciëlestandvanzakenvermeldenelkederdezondagvandemaandvoor
datfondseencollectegehouden,waarbijgebruikgemaaktwerdvaneenwitte!
Collectezak.
Dearchitectenbureaus,verantwoordelijkvoorderestauratiezoudenhunuiterste
bestdoenomervoortezorgen,daterzoveelmogelijkkerkdienstengehouden
kondenworden.Daartoewerddekerkdooreenschottussenhetkoorenhetschip
intweedelengesplitst,zodaterbijgoedweertochdienstgehoudenkonworden.
Waar moest men samenkomen?
Omdatmenwistdatereentijdzoukomendatdekerkeenaantaljarennietofbe-
perktgebruiktzoukunnenworden(beperktvanwegehetontbrekenvanverwar-
ming),werderin1957eencommissiesamengesteld.DeherenDoornenbal(kerk-
voogdij),HardebolenStam(kerkenraad),Molenaar(Samuël)eneendeskundige,
Langendijkmoesteneenoplossingvoorhetprobleembedenken.Erwerdserieus
nagedachtovereensoort‘noodkerk’opdeZarkenofeenzaalachterhetweeshuis.
Demeningenwarenverdeeld.
Maarinhetvoorjaarvan1958werddoordeCommissievanbeheergenotuleerd:’Daar
deplannenomeennieuwekerkzaaltebouwenachterhetweeshuiszijnafgeval-
len(Monumentenzorghadgeentoestemminggegeven)doorafkeuringengebrek
aanorganisatie,isdoorenkelemensenhetooggevallenopSamuëlomdattever-
bouwenentevergroten.Dehuidigebreedteisechtertesmalvooreengoedezaal.
Erzalgetrachtwordenhetbredertemakeninderichtingvandesteeg’.Aldusge-
beurde.ErwerdeenbouwcommissieingesteldwaarinledenvandeCommissie
vanbeheerzatenenvertegenwoordigersvanplaatselijkejeugdverenigingen.De
bouwvaneennoodkerkopdeZarkenwasdaarmeevandebaan.
Bouwcommissie Samuël
Op18april1958schreefDs.Verbaasinhetkerkblad:‘Zoalsubekendzalzijn,be-
vindtzichhetjeugdgebouwSamuëlinzeervervallenstaat.Navoorbereidende
besprekingenheeftonzejeugdeenparigbeslotenhetgebouwdusdanigtevergro-
tenentemoderniserendathetruimtekanbiedenaanhet‘oude’en‘nieuwe’Mon-
nickendamentevens’swinterseventueelalskerkkanwordengebruikt.Hiertoe
iseencommissiegevormduitdejeugdonderdenaam‘BouwcommissieSamuël’.
DezeCommissieheeftdeplannenalineenvergevorderdstadiumuitgewerkt,zo-
95
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
elknegenmeterlang+eenbetonnenopzetvanzo’n2,5meter,indegrondworden
geheid.Eenheleklus,waarvoordegebroedersKoningenKroonuitVolendam
werdeningehuurd.
De eerste steen gelegd
Op2augustus1960wasmenzover,datdeeerstesteenvanhetnieuwegebouw
gelegdkonworden.Opmaandagmorgen,evenoverhalfelf,haddeneenreeksge-
nodigdenzichbijhetgeslooptegebouwgemeld.Deplechtigeeerstesteenlegging
werdgedaandoorAnnemiekeMolenaar,hetjongstegezinslidvandeCJV-voor-
zitter(33).Daarnamochtendeaanwezigenopdefoto.MetdankaandeherenKla-
verenReijndersgeefikudenamen:
Bovenaanv.l.n.r.Jb.Reijnders,C.Reijnders,G.Karmelk,Jb.Roos.Vooraande
kinderenAnnemiekeenJacobMolenaar.Daartussenv.l.n.r.D.Molenaar-vGee-
men,G.SchaapvGeemen,mej.G.M.Jansen(halfzichtbaar),N.Prijs-deReus,T.
Dekker,mr.J.Oosterveld,G.Karmelksr.,Ds.C.L.Verbaas,G.G.Verbaas-Venema,
K.Hardebol,S.Langelaar,J.M.Oosterveld-Visser,C.Molenaar,C.J.Doornenbal,
S.vAltena,not.P.W.Strootman.
Hetgezelschapwandeldevervolgensnaarhetweeshuis,waareenkopjekoffiemet
eenkoekjewerdgedronkenenrookwerkgepresenteerd.Develeaanwezigenwer-
94
laatsterustplaatswerdgedragenenop1december1959voordeop27november
1959overledenJacobKoel(30).
DeCJVenCMVorganiseerdenopvrijdag21augustus1959eenfeestavondvan-
wegehetaanstaandehuwelijk(29augustus)vantweevanhunactievemensen:
CornelisKarmelkenCorneliaB.J.vanGeemen(31).
De plannen voor verbouwing worden serieus
Indecember1959werdenerserieuzebesprekingenvoordebouwplannenvanlo-
kaalSamuëlgevoerd.ErbleekeenstrookgrondindeSmidsteegnodig,omeenen
andertekunnenrealiseren.Tijdensdebehandelingvandekwestieindegemeen-
teraad,zateneropdepublieketribuneheelwatbelangstellendenomdebeslissing
uitdemondvandeburgemeestertevernemen.Endiewaspositief.Vianotaris
P.W.Strootmanwerdgeregeld,datervoorf2000,-eenstrookgrondvan37bij3
metergekochtkonworden(32).
Omgeldbijeentebrengenwerdvanallesondernomen.OpOudejaarsdag1959was
ereenoliebollen-actie.Meerdan9300oliebollenenappelflappenwerdenerdie
dagengebakken!Twaalfstuksvoorééngulden,keurigthuisbezorgdineenplas-
ticzakjedoorledenvandemeisjesvereniging.Hetleverdedebouwkasf517,-op.
OmeJanOosterwelder,voordrachtskunstenaarendeclamatoruitAmsterdam,die
alheelwatjareninSamuëlhadopgetreden,deeddatookop22februari1960,
waarbijdeopbrengstvoordenieuwbouwwas.HetzelfdedeeddeUitdammerto-
neelverenigingmethetblijspel‘Deooievaarvergistzich’endeMarkertoneel-
groepmethettoneelstuk‘Hetwittelegioen’.TijdensdietoneelavondenzatSa-
muëlmudvolenwerdenerlotenverkocht.Hetmaaktetegelijkduidelijkdathet
gebouwfeitelijktekleinwasvoorzulkeevenementen.
Evenalsin1931werderooknuweereengrotebazaaropgezet,waarbijopelke
Monnickendammereenberoepwerdgedaan,omvoorditdoelwataftestaan.En
erwerdwatgebreid,gehaakt,genaaid,gekloptengetimmerd(makenvanspeel-
goed).
Juli1958stonddetelleropf5125,-,inseptemberopf13.000,-,injanuari1959op
f18.933,-
De verbouwing begint
Hoewelhetbenodigdebedragnognietgeheelbinnenwas,werderbeginjuni1960
eenbegingemaaktmetdeherbouw.HetwasdefirmavanGeemendievooreen
totalesloopvanhetgebouwzorgde.DaarnawashetdebeurtaandefirmaLange-
dijkenvanOostveen.Voorergebouwdkonworden,moestenereerst79palenvan
97
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
dezevenledenwerdendoorhetbestuurvandeCJVgekozen,deanderedriedoor
deKerkenraadaangewezen.
Het nieuwe ‘Samuël’ geopend
Eindelijkwashetzover.Deofficiëleopeningvondplaatsopdinsdag11april1961
omachtuur’savonds.OpdattijdstipkreegDs.C.L.Verbaasdesleuteloverhan-
digdomhetnieuwegebouwSamuëlteopenen.Eengrotegroepaanwezigenhad
zichvoordeingangverzameld,omvandezebijzonderegebeurtenisgetuigete
zijn.‘NadatDs.Verbaasdedeurenhadgeopend,trokkendeaanwezigennaarbin-
nenenzochteneenplaatsjeindezaaldiemeteenverrasteblikwerdbewonderd’.
NadeopeningswoordenvanDs.Verbaas,namdevoorzittervandeBeheerscom-
missie,CorMolenaar,hetwoord.HijrichttewoordenvandankaanB&Wenar-
chitectSimons‘voorhunvelebemoeiingen,hulpenraad,diebijsloopingenher-
bouwingnueenmaalnodigzijn.’BijhetverleggenvandesteeghadSamuëlalle
medewerkingvanhetgemeentebestuurondervonden.Devoorzitterherdacht
metwelgemeendewoordenwijlenarchitectJ.PlasSr,descheppervanditfraaie
gebouwenbedanktedienszoonJ.PlasJr,diehetwerkvoortgezetenafgemaakt
had.
Iedereendiebetrokkenwasgeweestbijsloop,bouwofinrichtingwerdgenoemd
(36),inhetbijzonderhetschildersbedrijfvanDiepen,wiensmensendelaatstetijd
dagennachthaddengewerkt.Ookdegenendieanderewerkzaamhedenhadden
Huldevandezondagsschool
96
denbedanktdatzeopzo’nmoeilijkuurtochgekomenwaren.Alsoudsteaanwe-
zigesprakdhr.J.Oosterveld.Hijherinnerdezichdathijzeventigjaargeledenal
kennismaaktemethetgebouwSamuël.Hijzattoenopdezondagsschool,diein
hetlokaalwerdgehouden.AlsbestuurslidvandeCommissievanBeheerhadhij
het‘oude’gebouwmogenbesturen,samenmetDirkMolenaar,PietMaasenCor-
nelisUbbels.Hijbeslootzijntoespraakmet:‘Godzegeneditwerk,namensde
kleine,hieraanwezigeSamuëlvriendenendegrote,nietaanwezigegroepSamuë-
lvriendenindeGemeente.Ds.Verbaastenslottememoreerdedaternueenge-
bouwkwam,waaraleentientaljarenoverwasgesproken.Ermoestenveelmoei-
lijkhedenoverwonnenworden,metnamemetbetrekkingtotdeplaatswaarhet
nieuweSamuëlzoumoetenkomen(34).
Statuten wijziging
TijdenseenvergaderingvandeCommissievanbeheer(35)werdgemeld,datde
bouwinvollegangwas.Dekostenwarengeraamdopzo’nf.70.000,-
Ermoestnogweleenbelangrijkpuntgeregeldwordenmetbetrekkingtotdesta-
tutenvandeCJV.Bijdeoprichtingin1889wasafgesprokendat,alsdeCJVzou
wordenopgeheven,hetgebouwaanhetlandelijkeNederlandsJongelingsVer-
bondzouvervallen.Diebepalingwerdgewijzigd.BijontbindingvandeCJV,die
konplaatsvindenalstweederdevandeledendatverlangde,zoudeHervormde
Kerkeigenaarworden.
Destatutenwerdenaangepastenop7januari1963koninklijkgoedgekeurd.Een
anderebelangrijkeveranderingwas,datdebezittingenzoudenwordenbeheerd
door een Commissie van zeven personen uit
Monnickendam.Hetmerendeelmoestlidzijn
van de Hervormde gemeente en instemmen
metgrondslagendoelvandestatuten.Viervan
AnnemiekeMolenaarlegtdeeerstesteen.
99
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
Dhr.JanOosterveld,albehoorlijkopleeftijd,zeiinzijnkortetoespraakdathij
ergblijwasditnogtemogenbeleven.HijdachtdatdenaamlokaalSamuëlnuwel
uitdetijdzouraken.
OokpastoorVerhaarenvertegenwoordigersvandeLutherse-,Doopsgezindeen
GereformeerdeKerk,hieldeneentoespraak.
GerbrandKarmelksprakeenpersoonlijkwoordenmeende,namensdeHervorm-
degemeente,danktemogenbrengenaanallestillewerkers.Vertegenwoordigers
vandiverseachtergrond,bodenbloemenaan.Als laatstekwamFlipdeBruin
(1897-1974)naarvoren,omeenenvelopmetinhoudaantebiedennamensdeoud-
ledenvanCJVSamuël.Debijeenkomstwerdbeslotenmetdankgebedeneenlied
vansamenzangmettrompetbegeleiding(38).
Feestavond
EendaglaterwaserinhetnieuweSamuëleenfeestavond,m.m.v.hetHervormd
kerkkooro.l.v.dhr.P.Vijzelaar.Ledenenoud-ledenvandeCJVendeCMVvoer-
denhetblijspel‘Erwoeieenfrissewind’op.Sterkerollenwerdengespeelddoor
Samuëlnadeverbouwingvan1961
98
verrichtoffinancieelhaddenbijge-
dragen,werdenbedankt.
Daarna werd het gebouw, met een
fermehanddruk,overgedragenaan
Cor Reijnders, de voorzitter van de
CJVSamuël.Naeenkopjekoffiemet
koek bood het vierjarig dochtertje
vandevoorzitter,datdeeerstesteen
hadgelegd,haargelukwensenaanen
overhandigdeeenstapeltjetheedoe-
ken.
Nadat burgemeester de Groot iets
hadverteldoverdediscussieoverde
plaats, waar het gebouw moest ko-
men,kwamenerdriekinderenvan
dezondagsschoolnaarvoren.Zijla-
zen een mooie wens voor en boden
daarnaeenelektrischeklokaan.
Allerleisprekersvoerdenhetwoord
enoverhandigdendaarbijeenenve-
loppe met inhoud of een geschenk
voorhetnieuwegebouw,waaronder
driehonderdkopenschotelseneen
koffiezetapparaat. Namens de Ker-
kenraadzegdedeheerDickOosterveldeenorgeltoe,omtijdenskerkdienstende
samenzangtebegeleiden.
MevrouwH.J.Nienhuis-NeefuitAnkeveen,overledenop6januari1961,hadbij
haarlevenf100,-beschikbaargesteld.Aangevuldmeteenbedragvandecatechi-
santen,hadDs.Verbaasdaarvaneenbijbelgekocht,diedeCJVwerdaangebo-
den.
MevrouwG.Ardon-Mulder(1908-1983),mejuffrouwG.M.JansenenmevrouwM.
J.Schaap-vanGeemen(1920-1993)haddeneendonateurs-actiegehoudenvooreen
jaarlijksbijdragetenbatevanhetgebouw.Opbrengstf755,-.MevrouwArdon(37)
deeldemee,datzedekostenvanaldekoppenkoffie,diezetijdensdesloopende
herbouw,inopdrachtvandebouwcommissie,hadgeschonken,nietinrekening
zoubrengenendatzehetgebouw,zolangzedatzoukunnen,gratisschoonwil-
dehouden.Hetleverdehaareenenormapplausop.
Namensdevaklieden(stukadoors,metselaars,schildersenelektricien)boodAdri-
aanStameengasstelaan,hetChr.dameskoorendefirmaKlokasbakken.
Huldevandezondagsschool
101
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
Kranten
Waterlander,Prov.NHcourant,PurmerenderCourant,SchuitemakersPurmerenderCourant)
NotarieelarchiefMonnickendam
Kerkarchief:NotulenvandeNed.HervormdeKerk(Kerkenraad,KerkvoogdijenDiaconieen
MonnickendamsKerkblad1957-1961.
Boeken en brochures
MonnickendaminWaterland,AddyvanOverbeeke,2005
HerinneringenaanOud-Monnickendam,J.Veltrop,1975
HerinneringenaanmijnjeugdjareninMonnickendam,JanHaakma
JaarboekjesOud-Monnickendam
Bijlage 1 – Bewoners van Kerkstraat 34
*LutgertjeClaas,begraven5november1651.
*StoffelCornelisDeucht,vroedschaplidenburgemeester,woondeerinmei1654metzijnvrouwMarit-
jeAlmers
*CornelisCorneliszBraarenNiesgenJansDeucht,van1688tot1734.Braarwaslidvandevroedschap
eneenaantaljarenschepen.
*Ds.Keppelkochthetpandop30april1734
*Hethuiswerdinjuli1744gekochtdoormr.HubertGerardNahuijs,lidvandevroedschapen
gedeputeerdevandestadbijdeStatenvanHolland.
*Oud-schepenmr.PieterTeerhuijswerdop11december1759voor1700guldeneigenaarvanhetpand.
*CommissionairClaasMolenaarjrenzijnvrouwNiesjeMosterdbewoondenhethuisvanafcirca1785
tot1820.
*ChristoffelMeijlinkuitVoorburgkochthethuisop30augustus1820voorf700,-Hetverpondings-
nummerwastoenvervangendooreenwijknummer,wijk2nr.100.
*Hethuis,erf(tuintje)enstalenpakhuisgingenop1september1829voorf750,-overinhandenvan
grutterJanJacobszDoets,zoonvanJacobDoetsenLijsbetDekkeruitBlaricum.
*Op26april1838kochtentweekerkvoogdenvandeNed.HervormdeGemeente,deherenJanWijndels
deJong,lidvandeRaadenzilversmidCornelisvanZanen,hethuis,erfenstal,kadasternr.204,voorf
1100,-Hetpandwerdgebruiktalstweedepastorie,naastdieopdeZarken.
*LandmanMaartenKlaasz.Sluisenbrood-enkoekbakkerKlaasdeHaas,verkochteninjuni1874,
namensdeHervormdegemeente,hethuis,erfenstalvoorf1450,-aanmr.timmermanJohannes
AdrianusNeijzen.Neijzenkreegvandegemeentepermissie,mitshijdebestaandevoorschriftenin
achtnam,omhethuisvaneennieuwevoorgeveltevoorzien.GeletopdekadasternummersA1243en
1244isertoeneenhuisofeenschuurachtergezet.9A
*Hetkoffiehuiswerdkortdaarna,inaugustus1878,doorNeijzenvoorf4000,-verkochtaaneneJohan
WilhelmVölbel.Maarinmei1879bleekNeijzenweereigenaarvanhetpand.
100
DickStavanUitertalsbaronvanMerkensteijnenBepdeGraafalszijnechtge-
noteHermine.HannyvanderHorstspeeldederolvanToniaenmevrouwD.Mo-
lenaar-vanGeemenkreegalstanteIsabelmeniglachsalvouitdezaalophaarcon-
to.DeandereacteurswarenCorDoornenbal–huisbediende,RitaSturm–kamer-
meisje,GrévanOostveen,eenbijdehantekeukenmeid.OokdeherenHenkPronk
(leraar)enKlaasHardebol(chauffeur)waren,naastmevr.RiaLafarque-Kleinals
verzorgstervanTonia,goedopdreef.
BezoekwaserdieavondvanburgemeesterJ.F.deGrootendevorigeHervormde
predikant,inmiddelsprofessor,Dr.R.Bijlsma(1910-1993)NamensdeCommissie
vanbeheermaaktevoorzitterCorMolenaarbekend,datertijdensdeopenings-
avondf2000,-wasgeschonken.
HetnieuweSamuëlwasongeveer24meterlang,10meterbreed,7meterhoogen
boodplaatsaanzo’n275bezoekers.Hethadeengoedtoneelengeschiktvoorhet
houdenvankerkdiensten.Hetgebouwhadeenliturgischcentrum,eenkanselen
eendoopvont.Datkwamgoedvanpas,omdatdediensten,vanwegeeenlangdu-
rigerestauratievandeGrotekerk,inSamuëlgehoudenmoestenworden.
Hiermoetikhelaasstoppen.Hoehetverdergingmetdebeide‘Samuëls’leestu
inhetjaarboekje2014.
Uwreacties,correctiesen/ofaanvullingenzijnwelkom.Zekunnenzonodigver-
werktwordeninhettweedeenlaatstedeel.
Ds. C.A.E. Groot
cae-grootAzonnet.nl
Bronnen
NotulenboekCJVSamuël1888-1890; NotulenboekCJVSamuël1890-1894
NotulenboekCJVSamuël1894-1903 NotulenboekCJVSamuël1903-1905
NotulenboekCJVSamuël1905-1909 NotulenboekCJVSamuël1909-1915
NotulenboekCJVSamuël1917-1921 NotulenboekCJVSamuël1921-1924
NotulenboekCJVSamuël1929-1936 NotulenboekCJVSamuël1936-1944
NotulenboekCJVSamuël1944-1950 NotulenboekCJVSamuël1951-1954
Vermoedelijkontbrekenernotulenboeken,wantop16april1954wordtverwezennaardevolgende
bijeenkomstop23april1954,waarCor(nelis)Molenaareenboekbesprekingzalhouden.
NotulenbestuursvergaderingenC.J.V.Samuël
12.6.1902–7.1.1909
NotulenvanvergaderingenCommissievanbeheer
11.10.1925-16.10.1951;14.10.1952-24.1.1989
103
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
CJV-leden.In1925melddedekrant,datheteenjaarlijksterugkerendebijeenkomstwas,waar
predikantenuitMonnickendamenomgeving,evangelistenofzendelingen,hetwoordvoerdenenook
veelwerdgezongen.
VeehouderJacobMolenaar(1859-1950),in1882vanuitOosthuizennaardePurmergekomen,getrouwd
metGrietjeMan(1860-1949),waserin1900meebegonnen;zoonDirk(1890-1971,getrouwdmet
AnnetjeDoornebal(1888-1971)zettevanaf1914dezebijeenkomstenvoort.
HetgeslachtMolenaarisinboekvormverschenen:‘VanBeetstotdePurmer.Eenmolenaar’sgeslacht’.
Ziem.n.pag.189vv.JacobMolenaarwasmeerdan50jaarlidvanhetChristelijkschoolbestuur,waarin
februari1938bijwerdstilgestaan.29
5.Ikvermoeddater‘maand’moetstaani.p.v.‘week’,wantdebijeenkomstenvonden1xperweek
plaats,zoalsuitdenotulenblijkt.
6.Actenr.740,not.Costerus,d.d.29.11.1889.DatDs.Hartgerinkdekoopzouhebbengefinancierdis
nietcorrect.Evenmindenotitiedathijindekoopactezouhebbenopgenomendatergeensterkedrank
zoumogenwordengeschonken.(Contra‘HonderdjaarneringenambachtinMonnickendam’,H.
Vogel,blz.35).Welheefthijongetwijfeldeenflinkbedragbijgedragen.
7.Overaldezebewonersvaltmeertevertellen,maarvanwegederuimtehebikdeinformatiebeperkt
gehouden.ZievoordeouderdomvandeKerkstraatook‘VanMonnikenwerknaarParochiekerk,blz.
20,21.
IndeKerkstraat,opnummer32,woondenvanaf1797tot1957deLuthersepredikanten,waarondervan
1834tot1837Ds.F.J.DomelaNieuwenhuis.Dathetpanddestijdsdeelzouhebbenuitgemaaktvanhet
Sligcher-complexisnietjuist.(Contra:‘HuizenengevelsteneninMonnickendam’,H.Vogel,blz.35).
8.Elkhuisindestadhadtot1806eenverpondingsnummer.Verpondingwaseenvormvangrondbelas-
ting,dietussende17eeeuwen19eeeuwinNederlandwerdgeheven.Op1oktober1832werdde
verpondingvervangendoorinvoeringvandegrondbelasting,dieophetkadasterwasgebaseerd.
Monnickendamgingin1806overopwijknummers.Dehuidigehuisnummeringdateertvan1938.
9.Hijwerdop20november1833inHeemstedegeboren,alszoonvanweduwnaarHendrikJan
HartgerinkuitLochem,dieop6mei1822inBreukelen-NijenrodehertrouwdemetJohannaMaria
Blekkink(Blecking),overledeninHaarlemop7januari1878.
Alstheologischkandidaatnamhijinmaart1877eenberoepaannaarOldemarkt,eendorpindekop
vanOverijsel,waarhijin1882eenvoorvechterwasvaneenopterichten‘schoolmetdebijbel’.Zeven
jaarlaterkwamhijnaarMonnickendam,waarhijop18mei1884werdbevestigdendepastorieaande
Zarkenbetrok.HijwistzichinMonnickendamopz’nplaats,wantberoepennaarIersekeen
Leimuidenwerdenafgeslagen.
Depredikantiszijnhelelevenongetrouwdgebleven.EennichtuitHillegom,CorneliaHartgerink,
fungeerdealshuishoudster.Nahaarvertrekindecember1899namdeLuthersedienstbode,Maritje
Hoppehaarplaatsin,waarnanahaarvertrekinmei1900naarEdamdeHervormdeJohannaGesina
BruinuitOudkarpselhetinjunivandatjaarovernam.
Deopmerkingvandhr.Verloop(VIIblz.14):‘menkanzichvoorstellendatdemusischebevlogenheid
vanDs.Hartgerinknietéenvanzijnmeestinhetoogspringendeeigenschappenwas’...isnietterecht.
102
*Eennieuwekoperdiendezichaanop20mei1881,BernardusLambertusKolkers.Hijkochthet
‘Noord-Hollandschkoffiehuis’voorf3000,-Maartiendagenlaterkochtmr.timmermanNeijzenhet
voordezelfdeprijsterug.
Neijzen(hijwoondezelfFluwelenburgwal,hethuidigenummer8),heeftbegin1878hetkoffiehuisver-
huurdaande39-jarigekasteleinArendvanEngelenuitMeppel,getrouwdmetMariaPost.Dezevan
Engeleniseenhalfjaarlater,op10juni1878,overleden.MogelijkheeftdaarnaNeijzensvrouw
MargarethaSistermanshetkoffiehuisgebruikt.Zeisop12februari1882inhetpandoverleden.
JohannesNeijzenisinaugustusvandatjaar,inAmsterdamgetrouwdmetdedaargeborenCornelia
WilhelminadeJong(1846-1901),zijnvoormaligehuishoudelijkehulp.DezeCorneliaheeftwaarschijn-
lijkhetkoffiehuisenigetijdgerund,wantop23april1884vroegzeaanhetstadsbestuur,oferinhet
lokaalsterkedrankinhetkleinverkochtmochtworden.Datverzoekwerdop1meiafgewezen.Ikheb
hetsterkevermoedendaternooitalcoholinhetkoffiehuisisgeschonken,wanthetpandkomtniet
vooropeenoverzichtuit1882,waarallepersonenwordengenoemd,dieeenvergunninghadden,om
sterkedrankinhetkleintemogenverkopen.
Misschienwelmededoordezeafwijzing,ginghetnietgeweldigmethetkoffiehuis.Endatineenstad
waar,dooroudenjong,flinkwatalcoholgenuttigdwerd.Injanuari1901melddeeenkrantdat
Monnickendam,naWeesp,hethoogstealcoholverbruikvanheelNoord-Hollandkende!
*In1889kwamhetpandinhandenvandeCJV,zoalsgemeldenkreegheteentotaalanderebestem-
ming.Hethuidigenummer34dateertuit1938,toendewijknummersvervangenwerdendoorde
nummeringvannu.
Noten
1.Eenvraagvandehuidigebeheerder,dhr.J.Klaver,wasdedirecteaanleiding,ommeteverdiepeninde
geschiedenisvanKerkstraat34.
2.DenaamSamuëlkomtuitdebijbelenbetekent:‘vanGodgebeden’.IkschrijfCJVzonderpuntjes
ertussenenSamuëlzonderaanhalingstekens.
3.DaarmeewasMonnickendamdeeerste.DeanderestedenvanWaterlandzoudenvolgen.InOostzaan
wasvanaf1894ookeenCJVSamuël.Hetlaatstekwartvande19eeeuwwaseentijd,waarinoveral
verenigingen,bonden,genootschappenenclubsalspaddestoelenuitdegrondschoten.Opalle
mogelijketerreinenvankerk,sport,kunst,politiekenmaatschappij.
4.Datchristelijknationaalzendingsfeestwerdvoorheteerstin1863gehouden.In1893wasde
bijeenkomstophetlandgoedVelserbeek,daartoebereidwilligafgestaandoordhr.F.W.C.H.Baronvan
TuyllvanSerooskerke.OokdeChristelijkeGeheelonthoudersVereniginghielderzijnbijeenkomsten,
evenalshetLegerdesHeils,ino.a.1897metgeneraalWilliamBoothalsgast.Totverinde20eeeuwzijn
dezebijeenkomstenopVelserbeekgehouden.Ondergetekendeheefterinmei1975gemusiceerdmet
hetgospelteamTheLighters.
Hoebelangrijkhetchristelijkgeloofwas,blijktbv.uitdeopenluchtmeetingsdieelkezomer,zorond
eenuurofzes’savonds,indeboomgaardvandefamilieMolenaarindePurmeraandeOosterweg)
werdengehouden(boerderij‘Weltevreden’).Daarkwamenhonderdenmensenopaf,waaronderde
105
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
kendam.Zewasnaaister,ongehuwd,lidvandeHervormdegemeente.Zewoondeeerstbijhaar
moederinopdeNieuwezijdsBurgwal,laterindeKerkstraat33(Hervormdrusthuis),dustegenover
gebouw‘Samuël’.DaarisAntjeop11februari1941overleden.Inapril1938werdstilgestaanbijhaar
40-jarigebetrokkenheidbijTabitha.
14.Indeacteziteengetekendekwitantied.d.24oktober1908waaruitblijkt,datopdiedaghetrestant
vandehypothecaireschuldisafgelost.Debetalingvanf590,-isnamensdeCJVgedaandoorvoorzitter
CornelisUbbels.
15.Meeroverdetijdsomstandighedeneind19e,begin20eeeuw,inJOM1991,bzl.37v,JOM1992,blz.
46vv.ZieookMonnickendaminWaterland,blz.84-91.Eentijdsbeeldvandetweedehelftvande20e
eeuwinJOM2001blz.32-38.
16.Brochure:GereformeerdekerkMonnickendam1889-1989.In1897haddeGeref.kerk160leden,incl.
dedoopleden,in1900184leden.
17.UvindtzijnlevensverhaalinJOM2007blz.66vv.
18.Demeisjesverenigingisdusin1874opgerichtendaarmeeruimtienjaarouderdandeCJV.
19.UitgebreidverslagindeProvincialeNHCourant15.10.1938blz.4.Debuurtvereniging,Pitto
geheten,had
eeneigenclublied.Uvindthetin‘HerinneringenaanmijnjeugdjareninMonnickendam,JanHaakma,
blz.21.Toendebuurtverenigingin1949weerhetgebouwhaddengehuurd,bleefbetalingvandehuur
achterwege,metalsgevolgdatPittonietmeervanhetlokaalgebruikmochtmaken.Tja...
20.Moody,depredikerenSankey,dezanger,wareneenevangelisch,christelijkduo,datvanafjuni
1871samenkomstenhieldinheelAmerikaenlaterookinGrootBrittannië,waarbijmensenwerden
opgeroepeninGodtegelovendoorJezusChristus.Zijpubliceerdeneenboekmeteenreekschristelijke
liederen(hymns).VeelvandezeliederenzijnvertaaldindebundelvanJohannesdeHeerterecht
gekomen.
21.Halverwegede19eeeuwkwamhetliberaledenkenop,datookdekerkennietonberoerdlied.Als
reactieontstondhet‘Reveil’metalsdoeleendamoptewerpentegeneentoenemendevrijzinnigheid.
VruchtvanhetReveilwashet,op23oktober1853opgerichte,NederlandsJongelingsVerbond(NJV).Ze
wasvanafhaarbeginaangeslotenbijdewereldbondYoungMen’sChristianAssociation,dewelbeken-
deYMCA,opgerichtin1844inEngeland.Dezebondhadalsdoel:hettotstandbrengenvaneen
samenwerkingtussendechristelijkejongelingsverenigingenenhetbevorderenvandeoprichtingvan
nieuwechristelijkejongelingsverenigingen.In1948werddenaamveranderdinCJMV(Christelijk
JongeMannenVerbond),in1958omgedoopttotChristelijkJongerenVerbond,vanwegeeenfusie
tussendejongensenmeisjesbonden.Opvallenddetail:in1916redenerindenHaagambulancesrond
metdeletterYWCA,vandezewereldbonddus.
22.DatheteenmindereperiodewasinhetbestaanvandeCJVblijktuithetaantalbijeenkomsten:inde
2ehelftvan1912,nl.4waarbijinoktober(geendatum)doorsecretarisP.Maaswordtgenotuleerd:‘Door
hetnietopkomenvanledenwasdevereniginggenoodzaaktmetdeledenvergaderingtestakenvoor
eenonbepaaldetijd’.In1913warenerslechts7bijeenkomsten,in1914vijf.Delaatstebijeenkomstwas
op12januari1915.
104
10.Datfanfarecorpswordtalin1895genoemdenspeeldetijdensverschillendegelegenheden,zoalsbv.
tijdensdeopenluchtbijeenkomstenindeboomgaardbijMolenaar(noot4)enooktijdensdiverse
provincialezendingsfeestenwerddesamenzangbegeleid(o.a.1908inHeilo).Samenmetfanfare
‘Olympia’was‘Halleluja’opKoninginnedagactief.
Geoefendwerderopdehoevenvandeleden,w.o.Katwoude,vaakinschurenmetopenstaandedeuren.
Erwassprakevanmuzikaalsuccestoeninaugustus1912,bijeenconcoursinOud-Beijerland,deeerste
prijswerdbehaald.Datallesonderdebezielendeleidingvandhr.BernardusSteggerdauitEdam,
kleermakervanberoep.VóorhemwerddefanfaregeleiddoordeherenHenricusStapel,geboren1869
Wieringerwaard,muziekonderwijzer,in1913overledenteBroekinWaterlandenDirkKlut,geboren
1872Zaandam,banketbakker(inapril1912vertrokkennaarVelsenendaarin1941overleden,opgevolgd
doorB.A.HoonteBroekinWaterland.ZowelKlutalsHoonwarenookdirigentvandameskoor‘de
Lofstem’).
Nadefeestelijkhedenin1913(ziehetartikel‘EeuwfeestinMonnickendam’)benikgeeninformatie
overdezefanfaremeertegengekomen.Misschienhadhettemakenmethetfeitdatdhr.Steggerdamet
‘Olympia’,waarhijookdirecteurvanwas,ookopzondagnaarconcoursenging(zieVerloopVIIblz.
16).DePurmerendercourantvan19.7.1919meldtdatdetweefanfarekorpsengeenmedewerkingaan
Koninginnedagkunnenverlenen,daarheteneslapendeenhetandereontbondenis.Datlaatstemoet
op‘Halleluja’slaan.Vermoedelijkheeftde1eWereldoorlogertoebijgedragen,wantookinBeemsteren
Watergangwarendefanfarecorpsendaardoorontbonden.Merkwaardigiswelhetberichtop14.4.1918
datdhr.SiemeralsmuziekdirecteurvanOlympiaisaangesteld.
SteggerdaleiddeookdeKwadijksefanfare‘Eensgezindheid’enbegin1920hetfanfarecorpsvan
Warder.In1913washijdirigentvaneenMonnickendamskinderkoorenvanhetdameskoor‘Ons
genoegen’van1914tot1920.In1916richttehijinMonnickendameenmannenkoorop.Steggerda,in
1875inSneekgeboren,getrouwdin1902teHoornmetJacobaCompasuitHoorn,vertrokinapril1920
naarAmersfoort,waarhijin1957isoverleden.Hijwerdalsdirigentvanhetdameskooropgevolgddoor
dhr.L.G.Siemer.EenfotovanSiemermethetdameskoorrond1930in:‘KentuzenogdeMonnicken-
dammers,G.Huurdeman,blz.30.Idemvan‘Olympia’,vermoedelijkzorondhetmiddenvandevorige
eeuw,blz.31.
11.Eenvoorbeeldvanzijnaandachtvoordechr.school,VerloopVIIblz,17.
12.OverigenswasTabithanietdeenigeclubdievoorgratiskledingzorgde.OokdeChr.Meisjesvereni-
ging‘WachtopdenHere’hielpmensenmeteentekleinebeursaankleding.
Alveeleerder–vanaf1864–bestondereenvereniging‘Dorcas’die,doorgiftenvandeburgerij,jaarlijks
zo’n200stukjeskledingbedlinnenverstrekteaanbehoeftigegezinnen.DedamesThierens-Englert,
S.E.SchmidtenCornelissen-vanNoothoornwarendaarvoorverantwoordelijk,envoorhenmevr.van
Leeuwen-Onnekink,eenvandeoprichters,overledeninjanuari1899.DeverenigingDorcasisin
oktober1902ontbonden.
13.AntjeTekelenburgisop14september1872inAmsterdamgeboren,dr.vanweduwnaarJohannes
JacobusTekelenburg,op26juni1870getrouwdmetJohannaFredericaSchweeke,overleden28mei
1931.Toenhaaroudersop27juli1876warengescheiden,kwamAntjemethaarmoedernaarMonnic-
GeertruidaKlein.DeledenvandeCJVhebbenhemnaarzijnlaatsterustplaatsgedragen.Ookzijn
vrouwRiaKleinisnietoudgeworden,zeoverleedzondag29juli1973,41jaaroud,Zeleedalzevenjaar
aaneenongeneeslijkeziekte,eensteedsverdergaandeverlamming.
NamenvanMonnickendammersinziekenhuizenofsanatoria,diedoordeziekendienstbedacht
werden:Mej.H.Kleijsen,Santpoort1950;mej.MetadeVries,Hilversum1949,1950;JanTromp;P.Bijl,
W.vanFloresteijn,Hilversum;mej.GréSnieder,Hilversum;mej.TinieMol,Almen;mevr.Oosterbaan
–Molenaar,CorDuif,DirkSniederinSonnevanckHarderwijk;mej.AnniePostdijk,Th.G.Oudhuis
1951.
29.Dezegegevenskomenuitdekrant,wantindenotulenisgeenverslagvanhet60-jarigbestaan
opgenomen.
IndeeerstehelftvandevorigeeeuwwasPietMaas(1880-1954)jarenlangdedrukker/uitgevervanhet
predikbeurten-enadvertentieblaadje,indevolksmondde‘Maasbode’genoemd.Datdrukkendeedhij
inhetgebouw‘Samuël’opdeeersteverdieping.DeopbrengstwasvoordeNH-diaconie.Iedereen
mochteenadvertentieplaatsen,maaradvertentiesvandeS.D.A.P.werdengeweerd(Prov.NHcourant
d.d.14.5.1927).PietMaaswasgetrouwdmetNeeltjedeJong(1884-1966).Hijhadeenboekwinkeltje,
eerstinhetZuideinde(1912),daarnaindeKerkstraat.
30.JacobKoel(1887-1953)wasCJV-lidvan1905tot1919,waarvandelaatstetweejaaralspenningmees-
ter.Hijheeftheelwatvoordrachtengehouden.DeongetrouwdeJacobKoelnaminjuli1920debrood,
koekenbanketbakkerijvandeweduweBoerlage-vanderLeeoveropdeN.O.Burgwal.Hijwas
jarenlangdiakenvandeNH-gemeenteenwasdaarbuitenookzeeractiefinhetkerkelijkleven.‘Klein
voorzijnGod,grootintrouw;kinderlijkeenvoudigeninnigvroom’aldusOosterveldinzijn‘in
memoriam’.‘Hetgeheimvaneenkinderlijke,iederontwapenendegeest,bepaaldezijnwoordenen
daden.Eenbeminnelijkeeenvoud,dieiedertrof,verschaftehemtoegangtothartenenbeurzen,die
vooriederanderzoudenzijngeslotengebleven’aldusDs.VerbaasinMonnickendamskerkblad
4.11.1959.
31.Hetechtpaarzoudestadgaanverlaten.CorKarmelkwasgemeenteambtenaarinRuinerwolde
geworden.CorenCorrywerdendoorvelenbedanktvoorhuninzetvoorhetjeugdwerk,clubwerketc.
Eenkopinhetkerkbladspreektboekdelen:Eentrouwdienstzoalsjedienietvaakmeemaakt.Meerdan
tweehonderdaanwezigen.
32.Omdatdhr.GerardMeijbereidwaseengedeeltevanzijntuintekoopaantebieden,kondesteeg
zijnbreedtebehouden.DeSmidssteegwerdookwelhetsteegjevanValentijnwerdgenoemd,naarde
timmermandieerzijnwerkplaatshad,ofhetsteegjevanSamuël,naarhetgebouwvandeJongelings
vereniging,Veltropblz.46.
33.AnnemiekeMolenaar(numevrouwJonker-Molenaar),heetofficiëelMargarethaAnnette,maar
werdAnnemiekegenoemd.Zewasgevraagdomde1esteenteleggen.Aanvankelijkwildezijdatniet,
maartoenhaartweerepenpurechocoladewerdenbeloofd,gingzeoverstag,zoheeftzemelaten
weten.
34.ErwerdgedachtaaneennoodkerkopdeZarkenenookaaneennieuwgebouwachterhetweeshuis.
35.DenamenvandeCommissieindatjaar1961:CorMolenaar,voorzitterendeledenJ.Bootsman,Jb
107
D E G E S C H I E D E N I S V A N ‘ S A M U Ë L ’ E N ‘ S A M U Ë L ’
Ds.GerardEngelbertAlers,geb.in1887teRotterdam,werdseptember1917inM’dambevestigd.Was
o.a.actiefvoordeChr.GeheelonthoudersVer.Op3.4.1921vertrokhijnaarTransvaal,Zuid-Afrika.1928
teruggekomennaarNederlandenomstreeks1939naarWest-Indievertrokken.WoondeopArubain
1943.
WillemAdrianusNoordzij,geboren1892inIJsselmonde,wasin1917vanuitVlaardingennaar
Monnickendamgekomen.HijwashoofdvandeSchoolmetdeBijbel.Op3juni1922vertr.mets.s.
TabanannaarNed.Indië,wasbenoemdalsleraaraandeChr.MULOaldaar.Kreegbijzijnvertrekvan
deCJVeenzilverenvorkmethetmonogramvandeCJV.
23.ZieookVeltropblz.22en23
24.Tussendeduursteengoedkoopsteinschrijverzatmeerdanf1000,-verschil!
25.Op1.5.1927wastimmermanPietVisserconciërgegeworden,geb.30.11.1901,overl.A’dam2.3.1933,
op1.5.1924getrouwdmetWilhelminaStam,geb.26.8.1899,overl.10.3.1984.Mevr.Visserheeftnahet
overlijdenvanhaarmanhetwerkvoortgezet.Zijhertrouwdeop25.3.1937metTeunisMol,geb.
18.6.1905,overl.16.12.1970.MevrouwVisser-Stamvroegontslagper1april1936.
Eenoproepinhetpredikbeurtenblaadjebetekendeeenkeustussentweecandidaten:JacobBruijnen
H.Oostveen.BijlotingwasBruijndegelukkige,geboren9.11.1886,overleden12.5.1944,getrouwdmet
JacobavanderKieftuitHilversum,geb.13.10.1882,overl.22.11.1972.Zewoondeneerstophet
Zuideinde,nadebenoemingindeSmidsteeg.Mevr.Bruijnzettehetwerkvanhaarmanvoort.Ze
kreegvoorhaarwerkzaamhedenzevenguldenperweekenvrijwoneninhethuisachterSamuël.Ze
wastot1.1.1948ookindienstvanhetschoolbestuur.
VanwegedenoodwetDreesdieop1januari1948vankrachtwasgeworden,bedanktemevrouwBruijn
alsconciërgeenvroegdeCommissieomhaarzoonHenkalszodanigtebenoemen‘aangeziendeze
practischtochaltijdhetwerkdeed.Welishijnuenigetijdopgenomen,maarnaarverwachtingkomt
hijbinnenkortweerthuisenisdezearbeidjuistzeergeschiktvoorhem’.BeslotenwerdomzoonHenk
per1januari1948indiensttenemenopdezelfdevoorwaardenenconditiesalsvoorheen.In1950
ontvinghijf33,-permaandenvrijwonen,op1januari1954f520,-perjaar.Hijheeftdefunctievervuld
totmaart1953.
26.TjaardHeikens,geboreninSlochteren1883,wasvan1928tot1936burgemeestervanMarken
geweest,toenhijop1september1936burg.J.VersteegopvolgdealsburgemeestervanMonnickendam
enKatwoude.Hijkreeg,volgenskrantenberichten,eengeweldigonthaalenbetrokalsambtswoning
hetvoormaligeDoelenhotel.Innovember1936bezochthijhetjaarfeestvandeCJV.Hijwasookzeer
betrokkenbijhetMonnickendamsesocialeenmaatschappelijkeleven.Aanheteindevandeoorlog
dookHeikensonderopMarken.HijwerdvervangendooreenNSB-burgemeester.Nadebevrijding
wasJ.Versteegenigetijdwaarnemendburgemeester.In1946werdW.N.Kelderburgemeester.Over
Monnickendaminde2eWereldoorlog,zieVeltropblz.87vv.VoorHeikensalsHervormdlid,zie
VerloopVIIIblz.30en31.
27.Erwarenermeertewerkgesteld,zieHaakma,blz.22
28.PieterLafarque(1930-1958),innovember1949gekozentotalgemeenadjunctvandeCJV,ismaar28
jaargeworden.Hijkwamop16april1958bijeenauto-ongelukomhetleven.HijwasgetrouwdmetRia
106
109
De Speeltoren en het raadsel van de kerk
Elise Richter & Thijs Terhorst
Inleiding
NaaraanleidingvandebouwvanhetnieuweWaterlandsmuseumdeSpeeltoren,
iserinfebruari2011doorHollandiaarcheologeneenopgravinguitgevoerdophet
terreinrondomdeSpeeltoren.Aangezienhetnieuwemuseumzouwordenge-
bouwdinhethistorischecentrumvanMonnickendam,wasditarcheologischon-
derzoekbijwetverplicht.Demogelijkheidbestondimmers,daterarcheologische
informatiedoordebouwbeschadigdofvernietigdzouworden.
DeresultatenvandezeopgravinglietensommigeMonnickendammersinverwar-
ringachter.Eenlanggehoudenveronderstellingomtrentdegeschiedenisvande
Speeltorenbleeknamelijknietdoordearcheologietewordenbevestigd.Indit
artikelzalwordennagegaanhoedezeveronderstellingtotstandisgekomen,wat
dearcheologischebevindingenopditpuntwarenenzalereennieuweinterpre-
tatievandeSpeeltorennaarvorenwordengebracht.
Verwachtingen
Dearcheologenverwachtten,naaraanleidingvaneenliteratuuronderzoek,bijde
opgravingenopderestantentezullenstuitenvaneenmiddeleeuwsekerk.Dezelf-
deverwachtingheerstebijveelMonnickendammers,onderwiedeSpeeltorenvan
oudsherwerdbeschouwdalseenrestantvandeoudstekerkvandestad.Ditbeeld
komtbijvoorbeeldnaarvoreninhetboekVanMonnikenwerknaarParochiekerk,
waarinondermeerwordtingegaanopdegeschiedenisvandeSpeeltoren.
Zozouerallereerst,indedertiendeofveertiendeeeuw,sprakezijngeweestvan
eenhoutenkapelophethuidigeNoordeinde.Opeenzekermomentzoudezezijn
vervangendooreenstenenkerk,dieaandezijkantvanhetgebouwwerdvoorzien
vaneentoren;dehuidigeSpeeltoren,ofdefundamentendaarvan.Ergensvóórde
tweedehelftvandezestiendeeeuwmoesthetkerkgebouwzijnfunctiehebben
verloren,aangezieneropdekaartvanJacobvanDeventervanrond1560eencivita
domus(raadhuis)opdebewusteplekwordtaangegeven;eenfunctiediehetge-
bouwtotindenegentiendeeeuwzoubehouden.1
108
deWeijze,G.Karmelk,C.VlugtenC.J.Doornenbal.C.J.V.bestuursledenwarentoeno.a.C.Reindersen
G.Ubbels
36.Fa.vanGeemen,deaannemersLangedijkenvanOostveen,demetselaarsVeermanenStallenberg,
stucadoorsHartwigsenenMeij,electriciënJ.Klein,loodgietersA.enJ.Stam.
37.In1953warenerachtkandidatenvoordefunctievanconciërge.Ardonwerdop1.5.gekozen.
JacobusCornelisArdon,geb.6.8.1906inFijnaartenHijningen,overl.29.4.1963,getrouwdinBroekin
Waterlandop1.2.1927metGeertjeMulder,geb.14.6.1908BiW,overl.5.11.1983.Mevr.Ardonwas
conciërgevanaf1961.
38.Erismeertevertellenoverdezefeestelijkegebeurtenis,maarderuimteisbeperkt.Ikverwijsunaar
develekrantenberichtendiemeldingmakenvandesloop,herbouwenopeningvanSamuël.
111
PogingenzijngedaandooronderanderedefysischgeograafDeCock,diemeende
daterwerdgedoeldophetgebiedronddeKerkstraat,algeefthijgeenuitlegbij
dezeinterpretatie.7Eenandereuitlegvindenweinhetrapportvandeopgraving
bijdeSpeeltoren.DaarinvermeldtVerduindatNienhuisheeftvastgesteld,datmet
degenoemdekerckedeBegijnenkerkwordtbedoeld,dieonderdeeluitmaaktevan
hetkloosterMariëngaardeenvóór1404moetzijngebouwd.8Ditlijkteenvoorde
handliggendeconclusie,aangezienalgemeenwordtaangenomendatdegeschie-
denisvanMonnickendamopdieplekbegon.HetartikelvanNienhuiswaarnaar
wordtverwezenblijktechterevencryptischalsdemiddeleeuwsetekst,enbiedt
helaasdanookgeenuitsluitselwatbetreftdelocatievandegenoemdekerk.9
Eenlaatsteinterpretatievandetekstuit1356isdatmet‘ende westsijde bij der kercke
tot half den water dat men hiet die Meere’wordtverwezennaardeSt.Nicolaaskerk
(sindsdealteratieGroteKerkgenaamd),dieisgelegenaanhetvoormaligeMon-
nickenmeer.OokhetfeitdatbijZuiderzeestedendeparochiekerkdoorgaansniet
inhetcentrumvandestadstaat,maarjuistaanderandvandestad,ishiervoor
eenargument.10Hoeweldeoudstewaargenomenbouwfasevandezekerkisgeda-
teerdrond1400,ishetnietuitgeslotendatdezebijvoorbeeldeenhoutenvoorgan-
geropdezelfdeplekheeftgehad,zoalsbijveelmiddeleeuwsestenenkerkenhet
gevalwas.11VandeOudeKerkinAmsterdambijvoorbeeld,wordtaangenomen
datdeoudstestenenbasiliek,daterendvanrond1325,voorafwerdgegaandoor
eenkleinehoutenkapel.OverigenswasdezeoudsteAmsterdamseparochiekerk
oorspronkelijk,evenalsdeGroteKerkvanMonnickendam,gewijdaanSt.Nico-
laas–beschermheiligevanveelhavensteden.12
Eenanderehistorischebron,dieisaangevoerdalsdirecteaanwijzingvooreen
vroegergebruikvanhetraadhuisalskerkgebouw,dateertvan7september1813.
Hetgaathierbijdanooknietomeendirectecontemporainebron,maaromeen
veellaterinspectierapport,waarindetoestandvanhetpandwerdbesproken:
‘Wij ondergetekenden verklaren inspektie genomen te hebben van het oude stad- of raad-
thuijs te Monnickendam en bevonden het te zijn een ouwt en bouvallig gebouw ogen-
schijnlijk van de 14de of 15de eeuw en weleer tot een capel of kerk ingerigt. [...] de oude
glazen aan weerzijden, die daarin zijn na kerksgewijzen zijn aller deporabels [...]’ 13
Hetgebouwdatin1813nogopdeplaatsstondvanhetnieuwemuseumdeedmen
dusdenkenaaneenbouwwerkdatooiteenkerkofkapelalsfunctiekonhebben
gehad.Deraampartijen,diemenkennelijkals‘kerk-achtig’ervoer,lijkenhierin
leidendtezijngeweest.Wellichtwashetgebouwindegotischebouwstijlopge-
D E S P E E L T O R E N E N H E T R A A D S E L V A N D E K E R K
110
Alvorensintegaanopdezegeschiedenis,geeftdeauteurechtertoe:
‘Van de geschiedenis van de eerste kerk van Monnickendam is niets bekend. De namen
van de stichters zijn onbekend; wanneer deze kerk gebouwd werd ligt in het duister; we
kennen zelfs geen enkele naam van een pastoor of een kapelaan die deze kerk bediend
heeft; onbekend zijn de heiligen waaraan de altaren waren gewijd; we weten zelfs niet
wie de patroon was van dit kerkgebouw; we weten niet wanneer dit kerkgebouw veran-
derde in een raadhuis.’ 2
HetisdusdevraagwaarhetideevaneenkerkaanhetNoordeindepreciesopge-
baseerdis.Hieronderzalnaderwordeningegaanopdezekwestie.
Oorsprong van een hypothese
DegeschrevengeschiedenisvanMonnickendambegintindejaren1235-1251,als
hetbewustegrondgebiedinhetbezitkomtvanhetFrieseNorbertijnerklooster
Mariëngaarde.Eengelijknamigkloosterwerdopgerichtopdeplekvandehui-
digebegraafplaatsaandeKloosterstraat,3hetgeenvermoedelijkhetstartseingaf
voordestedelijkeontwikkelingvanMonnickendam.Waardeeerste‘gewone’be-
volkingzichpreciesvestigdeisnognietvastgesteld,4maarzekerisweldatdene-
derzettingtegen1340dermategegroeidwas,datGraafWillemtoentolvrijheid
verleende‘aandievandeparochievanMonnickendam’.5
Menmaguiteraardaannemendatindezemiddeleeuwseparochieeenkerkheeft
gestaan,maarwaar?
Debeschikbarehistorischebronnenbiedenopditpuntweinighouvast.Deoudste
tekst(1356)waarinwordtgesprokenvaneenkerk,wordtvermeldinhetGrootChar-
terboekderGraavenvanHollandvanZeelandenHeerenvanVriesland1753-1756
dlIV,waarindetweedestadsuitbreidingvanMonnickendamwordtbeschreven:
‘op die noertsijde thien roeden buiten der porte, op de zuytsijde tien roeden buten Jan Su-
karswoeningh, op die oestsijde, toten palen toe, ende westsijde bij der kercke tot half den
water dat men hiet die Meere en alsoe voert ommegaende’
Welkgebiedermetdezeomschrijvingwordtaangeduidisvooralsnogonduide-
lijk.OvereensoortgelijkebeschrijvingvanhetstadsrechtelijkgebiedvanAmster-
damconcludeerdeSpeet: ‘Voortijdgenoteneenuitgemaaktezaak,voorlatere
generatiesééngrootkluwenvanonbegrijpelijketopografischeraadselsendaar-
meevoedselvoorspeculatiesengedachtekronkels.’6
Noordeinde,werddezetheorieovergenomendoorDeCock,inzijninmiddelsbe-
kendemodelvoorhetontstaanendevroegeontwikkelingvanMonnickendam.16
Hoewelhijgeenexplicietverbandtrekt,blijktuithetfeitdatDeCockdeSpeelto-
renstelligaanduidtalshetrestantvande‘KleineKerk’,dathijzochtnaareenpa-
rallelmetEdam,waarvandewordingsgeschiedeniseenparagraafeerderwasbe-
sproken.
DeCockgaatinzijnmodelnietinopdepreciezerolvandezekerkindevorming
vanMonnickendam;hijwasernamelijknietzekervanofhethieromdeeersteof
detweedekerkvanMonnickendamging.Degeschiedenisvandestadbegonvol-
gensdeDeCock,zoalseerderaangegeven,metdestichtingvanhetkloosterMa-
riëngaardetenoostenvanwaarnudeGroteofSt.Nicolaaskerkisgelegen.Tussen
dedijk,tegenwoordiglopendoverhetNoord-enZuideinde,enhetkloostervorm-
dezichvervolgenseenlandweg:deWegh der Papen(verwijzendnaargeestelijken),
dieineenoorkondevan1283genoemdwordt.In1345werdhetgedeeltelopend
vanafhetzuidentotaandevoormaligeKermergracht,volgensDeCock,alskerk-
weghaangeduid.WanneerdehuidigesplitsingvandezewegindeZarken(mo-
gelijkverwijzendnaardebegraafplaatsvandeSt.Nicolaaskerk)endeKerkstraat
heeftplaatsgevonden,isnietduidelijk.OpvallendgenoegwijstDeCocknietde
St.Nicolaaskerk,maardehypothetischekerkaanhetNoordeindeaanalsdeoor-
sprongvandezestraatnaam.
DehypothesedatdeSpeeltorendeoudstekerkvanMonnickendamvertegen-
woordigt,is–ondankshetgebrekaanbewijs–nogdoorverschillendeauteursvan
localegeschiedenisboekenalsfeitovergenomen.Opdezemanierishetideesterk
verankerdgeraaktinhetbeelddatveelMonnickendammershebbenvanhunstad
enzoalsweindevolgendeparagraafzullenzien,wordtdezestelligheidweerspie-
geldindevraagstellingendiewerdenopgesteldvooraanvangvanhetarcheolo-
gischonderzoekin2011.Zoudezeopgravingdanmisschienuitsluitselbieden?
Het archeologisch onderzoek
VóóraanvangvanarcheologischewerkzaamhedenmoetvolgensdeKwaliteits-
normArcheologiedoordebevoegdeoverheid–inditgevaldegemeenteWater-
land–eenProgrammavanEisen(PvE)wordenopgesteld,waaraanhetwerkmoet
voldoen.Enkelevandehierinopgenomenonderzoeksvragengingenuitvande
indevorigeparagraafbesprokenhypothese,enzageneralsvolgtuit:
_ Zijneraanwijzingenvoordeaanwezigheidvaneenhoutenvoorlopervande
bakstenenkerk?
113
D E S P E E L T O R E N E N H E T R A A D S E L V A N D E K E R K
112
trokken,dieindenegentiendeeeuwalzeldzaamwasgewordeninHolland,en
diemenmogelijkmetkerkgebouwenassocieerde.Wezullenerechternietachter
komen,wanthetbouwwerkwerdkortnadeinspectiegesloopt.14
Zoalstotzoverisgebleken,zijnerhisto-
rischgeziengeendirecteredenenomde
locatievandeeerstekerkvanMonnicken-
damaanhetNoordeindeteverwachten.
Deveronderstellingheeftdaarommoge-
lijk ook een andere oorsprong, zoals de
vergelijkingmetdeoudstekerkengeogra-
fievanEdam.
UiterlijkvertoontdetorenvandeEdamse
O.L.V.-Kerk (na de alteratie Kleine Kerk
genaamd)sterkestilistischeovereenkom-
sten met de Speeltoren van Monnicken-
dam.Beidetorenszijnimmersgebouwd
indestijlvandevijftiende/vroeg-zestien-
de-eeuwseHollandseGotiek–eenlichtere,bakstenenaanpassingbinnendeze
architectuurstroming,diemeninstaatsteldeomgrotereconstructies(veelalker-
kenenstadhuizen)opeenslappebodemtebouwen.15Indelatezestiendeeeuw
werdenbeidetorens,zoalsdestijdsdetrendwas,voorzienvaneentorenspitsmet
carillon,watzoweldeEdamseKleineKerkstorenalsdetorenvanhetMonnicken-
damseraadhuisdebijnaam‘Speeltoren’opleverde.
Tochzijnerookduidelijkeverschillenaantewijzen.ZowasdeEdamsekerkoor-
spronkelijkgeïncorporeerdineentypischetweebeukigehallenkerk(waarvanin
denegentiendeeeuweengedeelteisafgebroken),terwijlhetgebouwinMonnic-
kendamopvallendnáástdetorenwasgebouwd.Ookisdelaatstgenoemdetoren
eenstukbreder,hetgeenmogelijksamenhangtmetdefunctievanhetgebouw,
maarhierkomenweaanheteindvanditartikelopterug.
Totslotisereenduidelijkverschilinsitueringwaarneembaar:waardeO.L.V.-
kerkzoalsdemeestemiddeleeuwsekerkenlosinderuimtestond(deomliggende
begraafplaatsenlietmenimmersdoorgaansonbebouwd),moethetbouwwerkin
Monnickendam,alswenaarhetoudstekaartmateriaalkijken,alzekersindsde
zestiendeeeuwtussenanderepandeninzijngeklemd.
Ondankshetgebrekaandirecteaanwijzingenvoorhetbestaaneenkerkaanhet
DeKleineKerkvanEdamopeenprentvan
HenrikTavenier,ca.1790
Achterdezestructuurwerdeengrafaangetroffen,datstratigrafischinde14eof15e
eeuwkonwordengedateerd.17Helaaswashetnietmogelijkomditgrafcompleet
inbeeldtekrijgen,aangezienalleenhethoofdvandebegraveneeneengedeelte
vandehoutenkistuithetprofielstak,enderestbuitenhetonderzoeksgebiedviel.
Medegeziendeuiteindelijke
interpretatievanhetbouw-
werkaanhetNoordeinde(zie
conclusie en interpretatie),
wordtditgrafinverbandge-
brachtmethetnabijgelegen
gasthuis, dat gevestigd was
boven de middeleeuwse
waag.18
Fase 3: tweede helft 15e eeuw
Uitdezeperiodestammende
sporenvandevolgendedrie
gebouwen:eengrootgebouw
aanhetNoordeinde,datoverdeinhetvoorgaandegenoemdevroeg-15e-eeuwse
funderingsrestenisheengebouwd,defunderingvandeSpeeltoreneneengebouw
aandeMiddendam.
VanhetbouwwerkaanhetNoordeindewerdentweedelenvanparallellopende
zijmureneneengedeeltevandevoorgeveloftussenmuuraangetroffen.Deach-
termuurvanhetgebouwwerdnietgelokaliseerd,aangeziendezevermoedelijk
buitenhetopgravingsterreinligt.Aandehandvandebaksteenmatenkonhetge-
bouwglobaalgedateerdwordentussenca.1375en1500.Ookresteerdenervandit
gebouwtweevloerniveaus,bestaandeuitversletenenverzakteplavuizen.Onder
hetbovenstevloerniveaulageenvlijlaag(eenonderlaagomdegrondmeeteega-
liseren),metdaaronderdirectdetweedeplavuizenvloer.Dedateringvandeze
plavuizen,endaarmeevandevloerniveauskomtovereenmetdeglobaledatering
vanhetgebouw:tussen1300en1500.19
Dezeopeenvolgingvanvloerniveauskanwordenverklaardaandehandvanhet
historischegegevendaterin1499en1512tweegrotestadsbrandeninMonnicken-
damhebbengewoed,waarbijslechtsenkelehuizenendeGroteKerkwerdenge-
spaard.Indegenoemdevlijlaag,enookalléénindezelaag,zijnnamelijkas,
houtskoolenstukkenleisteen�vermoedelijkafkomstigvandedakbedekkingvan
hetgebouw–aangetroffen,watzoubetekenendatdeonderliggendebouwfasebij
115
D E S P E E L T O R E N E N H E T R A A D S E L V A N D E K E R K
Fase3.Uit:Verduin,2011
114
_ Zijnerindeondergrondnogrestantenvandefunderingenvanhetvoorma-
ligestadhuisen/ofdevoormaligekerkterugtevinden?
_ Isermenselijkskeletmateriaalaanwezig?
MetditPvEindehand,werdenerophetonderzoeksterreinvierwerkputtenge-
graven.Aangezienhetsmalstegedeeltevanhetteonderzoekenterreinslechts3m
breedwas,erveleleidingenliepenenhetpandernaastslechtgefundeerdwas,werd
beslotenomdeoppervlaktevan
deze werkputten beperkt te
houden. Hiernaast werden er
nogtweekleineproefputtenge-
gravenomdefunderingvande
Speeltoren te inspecteren. De
inhoud van deze werkputten
zalhierkortnaarfaseworden
besproken. Hierbij wordt
slechtsingegaanopdefasendie
voorditartikelrelevantzijn.
Fase 1: 14e/15e eeuw
Uit deze eerste periode stam-
men slechts enkele terpopho-
gingen,bestaandeuithumeuze
kleilageneneenaantalmestla-
gen,dieaandehandvanaarde-
werkvondstenkondenworden
gedateerd.
Fase 2: eerste helft 15e eeuw
IndezefaseisophetNoordein-
de4eengebouwgeplaatst.Van
ditgebouwresteerdenbakste-
nen funderingsresten aan de
achterzijdevanhetperceel,die
aan de hand van de baksteen-
matenkondenwordengedateerd.Dezestukkenmuurtezamenvormdenwaar-
schijnlijkdeachterzijdevanhetgebouw,enervanuitgaandedatdittotaanhet
Noordeindedoorliep,komtdelengtevanhetoorspronkelijkegebouwopca.18
meter.
Delocatievandeopgravingsputtenbinnenhetonderzoeks-
terrein.Uit:Verduin,2011
Fase2.Uit:Verduin,2011
geenkerkheeftgestaan.Indatgevalblijvenervragen,wantalsdeSpeeltorengeen
kerktorenwas,hoemoetditbouwwerkdanwelgeïnterpreteerdworden?Enwaar
stonddanweldeeerstekerkvanMonnickendam?
EenmogelijkantwoordopdeeerstevraagvindenweinhetAmsterdamvanvóór
dezeventiendeeeuw.OpdeDam,waarnuhetPaleis(tot1808hetstadhuis)staat,
bevondzichtot1652eenbijzondereclustervangebouwen,waarvandegeschiede-
niswasbegonnenindetweedehelftvande14eeeuw.Erbestonddestijdseendrin-
gendebehoefteaaneenrepresentatievelocatievoorhetbestuurlijkcentrumvan
dealmaargroeiendestad.Eenlocatiewerdgevondenophetplaetse nabijdeMid-
deldam(indezestiendeeeuwzijndezesamen‘deDam’gaanheten),vlakbijhet
OudeofSt.Elisabethgasthuis.23
Hetnieuweraadhuisverreesuiteindelijkrond1395,alseeneenvoudig,langwer-
piggebouwmettweebouwlagen,eenzoldereneenzadeldak.Indeeeuwdaarop
werdhetgebouwverderuitgebreid,eerstmeteenvierschaar(openbarerechtbank)
enlater,nadegrotestadsbrandvan1452,
meteenrechthoekigetoren,waarinde
burgemeestersvergaderden.Tenslotte
werdin1492hetSt.Elisabethgasthuis
metkapelbijhetgebouwgetrokken.24
Naasthetfeitdatmenin15e-eeuwsMon-
nickendameenzelfdeclustervanbouw-
werken(dam-gasthuis-raadhuis-toren)
aantrof, vertoont specifiek de Speelto-
renenhetvroegereraadhuiseensterke
gelijkenismetdeAmsterdamsesituatie.
Beidetorenswarennamelijkgebouwd
ineenrelatiefbrede,rechthoekigevorm
inHollands-Gotischestijl,enopgetrok-
kenuitbaksteen.Bovendienwasinbei-
degevallendetorennáásthetlangwer-
pigeraadhuisgebouwgeplaatst,metde
gevels gelijk aan de straatkant. Overi-
genswerdookdezetorenindezestiende
eeuwvaneencarillonvoorzien,datop
gezettetijdenenbijfeestelijkegelegen-
hedenwerdbespeelddoordestadsbei-
aardier.
117
D E S P E E L T O R E N E N H E T R A A D S E L V A N D E K E R K
Links:detailuitHet oude stadhuis te Amsterdamdoor
PieterJansz.Saenredam,1657
Rechts:deSpeeltorenvanMonnickendam
116
deeersteoftweedestadsbrandisvernietigd.Incombinatiemetdedateringvan
deondergrond,betekentditdatdeeerstebouwfaseuitdetweedehelftvande15e
eeuwdateert.Detweedebouwfasedateertlogischerwijsvanna1499ofna1512.20
DebakstenenfunderingvandeSpeeltorenkon,slechtsuitgaandevandebak-
steenmaten,netalsdeeerstebouwfasevanhetzojuistbesprokengebouw,inde
vijftiende eeuw worden gedateerd. De hieronder aangetroffen houten funde-
ringstechniekonderstreeptdezedatering.21Bovendienblekendefunderingen
vanbeidegebouwenmetelkaarinverbandtezijngemetseld(afbeelding5),met
hetzelfdetypebaksteen.22DitzoubetekenendatdeSpeeltorentegelijkertijdmet
hetgebouwaanhetNoordeindeisgebouwd,indetweedehelftvande15eeeuw.
Indeeeuwenhieropzouhetbouwwerkblijvenstaan,totdeuiteindelijkesloop
hiervanindenegentiendeeeuw.
Conclusie van het archeologisch onderzoek
Hetarcheologischonderzoekleverdedevolgendeconclusiesopmetbetrekking
totdebouwgeschiedenisvanhetterreinrondomdeSpeeltoren:
_ Aangezienhetbouwwerkdatopzijnlaatstna1512aanhetNoordeindeisge-
bouwd(zie fase 3) pasindenegentiendeeeuwisoverbouwd,moethethiergaan
omderestantenvanhetMonnickendamseraadhuis,datvoorheteerstwordt
vermeldopdestadskaartvanVanDeventer(1560)endaarnaregelmatigop-
duiktindehistorischebronnen.
_ Deoudstebouwfasevanditpanddateertindetweedehelftvandevijftiende
eeuw,evenalsdeSpeeltoren,dievermoedelijktegelijkertijdwerdgebouwd.
_ Beidebouwfasenvertonengeentypischekenmerkenvankerkgebouwen,zo-
alsbegravingenonderdevloer,nochzijneraanwijzingengevondenvooreen
ombouwtotkerk.BovendienishetgebouwtejongomdeSt.Nicolaaskerk
vooraftezijngegaan.
_ Erzijngeenaanwijzingenvooreenoudere(houten)kerkophetonderzoek-
sterrein.
Samenvattendkanergezegdwordendatergeenarcheologischebasisbestaatvoor
eenvroegerekerkaanhetNoordeinde.
Interpretatie
Hetisinmiddelsduidelijkgewordendatdetheorievaneenmiddeleeuwsekerk
aanhetNoordeindealtijdalwankelwas,endatdezedoorhetarcheologischon-
derzoekvan2011nogverderisondergraven.Wezoudenkunnenstellendathier
119
D E S P E E L T O R E N E N H E T R A A D S E L V A N D E K E R K
Bronvermelding
_ Brinkkemper,D./J.Boon/K.Karregat/J.Kock/J.Schilder/A.Steur-Hoogland/M.Tessel,2000:Van
monnikenwerk naar parochiekerk. De geschiedenis van de Nicolaas- en Antoniusparochie te Monnickendam bij
gelegenheid van het eeuwfeest van de r.k. kerk aan het Noordeinde 1900-2000,Monnickendam
_ Cock,de,J.K.,1975:Historische geografie van Waterland,in:Holland,regionaal-historischtijdschrijft,
nummer5,oktober1975,pp.329-349
_ Melker,B.de,2004:Burgers en devotie,in:M.Carosso-Kok(red.),GeschiedenisvanAmsterdamtot
1578.Eenstaduithetniets,Amsterdam,p.251-312
_ Muller,P.L.,1881:Regesta Hannonensia. Lijst van oorkonden betreffende Holland en Zeeland uit het tijdvak
der regeering van het Henegouwsche huis, 1299-1345, die in het charterboek van Van Mieris ontbreken,
’sGravenhage
_ Nienhuis,C.G.,1987:De geschiedenis van de raadhuizen en de Speeltoren in Monnickendam,in:Jaarboek
VerenigingOud-Monnickendam,jaargang1987,nr.4van9.
_ Rutte,R.,2008:Stadslandschappen. Een overzicht van de stadswording in Nederland van de elfde tot de
vijftiende eeuw,in:Rutte,R./H.vanEngen(red.),StadswordingindeNederlanden.Opzoeknaar
overzicht,Hilversum,p.143-169
_ Speet,B.,2004:Verstening, verdichting en vergroting,in:M.Carosso-Kok(red.),Geschiedenisvan
Amsterdamtot1578.Eenstaduithetniets,Amsterdam,p.75-106
_ Verduin,J.T.,2011:Archeologisch onderzoek (IVO-P en AO) aan het Noordeinde 4 en archeologische
begeleiding (AB) bij de Speeltoren te Monnickendam, gemeente Waterland,Zaandijk(Hollandiareeks388)
_ Verkerk,C.L.,2004:De goede lieden van het gerecht,in:M.Carosso-Kok(red.),Geschiedenisvan
Amsterdamtot1578.Eenstaduithetniets,Amsterdam,p.175-201
Noten
1 Brinkkemperetal.,2000;Verduin,2011,44
2 Brinkkemperetal.,2000,18-19
3 Cock,de,1975,344
4 DeoudstesporenvanbewoningwerdenaangetroffenindeKerkstraat.OphetZuideinde,waar
DeCockdeoudstehuizenverwacht,isnoggeenarcheologischonderzoekgedaan.
5 Muller,1881,270
6 Speet,2004,75-76
7 Cock,de,1975,347
8 Verduin,2011,33
9 Nienhuis,1987
10 Deparochiekerkstondmeestalopdeplekwaareennederzettingoorspronkelijkwasbegonnen,
nietindelaterehavenstad–Rutte,2008,165
11 Verduin,2011,33
12 http://www.oudekerk.nl/;Melker,de,2004,254
13 Nienhuis,1987
118
De gelijkenissen tussen beide raadhui-
zen en hun torens roepen interessante
nieuwevragenop:wasdeéénnaarvoor-
beeldvandeandergebouwd?Enwatzegt
ditoverdeverhoudingentussendezeste-
den,dieindevijftiendeeeuwbeidenog
volop in opkomst waren? Zeker is dat,
hoewelMonnickendamhetuiteindelijk
economischmoestafleggen,zijinieder
gevalhaargeliefdetorenbehield.
De vraag waar de oudste parochiekerk
vanMonnickendamheeftgestaan,blijft
voorlopig ook onbeantwoord. Theore-
tischbestaaterdemogelijkheid datde
werkputtenpreciesomderestantenvan
eenhoutenkerkzijngegraven,allijktdit
onwaarschijnlijk.Andere,reedsbespro-
kenkandidaten,zoalseendirectevoorlo-
per van de St. Nicolaaskerk onder de
oudst bekende bouwfase, en de Begij-
nenkerk van het naastgelegen klooster
Mariëngaardeliggendanmeervoorde
hand.Hierlagimmers,volgensdehuidigeinzichten,deoorsprongvandestad.
Wellichtdattoekomstighistorischenarcheologischonderzoeknaarhetverleden
vanMonnickendamonzevragenzullenbeantwoorden.
’t Oude Stadthuys met St. Elisabeths Gasthuys,
anoniemeprent(1729)naardestadskaartvan
AmsterdamdoorCornelisAnthonisz(1544)
Dezelfdeafbeeldingalslinks,maardangespiegeld,
enmetslechtshetstadhuisendetorenweergegeven
Het Stadhuis te Monnikendam,prentdoor
HendrikSpilman,ca.1750
121
Openbaar vervoer in Waterland na de Tram
Piet Jongert
Ik heb mij in het artikel op de volgende pagina’s beperkt tot het busvervoer in
Waterland en de tram alleen in het begin even aangestipt. Enerzijds omdat ik niet
voldoende inhoudelijke kennis bezit over het trambedrijf en anderzijds omdat er al
voldoende over is gepubliceerd en ik daar weinig aan kan toevoegen.
Ik ben vanaf 1969 tot aan mijn (pre)VUT in 2002 werkzaam geweest bij het busbedrijf
in Waterland, aanvankelijk als chauffeur en heb daarna functies als controleur,
planner en unitmanager van de stalling Volendam mogen bekleden. Hierdoor heb
ik enige kennis kunnen vergaren.
Hoewel ik dit artikel zoveel mogelijk in het historisch perspectief van Monnicken-
dam probeer te plaatsen, dien ik voor de volledigheid toch het gehele plaatje te
schetsen van het busbedrijf in Waterland incl. het tariefstelsel, plaatsbewijzen en
materieel.
Verder vindt u in dit artikel hoofdstukken over de problemen in Monnickendam in
relatie met de bus, een beschrijving van de buslijnen in Waterland, ongeregeld ver-
voer zoals groepsvervoer, schoolreisjes, enz. en een flink hoofdstuk over agressie in
en buiten de bus m.b.t. disco in Monnickendam.
Ik hoop dat u veel plezier beleeft aan het lezen van dit artikel en voor een aantal
oudere passagiers de herkenning van het vervoer met de bus in de beginjaren.
Ten slotte wil ik de volgende mensen bedanken voor het beschikbaar stellen van
hun materiaal: Tim Castricum, Carolien van de Wetering, Anton de Boer en Piet
Kemper.
Piet Jongert
120
14 Verduin,2011,20
15 http://nl.wikipedia.org/wiki/Hollandse–gotiek
16 Cock,de,1975
17 Dendrochronologischeanalysevanenkelehoutmonstersleverdegeendateringop.
18 VandemiddeleeuwseWaag(hethuidigegebouwdateertinde17eeeuw)isbekenddathierboven
eengasthuiswasgevestigdmetmogelijkeenkapel.Hetisgoedmogelijkdatmendaarbeschikte
overeeneigenkleinebegraafplaats–Verduin,2011,52
19 Verduin,2011,37
20 Verduin,2011,37
21 Verduin,2011,48
22 Overdezeconclusieinhetarcheologischrapportbleektijdensdelezingoverdezeopgravingop
18oktober2012nogwelenigediscussietebestaan.KlaasRoos,dieaanwezigwasbijdeopgraving,
meentnamelijkdatergeensprakeisvaneenmetselverband.Iniedergevalwijzendebaksteen
matenenhettypefunderingopeenovereenkomstigedateringvandeSpeeltorenenhetgebouw
ernaastinde15eeeuw.
23 Verkerk,2004,175
24 Verkerk,2004,175
123
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
tweekassiersgehuisvestwaren.Dechauffeursmeldden
zichhierindienstenkregenhunbustoegewezen.
Hierwerd’snachtswachtgelopenwantdegeparkeer-
debussenwarennietafgeslotenenregelmatigwerden
dezebusseninhetweekendgebruiktvooramoureuze
avonturenofzelfsalstoilet.
Personeelwerdalvervoordestartvanhetbusvervoer
aangeworven.Overalverschenenadvertentiesinkran-
tenwaarmeechauffeursopgeroepenwerdenombijde
NACOinVolendamindiensttetreden.Opvallendwas
deeisdatzijnietbrildragendmochtenzijn.Denieuwe
chauffeurskwamenvooraluitdeomgevingvanVolen-
dam maar ook uit Hoorn, Purmerend, Drenthe en
Frieslandwerdenzeaangenomen.DeNACOzetteook
diverse keren een advertentie om kosthuizen voor
dezemensentezoekenenuiteindelijkkondenzijbij
diverse families, o.a. Basseleur, worden gehuisvest.
Uiteindelijkwerdergestartmet27chauffeurs.
VanafdeNZHtramkwamookpersoneeloverendie
kregeneenfunctiediebijhuncapaciteitenpasten,zo-
alshaltechef,controleur,wagenwassereneenenkele
werd opgeleid tot chauffeur. De Heer Stamkot uit
MonnickendamwasookvandeNZHtramovergeko-
menenwerdcontroleur/haltechef.
WervingchauffeursvoorVolen-
dam.(bron:NCviaWaterlands
archief)
Kosthuisgezochtvoorchauf-
feursuitdevreemde.(bron:
NCviaWaterlandsarchief)
HetnieuwebusstationaandeZeestraat(foto:P.tenHagevzPJ)
122
Start en huisvesting Rayon Volendam
DeverbindinginWaterland,tussenAmsterdam,Monnickendam,EdamenVo-
lendam,werdonderhoudendoordeelektrischetramvandeN.Z.H.V.M.
InverbandmetdeAmsterdamsetunnelplannen,waarbijhettramstationbenoor-
denhetYmoestwordenafgebrokenomdathetophetgeprojecteerdetunneltracé
stond,werddetramverbindingdoorbussenvervangen.
DoortegenruilvanlijnenmetdeNZHVMteHaarlemkwamdeNACOeerstin
1949inhetbezitvandebuslijnenvanAmsterdamnaarPurmerendenin1956van
hettrajectEdam-Volendam-Amsterdam.
Op29september1956vertrokdelaatstetramuitVolendamendevolgendedag,
30september1956,werdhetbusbedrijf(NACO)operationeel.
DeNACOheeftalsvestigingvoorhunnieuwerayonVolendamgekozen.
VoorhetindienststellenvandeWaterlandselijnenmoestenzevenCrossleybus-
senvandeN.Z.H.wordenovergenomenenopgeknapt,terwijlooknogenkele
Crossley’suiteigenbedrijfwerdenomgebouwdtoteenmanswagens.Intotaal
werdgestartmet14Crossley’sen3Scania’s.
DebussenwerdengestaldophetparkeerterreinachterdeAMVOenhetonder-
houdwerduitgevoerdindegaragevanCeesKilwaarenkelemonteursvande
NACOspeciaalvoordezebussenwerkzaamwaren.
Delijndienstenvertrokkeninheteerstejaarvanafhetparkeerterrein,daareerst
derailsnogvandeZeestraatverwijderdmoestenwordenendebestratingaange-
legd.
OphetterreinvandeAMVOstondeenkeetwaardeRayonchef,Stationschefen
‘Indevroegemorgenurenvande30steseptember1956washetbijzonderrustigophetparkeerterrein
vanrestaurantAMVOteVolendam.Zorustig,datmennietzouzeggen,daterzichteVolendameen
evolutievoltrokophetgebiedvanpersonenvervoer.Geenfanfares,geentoespraken,zelfsgeenvlag-
vertoonkondigdedeeerstebusaan,dieVolendam–na68jaartramvervoer--eenautobusverbinding
metdehoofdstaddeslandszougeven!Slechtseentwintigtalautobussen,keuriginhetgelidopgesteld,
brachteneensaluutaaneenvanhunmakkers,diedeeerstezoumogenzijnomdebusverbindingte
openen.’(uithetpers.bladNACO-nieuwsnov.1956.vzPietKemper)
‘NACO-BUSSEN DOOR MONNICKENDAM BRENGEN GROOT GEVAAR’.
Waarom niet de Hoofdweg? (de hoofdweg is nu de N247)
‘Is het verantwoord de busdiensten van de NACO door de stad Monnikendam te blijven leiden,
terwijl hierdoor ernstige verkeersproblemen ontstaan? Mag de veiligheid van het steeds toene-
mend verkeer worden opgeofferd aan voortzetting van plaatselijke toestanden uit vroeger jaren?
Deze vragen dringen meer en meer op nu de tramdiensten door de NACO zijn overgenomen
en dagelijks chauffeurs gedwongen zijn de vrij smalle straten van Monnikendam door te trek-
ken en bij sluis en brug alle stuurmanskunst wordt vereist om het voertuig met kostbare la-
ding veilig over te brengen.’
Wij menen, dat de vereniging voor veilig verkeer en de verkeerspolitie, wanneer door deze in-
stanties een intensief onderzoek wordt ingesteld, afwijzend moeten staan tegenover deze situ-
atie. Als de bussen van Amsterdam komende de brug aan de ingang van Monnikendam moeten
oprijden, is de chauffeur verplicht zijn wagen eerst naar de linkerhelft van de hoofdverkeers-
weg te sturen en daarna rechtsaf te slaan, waardoor enige tijd het verkeer volkomen is gestremd.
Bij helder weer kan dit manoeuvreren vroeg genoeg door andere weggebruikers worden over-
zien, maar enorm gevaar ontstaat bij mistig, regenachtig en donker weer. Dan is het voor de
chauffeur van de bus al geen pretje om zijn omvangrijke voertuig over de brug te leiden, maar
kan het voorkomen, dat andere gebruikers van de hoofdweg, die onbekend zijn met deze toe-
stand, tegen de afzwaaiende autobus terechtkomen, met de gevolgen daaraan verbonden.
Ook in de straten van Monnikendam levert het geregeld busverkeer moeilijkheden en is het
speciaal de jeugd, die gevaar loopt.
Zou het niet beter zijn de halteplaatsen te verleggen naar de hoofdweg? De bussen stoppen aan
beide uiteinden van de stad en eenmaal in het centrum. Voor de mensen, die aan de buitenzijde
van de stad plaats nemen is het weinig moeite even verder naar de weg te lopen. Alleen passa-
giers, die in het centrum in- en uitstappen zullen een paar stappen meer moeten geven.’
Totzoverenkelebezwarenenaanbevelingenvandeschrijvervanditartikel.Men
vergeetdatdehordemensenindeochtendspitsdeHoofdwegzoumoetenover-
stekenmetallerisico’svandien.Ookdebuschauffeurkwamnogevenaandebeurt
methetvolgende:
‘Als daarbij de NACO-chauffeurs er mee staken in hun voertuigen voor 43 zittende en 15 staan-
de personen, dus gerechtvaardigd 58 mensen, omstreeks zeventig passagiers te ‘drukken’, de
aantallen zijn gecontroleerd!, dan wordt ook op deze manier de veiligheid gediend. Men stel-
le zich voor, dat met een als haringen in een ton gevulde bus een ongeval gebeurt...’
Verderwerdinditartikelnogeenopmerkinggemaaktoverhetgebrekaanbe-
hoorlijkewachtgelegenhedenenhetfeitdathetzolangduurdevoorallemensen
125
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
124
OokuitMonnickendamen
BroekinWaterlandwerden
chauffeursaangetrokkenen
omdaterindietijdnietveel
inbezitvaneenautowaren,
kregendezedebeschikking
overeenpersoneelbus,on-
der de chauffeurs bekend
als P.O.D. bus (Personeel
Ophaal Dienst). Deze bus
werd volgens een rooster
door een plaatsgenoot die
late dienst had meegeno-
menendecollegadievroe-
ge dienst had kon er mee
naarzijnwerk.
Ermoestdusveelgeïmproviseerdwordengezienhetontbrekenvangoedevoor-
zieningen.MetmedewerkingvandegemeenteVolendamwerdenplannenge-
maaktvoornieuwbouwenin1957verreesopdeZeestraateenmoderngebouw
meteenkantoor,chauffeursverblijfenopenbaretoiletten.Hetkantoorwerdde
werkplekvoordeRayonchef,Stationschefentweekassiers.AandeJulianaweg
werdeengrotemodernegaragegerealiseerdcompleetmetwerkplaatsvoorrepa-
ratiesenonderhoudaandeautobussen,eenwasstraateneenruimtewaarde
chauffeurszichmelddenvoorhundienst.Naastdegaragewerdeenwoonhuis
gebouwvoordechefmonteurzodatertevensaltijdtoezichtwas.
Problemen en (leuke) voorvallen in en rond Monnickendam in
relatie met het busvervoer.
WaarinEdamenVolendamdeovergangvantramnaarbusbetrekkelijkrustig
wasverlopenontstondeninMonnickendamdenodigeproblemenm.b.t.veilig-
heid,overlasteninfrastructuur.Indithoofdstukwordt,o.a.aandehandvanar-
tikelenuitdeNoord-HollandseCourant(verderalsNC),wetenswaardigheden
behandeld.VerdereenpaarleukeenminderleukevoorvalleninenrondMonnic-
kendameneenbeschrijvingvandebarrewinter1962/1963inWaterland.
Veiligheid en overlast
IndeNCvan29oktober1956werdeengrootartikelgeplaatstoverdeonrustdie
ontstaanwasoverhetzwarebusverkeerindebinnenstad.Hetbegintmet:
DenieuwegarageaandeJulianaweg.Zoalsopdefototezien
staatdegaragenoginhetweilandmethetgevaardaterweleens
eenbusindeslootrolde.(foto:P.tenHagevzPJ)
het gevaar, hieraan verbonden, zo klein mogelijk te houden. Begonnen zal worden met het
opruimen van de rails in de Kerkstraat en het Noordeinde en het aanbrengen van een goede
bestrating. Bovendien zal in deze straten een volledig parkeerverbod van kracht worden,
waardoor de grote bussen meer ruimte krijgen. Een en ander zal zeker tot gevolg hebben, dat
de bussen geen groter gevaar zullen opleveren dan de tram. Ook nauwlettend zal worden toe-
gezien op de snelheid van de bussen. Burgemeester Kelder deelde ons in dit verband mede,
dat hij diep respect had voor de NACO en de buschauffeurs, die alles in het werk stellen de
veiligheid te dienen, terwijl ons van de zijde van de NACO-directie werd verklaard dat er steeds
op veiligheid wordt gehamerd.’
Deschuldigevanhetprobleemisvolgenshetartikeldeprovincie.Wanneertijdig
eengoedebrugwasaangelegdbijMonnikendamwasveelnarigheidvoorkomen.
Menverzuchtteverder,alsdeafsluitingeenvoorbodeisvaneennieuwebrug‘be-
terlaatdannooit’.Op30november1956koptedeNCineenartikelmet:
‘BRUG BIJ MONNIKENDAM WORDT ZONDAG GESLOTEN’.
‘NACO bussen zullen dan buitenom moeten rijden’
‘De valbijl voor Monnikendam is gevallen. Provinciale Waterstaat heeft de gemeente medege-
deeld, dat de brug aan de zuidkant van de gemeente (bij de Grote Kerk) met ingang van zondag
2 december gesloten zal worden verklaard voor al het wegverkeer dat zwaarder is belast dan 3
ton per as. Dit besluit houdt in, dat met diezelfde datum de NACO bussen niet meer door de
gemeente mogen rijden maar buitenom moeten gaan. Monnikendam is niet voornemens zich
bij dit harde besluit neer te leggen en de gemeentenaren hebben dat gisteravond in een pro-
testbijeenkomst niet onder stoelen of banken gestoken. Na vele felle verwijten aan het adres
van de provincie werd besloten een actiecomité in het leven te roepen. Dit actiecomité kwam
direct tot daden, want nog gisteravond werd een protesttelegram verzonden aan Gedeputeer-
de Staten.’
Hieronderdevolledigetekstvandittelegram:
‘Het comite van actie ter handhaving van de verbinding van Monnikendam en het eiland Mar-
ken met de buitenwereld heeft met grote ontsteltenis kennis genomen van Uw besluit tot
drastische beperking van het verkeer op de provinciale brug ten zuiden van Monnikendam en
verzoekt U dringend om een onderhoud op zeer korte termijn met Uw college en tevens tot
onmiddellijke opschorting van het desbetreffende besluit, zodat dit zondag a.s. geen door-
gang zal vinden, zulks mede in verband met levensgevaar voor buspassagiers en snelverkeer.
Getekend,
G. BLOEM, voorzitter.’
127
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
126
kondeninstappenomdatdechauffeurdekaartjesmoestknippenvoorhijkon
rijden.Menwasnatuurlijkdetramgewendwaaronderwegdeconducteurlangs
kwamomdekaartjesteknippenzonderdatmenbuitenhoefdetewachten.
Brug over de Broekervaart
IndeNCvan7november1956staateenartikeldatdeprovincievanplanisop
kortetermijndebrugoverdeBroekervaartteMonnikendamgeslotenteverklaren
voorhetzwareverkeer.Ditbetekentdat,buitenhetvrachtverkeer,ookdeNACO
bussenentouringcarsMonnickendamaandeAmsterdamsekantnietmeerkun-
nenbinnenrijden.
Alsditbesluitofficieelwordt,zalvanverscheidenekantenprotestenklinken.Ver-
dervondmenhetopzijnzachtstgezegdschandalig,dathetalenigejarenoude
planvandeprovincieomdebouwvalligebrugtevervangendooreenbeterenog
nietwasgerealiseerd.Datditsommigengoeduitkwamblijktuithetvolgende:
‘Gezien de toestand waarin de brug zich thans bevindt, is het verbod zeker te verwachten,
vooral ook, omdat de 120 NACO bussen, die er nu dagelijks overheen denderen deze toestand
uiteraard nog zullen verslechteren. Het gevolg zal dus zijn, dat de NACO bussen bij een verbod
de Provinciale weg zullen moeten houden en niet meer door Monnikendam zullen rijden.
Kort geleden hebben wij in onze krant (zie art. van 29 oct. hierboven) de wenselijkheid hiervan
al naar voren gebracht, aangezien wij van mening zijn, dat het ‘opdraaien’ van de bussen naar
de brug gevaar oplevert voor de andere weggebruikers. De bussen komen namelijk bij deze
manoeuvre op de linker helft van het wegdek.’
Inhetvolgendecitaatwerdmengewezenopdeproblemenvanbuitenomrijden:
‘Van bevoegde zijde is ons thans medegedeeld, dat het buitenom rijden ook gevaren met zich
brengt. In de eerste plaats zullen dagelijks enige honderden passagiers de drukke weg moeten
oversteken en vooral bij mist en dergelijke bestaat ook dan het gevaar van aanrijdingen en
dergelijk. Voor de NACO komt er bovendien nog een extra moeilijkheid bij, omdat deze on-
derneming ook het vervoer van Monnikendam naar Marken in handen heeft en bij buitenom
rijden een passagier van Amsterdam naar Marken bij Monnikendam enige honderden meters
moet laten wandelen...’ (naar de boot! PJ)
VoordegemeenteendeNACOwaserdusallesaangelegendathetbesluitnietof-
ficieelzouwordenenwildenervanallesaandoenomditterugtedraaien:
‘Ten aanzien van het rijden van de bussen door de nauwe straten van Monnikendam heeft
burgemeester Kelder ons medegedeeld, dat het gemeentebestuur alles in het werk zal stellen
129
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
Toen ze echter in Monnikendam gekomen als plaats van bestemming ‘Marken’ op de bus
kwam te staan en de richting van de dijk naar Uitdam werd gekozen, waren ze overtuigd. In
13 minuten tijds werd de rit over de dijk gemaakt. Daarna moesten de Markers nog wel een
kwartiertje glibberen over het dijkje naar hun woningen omdat de aansluitende weg op het
ex-eiland naar de dijk nog niet gereed is, maar dat kon de pret niet meer bederven.
Ook de verdere diensten werden die avond per bus gedaan, terwijl eveneens de eerste ochtend-
diensten door de bussen werden gereden. Toen de boot weer behoorlijk kon varen, nam die
het vervoer tussen Monnikendam en Marken over. Het ligt voor de hand, dat de Markers het
snelle optreden van de NACO ten zeerste op prijs stelden.’
Bus in de goot
DitkwamdiversekerenvoorinhetNoordeindeenZuideinde.IndeNCvan7juli
1958stondhetvolgendeberichtje:
‘Lijn EF moest om half 4 in begin Noordeinde uitwijken voor een vrachtwagen met trailer. De
bus kwam op één van de gootplanken, daar doorheen zakte en vervolgens met één wiel muur-
vast bleef zitten. Door monteurs van de NACO werd hij er uit gehaald en met veel vertraging
kon hij zijn weg vervolgen.’
EengootenstoepaanhetZuideindemoesterookaangeloven.Volgenseenartikel
vandeNCvan24juli1959konMonnickendamdedruktebijnanietmeeraan:
‘OokinhetZuideindeisdestroomvanauto’szeergroot.EenNACObus,diebijdeGroteNoord
vooreentegenliggermoestuitwijken,kwamopdestoepvandeheerMeementerecht.’
Rommelpotterij
DeoudereMonnickendammershebbenallenweleensmeegedaanaande‘Rom-
melpotterij’opVastenavondendathetopenbaarvervoerhierooklastvanhad,
blijktuiteenartikeluitdeNCvan4maart1960:
‘De Vastenavond pret is weer als vorige jaren op tamelijk luidruchtige wijze gevierd. Tegen
zessen hoorden we reeds uit de verte het geluid van met touwen aan elkander vastgemaakte
blikken die door een aantal knapen over de straat werden gesleept. Allengs werd het drukker
en de slepen rommel werden uitgebreider. De jeugd kwam van alle kanten aanrukken om aan
het festijn deel te nemen. Ongeveer half acht nam het geluid dusdanige vormen aan dat horen
en zien verging. Even later had men een grote verzameling rommel achter een NACO bus ge-
bonden, waardoor het verkeer in het Noordeinde gevaar begon te lopen. Gelukkig raakte de
sleep los, maar het gevolg was dat deze nog steeds met oorverdovend geraas door de straat
werd getrokken.
128
Afschriften vandittelegramwerdenooknaardedirectievandeNACOende
ANWBgestuurd.VerderheefthetactiecomitéhetgemeentebestuurvanMonni-
kendambenaderdomeencontra-expertisevandebrugtelateninstellen.
DeburgemeestersenwethoudersvanMonnikendamenMarkenzijnmeteenaf-
gereisdnaarHaarlemomeenspeciaalonderhoudtehebbenmetdeCommissaris
vandeKoninginindeprovincie,dr.Prinsen.Resultaatvanditonderhoudwasdat
deCommissariseennieuwonderzoeknaardetoestandvandebruginMonniken-
damhadtoegezegd.
Deinspanningenvanaldezemensenleiddenweltoteengoedresultaat.Op12
decemberberichttedeNCdatdebrugoverdeprovincialevaarttot22december
1956geslotenzalzijninverbandmet‘verzwaringvandebrug’.
Op2augustus1957(NC)werdgestartmetdevoorbereidendewerkenvaneen
nieuwebrugoverdeprovincialevaarteventennoordenvandeoude.
Op23mei1958schreefdeNC:
‘Nieuwe brug in gebruik in Monnikendam’
‘Gistermiddag is de nieuwe brug over de provinciale vaart in gebruik gesteld. Er werden wei-
nig woorden aan gespendeerd.
Met de ingebruikneming van de nieuwe brug werd gelijkertijd de oude brug buiten werking
gesteld. De laatste die deze passeerde was een bestelauto van ‘De Hunze’. De eerste auto die
over de nieuwe brug kwam, was er een van de Monnikendammer vishandel van de firma Vlak.
Op de plaats waar de nieuwe brug ligt is heel vroeger reeds een gebogen houten brug geweest.
Het daarvan nog bestaande pad is door de gemeente in eigen beheer verbreed en verbeterd tot
de daar nu bestaande in- en uitvalsweg.’
Ongeloof bij Marker passagiers, met de boot heen en de bus terug
DatdeNACOzijnuiterstebestdeedomgoededienstverleningteverrichtenbleek
uithetvolgendekrantenartikelvan20december1957uitdeNC:
Nacobussen reden naar Marken toen bootje niet verder kon.
‘Geheel onverwachts hebben deze week de eerste autobussen over de dijk naar Marken gere-
den. Kruiend ijs in de Gouwzee, welke de tocht per boot moeilijk maakte, was de oorzaak hier-
van. De gehele woensdag had schipper Kes al moeilijkheden gehad met de overtocht. Steeds
weer kwamen er ijsschotsen in zijn vaargeul, waardoor het schip slechts langzaam vooruit
kwam. Toen woensdagmiddag de situatie nog slechter werd, nam de directie van de NACO het
besluit met bussen naar Marken te rijden.
De Markers, die ’s middags 5 uur in Amsterdam in de bus waren gestapt wilden het niet gelo-
ven, toen de buschauffeur hen vertelde, dat ze konden blijven zitten tot het voormalige eiland.
131
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
De weg kwijt
TijdensdezomerwashetaltijdheeldrukmetdeafvoervantoeristenvanuitVolen-
dam.Opeendagin1960moesteenchauffeuruitPurmerenddeVWnaarAmster-
dambijrijden.DemanwistechternietgoeddewegdoorMonnickendam.Dechauf-
feurvandelijndienstzeihemdathijdebusmaarmoestvolgen.
MaardoordegrotedrukteduurdehetwatlangvoorhijVolendamuitwasende
lijndienstwasalrichtingMonnickendam.OphetNoordeindeinMonnickendam
aangekomenzaghijnetdeachterkantvaneenbusenreedhieronmiddellijkachter-
aan.BijdespeeltorengingdebuslinksafdoorhetZuideindeendemanginghier
trouwachteraan.Wathijechternietindegatenhad,wasdatditdebusnaarMarken
was.OpMarkenaangekomenvroeghijaandelijndienstchauffeurhoehijnunaar
Amsterdammoest.ZijncollegalegdeuitdathijinMonnickendambijdeSpeeltoren
rechtsafhadgemoeteni.p.v.linksaf,dusvanMarkenaflinksaf.Dechauffeurhad
inzijnzenuwenalleenlinksafverstaanenreedterugdedijkoverrichtingMonnic-
kendam.BijdeafslagnaarUitdamzaghijophetANWBborddeplaatsaanduiding
Amsterdamlinksafstaanensloegdanookpromptlinksafmethetgevolgdathij
meteengroteCrossleyviaUitdamenDurgerdam,waarhijzelfseenpaarkeermoest
stekenomdebochtomtekomen,uiteindelijkinAmsterdamaankwam.Depassa-
giersvondenweldatdeterugreiseenstuklangerduurdedandeheenreis!
Winter van 1962/1963
Veelouderenherinnerenzichdestrengewintervan1963vooralomdatertoeneen
elfstedentochtwerdgehoudendiedoorReinierPapinginzeerbarreomstandig-
hedenwerdgewonnen.
NietminderbarwarendeomstandighedeninWaterland.Naeenflinkeperiode
vanzeerstrengevorstishetopoudejaarsavondheviggaansneeuwenenstormen.
Daardezeedichtlagendewindlandinwaartsstond,stoofdesneeuwoverdedij-
kenendoordeluwteachterdedijkenbleefhetliggen.Erlagzoveelsneeuwdat
detopvandedijkglooiendtottientallenmeterslandinwaartsnaarbenedenliep.
Diversebussendieonderwegwarentijdensdestormkwamenvasttezittenofgle-
denvandeweg.Opdeoverigewegenwashetnietveelbeter,op3januariom17.00
uurstaaktedeNACOallebusdiensten.Depassagierswarenvanafdatmoment
verstokenvanvervoer.Indeloopvandevolgendedagkwamhetvervoerweerheel
langzaamopgangnadatschuiversvandeprovinciedewegenenigszinsschoon
haddengemaakt.DeNC9januari:
‘Er wordt hard gewerkt op de dijk welke van Monnikendam via Zuiderwoude naar Marken
loopt, om de toegang tot het eiland weer begaanbaar te maken. Bulldozers stouwen de enorme
sneeuwhopen langs de weg, waarbij metershoge sneeuwmuren gevormd worden waardoor de
130
Om het programma volledig af te werken, kwamen de feestvierende knapen op het onzalige
idee de brandsirene op het raadhuis in werking te stellen. Gelukkig had ieder direct door wat
er aan de hand was. Na acht uur was het feest ten einde, maar overal langs de straat lag de rom-
mel nog verspreid en moesten enige gemeentewerklieden de straat schoonmaken.’
Hoofddeur
DeeerstebussenwarengroteCrossleybussenwaarvandevoordeuralseenharmo-
nicadichtvouwdeenindietijdzaternoggeenbeveiligingop.
Opzekeredagin1959hadeenchauffeurbijdeGroteKerkzijnbusgeladenen
slootzijndeuromwegterijdentoenernogeenpassagierhardkwamaanlopen
enindebuswouspringen.Ophetmomentdatdepassagierdebusinprobeerde
tespringenklaptededeurdichtenbevondzichindebuséénhandmeteentaser
aanendaarboveneenroodhoofd.Derestvandemanbevondzichbuitendebus.
Deschrikwasgrootbijzoweldemanalsdechauffeur,diehemnooitaanheeft
zienkomen.Behalveeengeknaktetrotshaddemangelukkiggeenletsel.
Wachtlokaal
In1961wasereendiscussieineengemeenteraadsvergaderingomeenwachtlokaal
voorpassagiersterealiserent.o.deGroteKerkbijdeComo.
NCvan30februari1961:
‘Daar de toename van het aantal reizigers, dat bij de halte Grote Kerk instapt het niet meer
mogelijk maakt de bouw van een wachtgelegenheid uit te stellen, komt op korte termijn op
deze zeer ongeriefelijke plek een wachtgelegenheid te staan, die de gemeente ten laste van de
kapitaalsdienst 1961 op 2010 gulden komt te staan terwijl de NACO het resterende bedrag,
zijnde 1000 gulden voor haar rekening gaat nemen.
De heer Wijchers vond de keuze van deze plaats niet zoals het moet zijn. Ten eerste waren hem
klachten van de bedrijfsleider van de COMO ter ore gekomen, die van de wachtende reizigers
last zou ondervinden en esthetisch vond hij de plaats ook niet zo juist gekozen. Spreker had
al meer malen aangedrongen, ter beveiliging van de levens van de eigen bewoners. Hij stelde
daarom voor het wachthuisje op de Bernhardlaan te projecteren en de bussen uit de richting
Volendam en Edam bij de Speeltoren linksaf te laten slaan, het Zuideinde door en via de Bern-
hardlaan naar de provinciale weg te laten rijden. Dit voorstel werd door niemand onder-
steund. De heer Kaars (prot. chr.) juichte het plan toe, terwijl de heer Stam vroeg of het ge-
bouwtje niet door Monnikendammer constructeurs kon worden geleverd en de eventuele
reclame daarin niet aan de Monnikendammer winkeliers kan worden afgestaan. De heer En-
gelvaart stemde voor het voorstel, maar tekende protest aan tegen de z.i. schandalige tege-
moetkoming van het groot-vervoersbedrijf de N.V. NACO.’
133
Doodschrik
Zoalsinhetbeginaangegeven,haddendechauffeursuitMonnickendamenBroek
inWaterlandbeschikkingovereenpersoneelsbus(POD-bus).DeMonnickendam-
merchauffeurdielatediensthadgehad,parkeerdedebusopeenparkeerplaats
enlateropdePierebaan.Devolgendemorgenkoneencollegavaneenvroege
diensthierweermeenaarzijnwerk.
Opeendag’smorgensom04.30uurmiddenindewinterstondervoormijopde
PierebaaneenoudeScaniaklaaralsPOD-bus.Hetwaspikdonkerenspookachtig
stil.Ikstapteindebus,maaktedemotorkapopenomdesnelstartknopintedruk-
kenenstarttedemotor.
Ikstakeenlampjeaanenkeekbijtoevalindebinnenspiegel.Totmijngroteschrik
zagikeeninmijnogenenormegedaanteopdeachterbankomhoogrijzendiemet
slaperigesteminMarkerdialectvroeg:‘GeetdezebusnaarMerken’.Verstomd
vanschrikenmeteenhartslagvan200konikalleenuitbrengen,‘Nee’.Hetbleek
eenbekendfiguuruitMarkentezijndievrijweldagelijksnaarAmsterdamging
enheelvaakdelaatstebusnaarMarkenmiste.
Spookbus
IndejarennegentigwerddestationsdienstinPurmerendgebelddooreenbewo-
nervanhetNoordeindeinMonnickendammetdevraagoferietsaandehand
was.
Hijwerdwakkervanlawaaiindeanderszostillestraatopdattijdstip.Hijkeek
uitzijnslaapkamerraameninhethalfduisterzaghijeenschimvaneengrotege-
ledebusdieuitderichtingvandeEngelseHoekkwam.Aangezienheteenrich-
tingsverkeerisinhetNoordeindereedhijdusooknogtegenderichtingin.Be-
grijpelijkdatdemanbezorgdwas.
UitonderzoekbleeklaterdateenkantoormedewerkereenrituitMonnickendam
moestversterken.KomendevanuitPurmerendnamhijdeafslagbijMonnicken-
dam-Noordi.p.v.devolgendeafslag.Maarjadachtdeman,watmaakthetuithet
isallebeiMonnickendam.
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
SneeuwoverlastlangsdedijktussenEdamenVolendameninKatwoude,winter1962-1963.
(foto’s:AntondeBoerenP.tenHage)
132
autobezitters weer via de nieuwe dijk en de Waterlandse Zeedijk Monnikendam kunnen
bereiken. Gistermorgen vroeg probeerden nog enige Markers met hun auto over de Gouwzee
Monnikendam te bereiken. Dit was geen eenvoudige zaak. Weliswaar is bijna overal het ijs dik
genoeg maar op sommige plaatsen lag nog al wat sneeuw en onder dit sneeuwdek had zich een
centimeters diepe laag water gevormd. Hierin liepen enige auto’s vast en werden later met trek-
kers weggehaald. Mogelijk zal vandaag of uiterlijk morgen de Nacobus weer kunnen rijden.’
OoktussenEdamenVolendamwerdverkeermogelijk.NC9januari:
‘Maandagmiddag heeft de sneeuwploeg uit Volendam vandaan, de Nacobus bereikt, welke
sedert oudejaarsavond stond ingesneeuwd langs de IJsselmeerdijk tussen Edam en Volendam.
De bulldozers komende uit de richting Edam waren toen nog enige honderden meters van dit
punt verwijderd. De laatste honderden meters waren zeer moeilijk, zodat het tot gistermid-
dag duurde, alvorens de weg langs de dijk vrij was. Dit betekent nog niet, dat nu volledig van
deze weg gebruik kan worden gemaakt, want de doorgang tussen de twee sneeuwmuren is
nog veel te nauw voor de Nacobussen. Bij de smalle doorgang zijn thans verkeerslichten ge-
plaatst, die bediend worden door met walkie-talkie uitgeruste verkeersagenten. De Naco zal
vandaag bekijken of de dienst weer uitgevoerd kan worden. De opruimingswerkzaamheden
tussen Volendam en Monnikendam vorderen minder snel. Een van de bulldozers is al een keer
van de weg gegleden waardoor weer nieuwe moeilijkheden ontstonden. Ook op dit dijkge-
deelte staat nog een Nacobus ingesneeuwd.’
SneeuwoverlastlangsdeWaterlandseZeedijk,winter1962-1963.(foto’s:AntondeBoer)
135
en Monnickendammers,
met het verkopen van vis
in Amsterdam. Zij waren
gewend dit in emmers of
kistenmeteenjukmeete
nemen.Dezehandelstond
daninhetgangpadvande
busendelaterbinnenko-
mendepassagiersmoesten
er maar overheen sprin-
gen.Destankdieheteen
en ander met zich mee-
bracht is niet te beschrij-
ven, vooral met vochtig
weer.
VanafhetNoordeindegingderoutedoordeKerkstraatendeZarkenenstoptedan
bijdeGroteKerk.DatdebewonersvandezestrateninMonnickendamhierniet
onverdeeldgelukkigmeewaren,blijktweluithetfeitdatdebewonershunka-
chels regelmatig weer tegen de schoor-
steenmoestenaanschuivenvoordezeaan-
gestokenwerden,omdatzijdoordezware
bussengewoonweggetrildwaren.
Tot1968bleefmendoordenauwestraten
rijdenentoenwerderbijdeBernhardlaan
naasthetwatertje‘DePierebaan’eenplein
aangelegddatingebruikwerdgenomen
alsdraaiplaatsenbusstation.
DeroutedoorMonnickendamvervielen
allebussenkwamennuviadebrugbijde
GroteKerkMonnickendambinnenenre-
denviadeBernhardlaannaarhetbussta-
tionwaargedraaidwerdenviadezelfde
routedestadweeruit.
Hetbusstationwerdookhetoverstappunt
voor de bus van Marken, de passagiers
staptenhieroveropdeVWnaarAmster-
damofVolendam.
NadatdewijkRingshemmenindejaren
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
DebusnaarVolendamwurmtzichdoordeKerkstraat
(foto:HRijswijkvzTC)
Deomgevingiswatmodernermaardebus
rijdtin1965nogsteedslangdespeeltoren.
(vzPJ)
134
TothijvoorhetNoordeindestondenzagdathijtochwelfoutzatmaarhetniet
meermogelijkwasomtekeren.Opgoedgelukdanmaarenhijhadhetgelukdat
hijnietstegenkwam.
Demanheefthetjarenmoetenhoren.
Buslijnen in Waterland
AndersdanvrijwelalleNederlandsebusbedrijvengebruiktedeNACOtotaande
fusiemetdeNZHlijnlettersinplaatsvanlijnnummers.
BijdestartvandeNACOinWaterlandbestondhetlijnennetuitvierlijnen:VW,
EF,HenAD.In1959kwamlijnMNerbij.LijnHwerduitgevoerddoorrayonPur-
merendendeoverigedoorhetnieuwerayonVolendam.
Hieronderdebeschrijvingvandelijnen,incl.begin-eneindpuntenenvoorvallen
opdielijndievermeldenswaardzijn.DeroutevanafMonnickendamnaarAm-
sterdamisbijdelijnenEFenMNnietbeschrevenomdatdezeidentiekzijnaan
deVW.
Lijn VW (Volendam-Amsterdam), na 1972 lijn 110
DezelijnvertrokaanvankelijkvanafhetbusstationaandeZeestraat,maarbijhet
gereedkomenvandewijk‘Munnikenveld’op7november1966afwisselendook
hiervandaan.(NaaanlegvandeDijkgraafPoschlaaninVolendamwerdhetbegin-
puntverlegdnaarEdam).DaarnavervolgdehijzijnrouteviadeJulianawegen
KatwoudenaarMonnickendam.NadatdeZeddewegaangelegdwas,gingmen
afwisselendrijdenoverdeZeddewegofviaKatwoude.
VanafdenoordzijdewerdMonnickendambinnengeredenlangsdehalte‘Grafe-
lijkheidssluis’naarhetNoordeindemetalshalte‘DePosthoorn’.Ditwastevens
overstapplaatsvoordeveerdienstMarken-Monnickendam.
Dechauffeurmoestwachtentotdebootwasgearriveerdenalsdemeutedanvan-
afdehavendoordesteegkwamaange-
stormd,wanteeniederwildegraageen
zitplaats,konhijzijnroutevervolgen.
Deveerdienstwasvanlevensbelangvoor
debevolkingvanMarken,hetwasvoor
hen de enige vorm van openbaar ver-
voer.Debootdienstheeft60jaarbestaan
enzoutot1959inbedrijfblijven.Daarna
opendedeNACOeenbusdienstoverde
pasgeopendedijknaarMarken.
Een groot aantal Markers verdienden
hunbrood,evenalsveelVolendammers
DeveerbootMonnickendam–Markenbijzijn
aanlegplaatsop’tProoyeninMonnickendam,in
diensttot1959.KapiteinJaapVisser.(vzPJ)
137
�
IndejarenzestigbegonmenmetdebouwvandeIJtunnelendetoegangswegnaar
detunnel(NieuweLeeuwarderweg)entoendezegereedwaseningebruikgeno-
men,werderbijAmsterdam-Noordlinksafgeslagen.VervolgensderouteIJdoorn-
laan,OudeLeeuwarderweg,Waddendijk,WaddenwegnaardeMeeuwenlaange-
reden.
OpdehalteMeeuwenlaanstapteveeljeugduitvooreenaantalscholenindie
buurt.Bijdezehaltekomtbijmijeenherinneringboven.In1958gingikmetde
busnaareenvandiescholenalsjongetjevan13jaarendebussenwaartoendienst
meegeredenwerd,warenoudeCrossley’senomaantegevendatjebijdehalteuit
debuswilde,warendeze,netalstegenwoordig,meteenstopknopjeuitgerust.
Alleengingerbijdechauffeurgeenstoplampjebrandenmaargafheteenuiterst
irritant geluidssignaal. Er werd
doordeschooljeugdaltijdmassaal
gebeldenerwaseenchauffeurdie
erheelslechttegenkonendatook
liet blijken. De jeugd had deze
chauffeursneldoorenalshijdienst
hadopdezeritmoesthijhetextra
ontgeldenenhijreedalsstrafaltijd
eenhalteteverdoor.Nuwildehet
gevaldatindezebusdagelijksonze
leraresEngelszatenwelmevrouw
DeWaaluitMonnickendam.Alsde
chauffeurweerdoorreedkreeghij
hetmetmevr.DeWaal,overigens
eenschatvaneenvrouw,behoorlijk
aandestokenwijgenotenhiervan.
Opschoolmoestenwijhetdanookontgeldenwantzewistheelgoedwaarde
schoenwrong.DevolgendehalteswarendeHamerstraat,Havikslaan,Valkenweg
endaarnadeeindhaltebijhetBergmanbootjeaandeAdelaarsweg.Hierblevende
meestebussenoverdagstaanendechauffeursdieeengebrokendiensthadden,
gingendanmeteenpersoneelsbusnaarhuis.Echtereenaantalchauffeursbleef
vaakhangeninhetgezelligekoffiehuisvanKokdattevensdienstdeedalswacht-
ruimtevoorpassagiersenchauffeurs.Vooraldegenendienoggeengezinhadden
enbrachtenhuntijddoormetklaverjassen.
Dat het er in de jaren vijftig en zestig gemoedelijk aan toe ging blijkt wel uit het volgende:
Regelmatig reisde een groepje meisjes uit Volendam mee naar Amsterdam en zaten dan bij
elkaar gezellig te kletsen en zwarte kousen te breien. In Amsterdam aangekomen stapten zij
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
BussenstaanopgesteldopbusstationAmsterdam-
Noordvoordeavondspits.Kortnahetnemenvandeze
foto(1969)werdditstationopgehevenendebussen
gingendoordeIJtunnelrijden.Opdeachtergrondzijn
decontourenvandeIJtunneltezien.(vzPJ)
136
zeventiggereedwas,werdderouteverlegdnaardehuidigeroute.Dereizigersuit
Volendamklaagdensteenenbeenomdatzijmetiedererithet‘rondje’vanMon-
nickendammoestenondergaan.
Hetresultaatwasdatdelijnen110(v.h.VW)en114(v.h.EF)Monnickendamlinks
lietenliggenenhunrouterechtstreeksviadeN247richtingAmsterdamvoerden.
HetvervoernaarAmsterdamwerdovergenomendoordenieuwelijn113dieeen
routevolgdediebegoninPurmerendenreedviaEdam,Volendam,Katwoudeen
MonnickendamnaarAmsterdam.Eentypischboemellijntjedatwerkelijkoveral
stopte.
DaaropgegevenmomentookdebusuitMarkendoorgingrijdennaarAmster-
damwerdhetaanbodvanrittentussenMonnickendamenAmsterdamwelwat
grootenkreeglijn113alseindpuntMonnickendam.Uitbezuinigingsdriftenhet
feitdatdebezettingtussenVolendamenMonnickendamlaagwaswerddittraject
naeenpaarjaarookopgeheven.
NadehalteGroteKerkwerdviadebrugoverdeBroekervaartlinksafdeprovinci-
aleweg(N247)opgedraaidomdewegtevervolgennaarBroekinWaterland.
NaBroekinWaterlandvolgdendehaltesZwartepad,’tSchouwenSlochter.Na
halteSlochterreedmenvanzelfAmsterdam-NoordbinnenviadeLeeuwarderweg
langsdeijsbaanenhetvoetbalveldvanDWVrichtingMeeuwenlaan.
EenCrossleyvandelijnEFslaathierlinksafoverhefbrugbrugnaarAmsterdam.DeBernhardlaan
moestnogwordenaangelegd.(foto:HRijswijkvzTC)
139
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
Hoewelheteenflinkeverbeteringvoorhetpubliekbetekendewashetnietideaal
omdatdemeestemensengraagindebuurtvanhetC.S.wildenzijn.
Tenbehoevevandetoeristenwerderindezomereenpendeldiensttussenhet
WaterloopleinenhetC.S.ingesteldviadeGelderseKadeenNieuwmarkt.
Vanafdenieuwedienstregelingin1970redendebussen,t.b.v.dereizigers,vanuit
detunneleerstnaarhetC.S.omvervolgensviadeGelderseKadenaarhetWater-
loopleinterijden.
DeruimteophetWaterloopleinwaswelietsaandekrappekant,vooralindespits-
urenwasdetoevoervanbussenbehoorlijkgroot.
Hetwasweleengezelliggezichtmetdemarktvooronzeneusenvooralopzater-
dagkonhetzodrukzijndatdebuszichletterlijkdoordemensenmassamoest
waden.Deverstandhoudingmetde
kooplui was prima en we hebben
veelleukesituatiesmethenmeege-
maakt.
Met een vroege dienst was je wel
eens heel vroeg op het Waterloo-
pleinendanwasheteenbizarge-
zichtomtezienhoededaklozenuit
deoudedekschuitenkwamenkrui-
pen en de nog verlaten markt af-
struindenomietsvanhungadingte
zoeken.
Voorzieningen voor het personeel
konnietgerealiseerdwordenomdat
het de bedoeling was dat binnen
afzienbare tijd naar het Centraal
Stationzouwordenverhuisd.
Vooreentoiletwasjeaangewezen
opeenopenbaartoiletofeenvande
bedrijvenindebuurt.
Opdemarktwaseenmobielkoffie-
huisjewaardechauffeurheelgast-
vrijwerdontvangendoor‘Dien’de
eigenares, eenechteAmsterdamse
methethartopdejuisteplaats.Het
eerstekopkoffiewasaltijdgratis.
OphetWaterloopleinwerdhetop
Hierrijdteenbushettijdelijk‘busstation’
Waterloo-pleinoptussendemarktkramen.
(foto:Carolienv.d.Wetering)
Indespitswashetdrukmetbussendoordegrote
aanvoerophetWaterlooplein.
(verzamelingTimCastricum)
138
niet uit en op de vraag van
de chauffeur of zij er niet uit
moesten antwoordden zij dan
dat zij alleen maar meereden
omdat het zo gezellig was.
Hetwasvooralindespits
altijd spannend als het
bootje aankwam vanaf
het CS. Er stonden dan
vooriederelijntweebus-
senklaaromdemensen
aftevoeren.Dechauffeur
wachttedanmetdeknip-
tangindeaanslagopde
grotegroepmensendiekwamaanstormenomzosnelmogelijkintestappenen
eenzitplaatsjetebemachtigen.Alshet’savondsmistigwasoferlagveelijsinhet
water,ondervonddeboothierdoorvaakvertragingendandiendejewelopde
boottewachten,zekeralshetdelaatstebuswas.
Nadeopeningin1968vandeIJtunnelinAmsterdambehieldendeWaterlandse
lijnenaanvankelijkhunstandplaatsaandeAdelaarsweginAmsterdam-Noord.
BijAmsterdamCSwastoenonvoldoendestandplaatscapaciteitaanwezig.
Op15april1969werdheteindpuntinAmsterdam-Noordopgehevenendelijnen
verlegddoordeIJtunnelnaarhetcentrumvanAmsterdam.
DerouteinAmsterdam-Noordwasnualsvolgt:
IJdoornlaan,brug959,dieinmiddelswasvoltooid,bijhetwinkelcentrum‘Boven
’tIJ’overdeverlengdeWaddenwegomvervolgensviadeWaddenwegendeMeeu-
wenlaandetunneltraversetebereiken.
Na de IJtunnel was de route: Valkenburgerstraat, Jonas Daniël Meijerplein,
Waterloopleinnaarheteindpunt.
DaarerbijhetCentraalStationinAmsterdamnogsteedsgeenruimtewas,iser
bijhetWaterlooplein,opdehoekvandeZwanenburgwalendeZwanenburger-
straateeneindstationgebouwd,compleetmetoverdektehalteplaatsen,eenklok,
eentelefoonceletc..Voortsisereenopenbaarparkeerterreinmetplaatsruimte
voortienautobussen.Bijdeabri’szijnverlichtebordenmetdevertrektijdenvan
deNACO-bussengeplaatst.Hetautobusstationvergdeeeninvesteringvanruim
150.000gulden.(bronNACOnieuwsmei1969)
April1969,debussenrijdennudoordeIJtunnelrichting
Waterlooplein.(Persfoto,verzamelingTimCastricum)
141
kroegmetdemooienaam‘HotelPlant’.Deeigenaardeedwelzijnbestvoorde
chauffeursdoorgoedekoffieteschenkentegeneengereduceerdeprijsmaardoor-
datdekroegdagennachtgeopendwaskwamerindeavondurenookpubliekwaar
jelievereenstukjevooromliep.Dus’savondsbleefmenlieverindebusmedeook
omdatdebus,volgensNZHrichtlijn,aangewezenwasalswachtruimtevoorde
passagierwanneerergeenopenbareruimtevoorhenwas.
Heelveeloverlastwaservandaklozenenverslaafden.Hetkwamvaakvoordatje
eerstjebusmoestcontrolerenalsjeevennaarhettoiletwasgegaanofeenkopje
koffiehadgedronken.Zelfhebikdiversekereneenverslaafdemoetenverwijde-
renuitdebusalsikbinnenkwamomdathijachterindebuszatmeteenspuitin
zijnarm.Overigensgingenzewelaltijdzondertegensputterendebusuit.Inde
loopvandejarenzeventigwerdereenPorto-cabingeplaatstalschauffeursver-
blijf.Datditeenaangenameverbeteringwaslaatzichradenmaarerwerdook
vaakaangekloptdoorvoorbijgangersomvanhettoiletgebruiktemakenmaar
hiergingmennietopin.
Indejarentachtigwerdbegonnenmetdesloopvaneenaantalpandenbijhetbus-
stationt.b.v.derealiseringvanhetluxe‘BarbizonPalace’hotelenhetbinnen-
plein,waareendeelvanhetbusstationlag,moestwordenontruimdomeenluxe
entreevoordithoteltecreëren.
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
AlseréénplaatsindetijdveranderdisdanishetwelhetbusstationteEdam.
HierstaatlijnEFtewachtenomrechtsafnaarAmsterdamtevertrekken.(vzTh.Groot)
140
gegevenmomenttochdringenwantmenwasvolop
bezigmetaanlegvandeMetroenallehuizenwer-
denrondomhetbusstationgesloopt.
Nadriejaar,indeperiodedatdeNACOgingfuse-
renmetdeNZH,kreegmeneindelijkdemogelijk-
heidomteverhuizennaareenbetereplaatsinhet
centrum.
OpdePrinsHendrikkade,bijdeNicolaaskerken
t.o.hetCentraalStationwerdeenparkeerplaatsin
dehoekbijdetoegangnaardeZeedijkontruimten
daarwerdeneenaantalhaltepalen geplaatst. Dit
‘busstation’hadinhetbegin,buitendehaltes,nog
steedshetuiterlijkvaneenparkeerterreinincl.de
strepen voor de parkeervakken. De daklozen die
hierrondzwiervenwistenereenslaatjeuitteslaan.
Zodradelaatstebuswasvertrokkenwerdenauto-
mobilisten, die een parkeerplaats zochten, door
hennaarditterreingeloktentegenbetalingeen
plaatsgewezen.Alleenwerdtothungroteverontwaardiginghunautodevolgen-
deochtenddoorParkeerbeheerweggesleept.
Alsuitstaphaltevoorallebinnenkomendebussen,enzekerindespitswarendat
ernogalwat,werdruimtegecreëerdopdebrugt.o.hetVictoriaHotel.Hierkwam
eenperronwaarzekerdriegeledebussenachterelkaarkondenstaanomdepas-
sagiers uit te laten
stappen en reden
daarnaineenscherpe
bochtlinksafoverde
anderebrugrichting
het‘Busstation’.
Voorzieningen voor
hetpersoneelwaren
er aanvankelijk nog
niet, er werd alleen
een telefooncel ge-
plaatstvoorhetper-
soneel.Verderwasde
chauffeur aangewe-
zenopeennaburige
Hetnieuwe‘busstation’aande
P.H.Kadetussendefoutgepar-
keerdeauto’s.
(foto:Carolienv.d.Wetering)
Aankomsthaltesopdebrugt.o.
hetVictoriahotel.
(foto:Carolienv.d.Wetering)
BusstationP.H.Kadenaeengrondigerenovatie.(vzPJ)
143
ginglijndienstooktweekeerrechtsafrichtingdewegendanlinksafrichtingAm-
sterdam.In1964werddenieuweN247eneentweedebrugaangelegdendehal-
teplaatsenverhuisdennaareennieuwaangelegdbusstationophetEgbertSnij-
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
BusnaarMarkenslaatafnaarhetZuideinde.(foto:HRijswijkvzTC)
142
Aanderijbaankantwerd
een busbaan aangelegd
waar de meeste halte-
plaatsen ondergebracht
kondenwordenenaande
overkant aan het water
eenperronvoordeWater-
landselijnen.
Totmedio2000bleefdeze
plaatsdienstdoenalsbus-
stationendaarnawerder
wegens de reconstructie
van de binnenstad een
platform aangelegd als
tijdelijkbusstationt.o.hetpostkantoortotzekondenverhuizennaarhetnieuwe
permanentebusstationachterhetCS.
Lijn EF (Edam – Amsterdam), na 1972 lijn 104 en later 114
Aanvankelijkwarenertweeroutesvoordezelijn,namelijkdelangeEFdiedoor
derayonsHoornenPurmerendwerdgeredenmeteentweemanswagenenliep
vanHoornnaarAmsterdam.Opdezebussenwerdeninhetbeginnogconductri-
cesingezet.
DoorrayonVolendamwerddekorteEFgereden,d.w.z.Edam–Amsterdam.De
eerstejarenbestondopditgedeeltedehuidigeN247endenieuwebrugniet.Al
hetverkeerreedinEdamoverdehuidigeparallelwegenbrugbijhetWesterbui-
ten.DebuskomendeuitAmsterdamreedeerstdebrugoverensloegdanrechtsaf
naardehalteslinksvanhetwatermetdekoprichtingCafé-restaurant‘Hofvan
Holland’ompassagiersinofuittelatenstappen.
HiervandaansloeghijrechtsafoverdeTrambrug
enmeteenrechtsaflangsdeanderekantvanhet
waternaardewegendanweerrechtsafenviade
brugrichtingHoorn.Hijmaakteduseenlus.
DebusdievanafHoornrichtingAmsterdamkwam
sloegvoordebruglinksafenhalteerdenetalsde
busvanafAmsterdambijdezelfdehalteplaatsen
linksvanhetwater.Dereservebussendieindespits
delijndienstmoestversterken,stakenachteruitde
vestingopomdaarhuntijdaftewachten.Hierna
OmgebouwdeCrossley,hiergesliptbijdeRietvinkbrugnabij
Monnickendam.(foto:P.tenHagevzPJ)
AdvertentieopeninglijnMN(bron:
NCviaWaterlandsarchief)
145
Lijn MN (Marken-Monnickendfam-Amsterdam) vanaf 11 juli 1959, na 1972 lijn 111
NadatdedijktussenMarkenenhetvastelandgereedwas,werdop10juli1959een
proefritgemaaktenop11juligingdedienstregelingin.DezelijnliepvanMarken
totMonnickendamendepassagiersmoesteninMonnickendamoverstappenop
delijnenVWofEF.IndespitsreeddeMNdoornaarAmsterdam.
Tot1962stonddezebusvoorzijneersteritzijntijdaftewachtenopdehalteGra-
felijkheidsluis en was de eerste halte naar Marken bij de ‘Posthoorn’ aan het
NoordeindeinMonnickendam,waaropdelijnenVWenEFwerdgewacht.
DeroutegingdanvanafhetNoordeinde,linksafZuideindewataanheteindover
gingindeWaterlandseZeedijk.HetwasvoordebewonersvanhetZuideindegeen
pretjedatdezebusdoorhetsmallestraatjereed.TerugvanMarkenwerddezelfde
routegereden,dusvanafdedijkdoorhetZuideindenaarhetNoordeindeenwerd
ophetlegeterreintegenoverDePosthoorn(huidigeStalborghplein)gedraaidom
deritnaarMarkenweerterijden.
DaardezelijneenuurdiensthadnaarMarkenenopzondagzelfseen2uurdienst,
werdinMonnickendamregelmatigdoorgeredennaarDeGroteKerkendaarge-
wacht.Detijdwerdvaakgedoodmeteenslaapjemaarditmonddeweleensuittot
verslapen.HetisvoorgekomendatpassagiersvanuitMarkennaardestations-
dienstbeldendateralzo’n3uurgeenbusopMarkenwasgeweest.
AlswachtplaatsgebruiktemenvaakhetpleintjevoordeGroteKerk.Debusdraai-
deomdegroteboomomenkondanderitweernaarMarkenvervolgen.
Voorzieningenvoordechauffeurwarenerniet,zowelopMonnickendamalsMar-
kenwasnietsenalsmendedienstnaarMarkenhad,wasdechauffeuraangewezen
opeenbosjealshetdonkerwasofjeginginMonnickendamnaarcaféBuitenlust
vanKouweDirk.
In1962kwamereeneindeaandeoverlastophetZuideindeenwasereindelijk
rustvoordebewoners.DeBernhardlaanwerdgeopend.UitdeNCvan13augustus
1962hieronderdeinhoud:
‘Vandaag is de Bernhardlaan opengesteld voor al het verkeer. Dat betekent, dat de Oranjewijk
van Monnikendam een directe verbinding heeft gekregen met de Waterlandse Zeedijk waar-
door met name het verkeer naar Marken niet meer door het Zuideinde behoeft te gaan. De
toeristen zullen zeker de moderne ringweg niet altijd meteen kiezen, maar voor de NACO
diensten van en naar Marken ligt het anders. Die gaan van vandaag af ook over de nieuwe weg.
Dat heeft o.a. tot gevolg, dat de halte Zuideinde is verplaatst naar de Bernhardlaan.’
DeroutevanafMarkenvoerdenulangsdeWaterlandseZeedijk,Bernhardlaantot
halteGroteKerk.HierstaptendepassagiersoveropdebusnaarAmsterdam(lijn
VWofEF).Debuswachttehierzijntijdafvoordevolgenderitenreeddaarna
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
144
derplein,aandeanderekantvanhetkarakteristiekevierkantetramwachthuis.Dit
huisjewerdlaterverbouwdtotwoonhuisenbepaaldenogjarenlanghetuiterlijk
vanhetbusstation.Inhetbeginvandejarenzeventigisdithuisjegesloopt.
DeroutevoerderechtstreeksnaarMonnickendamenvanhieruitwerdpreciesde-
zelfderoutegeredenalslijnVW(110).
(Illegale?)wachtplaatsbijdehoofdingangvandeGroteKerkvoordebusnaarMarken.Jekanhetje
nunietmeervoorstellen.(foto:CollectieRijksdienstvoorhetCultureelErfgoed,Amersfoort,object-
nummer56.898vzPJ)
147
busvlooginbrand.Inpaniekvluchten
depassagiersuitdebusenkwamenge-
lukkigmetdeschrikvrij.Debusbrand-
degeheeluit.
Lijn MS (Marken-Uitdam-Amsterdam),
na 1972 ook lijn 111
GelijkmetlijnMNwerdooklijnMSin
dienstgesteld.Ditlijntjewerdvierkeer
per dag gereden en de route liep van
MarkenviaUitdam,Durgerdam,Schel-
lingwoudenaarAmsterdam.
Dezerittenwerdenmeteenkleinerebus
gereden daar de weg soms zeer smal
was.Debezettingwasminimaalbehal-
veindespits,danredenveelpassagiersvanMarkenmeezodatdefilebijMonnic-
kendamwerdomzeild.
Deenigepassagiers,buiteneenverdwaaldetoerist,dieoverdagvandezebusge-
bruikmaakten,wareneenpaarvissersuitUitdamdienaarDurgerdammoesten.
Dezewerdendannetjesvoordewoningafgezetwaarzijmoestenwezenenmaak-
teneenafspraakmetdechauffeurvoordeterugreismetdeopmerking‘toeter je effe
als je er bent, zeun!’
BekendenamenvandezevisserszijnvooralJaapSandersenKlaasBuitenhuis,die
debijnaam‘Tarzan’had.
Deredendatditlijntjeondanksgebrekaanbelangstellingindienstgehouden
werd,wasvooraldatmenrekendeopinpolderingvande‘Markerwaard’endus
opdetoekomstigeconcessievoorhetvervoerindeMarkerwaard.
Lijn AD (Volendam-Purmerend), na 1972 lijn 102/112 en later 113
DezelijnbegonzijnritbijhetbusstationaandeZeestraatenreedindeeersteja-
renviaeenstukjeJulianaweg(deJulianaweghieldbijdegarageop)rechtsafEdam-
merwegenviadeB.DemmerstraatenJozefstraatnaarhetNoordeinde.Dedijk
werdgeheelafgeredenenkwamdanuitopdewegdielangsdedijknaarEdam
liep.Alsjenudezestraatjesdoorlooptkanjejenietvoorstellendatdaarooiteen
busheeftkunnenrijden.
ToendeJulianawegwerddoorgetrokkenliepderoutevanafdeZeestraatgewoon
overdeJulianawegrichtingEdamlangsdeWaterlandseZeedijk.
InEdamkwamjeuitbijdeKeetzijdeenderouteliepdandooroverdeBurg.Ver-
steeghsingelenviadeTrambruglinksafnaardehalteplaatsenaanhetWesterbui-
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
Bus6880uitgebrandopdeMarkerdijkna
tragischongeval.(vzPJ)
146
linksafN.P.Laan,linksafWilhelminalaan,linksafMarijkestraatenweerrechtsaf
BernhardlaanomderitnaarMarkentevervolgen.
HetgebeurderegelmatigdatdechauffeuropMarken,zehadden25minuten
wachttijd,opgehaaldwerddooreengroepmeisjesombijhunthuiskoffietedrin-
ken.Demeisjesvondenditwelspannend.
Dechauffeursaccepteerdendeongemakkengelatenwantmenwasnietanders
gewendenerwarennoggeenvrouwelijkechauffeursindienstandershadheteen
anderverhaalgeworden.
ZelfhadikeenseenvroegeritindespitsvanMarkennaarAmsterdam.OpMarken
kreegikbuikpijnmaarbentochgaanrijden.Onderwegwerdhettochwelbe-
nauwdeninMonnickendamaangekomenreedikrechtstreeksnaarmijneigen
huisomnaarhettoilettegaan.Ikverontschuldigdemijbijdepassagiersen,hoe-
welzehierwelbegripvoorhadden,warendeopmerkingennietvandelucht.
In1968werdheteindpuntverplaatstnaarhetnieuwaangelegdebusstationaan
dePierebaanendaarhadmendebeschikkingovereenopenbaarurinoir.
Ditbusstationheeftvelegedaantewisselingenondergaan.Inhetbeginwashet
eeneind-endraaipuntvoorallebussenenwasereenhalteaandekantvanhet
latere‘Swaensborgh’.
Daarnawerddehalteverplaatstnaardeoverkantophetpleintjeenontstonder
eenheusbusstationnetjewaardeperronsinvisgraatmodelwerdenaangelegdmet
dekopnaarhetwater.
LijnMNkreegin1972lijnnummer111ennadatlijn110en114Monnickendamniet
meeraandedenginglijn111doorrijdennaarAmsterdam.
Monnickendambreiddemeteenforstempouitenalsnelkreegmetbehoefteaan
eensneldienst.In1981werdlijn115alssneldienstinexploitatiegenomen.Aan-
vankelijkalsspitslijn,maarlaterookoverdag.
ToendewijkRingshemmengereedwaswerdderouteverlegdnaardehuidige
routeinMonnickendamendehalteswerdenverplaatstnaardekantvanSwaens-
borchendezesituatiebleefgehandhaafdtothetstationinhetkadervanderecon-
structievandebinnenringinMonnickendaminmei1998eenfaceliftonderging
enhetbusstationgerenoveerdnaardehuidigesituatie.
Ongeval
Indezomervan1973gebeurdeeropdeMarkerdijkeentragischongeval.Inde
scherpebochtbijdeNesrichtingMarkenkwamdebusvanlijn111inbotsingmet
tweeEngelsemotorrijdersdieevenwarenvergetendatzeinNederlandwarenen
aandelinkerkantvandewegreden.DetweeEngelsenwarenopslagdoodende
149
PurmerendviadePurmernaarEdamenVolendamendanviaKatwoudeenMon-
nickendamalsstopdienstnaarAmsterdamMaarzoalsbijdelijnVWisbeschre-
ven,stopteditnaeenpaarjaarenwerdVolendamstationdeeindhalte.
Lijn H, (Monnickendam – Purmerend), na 1972 lijn 103
DezelijnreedaanvankelijktotHaarlemenwerdlateringekorttotPurmerend.
VanafMonnickendamwerdergeredenviadeKloosterdijkdoordePurmernaar
Purmerend.Indejarennegentigvonddeprovinciehetnodigomnaflinkedruk
vandebewonersuitdePurmerlangsdehelerouteverkeerremmendemaatrege-
lentenemenindevormvandrempelsindeweg.
Dezedrempelswarenvoordechauffeursvandelijndiensteengrotebelasting.
Zoalsdechauffeurshetzelfverwoordden;‘Jekrijgtiederekeereenklapinjerug’.
Hetgingzelfszoverdatgroepenchauffeursweigerdenomdezeritterijden.
DeNZHheeftonderzoekverrichtmiddelstellingenvanin-enuitstappendepas-
sagiersindePurmerendaaruitbleekdatdebezettingopdezerouteuiterstmini-
maalwas.Hetbesluitwerdtoengenomenomderoutevanlijn103tewijzigenen
inhetvervolgvanafMonnickendamviaBroekinWaterland,SchouwenIlpendam
telatenrijden.
Eensaillantdetailwasdatdezelfdemensendieermedevoorgezorgdhebbendat
deverkeerremmendemaatregelengerealiseerdwerden(uiteraardmetdebestebe-
doelingen)laterhunbeklaghebbengedaandatzegeenbusvervoermeerhadden.
Groepsvervoer
Groepsvervoerisbijhetpubliekminderbekenddanhetlijndienstvervoer.Het
valtintweegroepenuiteen,geregeldgroepsvervoerdatingeroosterdisbijde
chauffeurenongeregeldgroepsvervoer.Voorbeeldenvangeregeldgroepsvervoer
waren:Dagelijksvervoervanpersoneeldoorbedrijvendiedebusseninhuurden
zoalsNDSM,ADM,DRAKAinAmsterdam-NoordendiepvriesMonnickendam
(DIMO).Verderschoolkinderennaarzwembadenvervoerenvoorzweminstructie.
HierondereenkomischincidentmethetDIMOvervoer:
Ditvervoerwerduitgevoerdmeteengeledebusvan18meterlangenreedderou-
tealtijdviadedoorsteekindedijknaarhetHemmelandendanlinksafnaarde
DIMOomvervolgenslangsdegemeentewerfenviaderotondeweerdeBernhard-
laanoptedraaienenzijnwegvervolgen.
EindjarennegentigwerdderotondeopgeknaptenwasderoutelangsdeGemeen-
tewerfnietmogelijk.Debusmoestdannadedoorsteekoverdedijki.p.v.linksaf
nurechtsafendanheteerstegroteparkeerterreinoprijdenomdaartekunnen
draaien.
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
148
tenmetdeachterkantge-
richtnaarcafé-restaurant
‘HofvanHolland’bijde
sigarenwinkelvanKraay.
Daarna werd de route
vervolgd door recht de
wegovertestekenrich-
tingPurmerend.Debus
van Purmerend stak de
provincialewegoverom
bijhetstationtekomen
ensloegookgelijkrechts-
afdebrugovermaarreed
danrechtdoorviadeBurg.VersteeghsingelrichtingVolendam.
VanafEdamnaarPurmerendliepderouteoverhetdijkjedoorMiddelieenKwa-
dijk.Daarditdijkjebijzondersmalwaswerdopdetegemoetkomendebusge-
wachtbijdegraanmalerijinKwadijk.Alsditvergetenwerdoferwerdopgegokt
omdatdeanderebusmaarnietkwam,kwamhetweleensvoordatmenelkaarte-
genkwamophetsmalledijkje.Hetvergdedanheelveelstuurmanskunstomel-
kaartepasseren.Ookalshet’swintersgladwaskondenerproblemenontstaan
daarhetwegdeknietgeheelvlakwasgleedmenmakkelijkweg.Erhebbenerdan
ookdiversenindekantgezeten.VanafKwadijkwerddangeredenviadePurme-
renderweginZ.O.BeemsternaarPurmerendbusstation.
Op de lijn AD ging het zeer gemoedelijk toe. De chauffeurs kenden op gegeven moment hun
passagiers. In Purmerend vroeg een vrouw aan de Volendammer chauffeur van de lijn AD of
hij in Kwadijk even bij haar huis het gas wilde uitdoen want dat was zij vergeten. Zij gaf de
chauffeur haar huissleutels, met natuurlijk een fooitje, en zei dat hij de sleutels op het raam-
kozijn kon leggen. Ook was er een vrouw die in Middelie met koffie klaar stond als de bus er
aan kwam.
TweekeerperdagwerderookeenziekenhuisdienstgeredentussenVolendam/
EdamenPurmerend.DezerittenliepengeheeldoordePurmer.
NadeomnummeringvandelijnenkreegdelijnADviaMiddelie/Kwadijkalslijn-
nummer112endeziekenhuisrittenlijnnummer102.
NadeopeningvandeDijkgr.Poschlaangingendezelijnendezelfderouterijden
alslijn110,viahetMunnikenveld.
KortetijdlaterwerdderouteviaMiddelieenKwadijkwegensgebrekaanbelang-
stellingopgehevenenerwerdeennieuwelijningesteld,lijn113.Dezeliepvan
VandeweggegledenophetdijkjebijMiddelie.(foto:P.tenHage)
151
liepnaardechauffeurenvroeg;‘Chauffeur,ikweetnietwaarjeonsheenbrengt
maarwerijdennubijAmersfoort’.Dechauffeurkonweldoordegrondzakken.
Extraatje
Ookdoorfeestcomitéswerdenbussengehuurdvoorvervoervanbezoekers.
In1970werdinZuiderwoudefeestgevierdvanwegehet50jarigbestaanvande
plaatselijkefanfareenerwerdbijonsbedrijfeenbusgehuurdvoorvervoertussen
BroekinWaterlandenZuiderwoudeopzaterdagavond.
Omdatikeenreservediensthad,werdditvervoerwerdaanmijtoegewezen.Het
wasdebedoelingdaterdeheleavondtotheteindevanhetfeestgependeldzou
worden,zodatniemandmetdeautohoefdetekomen.Hetvervoerwasvoorieder-
eengratisduserwerdgretiggebruikvangemaakt.
Aanheteindevanhetfeest,hetwasalmiddenindenacht,begondebusvoltelo-
penmetpassagiersdieeenheelgezelligeavondhaddengehad.Ikwaszelfooknog
jongenhaderwellolinentotmijnverbazingwerddoorveelfeestgangersbijhet
verlatenvandebuseenguldenofzelfseenrijksdaalderopdebetaaltafelgelegd.
Meteenbeginnendgezinnetjethuiswasditzeerwelkomenikbeslooteenpaar
guldentelatenliggenmethetideedatditmisschienzouaangroeien.Ditgebeur-
deookenhoe!!
OpgegevenmomentwerdmijzelfsgevraagdomookevennaarUitdamterijden
wantdemensendaarwarenmetdefietsgekomenenhaddennietveelzinmeer
omdeterugreisopdiemaniertevolbrengen.
Natuurlijkhebikditgedaanennietuitsluitenduitmenslievendeoverwegingen.
Demensenwerdensamenmetdefietseningeladenennetjesthuisgebrachtwat
doorhenhoogwerdgewaardeerdendatlietenzeblijken.Datik,netalsbezoekers,
eengeslaagdeavondhebgehadlaatzichraden.
Toeristen
Inhethelezomerseizoenwerdmetspecialebussende‘MarkenExpress’gereden
onderleidingvaneengids.
Degidswasvaakeenlijndienstchauffeurdiegoedzijntalenkendeeneenvlotte
babbelhadenhiervoordehelezomervrijvanlijndienstwerdgehouden.Eenheel
bekendegids/chauffeurwasdeVolendammerArievanRees.
DetoeristenwerdenmetdezebussenviadeklompenmakerijinBroekinWater-
landenkaasboerderijinKatwoudenaarVolendamgebracht,waarzijnaeenrond-
leiding,aanboordgingenvaneenspecialebootdiehennaarMarkenbrachten
daarnaviaMonnickendamnaarAmsterdam.
Eenanderegroepging’smorgensmetdebootvanAmsterdamnaarMonnicken-
damenviaMarkennaarVolendam,endanmetdebusterug.
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
150
Eenchauffeur,die’smorgensdewerkliedenhadafgezet,hadzijninstructieshalf
gelezenennarechtsaftezijngeslagen,verzuimdehijdaarnarechtsafhetparkeer-
terreinoptedraaien.Hijbleefstugzijnwegvervolgenenvondopgegevenmo-
mentdathetparkeerterreinwelergverwegwasensloegdaaromtochmaarrechts-
afeengeasfalteerdpadjeop.
Naca.100meterginghetpadjeoverinzandentoenhijgoedkeekzaghijdathij
metzijnkoptegenhetstrandvanhetHemmelandzat.Kerenkonnietwantlinks
enrechtsbevondenzichgreppelsenzachtegrond.
Viadeverkeersleidingwerdhulpgevraagdenikbenuitmijnbedgebeldomer
heentegaanwantikwoondetochdichtbijentrofdechauffeurdaarhulpeloos
aan.Uiteindelijkhebbenwehetopwetentelossendoorhetheletrajectachteruit
terijdenennaenkeleurenendenodigezweetdruppelszijnweermetenigescha-
deaandebusweeruitgekomen.
Ongeregeld groepsvervoer warendeschoolreisjes,voetbalritjesmetjeugdelftal-
lenuitVolendamofeenseniorenelftalwatvoordechauffeurhetmeestaantrek-
kelijkwaswanterwerdaltijdmetdepetrondgegaan.Verderwerdvaakeenbus
gehuurdbijdorpsfeestenomdebezoekerstevervoeren.
BijdeNZHwashetooktoegestaanomvooreigengebruikeenbustehurenenal-
leendebuskostenwerdeninrekeninggebracht.
IkzelfhebeenkeereenbusgehuurdvoorbiljartverenigingDeTroetersuitMon-
nickendam,waariklidvanbengeweest,omdeledennaarBowlingcentrumWij-
denestebrengenenhalenwaarzeeenfeestavondvierden.
Klaphek
Eenleukgroepsvervoertjewarenderitjesnaarhetdagrecreatiepark‘DeLieberg’
bijEemnesin’tGooiwaarjaarlijksveelschoolkindereneendagkondenrecreëren.
Inditnatuurreservaatwerdendekinderenbeziggehoudenmetsportenspel.
Eenweeklangredenerdagelijkseenaantalbussenvanonsbedrijfhiernaartoe.
DekinderenwerdenbijdiversescholeninWaterlandenAmsterdamopgehaald.
EengebeurtenisoverdezeritjesnaarEemneswaswelgrappig.ErwordtoverVo-
lendammersweleensgekscherendgepraatdatzijnietvoorbijhetderdeklaphek
moetenkomenwantdanzijnzijinbuitenlandendanishetmoeilijkdewegte
vinden.BijéénchauffeuruitVolendamwerdditwelheelergbevestigd.Hijhad
deschoolkinderenergensinWaterlandopwetentehalenengingonderwegnaar
Eemnes.Deplaatswaardekinderenafgezetmoestenworden,lagbijhetrestau-
rant‘Dewittebergen’aandesnelwegA1in’tGooi.
Opgegevenmomentvondeenvandebegeleidstersdereiswelheellangdurenen
153
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
IndeBroekermeeraangekomenhadikdoordatsteedsdenooddeurachterinwerd
opengedaanwaardooreenlevensgevaarlijkesituatiekonontstaanvoordeandere
weggebruikers.
Ikzettedebusaandekantenonmiddellijkkwamenertweeagentendebusin.De
jongensdiehetgeflikthadden,gingensnelopeenandereplaatszittenmaarikhad
algezienwiehetwaren.Deheleachterkantmetjongeluiwerdgesommeerduitte
stappenmaardetweeboosdoenersspeeldendevermoordeonschuld.Deagenten
maaktenkortemettenmethenenwerdenletterlijkaanhunharen,zehaddeneen
enormeboskrullen,debusuitgesleeptenmeegenomen.Derestmochtweerin-
stappenenredenmeetotAmsterdam-Noord.OpmijnterugritrichtingVolendam
kreegik,rijdendeopdeMeeuwenlaan,meteenvreselijklawaaieengrotestoepte-
geldooreenzijruitgegooid.Toevalligzateropdieplaatsgeenpassagieranders
hadditheelslechtkunnenaflopen.Dejongenshebbenmijduidelijkopgewacht
omwraaktenemen.Vanwegedeveiligheidbeniksneldoorgereden.
OokdebevolkingvanMonnickendamkreegveeloverlastteverwerken.Bewoners
vandeKerkstraatdurfdenhunautonietmeervoorhunwoonhuisteparkeren.
Hetwerdsteedspopulairderomoverauto’stelopenalszeuitdedisco’skwamen
opwegnaardebushaltebijdeGroteKerk.
EenchauffeurverteldezijnverhaalindeNNCvan8okt.1978:
‘Je bent je leven niet veilig. Met de pest in je lijf begin je aan je rit. Onderweg worden banken
kapot gesneden. TL-buizen moesten het ontgelden. Ruiten werden ingedrukt. Overige pas-
sagiers voelden zich lastig gevallen. Sigaret na sigaret wordt opgestoken. Het noodluik wordt
open gerukt en ze lopen over het dak bij een snelheid van 70 a 80 km per uur.
Wij worden, als we er iets van zeggen, bedreigd. Stukken van de stoelen worden op de weg
gesmeten. Onzedelijke handelingen zijn schering en inslag.’
NaaraanleidingvanklachtenvandeNZH,overdevernielingenindebusenbe-
dreigingenrichtingpersoneel,envandeeigenbevolking,werdrond1977overleg
gepleegdtussenNZH,gemeenteendeeigenaarsvandebeidedisco’s.Ditresul-
teerdeineenaantalmaatregelen.Dedisco’svoerdeneenpasjessysteeminwaarmee
jongerendedisco’smochtenbezoeken.Wiezichvervelendenagressiefgedroeg
werdditdocumentontnomenenhadhierdoorgeentoegangmeertotdedisco’s.
DeNZHhuurdeHBbeveiligingsdienstinterbegeleidingvandelaatsterittot
AmsterdamCS.
HierondergedeeltenvaneendienstmededelingvoorhetpersoneelvandeNZH
van27oktober1977:
152
Hetaanbodwasdiedagenzogrootdaterdagelijksdoorreservechauffeursbijge-
redenmoestworden.Dezechauffeurskondendanbijeenaantalgidsenrekenen
opeenfooitje.
OokdelijndienstvanAmsterdamnaarVolendamwaszodrukbezetindezomer-
maandendatbijnaiedereritbijgeredenmoestwordenensomsdoormeerdanéén
bus.
Agressie
Deagressievanpassagiersjegenshetpersoneelwasindebegintijdnietteverge-
lijkenmetwathetpersoneelopditmomentkanmeemaken.
Meestalwerdenproblemenmetmoeilijkepassagiersgemoedelijkopgelostvaak
ookafhankelijkvandesocialecapaciteitenvanhetpersoneelslid.Deeenheeft
nooitproblemenensommigeanderenhebbenermeermoeitemee.
Deechteproblemenbegonnenpasinbeginjarenzeventigmetdeopkomstvande
discobars.
InMonnickendamgingcafé-restaurantDePosthoorneendiscoexploiteren.Aan-
vankelijkvieldeoverlastwelmeemaargaandewegwerdhetiedereweekverve-
lender.
DelaatsteritnaarAmsterdamwasoverladenmetjongeluiuitAmsterdamdieeen
gezelligeavondindePosthoornhaddendoorgebracht.Aangezienzeaardigwat
geestrijkvochthaddengenotenwarenzeindebusheelmoedigenbaldadig.
Dechauffeurhadindietijdgeencommunicatiemiddelenenooknoggeenbege-
leiding.Hetwasdanookzaakalsdebusvolwasmeteengasopdeplankenvoor-
alnietindebinnenspiegelkijkenenbijheteindpuntaangekomendeschadeop-
nemen.RegelmatigwarendanookdeTLlampengeslooptofeenbinnenspiegel.
Naklachtenvanchauffeurswerdereenreservebusingezetenbegeleidinggere-
gelddooreencontroleurintezetten.Dezegingdanvoorindebusstaaninuni-
formenpetopenkeekheelstrengdebusin.Nietdatditzoveelindrukmaakte
maardechauffeurvoeldezichevenveilig.
Naeenpaarjaarwerdookeenbar-discoindeKoperenVisgeopendenwasgeves-
tigdindevoormaligeJoodsekerk.
HierdoornambelangstellingvansteedsmeerjongerenvanbuitenMonnickendam,
enmetnameuitAmsterdam,enormtoeenhieraangepaarddeoverlastindebus.
ErwerdbegeleidinggeregelddooreenpolitieautototdegrensvanAmsterdam
(verdermochtenzeniet)endatwistendejongelui.
Ookikhebzo’nervaringmeegemaaktindietijd.Ikhaddienstopdelaatsterituit
Monnickendamenhadmetdebegeleidendeagentenafgesprokendatikmeteen
debusaandekantzouzettenbijproblemen.
155
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
OpgegevenmomentwasbijhetpersoneelvandeNZHdemaatvol.Opzaterdag
30september1978werdeencontroleurmishandeld.Deknapensmetendebrilvan
zijngezicht,sloegenenschoptendemanwaarzijkonden.
Dechauffeurswenstenzichnietmeerbloottestellenaandeagressievelingen.
BijcafévanDiepeninVolendamwerdvrijdag8okt.1978eenbijeenkomstbelegd
doordevervoersfederatieNVV-NKVendaarwerdunaniembeslotendelaatste
tweerittenvanafMonnickendamnaarAmsterdamnietterijden.
Metdezezeldzameactiewenstendechauffeursuitingtegevenaanhetfeitdatzij
alvijfjaarlangmetangstenbevendezenachtelijkerittenvoltooiden.
Erwerdeenprotocolopgesteldvoorhetpersoneelvoor7en8oktober1978:
_ Betreftdelijnen111en113.DerittenvertrekMonnickendam23.20en23.47
uur.
_ Lijn 111 rijdt vanaf Marken via Zuiderwoude naar Broek in Waterland en
Amsterdam.
_ ViermensengaannaarMarkenenbegeleidendebustotBroekinWaterland
enkijkennaarpassagiersuitomzeeventueelnaardebustebrengen.
_ Lijn113rijdtvanafbusstationVolendamviaEdam,DePurmernaarPurme-
rend.DangaathijviadeGorslaan,JaagwegnaardeSplitsingenvervolgens
denormaleroute.
_ ViermensengeveninstructieaandechauffeurengaanvervolgensviaKat-
woudeomeventuelepassagiersnaarBroekinWaterlandtebrengen.
_ Vier mensen gaan naar Purmerend om de reservebussen niet uit te laten
rijden.
_ DriemensengaannaarbusstationP.H.kadeomdepassagiersteinformeren
voor route-omleiding. Dit gebeurt niet eerder dan na telefoon uit Volen-
dam.
_ HetinformatiecentrumisdegarageinVolendamwaarenkelemensenbijde
telefoonzitten.Steedsbellenmethetcentrumvoorinformatie.
_ Uiterlijkzijndelaatstemensenweerom00.45uurterugbijdegaragein
Volendam.
_ Deoverigemensenstaanterbeschikkingvanhetinformatiecentrum.
Vredelievendepassagiers,diezaterdag-enzondagavonddedupevandestaking
werden,zijninpersonenauto’svanNZH-medewerkersthuisgebracht.
Endegroepvandalenhieldzichredelijkrustigdoorafwezigheidvanauto’sinde
Kerkstraatenvandebus.Eenaantalwistliftendthuistekomen,anderenbesteed-
denhungeldaaneentaxi.
154
_ Pervrijdag28oktober1977heeftHoogeboom’sBewakingdienstAmsterdam
opdrachtontvangenindeweekendendelateritvanlijn110,vertrekuitEdam
om23.17uur,aankomstteAmsterdamP.H.kadeom23.59uurtebegelei-
den.
_ InzetvanHB-bewakingsdienstis:4geüniformeerdebeambten,2hondenen
2auto’s,uitgerustmeteenmobilofooninstallatie.
_ Zijhebbendestrikteopdrachtontvangenuitsluitendpreventievebewaking
uitteoefenenbuitendebus.
_ Omeendoeltreffendebeschermingtekunnenbiedenmoethetvolgendege-
schieden:
_ Indienzichtijdensderitonregelmatighedenvoordoen,dientdechauffeur
eenmondelingewaarschuwingtegevenaandebetreffendeoproerkraaier(s).
_ Mochtditgeenresultaathebben,dochintegendeelleidentoteenprovoce-
rendeofergerdoordegewaarschuwdebelhamel(s),dientdechauffeurde
knipperlichtinstallatievandebusinteschakelenenzijnbusopdeeerstaan-
wezigeuitwijkstrookvanderijbaanparkeren,waarnadechauffeurdebuszo
snelmogelijkmoetzienteverlaten.
_ N.a.v.dezereactiestoppennaastdebusdebegeleidendebewakers,diezich
directbijbeidebusdeurenopstellenmethond.Zijroepengelijktijdigde
eveneenspatrouillerendepolitie-instanties(s)op.Zijgevendechauffeurde
gelegenheidzijnbusteverlaten,waarnadein-enuitgangvandebuszodanig
wordtbewaakt,datniemandmeeruitdebuskanstappen.
_ Dechauffeurgeeftonderwijlaanwiedeonruststoker(s)is(zijn),zodatzijn
getuigeniskandienenomgepastemaatregelendoorJustitiemogelijkma-
ken.
Ookdezebeveiligersslaagdenernietinhetgedragvandejongerentetemperen,
ondanksdeaanwezigheidvanindrukwekkendebouviersennadriemaanden
werdhiermeegestopt.Hetkosttedelievesomvan55.000gulden.
BleefnogoverdebegeleidingvandeRijkspolitiemeteenautomaardezemochten
nietverderdandegemeentegrensvanAmsterdam.
ErwerdberoepgedaanopdepolitievanAmsterdammaardezemeldde‘geen
mensentehebbenomditsoortonheiltegentegaan’.
Burgemeester De Groot van Monnickendam haalde fel uit: ‘Het is een trieste zaak dat de Am-
sterdamse politie niets heeft ondernomen op ons herhaaldelijke verzoek om de bussen vanaf
de gemeentegrens met een patrouillewagen naar de Prins Hendrikkade te begeleiden. De
hoofdcommissaris heeft alleen laten weten dat hij geen mensen had’. (Telegraaf 12 okt.1978)
In1982werdbardiscoTheMoviesinVolendamgeopendendeproblemenwerden
naarVolendamverplaatst.Naookhierproblementehebbenondervonden,wer-
denerafsprakengemaaktmetdepolitieenregelmatigwerddebusbegeleid.Er
werdookeenproefgestartdoorburgersmeetesturendievrijwilligerbijdereser-
vepolitiewaren.Zijgingenachterinzittenmaarwerdendoorhunlichaamstaalal
snelherkenddoordejongelui.
Ikzelfhebdetwijfelachtigeeergehaddezesituatiemeetemaken.Deopgefokte
jongeluibegonnendevrijwilligersuittedagenenopgegevenmomentliephet
uitdehandentijdensmijnritbegondebushevigteschuddendooreenmassale
vechtpartijachterin.
Ditwasmeteendelaatstekeervoordezegoedwillendevrijwilligersendepolitie
namhetopzichdebussengedeeltelijktebegeleiden.
EenandersoortagressiewashetafvoervanvoetbalsupportersalsFCVolendam
eenthuiswedstrijdhadgehouden.VooralsupportersvanUtrechtenFCDenHaag
warenberuchtenzorgdenvoorveeloverlastindebussen.Menigmaalkwamende
bussengeslooptinAmsterdamaan.
DeNZHweigerdeopgegevenmomentdezesupporterstevervoerenengingin
gesprekmetFCVolendamendegemeente.AfgesprokenwerddatFCVolendam
debussenvandeNZHginghurenenvoorbeveiligingzouzorgendoorstewards
indebussenmeetelatenrijden.
157
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
OpnametijdensoefeningmetdeME.Hetgroepje‘hooligans’opdefotoispersoneelvandeNZH.(vzPJ)
156
Opmaandag9oktoberwasdezestakinggrootnieuwsenhaaldezelfsdelande-
lijkepers.Grotekoppenindiversebladenmeteenpaginagrootartikel,o.a.:
Jongerenterreur in bus en trein.(DeTelegraaf9okt.)
Buschauffeurs bang voor wraak in Monnickendam.(DeNNC9okt.)
NZH chauffeurs verlangen veiligheid op autobussen. (DeWaterlander10okt.)
Chauffeurs vrezen busrit met dronken jongelui. (DeTelegraaf12okt.)
DeburgemeestervanMonnickendam,mr.J.F.deGroot,zatbehoorlijkmetde
toestandindemaag.Vorigjaarhebbenwepasjesvoordecafébezoekersingevoerd.
Wiezichagressiefgedroeg,werdditdocumentontnomen.Maarnaeenaantal
maandenverflauwdedit,wantdebareigenarenwarenbangvoorhunbroodwin-
ningenkekennietmeerzonauw,wieerbinnenkwam(NNC9okt.).
DeNNCberichtteopvrijdag13oktober1978datoplastvandeburgemeestervan
Monnickendamdebar-discotheken, ‘DePosthoorn’en‘DeKoperenVis’twee
weekeindengeslotenzijnopgrondvandealgemenepolitieverordening.
BurgemeesterDeGrootmotiveerdezijnbesluitmetdemededelingeenrustpauze
tewilleninlasseninMonnickendamendaarnaastderegelmatigeterugkerende
misstandenindelaatsterittenvandeNZH-bussen,veroorzaaktdooreenaantal
Amsterdamsejongeren,tegentegaan.‘Wezijnnuophetpuntgekomendateen
dergelijkemaatregelonontkoombaaris,omdeoverlastvoordebewonersvan
Monnickendamteverminderen.Deafgelopentweejaarzijnwegeconfronteerd
meteenreeksvernielingenaanondermeerauto’s,heturinerenopstraatenin
brievenbusseneneengrotegeluidsoverlastalsgevolgvanvertrekkendejongelui
metauto’senbrommersnasluitingstijdvandezehorecazaken.’Hijvoegdehier
aantoedatdebetrokkencaféhoudersnietinstaatwarengeblekeneenbepaalde
groepjongerenindehandtekunnenhouden.
Opvrijdag13okt.beslotendechauffeursnadetoezeggingvandepolitiedatopde
gehelerouteMonnickendam–Amsterdamophaardaadwerkelijkesteunkon
wordengerekend.
Devolgendeweekendenwashetinderdaadrustigdoordesluitingvandedisco-
theken.
Ooknadietijdbleefhetrelatiefrustigopwatkleinestrubbelingenna.
Afentoewarenernogwelwatproblementijdensdelaatsterittenmaarvoorde
chauffeurwashet,mededoordemedewerkingvandepolitie,aanzienlijkveiliger
geworden.
Maarookwashetvoordetoeristeenmakkelijkenvoordeligplaatsbewijsomdat
meninheelWaterlandonbeperktkonreizeninclusiefdebootnaarMarken.
Deweek-enmaandabonnementenwerdendusnuookbijdechauffeurgekocht.
HetkaartjekwamuitdeBecksonenwerdsamenmeteenplastichoesjeaande
klantoverhandigd.Vooralbijhetmaandabonnementwasheteenprobleemdat
voorzoweldeheen-alsdeterugreismetdetangeengaatjegekniptwerd.Tegen
heteindevandemaandbestondhetabonnementvrijwelalleenuiteengat.
Hettarievensysteemwasgebaseerdopdeaantalkilometersvaneentraject.Op
iederhaltebordstondeenkmcodeendechauffeurhoefdealleenmaarhetverschil
tusseninstapcodeendecodevandebestemmingshalteteberekenen.Monnicken-
damwasbijvoorbeeld15enAmsterdam-Noordwas01.Dushetbedragvan14km
werdberekend.
AlsmennaarAmsterdam-cswilde,dusinclusiefhetIJ-veer,wasdat15kmwant
CShadalscode00.
NadatheteindpuntwasverlegdnaarhetWaterloopleinwerdookhettarievensys-
teemgewijzigd.Dekmcodevervielenmengingoverophet‘sectiesysteem’.Ie-
deresectiebestonduitgemiddeld2km.
Ominhethelelandeenuniformetariefberekeningtegebruikenwerdin1977
overgestaptophetzonetarief.HiervoorwerdNederland,inclusiefdegroteste-
den,opgedeeldinzonesenzoontstondeenvolledigetarief-enbiljetintegratie.
Op1oktober1980kwamereeneindeaandeBecksonenwerdovergegaanophet
strippenkaartsysteem.Deachterliggendegedachtehiervanwasondermeerdat
mennumetéénsoortkaartjeinheelNederlandterechtkon.
Naeengewenningsperiodeleekdereizigertevredenmetdekaartdienationaal
bruikbaarwas.Veelchauffeursmistenhetpersoonlijkecontactmetdepassagier,
nuerhoofdzakelijkgestempeldwerd.
Hetaantalstrippendatmenvooreenritnodighad,wasopgebouwduiteenstart-
strip,watvooriedererithetzelfdewas,ongeachtdelengte,enhetaantaltereizen
zones.
Datditgeenperfectsysteemwasbleekalsnel.Erwerdveelgefraudeerdendefrau-
deurwerdsteedscreatieveromgratisterijden.
Eenveelgebruiktemethodewasb.v.omeenpaarstrippenmetkaarsvetintesme-
renzodatdestempelmakkelijkweggeveegdkonworden.Ookwerdeneruitoude
strippenkaartenlegestrippenuitgekniptenmetonzichtbaarplakbandopvolg-
ordeaanelkaargeplakt.
Hetpersoneelwaservanovertuigddathetstrippenkaartsysteemeenhelesnelle
doodzoustervenendeBecksonweerterugzoukomen.Maardathettot3novem-
ber2011zoufunctionerenhadzelfsdegrootsteoptimistnietkunnenbedenken
ennuhebbenwedande‘OV-chipkaart’.
159
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
DeMEzoudebussenperautobegeleidenenbijonrustonmiddellijkdebusstil-
zettenommaatregelentenemen.
SpeciaalvoordesupportersrittenwerdendoordeMEspecialetrainingengehou-
denwaarbijNZHpersoneelvoorvervelendesupportersspeelden.Hetgingeraf
entoeaardigruwaantoe.
Tariefstelsel en plaatsbewijzen
Deplaatsbewijzenbestondeninhetbeginuit
eenblokjevoorgedruktescheurkaartendieuit
twee delen bestond. Ze werden geldig ge-
maaktdooropbepaaldeplaatseninteknip-
pendoordetweedelenheen.Hettweededeel
washetspiegelbeeldvanhetorigineelendeze
kopieën werden dan bij de kassier afgere-
kend.
Voor de bussen op het traject Volendam-
Amsterdamwarenafwijkendeplaatsbewijzen
t.o.v.derestvandeNACO,zodatdechauffeur
verschillendesoortenblokjesbijzichhadden.
Ookwaserkleurverschilindekaartsoorten.
Enkelereiswaswit,retourgeel,maandkaart
roodenweekkaartpaars.Opsommigekaarten
moestensomswel7knippengegevenworden:
Vankm-code,naarkm-code,dag,maand,bedrag(guldens,kwartjes,dubbeltjes,
stuivers,centen).
Deweek-enmaandabonnementenwerdeninvoorverkoopmeestalverkochtbij
een sigarenwinkel. In Monnickendam was dat bij kapper Piet Klein in het
Noordeinde.
Laterwerddechauffeuruitgerustmeteenplaatskaartenapparaat,deBeckson,
wateenenormeverbeteringwas.Mensteldedebegin-enuitstaphaltein,deprijs,
soortkaart(retour,enkelereisofabonnement)endatum.Nadehandeltweekeer
rondgedraaidtehebbenkwamereenkaartjeuitdaterafwerdgescheurd.Ook
scheeldedatveeltijdmetafrekenenbijdekassier.
MenrekendenuafmiddelseenafrekenblokwaaropdebeginstandvandeBecks-
ontellervandeeindstandmoestwordenafgetrokkenendefoutekaartjesinmin-
deringwerdengebracht.
HeelpopulairbijdechauffeurwasdeverkoopvandeMarken-Expressrondreis-
kaartennietindelaatsteplaatsomdatdechauffeurhier25centprovisievoor
mochtaftrekken.
158
Hetgereedschapvandechauffeur,zijn
kniptangenBeckson.(vzPJ)
161
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
Indejarenvijftigzijndemeestevandezebussenomgebouwdtoteenmanswagen.
Hetraamindeafscheidingtussenchauffeurenhetpassagiersgedeeltewerdweg-
gehaaldenopdemotorkapkwameenbetaaltafel.Erwerdookeeninstapdeur
aangebracht.Deoorspronkelijkebussenhaddenalleeneendubbeledeurinhet
midden.Dezebussenhebbendienstgedaantotindejarenzestigenwerdengelei-
delijkvervangendoornieuwebussen.Deijzersterkebusseneindigdenroemloos
bijdesloperofalstuinhuisje.
Vanaf1959stroomdenernieuwebussenbinnenvanhetBritsemerk‘Leyland’.De
eerstebussenwarenvande4600t/m4900serieenwerdenookwelaangeduidals
‘bolramers’vanwegedebollevoorruiten.Delaterebolramers,7600seriewaren
watluxeringericht.Bijdeouderepassagierswarendezebussenheelherkenbaar.
Deze bussen waren voorzien van een vloeistofkoppeling. Er was geen koppe-
lingspedaalmaarweleenschakeldomwaarmeejedebuskonopschakelen.Dit
betekendenietsmeerdandatjeeenbepaaldeluchtkanaalopendevandebetref-
fendeversnellingendatginggepaardmeteensissendgeluid.
Eenvandezebussenuitde4700serie,de4740dieinVolendamdienstheeftge-
Triesteeindbestemmingvandezesterkebussen,eenzomerhuisje!(vzPJ)
160
In1983werdbekenddatdestrippenkaartmogelijkvervangenzouwordendoor
eenkartonnenmagneetbandkaart,omdatopenbaarvervoerbedrijvenvondendat
hetstrippenkaartsysteemnietvoldeed.Belangrijksteredenwasdemoeilijkmeet-
bare‘vervoersprestatie’.Hetnieuwevervoerbewijszoudoorspecialeapparatuur
opgeldigheidgecontroleerdwordenenstrippenkaartenenabonnementskaarten
vervangen.
In1984begonnenhetministerievanVerkeerenWaterstaatonderleidingvanNee-
lieKroesenhetDuitseindustrieconcernSiemensmetdeontwikkelingvande
magneetkaart.
Hetontwikkelenvanhetsysteembleekmoeilijkerdaniedereenaanvankelijkhad
verwacht.Deoorspronkelijkeinvoeringsdatum,1988,bleekalsnelniethaalbaar.
Hetprojectwerdop19september1989stopgezet.Vanuitdevervoerswereldwerd
hetbestaanvanonzekerhedenmetbetrekkingtothetmagneetkaartsysteemals
redenaangedragen.Ditbetrofdekostenenbatenvanhetmagneetkaartsysteem,
defraudegevoeligheidenbeveiligingsaspecten,deklantvriendelijkheid,dein-
vloedopdehalteringstijdenendaarmeederijtijd,hetinformatiesysteemende
wijzevaninvoering.Ookkondendevervoerbedrijvenhetnieteenswordenover
devraagwaaraandemagneetkaartmoestvoldoen.
Dekostenwareninmiddelsopgelopentot300miljoengulden.EnSiemenskreeg
nahetstopzettenvanhetprojectvanhetministerie2miljoenguldenvooralle
vruchtelozemoeite.
Rijdend materieel
ZoalseerdervermeldwerdinVolendamgestartmetveertieneenmansbussenvan
hetmerkCrossleyendriekleineScania’s.
DeScania’s,diesmallerwaren,haddenalleeneeninstapdeurenwerdeningezet
opdelijnenwaarB-wegeninvoorkwamen,zoalsdelijnenMS(Marken-Uitdam-
Amsterdam)enAD(Volendam-Kwadijk-Purmerend).
DeoorspronkelijkeCrossleyisrond1948gebouwdalstwee-manswagen,d.w.z.
meteenchauffeurdievolledigwasafgeslotenvanhetpassagiersgedeelteeneen
conductricedieindebusrondliepenvoordekaartverkoopzorgde.
TekeningCrossley(hierboven)enLeylandbolramer(rechterpagina)
163
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
Vanafbeginjarentachtigbegonmenmethetinbouwenvaneenmobilofoonsys-
teem,de‘ESOfoon’,waardoorchauffeursmethunESOfoonpostkondencommu-
niceren en bijvoorbeeld onregelmatigheden snel en eenvoudig konden door-
geven.Ditwasechtgeenoverbodigeluxewanthiervoorwasdecommunicatievan
hetbedrijfrichtingchauffeuropzijnwerkplekuiterstgebrekkig.
AlsdeRayonleidingeenchauffeurdirectnodighadvoorvragenofmededelingen,
moestgewachtwordentothijopzijnstallingwas.Alshetechtnoodzakelijkwas
omdirectcontacttehebbenwerdb.v.eencontroleurmetzijneigenauto,alshij
diealhad,oppadgestuurdomdechauffeurtecontacten.Eenanderveelgebruik-
temethodewasviaeencaféhouder.Menschattewaarenhoelaatdechauffeurin
debuurtvanhetcaféwasendekasteleinwerderopuitgestuurdomdechauffeur
aandetelefoontehalen.
Metditsysteemkondenzoweldechauffeuralsdedienstdoendechefelkaarop-
roepen.Ditgaftochweleenveiliggevoelbijdechauffeurenerkonookmeerser-
viceaandepassagierwordenverleenddoorb.v.bijvertragingdecentraletevra-
genofeenanderebusevenkonwachteni.v.m.eenoverstapper.
Verderwerdendebussenuitgevoerdmeteennoodknop.Ditwaseenpedaalopde
voerenalsditwerdingedruktwasdebusdirectverbondenmetdecentraleenkon
destationsdienstmeeluisterenwaterindebusaandehandwaszonderdatzewat
hoefdentevragen.
Indebeginperiodemoestmenhiernogaanwennenenerisdiversekerenperon-
gelukdepedaalingedrukt.
Incontactmeteenchauffeur.Achterdemobilofooncentraledeschrijvervanditartikel.
162
daan,isnazijnwerkzaamlevendoorvrijwilligersprachtiggerestaureerdenwerd
ingezetbijnostalgischeuitjes.In2002naeenzwareaanrijdingisdezebustotal-
lossverklaard.
In1970kwamenmodernebussenbinneninde2000serieenwarenvanhetmerk
Leyland.Dezebushadeenschuinaflopenderechtevoorruitenwasuitgerustmet
stuurbekrachtigingwatvoordechauffeureenweeldewas.Bijdeouderebussen
kwamhetwelvoordatjeletterlijkmoeststaanachterstuurbijvollebezettingom
debochtrondtekomen.
DeeersteinstroominWaterlandbestonduitzesbussenenwerdenineenlicht-
blauwekleuruitgevoerdmetdeachterliggendegedachtedatzeookalsreisbus
ingezetkondenworden.NadefusiemetdeNZHstroomdederestvandezeserie
binnenenwasineenfellegelekleur(streekgeel)uitgevoerd.Ditwerddestan-
daardkleurvandenieuweNZH.Ookdeouderebussenwerdengeelgespoten.
Na1971eindigdedesamenwerkingmetLeylandenwerdovergestaptopDAF.In
1973stroomdendeeersteDAFbussenbinnen.HetuiterlijkleekveelopdeLey-
landbussenwatnietverwonderlijkwaswantdeopbouwvandewagenswasin
handenvancarrosseriebedrijf‘DenOudste’dieookhetmerendeelvandeLey-
landsopbouwde.
OokExpres-bussenkwameninbeeld.DezogenaamdeExpreslijnenredeninde
spitsurenmetdezespecialebussendiedoorhunuiterlijkheelherkenbaarwaren.
ZewarenluxeuitgerustenredenvanafdiverseplaatseninWaterlandnaarbedrij-
veninZuid-oostAmsterdam.
Delaatstebolramer,bus4740inoudestaatgerestaureerdlinksopdefotogebroederlijknaastjongere
collega’s.NaastdezebuseenVolvolijnbus,eenExpressbuseneenDAFlijnbus.(vzPJ)
165
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
dezebussenregelmatigtegenmetvaakdeNederlandseplaatsaanduidingenhet
lijnnummer nog aanwezig. Alleen werden een paar zijruiten vervangen door
schuiframendieals‘airco’dienden.
In1988washetaanbodvanpassagierszogrootenmetnameindespitsurendat
erwerdoverwogenzgn.Megabussenaanteschaffen.Erkwameendubbelgelede
MegabusopproefuitFrankrijkennadebenodigdebeletteringenenaanduidin-
gentehebbenaangebrachtwerddezebuseenweeklanginWaterlandopdelijn-
diensteningezet.Debushadeencapaciteitvan62zit-en150staanplaatsenenwas
24,38meterlang.
Eenchauffeurkreeghiervoorspecialeinstructieenerwerddagelijkseencontro-
leuringezetterbegeleidingeninformatieverstrekkingaandepassagiers.Ikheb
ookeendagdezebusmogenbegeleidenenhetwasechteenbelevenis.Alsdebus
eenscherpebochtmaakteenjezatachterin,konjedechauffeurdoorhetzijraam
gedagzeggen.
Deproefwerdechternietdoorgezetwanterdaagdenzeerveelproblemenop
m.b.t.deinfrastructuur.Allehaltesmoestenaangepastwordenendiversever-
keersobstakelsdiendenteverdwijnen.Duseindeverhaal.
Toenin1999deNZHoverginginConnexxiondiedevolgendezesjaarhetvervoer
mochtverzorgen,stroomdeneralsnelnieuwebussenindegroenekleurbinnen.
ToenArrivadeaanbestedingwonin2005hadditbedrijfgeeninteresseindebus-
senvanConnexxionenlietnieuwebussenbouwenvoorWaterland.OokEBS,die
hetstokjevanArrivaovernamin2011,lietnieuwmaterieelaanrukken.
Dushoevakereenaanbestedingdesvakerheeftdepassagierkansdatzemeteen
hagelnieuwebusrijden.
Kanookeenvoordeelvoordepassagierzijn!
De organisatie (brono.a.Wikipedia)
De oprichters van de NACO waren de Purmerender onderneming Fa. F.A. de
Raadt&J.Kistemakermetdelijndienstin1924Hoorn-Purmerend-Amsterdam
enin1925Purmerend-Zaandam,endeHoornseJ.B.Post,diein1922delijndienst
Hoorn-Enkhuizenhad.Naasthuneigenlijndienstbedrijvenwashundoelstelling
deelnemersaandein1924inAmsterdamtehoudenOlympischeSpelenvanen
naardeverschillendelocatiestevervoeren.OokwildenzeuitstapjesdoorNeder-
landgaanverzorgen.AmsterdamkreegdeSpelenechterpasin1928.Ondertussen
werdendeambitiesvandeNACOgerichtophetstreekvervoerinNoord-Holland.
DoorveleovernamenkregenzevrijwelgeheelNoord-HollandbovenhetNoord-
zeekanaalinhanden.
In1940werddeNACOovergenomendoordeATO–eendochterondernemingvan
deNederlandseSpoorwegen–enwerddaardooreentweedekringsbedrijfbinnen
164
Decentraleswerdenbijiederrayongeplaatstendooreendienstdoendehaltechef/
controleurbediend.VoorRayonWaterlandbevonddecentralezichtePurmerend
opstationTramplein.
Indeloopvandejarennegentigwerdhetmobilofoonsysteemgemoderniseerden
erwerdeenCentraleverkeersleiding(CVL)inhetlevengeroepen.Alslocatiewerd
HaarlemgekozenenbestreekdeheleNZH.
Ditteambestonduitpersoneelsledendieeenzeergedegenopleidingkregenen
eengrondigegebiedskennishadden.Uitelkrayonwerdendezemensengerekru-
teerdenwerdenspecialistvandatgebied.
NadatdeNZHovergegaanwasnaarConnexxionkwamereenuitgebreidever-
keersleidinginBoskoop.
Aangezienhetspitsvervoerenormgroeidegingmenookinbeginjarentachtig
overtotaanschafvangeledebussen,enookdezewarenvanDAF–DenOudste.
Dezebussenwerdenheelpopulairenopgegevenmomentwarenermeergelede
danstandaardbussen.
Indejarentachtigwerdinallegeledebus-
seneenstempelautomaatingebouwdom
hetinstappenvandegrotestroomreizigers
tevereenvoudigen.Depassagiersmochten
dooralledeureninstappenenhaddende
verantwoordelijkheid zelf hun strippen-
kaartaftestempelen.Beginjarennegentig
werden ze weer buiten werking gesteld
vanwege het veelvuldig zwartrijden. Het
aantal bekeuringen, dat door de contro-
leurs in de gelede bussen werden uitge-
schreven,steegexplosief.
Eindjarentachtigbegonmenmethetwa-
genparktevervangendoorVolvo-bussen.
Deze bussen hadden een geel-grijze uit-
monstering en geleidelijk verdwenen de
gelebussenuitbeeld.
Datdeoudestreekbussenlangmeegingen
bewijst wel het feit dat honderden afge-
schrevenDAFlijndienstbussenuithethele
landwerdenverkochtaanCubawaarzenu
nogdienstdoenopdelijndienst.Vakantie-
gangers die naar Cuba gingen, kwamen
EenechteNederlandseDAFlijnbusuitde
3700seriegefotografeerdinCuba.Dezebus
waseenlijnbusvanConnexxion.
(foto:ConnyJongert)
Dubbelgelede‘Megabus’typePR180vanhet
FranseRenault/Heuliez
Hiermeewaseeneindegekomenaanhetvervoerinonsgebiedvandevanoor-
sprongNederlandsebusbedrijven.Tevenswashiermeeeeneindgekomenaande
vestigingvaneenbusbedrijfindegemeenteEdam-VolendamomdatArrivade
nieuwestallinginEdam,in1999gebouwd,nietwensteovertenemenvanCon-
nexxionenwerdverkocht.HetbusstationinVolendamwasalverkochtin1992
omplaatstemakenvooreennieuwoverdektwinkelcentrumenhetgarageterrein
met opstallen aan de Julianaweg werd in 1998 verkocht aan garnalenhandel
‘Puul’.
Per11december2005zijndenieuwebussenvanArrivagaanrijden.Voorhetper-
soneelhadditverdergeenconsequentieswantmenwasverplichtnaeengewon-
nenaanbestedingalhetpersoneelovertenemenopdebestaandevoorwaarden.
EBS wonop11maart2011deconcessieinWaterland.EBS,eenbusbedrijfdatoor-
spronkelijkuitIsraëlkomt,zaldeko-
mendeachtjaarhetbusvervoerinde
regioverzorgen.
Bekend personeel
Als je het over het personeel hebt komen er
onmiddellijk de namen van markante fi-
guren naar boven. Met markante figuren
bedoel ik mensen die opvielen door o.a. hun
humor, hulpvaardigheid of een bepaalde
manier van werken. Deze mensen werden
en worden door veel collega’s en passagiers
op een positieve manier herkend en leven
ook bij velen in hun herinnering voort.
Heel bekend in Monnickendam en
omstrekenwascontroleurJaap Vis-
ser.Hijwaseenintelligentenbelezen
manmeteenzeergrootverantwoor-
delijkheidsgevoel en gezegend met
veelhumor.Ooksprakhijmeerdere
talen,o.a.‘Esperanto’,eeninternati-
onaletaal.
JarenlangishijSchippergeweestop
deveerboot,de‘KoninginEmma’die
van Monnickendam naar Marken
167
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
JaapVisseralsdekapiteinvande‘KoninginEmma’,
deveerbootMarken-Monnickendam.Inzet:Jaap
gepensioneerdinMarkerklederdrachtmaarzijn
NZHpetblijftopzijnhoofd.Hijmoestweltoe-
stemmingvragenomdepettemogendragenmaar
hetembleemmoesteraf.(vzPJ)
hetNS-concern.DithieldindatdeNACOeeneigenbestuurhaddatverantwoor-
dingaflegdeaanhetbestuurvanATO.In1942werddeNACOeeneerstekringsbe-
drijf,eenrechtstreeksedochtervandeNS.
HethoofdkantoorvandeNACObevondzichinAlkmaarwaarookdecentrale
werkplaatswasgevestigdvoorgrootonderhoudaandebussen.
DeNACOhaddiversevestigingeninNoord-Holland,o.a.DenHelder,Hoorn,
Purmerend(1949)enVolendam(1956).
In1969maaktdeNACOvoorheteerstverlies.Ookgedurendedejarenzeventigis
detendens:dalingvanhetaantalreizigers.DeCommissieVervoervergunningen
(CVV,voorheenCVP)dringtaanopbezuinigingdoorvervoersconcentratie.Het
gevolgiseenfusiegolfinhetopenbaarvervoer.Per1januari1972fuseertdeNACO
metdeNZHteHaarlem.
Ditkreegop1juli1972gestalteendenieuweonderneminggingdenaamvoeren
vanN.Z.H.V.M..Na16jaarNACOwasdenaamNZHweerteruginhetWater-
landsegebied.
NadefusiemetdeNZHwerdendelijnlettersvervangendoorgeheelnieuwelijn-
nummers.OmoverlappentevoorkomenmetNZH-lijnnummerswerdenvoorhet
eerstinNederlandlijnnummersbovende100gebruikt.
IndejarenzeventigverenigdenallestreekvervoerdersenNS-dochterszichineen
overkoepelendeorganisatie,deESO,enalleaandelenvandeNederlandsebus-
maatschappijenwerdenin1982ondergebrachtindeholdingABS.
Beidebedrijvenwerdenin1989samengevoegdtothetVerenigdStreekvervoer
Nederland.DeredenvoordeherverdelingwasdenieuwintevoerenWetperso-
nenvervoer2000,waarmeemarktwerkinginhetNederlandseopenbaarvervoer
werdgeïntroduceerd.
Deverantwoordelijkeoverheidverdeelthetgrondgebieden/ofdebestaandelij-
neninzogenaamdeconcessiegebiedenoflijnconcessies.Omdemeestgeschikte
vervoerdertevinden,organiseertdeconcessieverlenereenopenbareaanbeste-
ding.Vervoerbedrijvendiemeerdan50%marktaandeelbezittenmogenzichniet
meerinschrijvenopeenaanbesteding.
InVSN-1werdendesterkstestreekvervoerdersingedeeld,namelijkMidnet,NZH,
OostnetendeZWN-Groep.Dezevervoerbedrijvengingenop10mei1999verder
onderdenieuwenaamConnexxion.
OnderinvloedvanEuropesewetgeving,dietoezietopmarktwerking,vindener
inNederlandaanbestedingenplaatsbinnenhetregionaalopenbaarvervoer.
Connexxionkonzichtotophedengoedovereindhouden,maarverlooruiteinde-
lijkdeaanbestedinginWaterlandvaneenveelgroterespeler:hetBritsebedrijf
Arriva.Arrivaboodmeeropenbaarvervoerenmeergeld,waardoorHetRegionaal
OrgaanAmsterdam(ROA)deconcessievoorzesjaaraanArrivagunde.
166
169
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
Zijnpassieomserviceteverlenenaanpassagiersgingsomsweleensver.Opeen
goededagstondJaapbijdehalte‘GroteKerk’inMonnickendam.Ervertroknet
eenbusnaarAmsterdamenopdatmomentkwamereenmanbuitenademaan-
gelopenenschreeuwdenaarJaap:‘wasdatdebusnaarAmsterdam’.Jaapaarzelde
geenmoment,spurtteachterdebusaanenvoordebrughadhijhemtepakkenen
sommeerdedechauffeureventewachten.Hijwenktedepassagierendievroeg
weerofditdebusnaarAmsterdamwas.OpJaap’sbevestigendantwoordver-
zuchttedeman:gelukkigwantikmoetnaarVolendam!!!Jaapverstraktemaarzei
nietsenlateropdiedagvertrouwdehijmijtoedathijdemanweleenklaphad
willengeven.Ditwashetenigemomentdatikhemuitzijnrolzagvallen.
HetafscheidvanJaapVisserop14juni1975werdgevierdbijMotelKatwoudeen
werdzeerdrukbezocht,ookdoorpassagierswataangafdathijbijzondergeliefd
was.Bijdezegelegenheidwerdhijdoordeburgemeestergeridderdvanwegezijn
40jaardienstbijhetbedrijfwathemergontroerde.VandechauffeursuitVolen-
damkreeghijeengroteingelijstefotovanhetbusstationvanVolendammetde
pasfoto’svanallechauffeursuitVolendameropgeplakt.
NazijnpensioneringbleefhijvooreeniederherkenbaardoordathijaltijdinMar-
kerklederdrachtliepmaarwelmetzijnonafscheidelijkeNZHpetopzijnhoofd.
EenanderepopulairefiguurachterstuurwasNico Blokker.Veelouderemensen
hebbenhemgekendonderdenaam‘OmeNico’.OmeNicowaseenkleineenzeer
corpulentemandiezijnstoelaltijdtotopdegrondnaarbenedendraaide,anders
konzijnbuikjenietonderhetstuur,enaltijdachterhetstuurzatmetinsigaarin
zijnmond.
ToenernogmetCrossley’sgeredenwerd,liethijsteevastdevoorbandenhalfleeg-
lopenomdatdebusdanbeterveerde,wantdatontbrakerwelaanbijdezebussen.
Hijwaszeergeliefdbijdepassagiersvanwegezijnaltijdvriendelijkoptredenen
hadvooreeniedereenvriendelijkwoordover.Bekendwasvooraldathijnooiteen
geldbakjegebruiktemaarhetlossegeldaltijdinzijnrechterjaszakbewaarde.Als
hijdangeldmoestteruggevenrammeldehijeerstmetzijnhandinzijnjaszaken
dankwamerheellangzaameenhandmetlosgelduit.Danpiktehijdemuntjes
eruitenzeidansteevast‘alstublieftmevrouwtje’.
Vaakgebeurdehetdatdepassagierhettelangvonddurenenalachterindebus
zat.Dangingdehandweerteruginzijnzakenhijmompeldedan‘dankuwel
mevrouwtje’.Ooktegenzijnmedeweggebruikerswashijzeervriendelijk,ofhij
nueencollegaofeenanderewagentegenkwam,altijdgingzijnhandomhoog.
Ooithebikhemeensnaareenkoezienzwaaienomdathijdachtdathijineen
glimpeenautozag,gewoonuitgewoonte.
168
heenenweervoer.ZijnkundigheidwasalombekendenzelfskoninginWilhel-
minaheeftbijhemaanboordmeegevaren.
Hijwaseenmandieprecieswistwaarhijvoerenopklokenkompasdoordedik-
stemistbankenmetgroteprecisiehethavengatwisttevinden.
BekendzijnookzijnuitsprakenalsschippervandeMarkerboot.Bijhevigemist
gafhijalsantwoordopdevraaghoehetbuitengaatswas:‘Je ken er tegen leunen.’
Nadatdeveerbootwerdopgehevenishijeenjaaralsparkeerwachterophetpar-
keerterreinvanMarkengaanwerkenmaarditgafhemweinigvoldoening.
Dathijeenbekendfiguurwas,bleekuithetfeitdatdeNChetnodigvondeenbe-
richtinhunkrantvan5oktober1960tezettendatdevoormaligeschippervande
Markerveerbootper15oktober1960indienstkomtbijdeNACOals‘Haltechef’met
alsstandplaatsVolendam.Hijhadeenhogeopvattingvanzijntaak.Toeninde
wintervan1963alhetvervoerplatlagdoordesneeuw,reedhij’snachtsom03.00
uurmetzijnbrommertjeoverdehoogmetsneeuwopgetasteGouwzeenaarVolen-
damomdaaroptijdzijndiensttekunnenaanvangen.Ookzijncontroletaakvoer-
dehijzeernauwgezetuitenmenigchauffeurkwamhemopdemeestonverwachte
plaatsentegen,soms’savondslaatendoornatvanderegenopafgelegenhaltes.
Hijwaseenzeergewildobjectomereengeintjemeeuittehalenvooralomdathij
heelsportiefwasenergoedtegenkon.
Wat voorbeelden hiervan:
JanBootsmansr.(Wagen)rijdtopdeMeeuwenlaanmetlijnMSvanuitMarkenen
JaapVisserhoudthemaanenJanvraagthem:‘watwenstu,meneerVisser’.Jaap
antwoordde,‘MeneerBootsman,hoeveelmensenheeftuindeauto’?Jangaat
staanenbegintheelserieusdemensentetellenenmetdeknopindehandzegt
hijmeteenstalensmoel:‘driemensenenderestzijnMarkers’enhijstoofonmid-
dellijkwegwantditwaswelheelgevoeligvoorJaapalsMarkerzijnde.
Eenbaldadigechauffeursmeerdeeenseenbeetjelijmopzijnpettoendezeopzijn
bureaulagenJaapevenwegwas.DaarJaapeenbeetjeijdelwasdroeghijeen
pruikjeenzodraJaapterugwaskreeghijvandechauffeurdeopmerkingdater
buitenproblemenwaren.Jaapplanttemeteenzijnpetopz’nhoofdenvertrok
naarbuiten.Evenlaterkwamhijterugengingeenbeetjeboosachterzijnbureau
zittenenruktezijnpetvanzijnhoofd.
Heteffectwashilarischwantdepruikbleefalseenvogelnestjeinzijnpetzitten.
Jaapgafechtergeenkrimp,peuterdezijnpruikuitdepetenzettehemonver-
stoorbaaropmaarwistexactwiehemdithadgeflikt.Dezechauffeurislaterab-
soluutdeklosgeweestvaneen‘geintje’vanJaap.
171
EnkelebekendeMonnickendammersdiebijdeNACO/NZHgewerkthebben:
_ Frits de Jong,dielaterdebekendeautorijschool‘DeJong’metzijnvrouw
Jokerunde.
_ Cor Jongert,diesamenmetKlaasKaarseendrukkerij‘Jongert&Kaars’begon
enhierheelsuccesvolinwerd.
_ Cees Lagrand,dievrijwelzijnhelewerkzamelevenbuschauffeurisgeweest.
ZolangikCeesken,endatisheellang,werktehijaltijdtendienstevanzijn
collega’sinbijnaallecommissiesdiewegekendhebbenzoalsOndernemings-
raden,Onderdeelcommissie,Rayoncommissie,Vakbond,enz..
MetdezelfdepassieheefthijzichjarenlangingezetvoordeverenigingOud
MonnickendamenwasmetzijnvrouwAneenvandesteunpilarenvande
vereniging.
Hetbusbedrijfisdoorallejarenheeneenheeldynamischbedrijfgeweestenhier-
voortewerkenbrachteenzeerafwisselendbestaanwatjemoeilijkkonloslaten.
Gekscherendmerktenwijsomsopdatalsjewegwiltgaan,doedatdanbinnen
eenpaarjaaranderskanjenietmeerweg.Jemoestaanvankelijkwelergwennen
aanonregelmatigwerkmaardatgafalsvoordeelveelvrijetijdoverdag.
Dathetaantrekkelijkwerkwas,blijktookuithetfeitdatindeloopderjarenveel
familieledenvanchauffeurshierindienstzijngeweest.Vaakwerktenerbroersen
nevenmetelkaarensomsookvaderenzoon.
Omereenpersoonlijktintjeaantegeven,mijndochterenschoonzoonwerken
ookbijhetbusbedrijf(EBS)inWaterland.
O P E N B A A R V E R V O E R I N W A T E R L A N D N A D E T R A M
170
Heelbekendbijjongenoudis
Arie van Rees.Dezestondbe-
kend als een zeer sociaal en
hulpvaardig man. Jarenlang
heefthijdekinderenvancolle-
ga’sbezochtop5decemberals
Sinterklaas samen met zijn
zoon Marcel die Zwarte Piet
speelde.Hijdeedditvolkomen
belangeloos en genoot er zelf
hetmeestevan.Jemoestbijhem
altijd op je tellen passen want
alshijeengeintjeuitkonhalen
danliethijditvastnietna.
Heelconsequentwashijooktij-
denszijnwerk.ZoheefthijmijeenslatenstaanbijdeZeestraatomdatiknietop
dehaltestondmaarbrachtmijwellatermetzijneigenautonaarhuis.Hetverhaal
gingdathijditookeensmeteigenvrouwflikte.
Ookmochthijgraagdeboelopstangjagenendatblijktuithetvolgendeverhaal:
Eriseenaantaljarenmetlijn114vanAmsterdamnaarHoorndoorgeredenvanaf
stationHoornnaardewijkRisdam.Enaltijdmoestjedanopdetreinwachtenom
aansluitingtegevenenjestonddanvaakvoordespoorbomenomopdiezelfde
treintewachten.
Arie,zodwarsalshijsomskonzijn,beslootomnormaalopvertrektijdwegtegaan
ennietopdetreintewachtenalshijhiergeenopdrachtvoorkreeg.
Hierwerdhijlateropaangesprokenenalsreactiehieropheefthijeengedichtje
opgehangeninhetchauffeursverblijfmetdetekst:
‘Hier moet men wachten op een trein die nog moet komen en als dank hiervoor sluit men de
bomen’.
ToenhijeenkeeruitAmsterdamkwamriephijdepostHoornopenzei;‘chef,ik
rijnubijdeBeetsmetongeveer3minutenvertraging.VraagbijdeNSofzede
treinnaarEnkhuizenenMedemblikzolanglatenwachtenopenkelepassagiers
uitmijnbus’.Ariewistnatuurlijkhetantwoordwelenkreeginderdaadalsant-
woorddathetnietkon.Hijmelddepromptdathijdanooknietmeeropdetrein
zalwachten.
Jarenlangishijgids/chauffeuropdeMarken-Expressbusgeweest,zoalseerder
vermeld,enalsjehembijmoestrijdendeeldejealtijdmeeindetipdiehijontving.
Voorhemwasgeldminderbelangrijkdanhetplezierwathijinzijnwerkhad.Na
zijnVUTbleefhijmettoeristenwerkenendeedhijveelvoorhetVVVinVolendam.
ArievanReesalsSinterklaasbijeencollegathuis.Achter
hemzoonMarcelalszwartePiet.(vzPJ)
172 173
Het eeuwfeest in Monnickendam1813–1913–2013
DemeesteMonnickendammerszullendefestiviteitenvanzomer2006–Monnic-
kendam650jaarstad–nognietvergetenzijn.Eenonvergetelijkfeest,metwoord
enbeeldvastgelegdinhetprachtigefotoboek‘DemagievanMonnickendam’.
Maarvergisuniet,onzevoorouderskondenerookwatvan.In1923en1973werd
deslagopdeZuiderzeeherdachtenuitbundiggevierd.Daartusseninvondin
1955deherdenkingvan600jaarstadsrechtenplaats,evenalsin2006destijdseen
grootfeest.
Ditverhaalgaatookovereenfeest.Namelijkoverdedag,waaropwerdherdacht,
datNederlandhonderdjaareerderonafhankelijkwasgeworden.Eendagdiein
hetlandheelveelaandachtkreeg,ookinMonnickendam.Endatineentijdwaar-
inmenigMonnickendammerdegrootstemoeitehadomhethoofdbovenwater
tehouden.Ikhebhetover1913.
Het Koninkrijk der Nederlanden
Op30novembervanditjaarishettweehonderdjaargeleden,datde41-jarigeprins
WillemFrederik,zoonvanstadhouderWillemVenprinsesWilhelminavanPrui-
sen,vanuitEngelandaankwamophetstrand
vanScheveningen.VanwegehetPatriottisme
endedaarmeeverbondenkomstvandeFran-
sen,hadzijnvaderin1795onslandnoodge-
dwongenmoetenverlaten.DeFranseperiode
dieeropvolgde(1795-1813)liepechteruitop
onvredeenonrustonderdebevolkingvande
Bataafse Republiek. Groot was daarom de
vreugde,toenNapoleonzijnheerschappijover
Europaverlorenzaggaan.Hetjaar1813bete-
kendeeennieuwbeginvoordeNoordelijkeen
ZuidelijkeNederlanden.Hetwashetbeginvan
hetKoninkrijkderNederlandendatzobelang-
rijkwerdgevonden,dathetsindsdienelke25
jaarherdachtwerd,vooralinScheveningen.WillemVengezin
175
sulgaiknietaanlopen’.Woordendieaanduidelijkheidnietstewensenoverlaten.
ZesluitenaanbijdeobservatievandeEngelseministervanbuitenlandsezaken,
SirJamesHarris.Hijtypeerdedestadhouder,dielangetijdinEngelandverbleef,
alsvolgt:‘DeprinsvanOranjeheeftnognooiteenopzienbarendedaadgesteld.
Initiatievenheefthijnooitgenomenengeenenkelebelangwekkendeuitspraak
heefthijooitgedaan.Alshijopzijnstrepengingstaanenvoorzijnconstitutio-
nelerechtenopkwam,deedhijhetófophetverkeerdemomentófmetdeverkeer-
dewoorden’.
Terug naar 1795
Nadathemverteldwas,datzijnvrouw,haarbehuwddochterendedriejarigeWil-
lemFrederikKarel(delaterekoningWillemII),omeenuur,metgunstigeoosten-
wind,perschipnaarEngelandwarenvertrokken,namWillemVafscheidvanhet
Staatscollege.SamenmetzijnbeidezoonsWillemFrederikenWillemGeorgeFre-
derikginghij,vergezelddoor
een grote menigte uit Den
Haag, naar Scheveningen.
OverdeScheveningsewegre-
denachttienwagensmetpor-
selein, schilderijen, zilver,
kunstvoorwerpen en kisten
metgoudrichtinghetstrand.
Daarwerdallesovergeladen
inpinken(vissersvaartuigen
metplattebodem,caeg),die
hetschipbegeleidden,waar-
meedestadhoudernaarEngelandzouvaren.TerhoogtevandeScheveningse
vuurtorenzaghetdiezondagzwartvandemensen.Staandeopeenijsschotssprak
WillemVdebedroefdemenigtetoe.Daarnawerdenhijenzijnzoonsrondtwee
uurineengarnalenbootnaarde‘JohannaHoogenraad’geroeid,hetschipwaar-
meehijdeovertochtzoumaken.Zijnlaatstewoordentoteenvanderoeierswas:
‘Zooikmijnvaderlandwederbetreed,zalikugedenken’(2).Aanboordklomhij
indemastenwuifdedemenigteaanhetstrandeenlaatstevaarweltoe.Toende
avondvielvertrokhetschip,begeleiddoorScheveningseschippersdie,metde
bagagein22pinken,hunlevenwaagden.
DeprinsvanOranjezouzijnlandnietmeerterugzien.In1806ishij,tijdenseen
bezoekaanzijndochterLouiseinBrunswijk,gestorvenendaarbegraven.In1958
is zijn lichaam overgebracht naar ons land en bijgezet in de Nieuwe Kerk te
Delft.
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
WillemVvertrekt.
174
Nu,tweehonderdjaarlater,iseropnieuwruimschootsaandachtvoordathisto-
rischnieuwebegin.Erstaaneenaantalfeestelijkhedenopstapeldieditjaarbegin-
nenendoorlopentotin2015.Watditherdenkingsjaarextrabijzondermaaktis
deabdicatievankoninginBeatrixende‘troonsbestijging’vanprins,nukoning
Willem-Alexander,metkoninginMaximanaastzich.
Een stukje geschiedenis
Zondagmorgen18januari1795wasstadhouderWillemVinallevroegtenaarhet
Binnenhofgekomen,waardeledenvandeStaten-Generaalzichhaddenverza-
meld.Toenhijzijnafscheidsbriefvoorlas,roldendetranenoverzijnwangen.
Maarniemandvandeaanwezigendeedeenpogingomdeprinstebewegenop
zijnbesluitterugtekomen.Blijkbaarvondmenhetnietzoergdathijvertrok.
DeeerlijkheidgebiedtezeggendatWillemVbepaaldgeensterkepersoonlijkheid
was.Zijnachterachterkleindochter,koninginWilhelmina,noemdehemeen‘suf-
ferd’engafdaarmee,zonderhetteweten,eenantwoordopdevraagdieWillem
zichzelfinmei1793gesteldhad:‘Watzalmenvanmijzeggenindegeschiedenis’?
In1780hadhijgeschreven:‘Ikwenschtedatikdoodtwaere,datmijnvaedernim-
merstadhouderwasgeworden(...)Ikvoele,ikbendaertoenietbekwaem’(1).
In1958,toenkoninginWilhelminawerdgevraagdbijdeherbegrafenisvanhaar
betovergrootvaderinDelftaanwezigtezijn,zouzijgezegdhebben:‘Achterdie
VertrekvanhetBinnenhof,1795
177
jongemannengeentrekomhunleventegevenvoordeexpansiedrangvankeizer
Napoleon.Evenalseldersinhetland,weigerdenookinMonnickendamdecon-
scrits(lotelingen,caeg)omoptekomen.Zewachttenafwaterzougaangebeuren
(9).
Deontwikkelingenkwamenineenstroomversnellingtoenbekendwerd,datNa-
poleon,‘deonmenschtedwingeland’,zoalshijeensdooriemandwerdgenoemd,
op18oktoberbijLeipzig,tijdensdezogehetenvolkerenslag,eengevoeligeneder-
laaghadgeleden.DatberichtbereiktebeginnovemberAmsterdamenverspreid-
dezichrazendsnel,ookinWaterland.Erontstondeneenreeksversjes,metals
doelomNapoleontekleineren.Eenvoorbeeld:
Noem nooit Napoleon zoo stout, verheven boven leed;
Te Moskou toch, was ’t hem te koud, te Leipzig al te heet!
Oranje, de kleur
PrefectMollerusteHoorn,namensNapoleondebaasinhetdepartementZuider-
zee,gafopdrachtaanzijnondergeschikten,omhemopdehoogtetehoudenvan
destemmingonderhetBataafsevolk.Op15novembermoestenalledouanierszich
naarNaardenbegeven,maarhetbevelwerdalleendoordeFransenopgevolgd.
DiezelfdeavondwerdeninAmster-
dam douanehuisjes in brand gesto-
ken,waarvandevuurgloedtotverin
Waterlandzichtbaarwas.Deonrust
leiddeertoe,datallehogeFransebe-
ambten hun post verlieten en naar
hunthuislandvluchtten.
Op 16 november kwamen de melk-
boeren uit Amsterdam terug, alle-
maal voorzien van een Oranjelint.
EendaglaterwerderinheelNeder-
land een proclamatie verspreid,
waarindeterugkeervanhetOranje-
geslachtopNederlandsebodemwerd
aangekondigd.Heteersteseintotde
opstandwasgegevendoorgraafvan
Limburg Stierum, die in de vroege
morgen van de 17e november een
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
176
1795-1813 De Franse periode
Nazijnvertrekbegoneenperiodevandegeschiedenis,waarheelwatboekenover
zijnverschenen:deBataafseRepubliekonderFransbestuur(3).
HoeheterindiejareninMonnickendamaantoeging,isuitgebreidbeschreven
doordeheerL.Appel(4),terwijlondergetekendeaandachtheeftbesteedaande
periode1810-1812,toenkeizerNapoleonhetinonslandvoorhetzeggenhad(5).
‘Drie jaar zijn het geweest van ver-
drukking,vanvernedering,vanschan-
de,vanonvrijheid,vanbespioneren,
van aantasting van aloude rechten.
Weliswaar vergeten wij allerminst,
datwijaanNapoleonsbestuurveelte
dankenhebben,dattalvanmisbrui-
kenzijnafgeschaft,dathetprovincia-
lismeisbedwongen,instellingenvan
blijvendewaardeinhetlevenzijnge-
roepen.Maarééngrootkwaadstond
daartegenover–debewonersvandevrijeRepubliekderVerenigdeProvincieën,
meerenmeerinhunvrijheidbeperkttijdensdewisselendebesturentijdensde
BataafseRepubliekenhetKoninkrijkHolland–warenuiterlijkFransmangewor-
den,haddenhetNederlandsekleeduitgetrokkenenmoestenzichschikkennaar
bevelenuitParijs’(6).
Nee,vanhetenthousiasmeuit1795(dedansomdevrijheidsboom,weetunog?)
wasin1813nietveelmeerover!
1799 Inval in Noord-Holland
Dezoonvandestadhouder,PrinsWillemFrederik,waserbij,toenin1799bijDen
HeldereenEngels-Russischeinvasieplaatsvond,metalsdoeldeRepubliektebe-
vrijdenvandeFransenendeOranje-stadhouderweeraandemachttekrijgen(7).
Deinvalwerdechtereengrootfiasco,waarbijzeker10.000mannenhetlevenver-
lorenenookdeprinszichhaastigoverzeemoestterugtrekken.‘Eenmachteloze,
politiekeballingzonderuitzichtopverbeteringdekomendejaren’(8).
1813 De ommekeer
Maarindetweedehelftvan1813keerdehettij.DenederlaagvanNapoleoninRus-
land,najaar1812,hadinEuropaindrukgemaakt.Dekleinekeizerlietheterech-
ternietbijzittenenprobeerdezosnelmogelijkeennieuwlegeropdebeenbren-
gen.DaarwarenveelnieuwerekrutenuitheelEuropavoornodig.Maarvanwege
hetenormeverliesaanmensenlevensin1812,haddendeHollandsejongensen
Napoleon
179
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
opdebeentebrengen,maartevergeefs.Op18juni1815werdhijbijhetBelgische
WaterloodefinitiefverslagendooreenlegervanEngelse,HollandseenPruisische
soldaten,onderleidingvandeEngelsehertogvanWellingtonendePruisische
generaalBlücher.
Tweemaandennadezeveldslag,toenNa-
poleondefinitiefvanhetEuropesetoneel
wasverdwenen(hijwerdverbannennaar
heteilandSt.Helena,waarhijop5mei
1821isgestorven),vondop14augustusde
afkondiging van de grondwet voor Ne-
derlandenBelgiëplaats,waarnaWillem
Iop21septemberookgehuldigdwerdals
koningvanBelgië(11).
Tot zover een beknopt overzicht van
de gebeurtenissen in 1795, 1813 en kort
daarna.
Monnickendam in 1813
Hoe werd de omwenteling in Monnic-
kendambeleefd?Daaroverwordenwein-
gelichtviahetgeschrift‘Monnickendam,
Waterland en Marken’ van Willem van
EngelenburguitBroekinWaterland.Nadatdeschrijvereenoverzichtheeftgege-
venvandeFranseperiodealsgeheel,gaathijverdermetberichtenuit1813waarin
ookMonnickendameenrolspeelt.
Indestadwerdallesingereedheidgebrachtomdevlaguittesteken.Inhetarchief
iseenbriefjebewaardgebleven,metpotloodgeschreven,aanhetraadhuisbe-
zorgdmetdetekst:‘Daarwordtvriendelijkaandeheerenverzogtomdenvlagop
detoorentezettenomalleongelukkenenoproerighedentevermeijden;uitaller
naam:A.L.Thierens,H.J.vanMarle,RemmetKousBos,A.Gojewijn,T.Hondius,
Jb.Teengs,J.A.BloysvanTreslong,E.J.vanRooijenA.F.Tinne’,toenmaligeno-
tabelenvandestad.NahetvertrekvandeFransebeambten,vormdenzij,onder
voorzitterschapvanburgemeesterD.Arbman,hetvoorlopigbestuurvanMon-
nickendam.
Opde25enovemberwerdbijproclamatiedoordatvoorlopigbestuur‘hetvrijen
onverletdragenvanOranje’toegestaanenMonnickendamals’tware‘voorNe-
derlandenOranjegewonnen.
Maarhetgevaarwasnognietgeweken.Hetvoorlopigbestuurriepvrijwilligers
Proclamatie
178
oranjestrikopzijnhoedhadbevestigdeendaarmeedoordestratenvanDenHaag
wasgaanwandelen.HijkreeggezelschapvanGijsbertKarelvanHogendorp,
graafFransAdamvanderDuijnvanMaasdamenanderen.Op20november1813
riependezedrieherendeNederlandseonafhankelijkheiduitennamenvoorlopig
hetbestuurvanonslandopzich.Hetwasookdittrio,daterfstadhouderprins
WillemFrederikvanOranje-Nassau,dieinEngelandverbleef,uitnodigdeom
naaronslandtekomen.Dezenamdeuitnodigingaanenging,nawatoponthoud
vanwegetegenwind,op30novembertegenvijfuurinScheveningenaanland,niet
vervandeplek,waarzijnvaderin1795wasvertrokken.
De Prins terug in Nederland
Hetberichtdatdeinmiddels41-jarigeprinsvanOranjeonderwegwasnaarons
land,hadzichrazendsnelverspreid.DetoeloopnaardeScheveningseweg(10)was
enorm.Hijwerdmetuitbundiggejuichontvangen.Allepartijschappenwaren
verdwenen.Op2decemberaanvaarddedeprinsindeNieuweKerkteAmsterdam
desoevereiniteitoverdeNoordelijkeNederlanden.Eenvandeeerstedingendie
hijdeedwaseenproclamatieuitvaardigen,waarinhijaankondigde: ‘Onsge-
meeneVaderlandisgered;Deoudetydenzullenweldraherleeven’.
Op21decemberkreegeencommissievanwijzemannen,o.l.v.vanHogendorp,
opdrachtomeennieuwegrondwette
maken, waarvan het ontwerp op 29
maart 1814 werd goedgekeurd in een
vergaderingvanvooraanstaandebur-
gers.Vande600mannendiewarenuit-
genodigd, kwamen er 474 opdagen.
Slechts 26 stemden tegen. Tijdens de
vergaderinglegdeWillemIdeeedop
degrondwetafenwerdbenoemdtot
soevereinvorstoverNederland.
Koning der Nederlanden
Hetwasop16maart1815,datdeprins
detitel‘KoningderNederlanden’ver-
kreegenalskoningWillemIdoorhet
leven zou gaan. Even nog dreigde er
eenkinkindekabeltekomen,omdat
Napoleonkansgezienhadteontsnap-
penvanheteilandElba,waarhijinbal-
lingschapverbleef.Hijwisteenleger
piteinvanDooren.Hethielpechterwel,wantderustkeerdeweer.
DatdetachementwasnogsteedsinMonnickendam,toeneropde29edecember
eenberichtkwam,datFransenvanuitdeZuiderzeeeenpogingwildenwagenom
Noord-Hollandbinnentedringen.Menmeendehunvaartuigenreedsgeziente
hebben.Hetbleekechterloosalarm.
Tamelijkrustigkoneind1813deOudejaarsavondwordengevierdenalseenpsalm
vanvertrouwenklonk‘NeerlandschVolkslied’:
Wilhelmus van Nassauwen was onzer vad’ren lied.
Hun toevlugt, hun vertrouwen, toen alles hen verliet.
Toen ’t wreed geweld van Spanje de moordbijl had gewet,
was ’t Willem van Oranje die Neerland heeft gered.
Endanvolgenernogzevencoupletten.
1 januari 1814
Op1januariwerdafgekondigd:‘Medeingezetenen,toenwijuindeafgelopen
weekbekendmaaktehetvrijenonverletdragenvanOranjeentegelijkdevlaggen
vandetorensvandestadgehesenwerden,verbondenwijonsvoorNederlanden
Oranje.HetspreektdusvanzelfdatalleFranseinvloeduitonshartverbannenen
wijalswareNederlandersallestotdeherstellingvanhetgelukvanonsdierbaar
vaderlandbehoort,inhetwerktestellen’.(Volgteenpassageoverhetbestuurvan
destad).‘Wijvertrouwendus,waardigeingezetenen,aanuwwensenvoldaante
hebben,terwijlgijzekerzijnkuntdatwijallesdoenzullenwatdebelangensdezer
181
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
InhuldigingkoningWillemI,1814
op,omdestadteverdedigen‘tegenaanvallen,welkedreigdenvanonderscheiden
Franseschoeners,waarmeedeZuiderzee,volgensingekomenberichten,alsnog
scheenontrustteworden’.Erwerdenbuitengewonenachtwachtengestationeerd
bijdeNoordeinder-endeNieuwePoortalsookbijdeLangebrug.Op1december
werddezeextrabewakingechternietmeernodiggeacht.
Delegatiesvandediversedorps-ofstadsbesturen,waaronderMonnickendam,
steldencommissiessamen,diezichnaarZijneHoogheidzoubegeven,omdeze
alsSoevereinVorstvanNederlandtehuldigen.OmdatdeVorstinmiddelsAmster-
damhadverlaten,werddezehuldigingtoteenlatertijdstipuitgesteld.
Monnickendamboodvijfvrijwilligersaanom‘onderdevaandelenvanZ.K.H.te
wordeningelijfd’.Tweevanhenwarenonderdemaat(teklein),maarzijwerden
doorhetstadsbestuurtochaangenomen‘uijthoofdehunnebetoondeijver’.
De vrijheid misbruikt
ErwasgroteeensgezindomdeFransenvoorgoeduitonslandwegtehouden.
Maarerontstondenookplannenvoornieuwe‘vrijheden’.Katwoudebijvoor-
beeld,wenstevurigvanMonnickendamgescheidentewordenenZuiderwoude
wildezichafscheidenvanBroekinWaterland.Watergangwildenietlangermet
LandsmeerverenigdblijvenenPurmerland,voorheendehoofdplaatsvandege-
combineerdedorpenPurmerland,DenIlpenIlpendam,probeerdediecentrale
plaatsweeropnieuwintenemen.Degemoederenkwamenpastotrust,toende
commissarisvanHoornzichermeebemoeideendebesturenzichschikteninde
bestaandetoestand.
Ergerwashet,waterindecember1813indePurmergebeurde.‘Degodsdienstige
denkwijzederinwonersenhunvroegerepolitiekegevoelens,gavenaanleiding
tottwistenvervolging,welkezichopenbaardeningrovebeledigingenenhetple-
genvanverregaandebaldadigheden.Op15decembervondendebrigadierende
veldwachter in de PurmeronderMonnickendameen grotegroepmannen en
vrouwen,diezichschuldighaddengemaaktaanhetafdwingenvangeldvanboe-
ren.Viervanhenwerdengearresteerdende17e,viaMonnickendam,naarHoorn
overgebracht’.
Toenerberichtenkwamen,dat‘ercomplottengeformeerdwarenomonzebrave
burgersopnieuwteverontrustenenhunbetaaldtezetten,datdegevattepersonen
opgebrachtzijn’,stuurdeHoorneenaantalmanschappennaarMonnickendam
omderustteherstellen.Maar...zohaddenzedatinMonnickendamnietbedoeld,
wantnukregenzelastvaninkwartieringvaneendetachementsoldateno.l.v.ka-
180
183
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
talrijkevergaderingvanmenschenenhetwelk
nietalsdoorzeerfermemaatregelentoteengoed
eindekonwordengebracht’.Erwarennietge-
noeg militairen, terwijl de zitting van ’s mor-
gensnegentot’savondstienuurduurde’.
Maarookdiezwartedagwerdverledentijd.
Door de Soevereine vorst werd D. Arbman als
burgemeesteraangesteldenonderdenotabelen
vandestreekwerdenE.J.vanRooijenenJacob
Teengs geschikt geacht om ‘de constitutie te
raadplegen’,datwilzeggen,meetedenkenover
detevolgenkoersinhetland.Hoedestemming
inhetlandwas,vertelteen‘Bevrijdingspamflet’
metdetitel‘Oranjeboven’
Monnickendam 1814, 1815
Omdathetjaardatonslandonafhankelijkwerdnogversinhetgeheugenlag,
ontvingenallestadsbesturenvandeGouverneurvanNoord-Holland(eenfunctie,
tevergelijkenmetdecommissarisvandekoninginvandaag)eind1814hetvol-
gendebericht:
‘Dedagvande17Novemberaanstaande,herinnerdonsdiebelangrijkegebeurte-
nisin’sGravenhage,welkezoogelukkigdengrondslaggelegdheefttothetves-
tigenonzerNationaleOnafhankelijkheid;dievanden18edaaraanvolgendeisde
GeboortedagvanHareKoninklijkeHoogheidMevrouwedePrincesvanOranje.
BeidedezeomstandighedenvervullenalleBewoonerenvanNederlandmetvreug-
deendankbaarheid.Dedagvanden18eNovemberaanstaandeisbijzonderbe-
stemdomaandieherinneringenplegtigtewordentoegewijd’(...)‘Teneindenu
ditherinneringsfeestNationaalzij,nodigikUed.uit,aandegoedeingezetenen
derProvincieallevrijheidtelatentotontsluitinghunnerhartenvoordieblijd-
schap...’Omhetfeestinuniformiteittedoenplaatsvindenworden‘deLeeraren
deronderscheideneGezindhedenuitgenodigdomopgemeldevrijdagden18e
’smiddagsvantwaalftotéenuureenplegtigDankuurtehouden,opdewijzebij
hunKerkgenootschapgebruikelijkendenGodonzerweldadigheidteverheerlij-
kenvoorzoovelevolks-zegeningen,welkerherinneringplegstatigopdiendag
gevierdwordt’.
Verzochtwordtomdevlaggenuittesteken,deklokkentelatenluidenoftebe-
spelen,hettoestaanvanalgemeneilluminaties,‘maarookdebehoeftigendaarin
tedoendeelen,opzodanigewijzealsdelocaleomstandighedenenfinantiëletoe-
182
stadvoordelingzijnkan,denavolgendeproclamatieuitNaamvanZijnHoogheid
deHeerPrinsvanOranjeaanonsgezondenomookvandepuijvanditRaadhuis
tewordenafgelezen’.
Opzondag12decemberwerdinallekerkendieproclamatievandeprinsvoorge-
lezen,waarinwerdverzochtom‘eenliefdegiftvoorhetbehoudvan’tVaderland’.
Inderaadhuizenwerdenkistengeplaatst,waarinmeneenbijdragekonstorten.
BroekinWaterlandbrachtf935,-bijeen,Monnickendamf364,-.Beslotenwerd
degelegenheidombijtedragenindestad,metachtdagenteverlengen.
Verderwerdergesprokenover‘eensgezindheidenvredelievendheiddiemeeren
meerbevorderdwordt,allepartijschappenzijnvernietigdenelkeburger,van
welkegodsdienstigegezindheidhijzijnmoge,zaldezelverechtengenieten.De
Politiewettenblijvenvankrachtenwiepartijschapbevorderdzalstrengworden
gestraft’.HetberichtwasondertekenddoorburgemeesterArbman.
4 januari 1814
Op4januari1814volgdeeennieuwepublicatie.
‘HetprovisioneelbestuurvandestadMonnickendamdoetweten,datdeHeer
PrinsvanOranje-Nassau,SouvereinvorstderVerenigdeNederlanden,bijbesluit
van26december1813heeftbeslotendatopde5ejanuari1814envoortstotweder-
opzeggingtoe,iedereeerstewoensdagvaniederemaanddesavondsvanzestot
zevenzalwordengehoudeneenplechtigdank-enbede-uur,geschiktnaardeom-
standighedenvantijdenenzaken.TeneindedezeBidurenplechtstatigenmet
betamelijkestiltewerdengehouden,gelasthetzelveprovisioneelbestuurdatop
deavonden,waaropdiebidurenzullenwordengehouden,vanhalfzestothalf
achtgeenpubliekevermakenenalleneringenenverteringenmoetenstilstaanen
dewinkelsgesloten.Alleinwonerswordenernstiggewaarschuwdomgeenvoet-
zoekers,swermersofandereofdergelijkevuurwerkenaftesteken,terwijlbijon-
dervindingvandienzulkstenstrengstenaardewetzalwordengestraft’.Onder-
tekenddoordeburgemeester.
In dienst van de koning
HoeweldeHollandsejongensnietmeerineenFranslegerbehoefdentedienen,
bleefdedienstplichtzelfgehandhaafd.
InMonnickendamwashettumultueus,toenop7januari1814delotingvoorde
landmilitieaandeordewas.Alleingeschrevenenuithetgehelekantonwarendie
daginMonnickendam,maarerwarenveeldronkenpersonenbij.Deburgemees-
terschreefdathet‘doenvandezelotingbovenmenschelijkekragtgeweestwas,
daarhethoudenvandenordezeerveelmoeiteinzigheeftgehadonderzooeen
Aandoenlijk oogenblik! O nooit vergeetbaar strand,
waar Vader Willem eens, verheugd is aangeland;
Nee, geen ondankbaar hart klopt binnen onze kringen,
wij denken aan het blij gejuich, o, edele feestelingen!
En’t lieflijk welkomslied, voor vijf en twintig jaar,
gewijd aan onzen Vorst door heel de burgerschaar.
De zee, het strand en ’t duin moog’ van ons heil getuigen
als ’t hart hier dankbaar klopt, de knieën elders buigen,
wij roepen ’t nageslacht hier toe, vol zielevree:
Gedenk wat is gebeurd aan d’ oever van de zee!
OngetwijfeldzalerinnovembervandatjaarookinMonnickendamaandachtzijn
besteedaan25jaarOnafhankelijkheid.Onderzoekindebeschikbarebronnen
leverdeechtergeeninformatieop.
185
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
Gedenkplaat1838
184
standuwergemeentezulkshetmeestraadzaamzijn’.Waardatkanzullen,van
Gouvernementswege,kanonschotenwordengelost’.DegouverneurvanTetsvan
Goudriaan.
Monnickendamgafgehooraandezeoproep.Illuminatievan8tot11uur.Klokge-
lui,wapperendevlaggen,maarookeenuitdelingaandebehoeftigenvandestad,
tewetenkaas,broodenbier.‘EindelijkdaarwijvaststellendatliefdevoorhetVa-
derlandenhartelijkegenegenheidvoorhetvorstelijkeHuisvanOranjedegevoe-
lenszijn,welkeonzeingezetenenbezielen,vlijenwijonsdatgijuwonderling
zultverenigenomditplechtigfeestopdemeestgepastewijzetegedenken’.
In1815waseropnieuwzo’noproepomdebevrijdingvanonsVaderlandtevieren.
DeburgemeestervanMonnickendambevalhetvlaggenvanpubliekegebouwen,
schepenenvaartuigenaanen’savondshetilluminerenvanhetstadhuis.Dezon-
dagdiedaaropvolgdewerdbestemdom‘denAlmachtigedeDankbarehuldete
brengen,hetwelkzichiederweldenkendebijherinneringvandatalgezegend
tijdstiponweerstaanbaargevoelenmoet’.Eraantoegevoegdwerddathetafste-
kenvanvuurwerk,schotenmetgewerenenpistolenverbodenisenstrenggestraft
zalworden.
Umerkt,erwaslangetijdzeerveelaandachtvoorde‘ommekeer’dieerhadplaats-
gevonden.Endatzouzoblijven.
Herdenkingen en vieringen in de 19e eeuw
OmdatdeterugkeervanOranjeenwateropvolgdezo’ngeweldigebetekenishad,
werddeommekeervan1813regelmatigindeherinneringteruggeroepen.InSche-
veningenwerd(enwordt)sindsdien1813elke25jaardeaankomstvandeprinsvan
Oranjeherdachtennagespeeld.MaarnietalleeninScheveningen,ooklandelijk
waseraandachtvoordezememorabelegebeurtenis.Erwarenherdenkingenin
1838(25jaar),1863(50jaar),1888(75jaar)eninhetbijzonder1913(100jaar).Niet
allemaalenoveralevengrootsgevierd,maarerwerdwelaandachtaanbesteed.
Ook1938,1963en1988gingennietongemerktvoorbij.
Herdenking 1838
Tijdensdeherdenkingvanhet25-jarigregeringsjubileumvankoningWillemI
werdeengedenkplaatgemaakt.InhetwapenisdeNederlandseLeeuwafgebeeld
enomhetportretvandekoningheenzijndebelangrijkstegebeurtenissenuitzijn
regeringsperiodeafgebeeld.
Bijdevieringop30novemberwasookdeenige,noglevende,matroosaanwezig
vandebemanning,diein1795deprinsessennaarEngelandhadgebracht.Hij
droeghetvolgendegedichtvoor:
187
Naastdeze,watmeerofficiëlezaken,wareneropveelplaatsenvolksfeestenmet
vlagvertoonenvuurwerk.Dedestijdsherwonnenvrijheidmoestgrootsgevierd
wordeneneenonuitwisbareindrukachterlaten.‘AmsterdamginggeheelNeder-
landvoorinhetvierenvanhetOranjefeest.Opeenwijzezovolkomendatinde
gehelewereldzekergeenhoofdstadhaarevenarenkan’,aldushetAlgemeenDag-
blad.
De weeskinderen delen in de feestvreugde
ToenhetberichtoverdevieringvanNederlandsOnafhankelijkheidbekendwerd,
reageerdenderegentenvanhetweeshuis.Zijvondendatookde,aanhentoever-
trouwdewezen,dezedagmoes-
tenkunnenvieren.Omdater
inhetweeshuisgeenbehoor-
lijkevlagaanwezigwasenhet
voornemen bestond om op
zondagde15e,bijdegodsdien-
stige opening der viering, de
Nederlandsevlagtedoenwap-
peren’ kregen de weeshuisva-
derenmoederdeopdrachtom
vooreenvlagtezorgenmeteen
lengtevan5el,ca.1.50mtr.De
kinderenwerdenvoorzienvan
Oranjelinten,dejongenskre-
geneenkokarde(strik,versiering,caeg)opdelinkerkantvandepet,demeisjeseen
strikjeopdelinkerborst.Opdathetfeesteenonuitwisbareindrukbijdekinderen
zouachterlaten,werdhetvolgendebepaald:
1. erzoudentwaalfexemplarenwordengekochtvantoepasselijkezangstukjes
om,doordekinderenvanbuitengeleerd,opdiedagtewordengezongen
2. dekinderenkregendiedagpermissieomzichtussendefeestvierendenop
straattemogenbegeven,maarwelmetinachtnemingvandegoedeordeen
ondertoezichtvandeweeshuisvaderenmoeder
3. dekinderenkregendiedageenfeestmaaltijdbestaandeuitzakkoekmetro-
zijnenengebradenvlees
4. naafloopvanvuurwerk’savonds,waarbijdekinderenaanwezigmochten
zijn,kregenzijgekooktemelkmettulbandgebak
5. tenslottewerddewezengelegenheidgegeven,omdezefeestdagmetgepaste
vreugdetebesluiten.
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
Weeshuis
186
Herdenking 1863
Op18maartmelddehetAlgemeenWeekblad,dateendeputatievandestichting
toteenNationaalGedenkteken,terherinneringaandegebeurtenissenin1813,bij
dekoningmetgrotebelangstellingwasontvangen.Oplandelijkniveauwerder
dusgewerktaaneengedenkteken,waarvoorflinkebedragen,middelscollectes,
werdenopgehaald,o.a.indenHaagbijnaf6000,-,eninAmsterdamongeveerf
8000,-Op17novemberwerddoordekoningdeeerstesteenvanhetmonument
gelegd.HetstaatophetvoormaligeWillemsplein,nuplein1813inDenHaag.Ove-
rigensvonddeofficiëleonthullingpasop17november1869plaats!
Sommigenhaddenmoeitemetzoveelbeeldenbijelkaar.Zijzagenlievereensober
monument, bv. dat van de
NederlandseLeeuwinrijzen-
de houding, van boeien en
verdrukking bevrijd, maar
dat is het, tot teleurstelling
vanvelen,nietgeworden.
In 1863 werd er ook een ge-
denkplaatontworpen,terge-
legenheidvanhet50-jarigju-
bileumkoningschapderNe-
derlanden.Hetginggepaard
meteengrootsefeestviering.
En ondanks de scherpe kou
(oostenwind)warentalvanHagenaarsnaarScheveningengekomenomdefeest-
vieringopenbijhetstrandbijtewonen.TerwijlindenHaaghetmonumentver-
rees,werdinScheveningen,nietverdeplaatswaarprinsWillemin1813devaste
walbereikte,eeneenvoudigegedenknaaldopgericht.
De Kerk
DealgemenesynodevandeNederlandsHervormdeKerkstuurdeinseptember
eenuitnodigingnaardeKerkenraden,omhetfeestvanNeêrlands50-jarigeonaf-
hankelijkheidtedoenvoorafgaandooreenplechtigegodsdienstoefeningopde
zondag,dieaandeburgerlijkevieringvoorafging.
OokKoningWillemIIdeedvanzichspreken.Hijzoudevieringvandeonafhan-
kelijkheidgraaglangdurigherdachtzienensteldedeStaten-Generaalvoor,om
eengeheelnieuwgebouwtestichtenvoordevergaderingenvandevertegenwoor-
digersvanhetland.Hijzoudaardangraageenkredietvoorverleendzienvan
1miljoengulden.
189
eenmildebronvanzwakheidisgeweest;datzijheteigenlijkwaren,dieonsde
nationaleeenheidhebbenopgedrongen.Onderdedrukvanpolitiekeslavernijis
hetNederlandsevolkherboren’.Deschrijvereindigtzijnverhaalmet:‘Alswenu
maarzorgen,denationalekrachtnietteverbeuzelenmetkleingeestigetwisten
over--,jaiederweetwathiervolgenmoet.Erhangtmeerdanéénwolkaandepo-
litiekehorizon,dieookoveronsVaderlandonheilkanuitstorten.Laatonswaak-
zaamzijn,vastaaneengesloten,eensgezindenzonodigtotoffersbereid.Scharen
weonsomdetroonvanOranjealshetvastemiddelpuntdernationaleeenheid;
zijdeherdenkingvan1813eenwek-
stemomvoordetoekomstvanhet
Vaderland te leven, te denken, te
werken, met hart en hoofd en
hand’!
Monnickendam
Op14novembermaaktenB&Wvan
Monnickendambekend,datzater-
dagde17e‘deherdenkingvanhet75
jarigbestaanvanNeerlandsOnaf-
hankelijkheidzouwordengevierd.
Deingezetenenwerdenuitgenodigd‘omopdiedag,doorhetuitstekenvande
vlaggen,vanhunnenvaderlandsliefdetedoenblijken’.Eenbescheidenfeestdus.
Maardatzou25jaarlateranderszijn.Daaroverzometeenmeer.Eerstnogkort
aandachtvoordevieringeninde20eeeuw.
1938
Deherdenkingvandatjaarkreegwatminderaandacht,ookinMonnickendam.
Op31januariwerddegeboortevanprinsesBeatrixuitbundiggevierdeninsep-
temberwaserhetveertigjarigambtsjubileumvankoninginWilhelmina.
Hetonafhankelijkheidsfeestgingechternietgeheelongemerktvoorbij,zeker
nietinScheveningen.MaarookinPurmerend,BeemsterenWijdeWormerwerd
de125jaaronafhankelijkheidgrootsgevierd.Monnickendamhadmeeroogvoor
deeerdergenoemdefeestelijkheden.
1963
Tergelegenheidvan150jaaronafhankelijkheidlegdekoninginJulianaop30no-
vembereenkransbijhetmonumentopPlein1813.InScheveningenwerdooknu
weerdelandingvandeprinsvanOranjenagespeelddoorenthousiasteSchevenin-
gers.
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
Herdenking1888
188
Herdenking 1888
Hoewelsommigenvonden,datdeverjaardagvanhetprinsesje(Wilhelminawerd
achtjaar)meeraanleidinggafvooreenfeest,kwammentochtothetbesluit,om
uitingtegevenaanzijngevoelvandankbaarheidenvaderlandsliefde.De75-jari-
geherdenkingvandeonafhankelijkheidin1888wasgeenredenvooreenNatio-
nalefeestdag.Welwerderopplaatselijkniveauaandachtaangeschonken.Maar
alleswaswatingetogenvanwegedekoning,dieindatjaarmetz’ngezondheid
tobde.OmdieredenvondenerbijvoorbeeldinApeldoorngeenopenbarefeesten
plaats.
InScheveningendaarentegenwaserdiedagopnieuweengeweldigeherdenking.
Stratenwarenversierd,erwaseenoptochtmethistorischevoorstellingenende
landingvandeprinsin1813werdnagespeeld.DeKeizerstraatendealoudeSche-
veningseweg(verbindingswegtussenDenHaagenScheveningen,caeg)wasgeïl-
lumineerd.
SchuitemakersPurmerenderCouranthaddatjaarop14novembereenbijdrage
metalskop‘Oranjeboven’:‘Delaatstedagvandezeweekisgewijdaaneengroot-
segeschiedkundigeherinnering.Allemannenenvrouwendiededriekruisjeseen
poosachterderughebben,zullenzichdeNovemberfeestenvan1863herinneren,
dietoengevierdwerdentererevanhetvijftigjarigbestaanvanhetvrijeenzelf-
standigKoninkrijkderNederlanden.Ietsdergelijkszullenthansopnieuween
aantalplaatsenteaanschouwengeven,ofschoonnietzoalgemeenalstoen.Ikont-
houdmijvaneenoordeel.(...)Waarmenfeestviert,wensikdedeelnemerstoe,dat
hetgesmaaktegenotmagstrekkenomhunliefdevoorhetvaderlandenonsvor-
stenhuisteversterken;waarmendiedagalseengewonelaatvoorbijgaan,zijhet
tochnietzonderhetuitstekenvaneenvlagofhetdragenvaneenoranjelint,dat
menweetwatde17eNovembertedenkengeeft’.
Deschrijvergaatverdermet:‘Hetismetditdoel,datikmijnlezersthansvoorstel,
eenblikteslaaninhetverleden.(...)‘OnzeeigenBataafseRepubliekwaseenmis-
luktenabootsingvaneenstaatsvorm,waarvanhetjuistebegripontbrak.Entoen
hiereenvreemdeVorstopdetroonwerdgezet,jazelfshetlaatsteoverblijfselvan
nationalezelfstandigheiddooreenbesluitvankeizerNapoleonwerdvernietigd,
heerstevolstrektnietinallekringenhetbesef,dateenzwarerampoveronswas
gekomen.(..).Menheeftvanhetdriejarigtijdperkderinlijvingveelkwaadsge-
zegdenniettenonrechte.Maarhetdoenvoorkomen,alsofheelonsvolkzuch-
tend,wanhopigbijna,hetgehatejukdesvreemdelingstorste,isdegeschiedenis
geweldaandoen.Laatonsnietvergeten,datwezondertussenkomstvandeFran-
sennietgemakkelijkverlostzoudengewordenzijnvanhetprovincialisme,dat
191
Detitelvanzijnboekje‘Godredde
Nederland’isontleendaandetekst
opdegedenknaald,dieinScheve-
ningen werd opgericht. Ik citeer:
‘OnzeVaderenschrevendusdebe-
vrijdingvanonsVaderlandin1813
niet aan eigen dapperheid en be-
leid,maaralleenaanGodtoe.Hij
haddendwingelandNapoleonin
eigenstrikkenhaddoenvallenen
aanhetverdrukteNederlandonder
eenVorstuithetgeliefdeStamhuis
vanOranjeweereennieuwtijdperk
opendevanontwikkeling,vrijheid
envoorspoed’.
Meteenbijbelvers(Joël1:3)boodde
schrijver, ingehoorzaamheid aan
ditWoord,ditGeschriftzijnland-
genoten aan. ‘De Heer gebiede er
Zijnen zegen over, opdat het bij
kleinengrootdankbaarheidjegens
GodenliefdevooronslandenVor-
stenhuismagwekken’.
Hetboekjebiedteenoverzichtvan
de geschiedenis van voorbije 100
jaarwaarinveelaandachtwordtbe-
steedaandeverschillendevertegenwoordigersvanhethuisvanOranje-Nassau:
KoningWillemI,IIenIII,hetregentschapvankoninginEmma,detroonsbestij-
gingenhethuwelijkvankoninginWilhelminatotenmetdegeboortevanprinses
Juliana.
Nietkritisch,zoalslaterescribentenzoudendoen,maarvanuiteenGodsvertrou-
wenenliefdevoorhetvorstenhuis.
Erwasookeenanderekant.Alsofmennogsteedszijngalkwijtmoesttrokken
schrijversendichtertegendevoormaligeFransedespootvanleer.Bv.ineenrijm-
pje,waarvandeeersteletterszijnnaamvormen:
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
190
1988
Indatjaarginghetervrolijkaantoe.De21-jarigeprinsWillem-Alexandertoostte
inScheveningenmetdestand-invoorprinsWillemFrederik,JaapVrolijk.
Herdenking 1913
De100eherdenkingsdagzoualdevoorgaandevieringenovertreffen.DePurme-
renderCourantschreefop21meionderdekop‘Onseeuwfeest’:‘AllerwegeinNe-
derlandbereidtmenzichvooropdeherdenkingvandegebeurtenis,diedelaatste
maandvanhetjaar1813eenzobelangrijkeplaatsindevaderlandsegeschiedenis
heeft ingenomen. Wij kunnen bijna geen
courantdoorlopen,zonderdaarinmedede-
lingentevindenomtrentdevoorbereiding
totuitvoeringvanminofmeergrootsefeest-
plannen’.
Enzowasook.Inhethelelandwerdenplan-
nengemaaktomdeaankomstvanprinsWil-
lemIV,op30november1813inSchevenin-
gen,uitbundigtevieren.Zijnterugkeerbe-
tekendedestijdsimmerseennieuwbeginvanbestuur.DeBataafseRepubliek
werdvervangendoorhetKoninkrijkderNederlandenendatmoestinhetgeheu-
genvanelkerechtgeaardeHollandergegriftworden.
Gedenkboek
In1913werdeengedenkboekuitgegeven.Hetbegintmetdewoorden:‘Nederland
maaktzichgereedomin1913feesttevieren,hetfeestderherdenkingvandeher-
winningzijneronafhankelijkheidvoorhonderdjaren’.
DeschrijverG.J.W.KoolemansBeijnen,vraagtzichinzijnvoorredeaf,ofzijn
landgenotenwelvoldoendebesefhebbenvan‘hetgewichtdiergebeurtenis’.Hij
schrijftopblz.VI:‘Devrijheidszinvanonzevoorvaderen,enalsgevolgdaarvan
hetnagenoegdooralletijdenheengehuldigderechtderbewoners,omwatzij
meendenengevoelden,teuiteninwoordengeschrift,devrijheidvandemen-
schelijkegeesttotonderzoekentotopenbareverkondigingvanwatvoorwaar-
heidwerdgehouden’.
Kuiper: God redde Nederland
J.KuiperuitLeeuwardenschreefeengedenkschriftbijgelegenheidvanhethon-
derdjarigjubileumvanNeerlandsherkregenonafhankelijkvolksbestaan,aange-
bodenaanzijnlandgenotenenvervaardigddoordeNijverdalsedrukkerijenuit-
geverij.
193
De feestcommissie
Erwasduseengroepmensenaan
deslaggegaanomdefeestelijk-
hedeninMonnickendamvoorte
bereiden. Dat ging echter niet
zonderhortenenstoten,wantop
9 juli meldde de Purmerender
Courant, dat het comité uiteen
dreigdetegaan.Eénvandeaan-
wezigeRooms-Katholiekeleden
verklaardeindevergadering,dat
diepartijnietbereidwaslanger
zitting in de feestcommissie te
hebben.Hunargumentwasdat
zijnietgezamenlijkfeestwensen
tevierenmetdeliberalendiebij
dej.l.gehoudenverkiezingvoor
deTweedeKamergetoondhad-
den ‘rood’ te zijn en dus geen
Oranjefeest konden vieren’. De
krantvervolgtmet: ‘Wijvinden
hetzeertebetreurendatdeR.K-
leden van het comité gemeend
hebbenzichdaaromterugtetrek-
ken.Zeker,deverkiezingsstrijdisdooronshelelandmetfelheidgevoerd,datkan
nietwordenontkend,maartochzekerdoorallepartijenenwijachttenheteen
zeergevaarlijkantecedentscheppen,depolitiekbijfeestvieringopdevoorgrond
testellen.Hetzalonsdanooknietverwonderen,dateendergelijkehoudingvan
deR.K-partijbijandersdenkendenkwaadbloedzalzettenendeonafhankelijk-
heidsfeesteninonsstadjegevaarlopenopnietsuittelopen.Ditzaltochtebejam-
merenzijn.Steedsheefthier,niettegenstaandedeverschillendestromingenop
kerkelijkgebied,vredeeneendrachtgeheerst.Laatditzoblijven’.
Blijkbaarheefthetstukjeindekrantgeholpenwanttweewekenlaterschreefeen
medewerker,‘datbijgeruchtvernomenis,datvanR.K-zijdepogingeninhetwerk
zijngesteldomtochtoteengemeenschappelijkefeestvieringtekomenenzijop
haareerdergenomenbesluitwasteruggekomen’.Hetberichtbleekjuist.Op3
augustuswerdgemeld,daterverzoeningtotstandwasgekomen.Deafgevaardig-
denvandeverschillendegodsdienstigegezindtenzijnbijelkaargeweestin‘De
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
192
Neerlands gesel, menschenmoorder,
Armoedzaaier, rustverstoorder,
Pest der menschen, oorlogskweker,
Oproerkraaier, woordverbreker,
Landverrader, Godverzaker,
Echtverbreker, oproermaker,
O monster, voor de hel bekwaam,
Neem d’eerste letters, ’t is uw naam.
In1913wasersprakevaneendubbelfeest.DeverjaardagvanhareMajesteit,ko-
ninginWilhelminaop31augustus,werdgekoppeldaanheteeuwfeest,dehon-
derdjarigeherdenkingvaneenvrijNederland,verlostvandeFranseinvloed,Na-
poleonBonaparteinhetbijzonder.
Datvoordiedatumwerdgekozenhadtemakenmetdemogelijkslechteweers-
omstandighedeninnovember,waardooreendatumindiemaand(17of30)niet
zogeschiktwerdbevondenvooreengrootscheepseviering.Daaromwerddeon-
afhankelijkheidsvieringgekoppeldaanKoninginnedagenop1septemberge-
vierd.
Het eeuwfeest in Monnickendam
Eengroot,nationaalfeestvraagteengrondigevoorbereiding.Maarop11mei
schreefdekrant:‘Menschijnthier(Monnickendamdus)geenplantehebbeneen
plaatselijkonafhankelijkheidsfeesttezullenvieren,althanswevernamennog
nietsdaaromtrent’.
Datveranderdeechter.Op21meimelddedePurmerenderCourantdaterinhet
comite,’datalhiernogsteedsbestaatvandeherdenkingvanhet12,5jarigbestaan
vanOlympia’sfanfarecorps,stemmenzijnopgegaan,ookinonsstadjeNeder-
lands100-jarigeonafhankelijkheidfeestelijktegedenken.Binnenkortzaleen
openbarevergaderingwordenbelegd’.
Ookindegemeenteraadkwamhetnaderendefeestaandeorde.C.Martensvroeg
namensdefeestcommissieofdegemeenteeensubsidiewildeverstrekken,van-
wegedehogekostenvanzo’nfeest.Definanciëletoestandvandegemeentewas
echterzodanig(debegrotingwasalmetf856guldenoverschreden)datdiesubsi-
dienietmeerkonbedragendanf100,-eenbedragdatnaeengesprekwerdver-
hoogdtotf150,-
Aandeministervanoorlogwerdop22augustusgevraagdofZijneExcellentie
voorhetfeestinbruikleenwildeafstaan:40rijzadels,40dekensen40complete
hoofdstellen.
195
17augustuswaseenzwartedagvoorhetdamescomitédatKoninginnedagvoor-
bereidde.Naeenkorte,maarernstigeziektewasdevoorzitster,mej.A.deJong
overleden,nogmaardertigjaaroud.‘Eenlegeplaatsachterlatendinhetcomité
datzijmetlustenijversteunde’,aldusdekrant.
Eenjaareerderwasietsdergelijksgebeurd.Toenwaskortvoordefeestviering,in
juli,depenningmeesteresse,MariaElisabethHengholtoverleden,22jaaroud.
Het feest voorbereid
Aandevoorbereidingvandeonafhankelijkheidsfeestenindestadwerdondertus-
sen met enthousiasme gewerkt. Er hadden zich allerlei buurtcommissies ge-
vormd,dieovereenflinkefinanciëlesteunkondenbeschikken.Voorversiering,
verlichtingvandestadendeelnameaandeoptochtzouwordenzorggedragen.
Hetfeestzouplaatsvindenopde4eseptember,eendagnaKoninginnedag,dieop
de3egevierdzouworden.
Brand
Ergingookweleenswatmis.Opvrijdagavond,de26eontstonderbijboekhan-
delaarJ.Moleenbeginnendebrand.Hijhadindeuitstalkastallerleilampions
opgehangenenalsreclamestunteréénvanaangestoken.Dooreennoodlottigtoe-
valraaktedielampioninbrand,waaropdeanderenweldravolgden.Molwistde
vlammengelukkigsneltedoven,maarzijnuitstalkastwasbehoorlijkgehavend.
Eenbelangrijkeschadepost,zekermetdefeesteninhetvooruitzicht,aldusde
krant.
Feestvierende meiden
MeidenvanhetNoordeinde,genietendvandevoorpret,vierdenelkeavondal
feestdoorbijelkaartekomenomdeversieringeninordetemaken.Dehelestad
wasmetbloemenversierd,erepoortenmetgroen.Overalfonkelenlichtjesen
’savondsbranddenerlampions.Dedamestrokkenalzingendeingroependoor
destadenzettendeboelopstelten.
Feestvieren, een sociaal gebeuren, toch?
DeWaterlandervan30augustuskwam,onderhetkopje‘feestvieren’,metdevol-
gendebijdrage:‘Hetjaar1913ishetjaarvandefeesten.Inhetbijzonderzijdie
onderderookvandehoofdstadleven,kunnenditervaren.Herdenkingvanhet
herstelvanNeerlandsonafhankelijkheidhier,eeuwfeestdaar,historischeop-
tochtginds,tentoonstellingelders.
Genieten,vreugde,vrolijkzijnisalomdeleus.Feestvreugdewerktimmersaan-
stekelijk.Enwaaromookzoumennietdeelnemenaandealgemeneblijdschap
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
194
hofvanHolland’.Hetresultaatvandiebespre-
kingwas,datmeteendrachtigesamenwerking
heteeuwfeestzouwordenvoorbereid.Opluch-
tingalom,denkikdanmaar.
Eenpaardagenlatermelddedekrant,datmet
eenparigheidvanstemmenbeslotenwasomhet
‘eeuwfeestonzeronafhankelijkheidschitterend
teherdenken’.Eencomitévan21personenwerd
gekozendiedeplannenzoudenontwerpenvoor
hetfeestdatbeginseptemberzouplaatsvinden.
Hetbestuurwasalsvolgtsamengesteld:Voor-
zitterA.N.Teengs;2evoorzitterdr.C.vanTijen;
secretarisC.Martens;2esecretarisP.Beunder;
penningmeesterS.Barten2epenningmeester
H.Th.BloemGz.Inhetcomitéwarenookdrie
vertegenwoordigersvandebui-
tengebieden,dePurmerenOver-
leek,opgenomen.
Koninginnedag
Tussendebedrijvendoorliethet
damescomité,evenalsvoorgaan-
dejaren,lijstencirculerenterin-
tekeningterherdenkingvande
verjaardagvandekoningin.‘Zij
hopendatiedereennaarvermo-
gen zal bijdragen,opdatde da-
meseenflinkfeestkunnenvoor-
bereidenvoordekinderen’.
BurgemeestervanAkenhadon-
dertussen welwillend het ere-
voorzitterschap aanvaard, hem
aangebodendoorhet‘comitétot
hethoudenvanwedstrijden’op
de verjaardag van de koningin.
Devoorbereidingenvoor30au-
gustus gaven dus geen proble-
men.Herdenkingszegel1913
197
tekenvanfeestvieren.Dehelestadisversierdenopverschillendepuntenzijn
fraaieerepoortenopgericht’.
AanhetbeginvanhetNoordeindestondzo’nerepoortmetalsopschrift:‘Wel-
kom’endejaartallen1813en1913.OveralisversieringinoranjeenisdeNeder-
landsedriekleuruitgestoken.Ookbijhettramstationstondzo’npoort.Open-
baregebouwen,zoalshetstadhuisenpostkantoor,warenverlicht.Enfin,teveel
omallemaaloptenoemen.Dehelestadlietzichvanz’nbestekantzien.
Hetprogrammavermelddevoordonderdag‘eenhistorischeoptocht,gondel-
vaart,vuurwerk,vreugdevurenopdeZuiderzee,algemeneilluminatieetc.Alshet
weerzoumeewerkenzoudenvelenvanons,infeestgewaadgestoken,onsstedeke
meteenbezoekkomenvereren.’
Nou,hetweerwerktemee.Zowelwoensdag3alsdonderdag4septemberwaren
onbewolkte dagen met een temperatuur van gemiddeld 21 graden. Alleen op
woensdag0.2mmneerslag.Welwoeierafentoeeenstevigewind,waarvande
feestvierderswathinderondervonden,metnamem.b.t.deilluminatie.
Erwasvoorbeidedageneengedruktprogrammabeschikbaarvan16pagina’s,
keurigverzorgddoordefirmaPietMaas.EenpaargroteadvertentiesvanhetDoe-
lenHotel,sigarenmagazijnJ.deJongaanhetNoordeindetegenoverhettramsta-
tion en zijn collega/concurrent sigaren magazijn Deli van K. Klein aan het
Noordeinde,hoekWijdesteeg,zullenertoebijgedragenhebben,datditprogram-
maboekjeopgroteschaalgratisverspreidkonworden.
Hetmoetgezegd,deOranje-Commissie,bestaandeuitzevendames,hetSport-
Comité(28heren)endeFeest-Commissie1913(22heren)haddenerwerkvange-
maaktendejongeenouderebewonersvandestadeengeweldigfeestvoorgescho-
teld.
Koninginnedag 3 september
Dedagbegonomhalftienmeteenoptochtvandeschoolkinderen,die,alsikde
routelees,zo’nbeetjedehelestaddoorkruisthebben,tebeginnenbijdeDoelen
viadeKerkstraatnaarhetNoordeindeenopdeterugweglangsdeMiddendam,
hetZand,ZonnepadendeZarkenterugnaardeDoelen.Indeverschillendescho-
lenwerdennaafloopcadeautjesuitgereikt.
Ophetsportterreinbegonnenomelfuurdevolksspelenvoorkinderenvantwaalf
jaarenouder.Voordejongenshardlopenmethindernissen,touwtrekken,plank-
fietsen,steenstoten;voordemeisjesblokjesrapen,hetlopenvaneenhindernis-
baanenslingerbal.
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
196
overeenzoheugelijkfeitalsdebevrijdingvanNederland?Zie,daarwringt’m
juistdeschoen.Menmaaktzichzogemakkelijk,altegemakkelijkwijs,datmen
metzulkefeesteniedereendient,armenzowelalsrijken.Maaru,diezorijkgeze-
gendbentmetaardsegoederen,hebtuerweleensovernagedacht,wateenstrijd
ersomsvoorafmoetgaanbijuwarmebroeder,voorhijhetbesluitdurfttenemen,
metvrouwenkinderenzichinhetfeestgenottemengen?Enhebtuweleensstil-
gestaanbijdegedachte,datdefeestvreugdevandearmevaakgevolgdwordtdoor
wroegingofzelfverwijt?Dagenvanontberingenellendevergallennietzeldenhet
genotvandefeestviering.
Entochheeftookdearmerechtopdegenietingenvanhetleven.Ookhijismens!
Maaralshijdiegenietingenmoetkopentenkostevanlatergeluk,danzijnzij
misdadig.Evenwel,niethijalleenstaaterschuldigaan.Ookwellichtinnoggro-
terematedegenen,diemeteengerusthartkunnenfeestvieren.Zijdiezichde
feestcommissienoemen,dielijstenlatencirculerenenalshetbroodnodigegeld
eris,dagenendagenvergaderenomtesprekenvanoptochten,versieringen,ten-
toonstellingen,muziek-enzanguitvoeringen,wedstrijdenetc.
Zouhetnietopdewegliggenvanfeestcommissies,ookvangemeentebesturen,
omvooralnutetonen,datonslandwerkelijkvrijis,door,zijhetslechtsenkele
keren,hetvaakhogeentreegeldvandetentoonstellingenteverlagen,doorde
minderbevoorrechtengratistedoengenietenvaneenhistorischeoptocht?Door
ookhentedoengenietenvanmuziekenzang,opdatzij,temiddenvanhetver-
maakengenot,temiddenvanhetonafhankelijkheidsbetoon
envrijheidsgejubel,vooreenogenbliktenminste,bevrijdmogenzijnvandeknel-
lendebandderarmoede?
Hetisnogniettelaat.Hetkannog!Enalzoudaardoorhierofdaarhetprogram-
mawatbeperktmoetenworden,geennood,immers:Niethetveleisgoed,maar
hetgoedeisveel’.
Ofhetkrantenberichtgeholpenheeftwordtnietvermeld.Maarmogelijkheeft
hetdezeengenewelaanhetdenkengezet.
Advertentie
Op 31 augustus verscheen in Schuitemakers Purmerender Courant een grote
advertentiemetdeaankondigingvanwaterop3en4septemberzougaangebeu-
ren.
Grootse versiering
DedagvoorKoninginnedagenhetOnafhankelijkheidsfeestopdonderdag4sep-
tember1913schreefdePurmerenderCourant:‘Diedagenstaatonsstadjeinhet
199
lemFrederik,prinsvanOranjeNassau,endegeneraalsPerponcherenFagel,
diemeteenvissersvaartuignaardewalwarengeroeid,plaatsindeoptocht.
Doorde‘Noorderpoort’enviahetNoordeindewerdhaltgehoudenbijhet
versierdeRaadhuis,waardestoetdoorB&Wwerdontvangen.Daarnaging
hetverderdoordestadomviahetZuideindeontbondentewordenopde
Broekerjaagweg.Heelwatvanonzevoorouderswarenbijdeverschillende
optochtenbetrokken.Ikgeefudenamen.
Destoetwerdvoorafgegaandoortweeherautentepaard(S.KroonenM.de
Jong).DaarachterOlympia’sfanfareinkostuum.26
OpeenpraalwagenbestuurddoorG.Reursengeflankeerddoortweehelle-
baardierstepaard(J.KeijzerenK.Zijp)zatWillem,prinsvanOranje,inde
persoonvandeheerD.Stam,metnaasthemtweepages:J.OutenJoh.Bloem,
terwijlookmej.MariaCorneliaMartenspresentwasalshuldebetoon.Men
hadvoordezegelegenheidookenkelebroersenzonenvandeprinsvanOran-
jeaangetrokken,allemaaltepaard:Jan(S.Prins),Lodewijk(K.Reijnders)
Adolf(P.Bos)enHendrik(G.Karmelk).DezonenMauritsenFrederikHen-
drikwarenpresentindepersoonvanD.LansingenA.Jonker.
Uiteraardliependaaromheen(voorde‘veiligheid’)allerleiofficierenenman-
schappen.
OokdeeerdereprinsenvanOranje-Nassauhaddeneenplekjeindeoptocht:
WillemII(P.Sluis);WillemIII(G.KleinGz);WillemIV(C.Kroon)enWillem
V(C.deWaal).
Uziet,dehelevaderlandsegeschiedeniswaszo’nbeetje‘aanwezig’opdeze
dag.Jammerdatweergeenfoto’svanhebben.
2. DetweedestoetwerdgevormddoorvertegenwoordigersvanhetFransebe-
wind,1795–1813.Officierentepaard,deGarded’honneur,maarschalkBer-
nadotte,graafdeCelles,deprefectvanhetdepartementZuiderzee.
KeizerNapoleonenzijnbroerLodewijkNapoleon,vertegenwoordigddoor
respectievelijkdeherenM.WitmondenN.Kramer,vormdenhetstralende
middelpuntvanditdeelvandestoet,‘bewaakt’doorFranseartilleristen,die
tweestukkengeschut,elkmetvierpaardenbespannen,meevoerden.
3. Hetderdedeelvandestoetwerdgevormddoordemensendiebijde‘bevrij-
ding’vanonslandin1813eenbelangrijkerolhaddengespeeld.Degeneraals
PerponcherenFagel(R.SpaansenJ.deReus)eneenEngelseofficier(A.Kra-
mer).TepaardgingenzijZ.K.H.WillemFrederik,prinsvanOranjeNassau
vooraf.De31-jarigeansjoviszouterHendrikusTheodorusBloemhaddeeer
deprinstemogenzijn.
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
198
Voorjongensenmeisjeswaserooknogeenwedstrijdhardlopenover200meter.
DesportverenigingenSpartaenBriniohaddensameneentweekampgeorgani-
seerd.ErwastouwtrekkenwaarbijvertegenwoordigersvanBroekinWaterland
hetopnamentegenMonnickendamenKatwoude.
Om13.00uurwaseropnieuweenoptochtvandeschoolkinderenmetversierde
poppenwagens,kruiwagens,hoepelsetc.DestartwasweerbijdeDoelen,deaan-
komstophetfeestterreinwaar,voordemooisteversieringen,prijsjeswerdenuit-
gereikt.
’sAvondswasdehelestadverlichtenomachtuureengondelvaartopdeBinnen-
dijkwaarvoordemooisteverlichtegondelsprijzenwarenteverdienenvanf15,-,
f10,-enf7,50.
Onafhankelijkheidsdag 4 september
Koninginnedagwasnogslechtsdeopmaatvoorhetgrotefeestopdonderdag.
Onafhankelijkheidsdagbegonomachtuurmethetluidenvandeklokken,waar-
naomhalfnegenkoraalmuziekvanafdetransvandegrotekerktorentengehore
werdgebracht.ErwaseenGroteHistorischeenAllegorischeOptocht,verdeeld
overvijfthema’s.
1. DestoetsteldezichopaandeKloosterdijkenklokslagkwartoverelfging
menrichtingdestad,diemenbinnentrok,nadatdetramvanhalftwaalfrich-
tingEdamgepasseerdwas.TerhoogtevancaféBellevuenamenZ.K.H.Wil-
RiekusBloemalsprinsvanOranje
nietmee?Jawel,maarinbescheidenmate.Devierjaargetijden,lente,zomer,
herfstenwinterwerdenvertegenwoordigddoorrespectievelijkdedames
N.E.Beunder,A.Groot,H.deJongeenA.deJonge.
Alsbeschermengelwasmej.C.deVriesaanwezigeneenmedewerkstermej.
G.Klerk-Bakker.
Eenallegorischeoptochtbeeldteenenanderuit.Tienmeisjessteldenvoor:
‘Watdeboomgaardonsgeeft’.Hetzalwelmetallerhandevruchtentemaken
hebbengehad.
TotslotzorgdendedamesP.Sistermans,NellyHoningh,NellyKooijenGeer-
truidaOutennogeenaantalanderen,nietmetnamegenoemdedames,voor
deuitbeelding‘Wintervermaak’.
Hopelijkhebbenaldienamenunietaltezeervermoeid,maarhetistochbestaar-
digteweten,dateenvoorouder,100jaargeleden,eenhistorischpersoonuiteen
nogveelverderverledenheeftmogenvertegenwoordigen.Ikzouertenminste
trotsopzijn,zelfsalishetmaarspel.
Volksspelen
Wasdathetdan?Onee,OphetterreinvandeheerWiedemeijer,aandeNieuwe-
zijdsBurgwal,begonnenomdrieuurdevolksspelen,waarbijallerleiprijzenvie-
lentewinnen.BijeenDriebenigewedloopbijvoorbeeldofLadderpalmen,Tob-
besteken,TonrollenofBlaastrappen.Elkspelkendeeenreglementdatvooraf
bekendwerdgemaakt.
Ongeval
Ophetfeestterreinhadeenongevalplaatsdatgelukkiggoedisafgelopen.Een
paar jongensvermaaktenzichmethetklimmenineenheistelling toen,door
schommeling,hetgevaarteplotselingomsloeg.DezoonvanS.deVrieskreegde
stellingtegenz’nbenenwaardoorhijachterovervielenbewusteloosbleefliggen.
GelukkigwasdoktervanTijenophetterreinaanwezig.Hijlietdeongelukkige
naarhuisvervoerenenconstateerdeeenlichtehersenschudding.Dejongenkwam
spoedigbijenmaaktehetalsnelweergoed.
Avondprogramma
NetalsdedagervoorwaserookopdonderdagsprakevanIlluminatieeneenGon-
delvaart.Tijdensdegondelvaartwerdendoorgymnastiek-verenigingBrinioeen
paartableauxuitgevoerd:1.Gevechtstanden;2.HuldeaanhetVorstenhuis;3.
Neerlandsonafhankelijkheid.Watgroepdrieinhield,wordtinhetprogramma
alsvolgtomschreven:‘Bovendegroepstaatdestedenmaagdmeteenpalmtakin
dehand,alstekenvanoverwinning.Daarvoorstaateenbeschermengel,aanbeide
201
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
200
OokdedrieNederlandsestaatsliedendieeenbelangrijkerolhebbengespeeld
bijdeomwentelingontbrakenniet:GijsbertKarelvanHogendorp(D.Don-
ker),AdamFrans,baronvanderDuynvanMaasdam(P.deWit)engraafLeo-
poldvanLimburgStirum(D.Schaatsbergen).
DaaromheenredentepaardeengroepvantwaalfKozakken,o.l.v.eenofficier.
Destoetwerdbeslotendooreendeputatievanhettoenmaligestadsbestuur.
StadsbodeSimonAlderkamp(D.Klepper),wasdekoetsier,metinhetrijtuig
burgemeesterArbman,adjunctBurgemeesterH.J.vanMarleenraadslidJb.
Teengs,respectievelijkvertegenwoordigddoorS.Bart,Jb.MolenaarenK.
Kaars.
Daarachtermuziekvanhetfanfarecorps‘Halleluja’,voortgekomenuitdeCJV
Samuel,zoalsuelderskuntlezen.
Onzevooroudershaddenerechtwerkvangemaakt,letterlijkenfiguurlijk,
wanthetmakenvandiekostuumsmoeteengeweldigkarweizijngeweest.
Datwasoverigensmaartendelehetgeval,wanteenaantalkostuumswaren
gehuurdbijdefa.A.J.BakkeraandeO.Z.Voorburgwal49inAmsterdam.
Voordepruikenendegrimeringhaddhr.D.SchoutenuitPurmerendge-
zorgd.
4. Hetvierdedeelvandeoptochtbestonduitallerleiberoemdepersonenuitde
geschiedenis, verdeeld over drie praalwagens: Zeehelden, Staatslieden en
Kunstenaars.A.StamwasMichielAdriaanszdeRuijter,JbStam,MaartenHar-
pertszTromp,J.MolwasJohanEvertsenenG.KarmelkspeeldePietHein.
UiteraardontbrakburgemeesterCornelisDirkszoon,bekendvanzijnover-
winningvandeslagopdeZuiderzeein1573,nietopdewagen.Hijwerdver-
tegenwoordigddoorJoh.Oosterbaan.
OpwagentweezatenJanPieterszCoen,destichtervanBatavia(K.Karmelk
Pzn)enJohanvanOldenbarneveldt(P.GrasdietegelijkookHugodeGroot
representeerde).S.KleinwasraadpensionarisJohandeWit.
BlijftoverwagendriemetRembrandtvanRijn(P.Beunder),JanSteen(K.Kar-
melk),JoostvandenVondelenJacobCatsineenpersoon(JbJansen,)enF.Kar-
melkdiewis-ennatuurkundigeChristiaanHuijgensvertegenwoordigde.
EenmuziekkorpsvanMarkenliepachterdezepraalwagen.
5. Hetlaatstedeelvandehistorischeoptochtwerdgevormddoorwatmenhad
genoemdallegorischegroepen.DaarinliepenmeehetGildevandeScheep-
makers(Bijltjes)enhetGildevandevissers.
Uhebttotnutoevooralmannenvoorbijzienkomen.Dedendevrouwendan
203
kantvandestraat,alleverlichtinguitviel.Eendaglaterwasdatinvrijweldehele
stadhetgeval,uitgezonderdophetWagenpaden’tZand’.Deschrijvermoettot
zijngrotespijt‘getuigen,datonze,zorijke,illuminatieinhetwaterisgevallen.
Daaromishetplanopgevat,omdegeheleversieringtotmaandagtelatenblijven.
Zondagzalerdannogeenpogingwordengedaanom‘destadinrijk-verlichte
geesttooitedoenaanschouwen’.
Ooktoen,schrijftdekrantop14september,washetnietwindstil,maarwerden
desondanksdevetpotjesendelampionsaangestoken.Deverlichtingaandewind-
kantgooideechterroetinhetetenenookdeerepoorten,waarzoveelwerkvanwas
gemaakt,bleveninhetduistergehuld.Tochwaseropstraateenfeestelijkestem-
ming,wantOlympia’sfanfarekorpstrokdoordestadenhetgeheel-onthouders-
koor‘deBlauweVaan’zongenkeleliederen.
DescribentnoemtinzijnverhaalverschillendeMonnickendammersbijname.De
heerH.VisserinhetNoordeindehadindelindeboomvoorzijnhuisoranjeappe-
lendoengroeien,destammenmooimetklimopenbloemenversierdenverlicht
eneenverlichteWbovendedeur,diealsenigewasblijvenbrandentijdensdeoos-
tenwind.‘Eenwaarlichtpuntindeoverigensduisterestraten’.
OphetWeeselandhadD.Greutereenaardigeversiering,deelsvanlevendebloe-
menenheelveellampionsaangebracht.IndeKerkstraatlietdeetalagevande
JacobMolzien,watdenationalebodemaanbrandstofopleverde:zwartesteen-
koolmetgroenenbloemenversierd,smaakvolgerangschikt.
DekosterswoningvandeHervormdekerkboodbeideavondeneenfraailichtpunt
aanheteindevandestad.IndepredikantswoningvandeLuthersegemeentein
deKerkstraat(nummer32,naastSamuël,caeg)haddenenkelenotabelenbinnens-
huisversieringmetverlichtingaangebracht.
Erblekenmaarliefstachttienerepoortenenpoortjesindestadtestaan.Deschrij-
vernoemtdestraatversieringinhetZuideindehetsmaakvolst,metnietsdanguir-
landesvangroenenoranjeaanwittepalenbevestigd,metomdevoettotruimeen
meterhoogklimopgroeimetwitterozenenbijdeDamsluisdemooiintoonge-
houdenpoortaandeZuidzijde,wijldieinhetNoordentevolenteveelkleurig
werd.
Describentgeeftvervolgenszijnindrukvantweedagenfeestvieren.Optochten
metmuziekopKoninginnedag,waaronderkleutersmetversierdepoppenwa-
gens,jongensmetversierdehoepels.Deverenigingvoordrankbestrijdinghadeen
boot,verlichtmeteendoekuitgespannen,waaropstondgeschreven:Ruim2300
inwonersenslecht49geheelonthouders,meteengrootvraagteken.
Eenkooro.l.v.dhr.Siemerzongmetpianobegeleidingdriestemmigenkeleliede-
ren,waaronder‘InLiefdeSaam’.
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
202
kantengeflankeerddooreenvrouwenfiguurmeteenbazuinvoordemond,de
vrijheidverkondigende.OpdevoorgrondenkeleNederlandsesoldaten,diede
voorhenliggendeFransesoldatenhebbenoverwonnen.Dezelaatstenworden
doorpleegzustersverbonden’.
Vuurwerk
Defeestelijkhedenwerden’savondsomhalftienafgeslotenmeteengrootsvuur-
werk.Waterwerdafgestokenstaatnauwkeurigvermeldinhetprogramma.Net
alsinonzetijdginghetomlichtengeluid.Tussendoorwasooknogsprakevan
elektrischvuurwerk,vuurpijlen,telegrafenenlicht.
NaafloopvanhetvuurwerkwerdeneropdeGouwzee‘Reuzen-Vreugdevuren’
gebrand.
DaarnakoniedereenterechtvooreengezelligebijeenkomstinhetDoelenHotel,
hetHofvanHolland,Bellevue,deZwaanenanderelokalen.
Extra trams
Erwasaanallesgedacht,ookdathetweleenslaatkonworden.Daaromredener
dieavondomelfuurextratramsnaarAmsterdamennaarEdamkonjezelfsom
halfeennogopstappen.JemoestdanwelomtienvoortwaalfbijhetTolhuis-Sta-
tionzijn.
Terugblik op de beide feesten
Uiteraardwerdookindemediaverslaggedaanvandefeestelijkheden.DePurme-
renderCourantschrijft:‘Zoalsgewoonlijkisookwoensdagweerdeverjaardag
vanonzevorstinmetopgewektheidgevierd.Voornamelijkgeldtheteenfeestvoor
deschoolkinderendataanvingmeteenoptochtdoordestad,metdemuziekvan
Olympia’sfanfareenHalleluja,waarbijeenaubadeaandeburgemeesterwerd
gebracht’.
Minpuntjeopdiedagwasdatdewind’savondsietwattesterkwas,waardoorde
feestverlichtingslechtstendelekonwordenontstoken.Maarhetdamescomité
kanmetzeerveelvoldoeningterugzienophetdoorhaargeorganiseerdefeest,
aldusdescribent.
Eenanderekrantmeldt:‘Nogmethetfeestgewoelindeorenbenikgenoodzaakt
mijneertezettenomonzelezersietstevertellenvandefeestenbinnenonzeklei-
nevesteenikwiltrachtenhieraanzogoedenzokwaadalshetgaat,natweedagen,
waarinontzettendveelvanjegezichts-engehoororganengevergdwordt,tevol-
doen’.
DeheerLakemaninhetNoordeindehadz’nhelehuisverlicht,maarhelaas,de
felleoostenwindopdeavondvande3eseptemberhadervoorgezorgd,dataanéén
Eerderverteldeikudaterproblemenwaren,voorereenbreedvertegenwoordigd
comitéwasgevormd,omdefeestelijkhedenvoortebereiden.ToenMonnicken-
damin1915eennieuweburgemeesterkreeg(Versteeg),schreefeenjournalistin
dekrant:‘TypischebevolkingdieMonnickendammers.Ingewonetijdenzich
verliezendinallerleikwestietjesvanpartijen,zijnzenooitmeereensgezinddan
bijfeestelijkheden.Enwateenandereplaatskan,datkanMonnickendamdanin
enminimumvantijd’.
Wel,uhebtzojuistde‘werkelijkheid’vandezeconstateringkunnenlezen.
Tot slot
Nadereeksherdenkingensinds1813,zalerookditjaaraandachtwordengeschon-
kenaandedagdatNederlandvrijwerdvanFranseoverheersing.EriseenNatio-
naalComitésamengestelddatvieringenvoorbereid,dieop30novemberbegin-
nen(Scheveningen),terwijlerinmaart2014(DenHaag)aandachtzalzijnvoorde
grondwetengrondrechteneninseptember(Maastricht)eenprogrammadatzo-
welinhoudelijkals
feestelijkingaatop
onzeinternationale
politieke,zakelijke
encultureleverbin-
dingen.
Twee vieringen in
2015sluitendereeks
festiviteiten af. In
april van dat jaar
gaat het in Zwolle
om aandacht voor
actiefburgerschap,
voorvrijwilligersen
het verenigings-
205
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
1988
Debeidefanfarekorpsen,o.l.v.dhr.SteggerdauitEdam,lietenzichnietonbe-
tuigdterwijlhetRozencomiteo.l.v.mej.E.SchweekeopdemotorvanC.deMoes
hadplaatsgenomeneneveneenseenliedzongopdemelodievan‘Wijlevenvrij,
wijlevenblijopNeerlandsdierbregrond’.
Eendaglater(4septemberdus,caeg)kwamenvanheindeenverrevreemdelingen
naardestad,omopdedagvandeonafhankelijkheidtekijkennaardehistorische
enallegorischeoptocht.Hetwasprachtigweer.Klokgeluiklonkenkoraalmuziek
vanafdetransvandetorenvandegrotekerk.
Opdesportterreinenhaddenallerleivolksspelenplaats,waarbijaardigeprijzen
teverdienenwaren.Mindergoedgewaardeerdenontvangenwerddetouwtre-
kwedstrijdtussentweevijftallenvanBroekinWaterlandenMonnickendam.
‘Eenigejongeliedenwarenzosterkdoorijvermachttotvervoeringgebracht,dat
zeletterlijkallemenselijkheidverlorenenófuitgeputfutlooseindigdenófeer
gelekenopwildedieren,dieelkaarprooibetwisten’.
Desporteisteverdernogeenpaarslachtoffers,eenmeisjekneusdehaarvoetdie
daardooropzwol.Maar,zogaatdescribentverder,‘nergenswerdverdereenwan-
klankvernomenengelukkighebbenwemaareenenkelegezien,diezichaanal-
coholtebuitenisgegaan’.
‘Nogmoetenwevermeldendatopverschillendeplaatsenwaardeoptochtpas-
seerde,dePrinsdoorjongemeisjeseenliedwerdtoegezongen,watnietaltijdge-
lukkigslaagde,metuitzonderingvanhettweestemmigkoortjeaandeKrimen
Binnendijko.l.v.mej.A.Kleindatzeerzuiverwasenuitmunttedoorvoordracht
enklankgehalte’.
‘Eenaardigvuurwerkbeslootdedagen.Totindemorgenbleefmeninverschil-
lendekoffiehuizenprettigenjoviaalbijeen’.
Eenpaardagenlatervoeldedekrantzichverplichtnogeenkleinenabetrachting
overdefeestentegeven.Aparteaandachtkreegdegymnastiekvereniging‘Brinio’
dieopdeavondvanKoninginnendag,mooiegroepenoverhetwatervertoonde.
Hetkwamhelaasniethelemaaluitdeverf,vanwegedekoudeoostenwindenhet
uitwaaienvandelichtjes.ApartvermeldwerdookhetfanfarecorpsvanMarken,
datdehistorischeoptochtafslootendeallegorischevoorafging.Meegekomen
wareneengrotegroepMarkers,meestjongevrouwenenmeisjes,innationaal
kostuum.‘Kortom,ookMarkenheeftbijgedragentotdealgemenefeestvreugde
endezeisgrootgeweest’.
Ikhoopdatu‘indegeest’eenenanderhebtzienvoorbijkomen.Hetwasvoor
stadgenotenhonderdjaargeleden,minstenszo’ndagvanherinneringals2006
wasenisvoordehuidigegeneratieMonnickendammers!
204
207
KoninkrijkderNederlandenonderbestuurvankoningWillemI.
7.JOM2001,blz.68vv.ZieookJaarboekWaterland1999blz.56vv,een‘live’verslagvanA.N.vanSanen
Teengsuit1799.
8.Dedrieoranjekoningen,WillemI,IIenIII,J.G.Kikkert,ASPEKt2010,blz.16
9.Desituatiein1813isbeschrevendoorJohanJoorin:DeadelaarenhetLam,blz.348vv.
10.DeScheveningsewegiskilometerslange,kaarsrechteweg,ontworpendoorConstantijnHuijgns,in
1653aangelegdtussenhetoudecentrumvanDenHaagenScheveningen.DeeersteNederlandsetram
(paardentram),aangelegdin1864,liepoverdezeweg.Vandaagrijdtereenelectrischetram.Erstaateen
bustevanHuijgensbijdeingangvandeScheveningsebosjes,terhoogtevandeAryvanderSpuijweg.
Hijmaaktookeengedichtoverdeze‘Zee-straet’.
11.MeeroverkoningWillemIvinduinboekenals:‘DedrieOranjeKoningen(ziebijnote8),blz.7-63
enC.Fasseur,Degekroonderepubliek,blz.34vv,uitg.DeBalans,Amsterdam
12.DegeschiedenisvanScheveningen,JCVermaas,dl.1
Herdenkingen in Monnickendam
1814 – een jaar onafhankelijkheid
1815 – twee jaar onafhankelijkheid
1863 – 50 jaar onafhankelijkheid
1888 – 75 jaar onafhankelijkheid
1913 – 100 jaar onafhankelijkheid
1938 – 125 jaar onafhankelijkheid
1963 – 150 jaar onafhankelijkheid
1988 – 175 jaar onafhankelijkheid
2013 – 200 jaar onafhankelijkheid
1865 – slag bij Waterloo
1873 – 300 jaar slag op de Zuiderzee
1966 – 600 jaar Stadsrechten Monnickendam
1973 – 400 jaar slag op de Zuiderzee
2006 – 650 jaar Stadsrechten Monnickendam
H E T E E U W F E E S T I N M O N N I C K E N D A M 1 8 1 3 – 1 9 1 3 – 2 0 1 3
206
levenenvoorinitiatievendiemensennemen,omonzesa-
menlevingvooruittebrengen.
Op26september2015iserinAmsterdameenfeestelijke
slotmanifestatierondomhetthema‘eenheidinverschei-
denheid’.
Datisallemaalnog‘ver’weg.Hetdoelvanmijnverhaalwas
om u te herinneren aan uw feestvierende voorouders in
1913.Jammerdatzehetonszelfnietmeerkunnenvertel-
len.
Ds. C.A.E. Groot
cae-grootAzonnet.nl
Bronnen
KrantenWaterlandsarchiefPurmerend.
GemeentelijkestukkenB&WenRaadMonnickendam;idemingekomenstukken
Boeken
*GodreddeNederland,gedenkschriftdoorJ.Kuiper,1813-1913,uitg.Nijverdal,1913,20pagina’sen52
illustraties
*BlikkeninhetVerledenvanWaterland,G.vanZeggelaar
*DeFranscheoverheersching,C.F.GijsbertiHodenpijl
*Gedenkboek1813,dl.1,Staatkundigegeschiedenisvandeomwenteling,Haarlem,deervenF.Bohn.
Noten
1.StadhoudersenKoningen,P.J.Rietbergen,uitg.BekkingenBlitz,Amersfoort/Brugge
2.Inapril1815kregenzijvankoningWillemI,alsdankvoordezemoeilijkeengevaarlijkeovertocht,
elk600gulden.
3.DeFranscheoverheersching,C.F.GijsbertiHodenpijl;DeadelaarenhetLam,JohanJoor;
Gedenkboek1813dl.1,G.J.W.KoolemansBeijnene.a.,Haarlem,deervenF.Bohn;
Monnickendam,WaterlandenMarken,W.vanEngelenburg;BlikkeninhetverledenvanWaterland,
GvanZeggelaar
4.JaarboekjeOud-Monnickendam(JOM)2001en2002
5.JOM2011,2012
6.Gedenkboek1813,blz.vii;
Hetgedenkboekgeeftvervolgenseenuitgebreidestaatkundigegeschiedenisvandeomwenteling.
BoeiendvoorwievandetailshoudtoverdelaatsteperiodevanNapoleonenhetbeginvanhet
209
De plannen voor de drooglegging van de Purmer
J. Mewe-Reekers
In1622wasdePurmeromdijktendrooggemalen.Nukonwordenbegonnenmet
deaanlegvanvaartenendeindelinginkavels.Dewerkzaamhedenvoordeze
droogleggingwarenin1620aanbesteedenhaddendustweejaargeduurd.Drie
jaareerderwashetoctrooivoordebedijking,op10juni1617,doordeRidderschap,
EdelenenStatenvanHollandenWest-Friesland,verleendaandestedenMonnic-
kendamenEdam.1Hieraanwarenvelejarenvoorafgegaanwaarinsteden,koop-
liedenenregenten,iedermetzijneigenbelang,geprobeerdhaddenhetoctrooi
opdebedijkingvandePurmerteverwerven.Alsmotivatievoordeverleningwerd
gezegddatbeidestedenveellasthaddenondervondenvande‘Troubels’d.w.z.de
oorlogmetSpanjeenbovendienbetekendehetwerkvoordevelewerkelozen.Ook
zouhetgrondoppervlakaanzienlijkvergrootworden.
AlgeruimetijdwerdenmereninNoord-Hollanddrooggelegd,éénvandeeerste
washetin1430bedijkteLimmermeerbijLimmeneninlatertijdin1556hetEg-
mondermeerenin1566hetKooimeerbijAlkmaar.2
VoordedroogleggingvandeBeemsterwareneralplanneninde60eren70erjaren
vandezestiendeeeuw.3DoordeopstandindeNederlandenendedaaropvolgen-
deoorlogmetSpanjewerdendezeplannennietgerealiseerd,maartoendeoor-
logshandelingenzichverplaatstenvanHollandenZeelandnaarhetzuidenen
oosten,kwamdehandelinhetwestentotbloei.
DekoopliedenindeHollandseenZeeuwsestedenverdiendenveelgeldenzoch-
tenvoorhunkapitaalgoedebeleggingsmogelijkheden.Indietijd,hetbeginvan
de17eeeuw,wasbeleggeninonroerendgoedéénvandeweinigeopties.Beleggen
indroogmakerijentrokdanookveelbeleggers.
Eind1601werderindevroedschap(hettoenmaligegemeentebestuur)vanPur-
merendalgesprokenoverplannentotbedijkingvandemeren.Ditkangeziende
liggingvandestadtussenBeemsterenPurmeralleenbetrekkinghebbenopdeze
beidemeren.4
UiteindelijkwerddeBeemsteralseerstedrooggelegd.Hetverzoekvaneenaantal
Amsterdamsekoopliedenbeginmei1607omditmeertebedijkenwerdalop
208
WaterlandsArchiefPurmerend
ArchiefvanhetHoogheemraadschapvandeUitwaterendeSluizenvanKennemerland
enWest-Friesland,nr.1145
211
D E P L A N N E N V O O R D E D R O O G L E G G I N G V A N D E P U R M E R
HetverzoektothetverkrijgenvanhetoctrooivoordedroogleggingvandePur-
merdoorEdamwerdechternietinbehandelinggenomendoordeStatenvanHol-
landenWest-Friesland.
Indecember1607hadBoudewijns,eenkoopmanuitAmsterdam,deStatenver-
zochthemoctrooiteverlenenvoordebedijkingvandePurmer.Erwerdechter
beslotenditverzoektweejaaruittestellen.8Monnickendamkomtpasin1609in
beeld.ToenbeslootdevroedschapvandiestaddebeideanderestedenaandePur-
mer,EdamenPurmerend,voortestellengezamenlijkhetoctrooiaantevragen.9
DitwasdeeerstekeerdathetinitiatiefvanMonnickendamuitging.Bijditvoor-
stelzalAdriaanTedinghBerkhout,stadspensionarisvanMonnickendam,weleen
belangrijkerolhebbengespeeld.AlshoofdingelandvandeBeemstermoethijzich
hetbelangrijkefinanciëlevoordeelbijeendergelijkeonderneminggerealiseerd
hebben.BijdedroogleggingvandeBeemsterhadhijingeschrevenvoorintotaal
315morgen.10Eénmorgenis1.077ha,dusintotaalvoor334,3ha.
DezetweedepogingtotdroogleggingvandePurmerliepechterookopnietsuit.
Purmerendhieldechterweleenvingeraandepols,toenindezomervan1611Bar-
naertBoudewijnszonderhandelingenbegonmetEdamom‘cumsociis’dePur-
mertebedijken.PurmerendvroegdeStatenvanHollandenWest-Frieslandom,
zodrahetoctrooizouwordenaangevraagd,destadeenkopievandeaanvraagte
sturenenniettebeslissenvóórzijwerdgehoord.11Laterbijdeverlotingvande
kavelsindeBeemsterwerddezeBoudewijnsookgenoemd.12Deregeerdersvan
Edamwildenechterdathijeerstdenamenvanzijnmedestandersbekendzou
maken,zodatmetwistwieerachterdezeplannenzaten.13
Boudewijnszsteldeechterdatdestadeerstduidelijkmoestmakenwathaarbe-
langenbijdebedijkingzoudenzijn,danwerdduidelijkwaaroverhijmetzijn
participantenkonoverleggenendankonmenmetdeonderhandelingenbegin-
nen.Devroedschapbleefechterbijhaarbesluit,eerstmoestendenamenworden
genoemdendanpaskonmenoverleggen.14
Erwarenechternogmeerbelangstellenden.Innovember1611vroegentweepar-
ticipantenvanheteersteuurvandeBeemster,DirckvanOsenArenttenGrooten-
huis,octrooiaanvoordebedijkingvandePurmer.Ookhunverzoekwerddoorde
StatenvanHollandenWest-Frieslandvoortweejaaruitgesteld.15
Eendroogleggingmoetheelprofijtelijkzijngeweest,wantindeeerstehelftvan
1612deeldendeburgemeestersvanEdamaandevroedschapmeedaterietsinDen
Haagwasvoorgevallendathunstad‘concernerende’.Hetmochtabsoluutniet
210
21meivanhetzelfdejaargehonoreerdinDenHaag.Dezesnellebehandelingvan
hetverzoekkantemakenhebbengehadmetdeachtergrondvandeaanvragers.
NaastrijkeAmsterdamsekooplieden,warenookveleHaagseambtenaren,zoals
ledenvandeHogeRaad,hetHofvanHollandenstadspensionarissen,waaronder
dievanMonnickendam,AdriaanTedinghvanBerkhout,onderdeparticipanten.5
DoorhunaanwezigheidenfunctiesinDenHaagenhunfamiliebanden,hadmen
veelonderlingecontacten.
StondbijdedroogleggingvandeBeemsterhetdirectefinanciëlebelangvanpar-
ticulierenvoorop,bijdePurmerlagditanders.Hierwarenhetdebelangenvan
destedendievooroplagen;Monnickendamhooptedatdebedijkerszoudenzor-
genvoorhetopdieptehoudenvanhaarhaven,vanhetspuitotdeboomvoorha-
ven.Dezeboomwaseenpaal,dieinhetwaterlagendehaven’snachtsafsloot.Dit
werdgedaandoordeboomsluiter,eenambtenaarindienstvandestad.Voor
Edamwashetvoorhaareconomischoverlevenvangrootbelangdateraandeoost-
zijdevandestadeengoedesluiszouwordengebouwd,zodathetslibindevaar-
geulletterlijkenfiguurlijkbuitendedeurzouwordengehouden.
Ditwaseerstnietzo.Destadwasalsindshetmiddenvande16eeeuwinconflict
metUitwaterendeSluizenvanKennemerlandenWest-Frieslandovereengoede
waterkeringinhaarhaven.6DePurmerstondviaEdaminopenverbindingmet
deZuiderzee.Voorhaarvoortbestaanhaddestaddiedoorstromingvanhaarha-
vennodigomdeneerslagvanslibtegentegaan.Zijweigerdedanookeenwater-
keringinhaarstad.Hetinstromendezoutewaterzorgdeechtervoorsteedsmeer
problemenvoordeoudelandenronddePurmer.Uiteindelijkdoorvelehogevloe-
denzagin1605ookEdamhetbelangvaneengoedesasinhetOosteinde.
HeteersteverzoektotdroogleggingvandePurmerkwamvanEdam.Inseptem-
ber1607reisdenvertegenwoordigersvandiestadnaarDenHaagvooreenoctrooi-
verzoek.
DitverzoekmoetalseenverrassingzijngekomenvoorPurmerend.Hungedepu-
teerdemoestzosnelmogelijknaarDenHaagreizenomindeStatenGeneraalmee
tedelendatzijnstadnoggeenbeslissinghadgenomenovereeneventuelemede-
werkingaaneenoctrooiaanvraag.Ookverzochtmeneenkopievanhetoctrooi-
verzoekvanEdamtemogenontvangen.7Destadwasdrukbezigmetdebedijking
vandeBeemsterenzaldaarmeehaarhandenvolhebbengehad.Menzalookbe-
zorgdzijngeweestvoorhetverliesvaneengoedeverbindingmetdeZuiderzeeen
hetverliesvanhaarvisserij.LaterzoueenringslootronddePurmermeteengoe-
debreedteendiepteditbezwaaropheffen.
213
D E P L A N N E N V O O R D E D R O O G L E G G I N G V A N D E P U R M E R
Hijboodookaantweevanzijnknechtenmethungereedschapnaardestadtestu-
renomdaarzijdenstoffen‘egalementenofanders’temakenendatelkca15werk-
nemersnodigzouhebben.Dekomstvandezeambachtsliedenzoueenbelang-
rijkeeconomischestimulansbetekenenvoordestad.24Intienpuntenwerdende
voorwaardenvanEdamvastgelegd,waaraandebedijkersmoestenvoldoen,alvo-
rensdestadhetoctrooizouaanvragen.
Hetoverlegresulteerdeineenovereenkomsttussendestadendebedijkers,hier-
instondalseerste,datdebedijkerseensluiszoudenmakenaandeoostzijdevan
destad,eensluisdienaasthetbuitenhoudenvanslibdestadookzoukunnenbe-
schermentegenhoogwater.
Debedijkerszoudendezesluisonderhouden.Ookmoestderingvaartworden
aangelegd,meteenbreedtevanvijfroedenwijdeneendieptediedestedenrond
dePurmerlatergezamenlijkzoudenovereenkomen.25Dezedieptewerdlaterge-
steldopzesenhalvevoet.26
UiteindelijkwerdhetoctrooiverzoekingedienddoorEdamenMonnickendam.
Purmerendhadzichteruggetrokkenenbehoordenutotdeopposanten.
IndeStatenvergaderingwerdechterbeslotenditoctrooiverzoekeerstnaarde‘Ka-
merevandeReeckeninge’testuren.Alleopposantenzoudenwordenbenaderd,
ditwarendedijkgraafenheemradenvandeUitwaterendeSluizenvanKennemer-
landenWest-Friesland,destedenAlkmaarenPurmerendendedorpenKatwou-
de,IlpendamenPurmerland.27Deeerstevoorzaggroteproblemen.DePurmer
waseengoedeboezemvanca3000morgentalenvoorhetovertolligewateruit
KennemerlandenWest-Friesland.Doorditmeerkonhetwaterwordenafgevoerd
doordesluizenvanEdamenMonnickendam.
HoewelbijdedroogleggingvandeBeemstergoedeafsprakenwarengemaaktmet
debedijkers,haddentochdiverseomliggendepolderswateroverlastgehad,en
hadhetverzwarenvankaden,dijkenendammenveelkostenmetzichmeege-
bracht.28
Alkmaarzagdebelangenvanhaarscheepvaartvanennaarhetzuidenbedreigd,
deoverigeplaatsenhaddenvanoudshervisserijrechtenopdePurmergehad.
Op6december1612vielhetbesluitdathetoctrooinietzouwordenverleend.
Deredenenvoordeafwijzingwarenduidelijk;deRekenkamerhadeennegatief
advies gegeven en bovendien liep het verzoek van Dirk van Os en Arent ten
Grootenhuisnog.Bovendienwerdendebelangenvandeoverigeopposantente
zeerbedreigd.
Op9december1613kwamdevroedschapinEdamweerbijeenomdeafwijzingte
bespreken.Erwerdafgesprokendatmenopnieuweenverzoektotbedijkingzou
indienen.
212
bekendworden,devroedschapsledenmoestenonderedeverklarenhetgebeurde
geheimtehouden.16
NaaraanleidingvandegebeurtenisseninDenHaagwerdbeslotennamensdedrie
steden,Edam,MonnickendamenPurmerend,hetoctrooiaantevragen.Gepro-
beerdzouwordenofdestadEdamminstens400morgentalenaankavelsinde
nieuwepolderkonverkrijgen.17
InmiddelshaddendestedenEdamenMonnickendamindezomervan1612van
drieparticulierendeheerlijkhedenPurmerlandenIlpendamgekocht.HetHuis
VanEgmondhadsinds1468dezeheerlijkhedeninbezit.Delaatstetelguitditge-
slacht,PhilipsLamoraal,hadveelschuldenentoenhijnaarFrankrijkuitweekin
1605liethijzijngrafelijkebezittingenachtervoorzijnschuldeisers.18In1611wer-
denbeideheerlijkhedenvoordehelftgekochtdoorAdriaanvandeBurcht,een
zijdenenwollenstoffenverkoperinDenHaag.VandeanderehelftwerdenFrede-
rickvanElburghenGonsaloGybelseigenaar.Voordezelaatstekwamdeverkoop
aanbeidestedengoeduitwanttottweekeerwashemdoordeStatenvanHolland
enWest-Frieslanduitstelvanbetalingverleendoppersoonengoederen.19
In1610warendebeideheerlijkhedenookaltekoopgeweest.Purmerendhadtoen
belangstellinggehad,destadwastoenbereid100tot150guldenbovendevraag-
prijsvanf.4000.-tebieden.20DeaankoopsomdiedestedenEdamenMonnicken-
dammoestenbetalenlagaanzienlijkhogernl.f.21.550.21
DitgrotebedragwerdechterbetaalddoorAernoutCabaut,metdeafspraakdat,
zodrahetoctrooizouwordenverkregen,VolkertOverlander,lidvandeadmira-
liteitinAmsterdam,aanhemofzijnerfgenamenditbedragzouvergoeden.De
heerOverlanderzouhiervoordanbeideheerlijkhedeninleenontvangen.22Door
dezeaankoopwarenallerechtenvanhogeenlagejurisdictie,metdevisserijvan
Necken100morgenindePurmer,innaameigendomvanbeidesteden.Hierdoor
warenerookgeenconcreteobstakelsmeervoordebedijking.Niemandkonnog
buitenbeidestedenenigrechtopdePurmerdoengelden.Beslotenwerddever-
tegenwoordigervandenieuweplannenmakersuittenodigenomindevroed-
schapdeplannentoetelichten.23DitwasAernoutCabeau(CabautofCobbaut)een
Amsterdamslakenkoopman.Ookhijwaséénvandeingelandenbijdeverloting
vankavelsindeBeemster.
Op17november1612washijbijdevroedschapinEdam.Hijdeeddestadallerlei
gunstigevoorstellen.Zoverteldehijdathijzoukunnenbewijzendatvandeheer-
lijkhedenIlpendamenPurmerlandgeenhonderd,maarzevenhonderdmorgen
indePurmerlagen.WanneerhijditnietkonbewijzenzouhijdearmenvanEdam
duizendCarolusguldensgeven.
215
D E P L A N N E N V O O R D E D R O O G L E G G I N G V A N D E P U R M E R
bedijkers,zodatdestaddezelfdevoordelenzouhebbenm.b.t.grondindenieuwe
polder,molensenminderonderhoudaandeoudedijk.37
TotdegoedkeuringvandeStatenvanHollandenWest-Frieslandinjuni1617werd
doorallepartijen,zowelmetelkaaralsiedervoorzichmetbedijkersveeloverleg
gevoerd.
DedijkgraafenheemradenvanNieuwendam,Schardam,Akersloot,Uitgeest,
GraftenDeRijplietenop20mei1617UitwaterendeSluizenwetengeheelachter
debedijkingvandePurmertestaan.38ZijsprakendehoopuitdatUitwaterende
Sluizeneindelijkzijnnaamzouwaarmakenenhenbevrijdenvan‘deschuttinge
vantgrovezeewater’datviaEdamnaarbinnenstroomde.Doorhetinlatenvan
hetzoutewaterhaddenveelarmeweduwenenwezen’geweend’datde‘vruchte’
vanhetveldbedorvenenlandweggespoeldwas.Bovendienwildenzijafvande
hoge bijdragen die zij moesten betalen aan het onderhoud van de haven van
Edam.
Op10juni1617werddoordeStatenGeneraalhetoctrooivoordedroogleggingvan
dePurmerverleend.Op29juni1617gingdevroedschapvanEdamakkoordmet
devoorwaardeninhetoctrooi.ZowelEdamalsMonnickendamkregenelk400
morgenindenieuwepolder.IndestadEdamzounaasthetmakenvaneengoede
sluisbijdeZuiderzeeaanheteindevanhetOorgat,desluisindeVrouwensluis
wordenvernieuwd.
HetbelangrijkstevoordestadEdamwasdetoezeggingvoordebouwvaneen
nieuwesluisbijdeZuiderzee.39
Dekostenvoordebouwenonderhoudzoudengeheelkomentenlastevandebe-
dijkers.
In1619werdbegonnenmethetmakenvanderingdijkronddePurmerenop29
oktober1620wasdedijkdicht.In1622wasdepolderdrooggevallenenop12au-
gustuswerdbegonnenmetdeverkaveling.40
Noten
1 WA,OAE,no.439
2 Bouman,blz.22-23
3 Oud-archiefBeemster,no.1
4 WA,OAP95b,tussen29-10-1601en01-01-1602
5 Danner,blz.15
6 Bouman,blz.64
214
Daarmenzoaanelkaarverbondenen‘verknocht’was,washetmoeilijkeenan-
derekoerstegaanvaren.AdriaenCabbautzougevraagdwordenopnieuwaante
gevendathijzijnmede-participantenkonvertegenwoordigenbijdevolgende
aanvraagvooreenoctrooi.29
Datvoorjaargingmendoortastendtewerk;vertegenwoordigersvandeStatenvan
HollandenWest-Frieslandwerdenuitgenodigdinlocotekomenkijkenenmet
debelanghebbendentespreken.30
Indezomervan1613gingeenburgemeestervanEdamnaarSchagen.Daarlogeer-
deopdatmomentderaadspensionarisJohanvanOldenbarneveltbijdeHeervan
Schagenomhemteverzoekendeproblemenrondhetoctrooitekomenbespre-
ken.31
Deraadspensionarisstemdetoe.HijzoueerstnaarMonnickendamgaanenver-
volgensindeloopvandemiddagnaarEdam.Devolgendedagzouhijverderrei-
zennaarPurmerend.
Voordemaaltijden,middagenavond,besteldedesecretarisvanEdambijCabbaut
een kok, Jeremias met zijn gereedschap en een pasteibakker. Zij moesten
o.a.meenementweegoedeWestfaalsehammen,eenpaarschapenboutenvanhet
zuiglam,enigegoedekonijnen,drieofvierpaar,artisjokken,asperges,debeste
rinsewijnenindientekrijgenzes‘sneetjesverse‘sallem’.32Eensuikerbakkerwas
nietnodig,diewasaanweziginEdam.
NahetvertrekvanVanOldenbarneveltwerdCabbautuitgenodigddoordevroed-
schapdeovergeblevenwijnenanderedrankentehelpenopdrinken.33
Februari1614gingseigneurCabbautfailliet.OpvoorstelvanAdriaanTedinghvan
Berkhoutwerdbeslotendoortegaanmetdeplannenvoordebedijking.34
Van1609tot1616zijnervanMonnickendamhelaasalleeneenpaarkladresoluties.
Vandietijdisergeenresolutieboek,waaruitblijkthoeactiefmendeplannenvan
debedijkingvandePurmerheeftaangepakt.Erzijnslechtseenaantalsummiere
aantekeningen.
Op24augustus1614werdendedoorEdamnaardevroedschapgezondenzescon-
ditiesbesproken.Dezeconditieszijnechternietvermeld.35Ookwerdhiervan
nietsschriftelijkvastgelegd.
Op24april1616zouopverzoekvandeburgemeesterseenaantalvroedschapsle-
deneenstukopstellen,waarindepuntendievoorMonnickendamhetmeeste
voordeelzoudenopleveren,wordenvastgelegd.36Ookdezepuntenstaannietver-
meld.
Devolgendeaantekeningisvan26maart1616waarinbeslotenwerdEdamtever-
zoekeneenkopietesturenvandeconditiesdiezijhaddenafgesprokenmetde
Bronnen en literatuur
Ongedrukte bronnen:
WaterlandsArchiefPurmerend
OudarchiefMonnickendam(OAMonnickendam)
OudarchiefEdam(OEEdam)
OudarchiefPurmerend(OAP)
ArchiefvanhetHoogheemraadschapvandeUitwaterendeSluizenvanKennemerlandenWest-Fries-
land(AUS)
ResolutiënvandeStatenvanHolland
Literatuur:
BoumanJ.,Bedijking,Opkomst en Bloei van de Beemster,Purmerend1857
DannerH.S,Van Water tot Land, van Land tot Water, verwikkelingen bij de indijkingen van de Beemster,
Wormerveer1987
MoelkerH.P.,De Heerlijkheid Purmerland en Ilpendam,Purmerend1978
VanZwet,Lofwaerdighe dijckagies en miserabele polders,Hilversum2009
217
D E P L A N N E N V O O R D E D R O O G L E G G I N G V A N D E P U R M E R
216
7 WA,OAP94b,09-09-1607
8 WA,ResolutiënvandeStatenvanHolland,18-12-1607,blz.375
9 WA,OAM,21,18-10-1609
10 Bouman,blz.47
11 WA,OAE,65b,158r
12 Bouman,blz.300
13 WA,OAE65b,blz.158r
14 WA,OAE65b,158r
15 Danner,blz.10r
16 WA,OAE65b,blz.168r
17 WA,OAE65b,blz.169v
18 Moelker,blz.43
19 WA,ResolutiënvandeStatenvanHolland,blz.248/271
20 WA,OAP,nr.94b,18-04-1610
21 WA,OAM,nr.766
22 WA,OAE,nr439
23 Ibidem
24 WA,OE,nr.65b,blz.172v
25 WA,OAE65b,blz.172v
26 WA,OAEnr.434
27 WA,ResolutiënvandeStatenvanHolland,blz.277
28 WA,UitwaterendeSluizen,nr.1145-1/2
29 WA,OAE,65b,blz.174v
30 WA,OAE,,65b,blz.184v
31 WA,OAE,nr.149
32 WA,OAE,nr.149/2
33 WA,OAE,nr.149
34 WA,OAE,65b,blz.192
35 WA,OAM,no.21,blz.35r
36 Ibidem,blz.46v
37 WA,OAM,nr.21,blz.43r
38 WA,AUS,nr.1145,no.7
39 WA,OAE,65b,blz.236r
40 VanZwet,blz.484
219
Vier eeuwen gemeentezang in de Grote kerk van Monnickendam
Ds. C.A.E. Groot
Opzaterdag25meiwordtindeGrotekerkvanMonnickendamhetnieuweLied-
boekvoordeKerkengepresenteerd.Datisveertigjaarnadebundeldiesinds1973
inProtestantsekerkdienstenwordtgebruikt.Naastpsalmenengezangenbevat
hetLiedboek2013eenaantalnieuweliederen,afkomstiguitverschillendetradi-
ties,bundelsenlanden.
Depresentatievanditnieuweliedboekwasvoorondergetekendereden,omde
stedelijkeenkerkelijkearchieventeraadplegen,metalsuitgangspuntdevraag:
hoeiserdoordeeeuwenheenindeSt.NicolaaskerkvanMonnickendamgezon-
gen?Immers,indezekerkkwamvanaf1574deGereformeerdegemeentebijeen,
in1816NederlandsHervormdeKerkgenoemdeninmei2004opgegaanindePro-
testantseKerkvanNederland.
Mijnverhaalbegintmetwathistorischeinformatieoverkerkelijkezangenmu-
ziekinhetalgemeen.DaarnarichtenwedeaandachtopMonnickendam.
Zang en muziek
Sindsmensenheugenismakenmuziekenzangdeeluitvanhetlevenopaarde.De
bijbelnoemtopéénvandeeerstebladzijdeneenman–Jubal–diedevaderisge-
wordenvanallendiedefluitendeciter(harp)bespelen.Blaas-ensnaarinstrumen-
tendus.
DeapostelPaulusheeftintweevanzijnbrieveneennotitieoverhetzingenvan
‘psalmen(liederenbijsnarenspel),lofzangen(hymnen,liederenmetmeerstrofen
en/ofcoupletten)enliederendoorde(Heilige)Geestgeleerd’(1).Hoedat‘zingen’
geklonkenheeft,wetenweechterniet.
Kerkhistoricinemenaan,daterindeoudchristelijkekerk,vanafdederdeofvier-
deeeuw,psalmenwerdengezongen.Gezongenwerderookinkloosters,waarde
psalmeneenplaatshaddenindegetijdendiensten.Opnieuw,hoediepsalmen
toenhebbengeklonken,isnietbekend.Misschienherinnertdemanier,waarop
dechazan,devoorzangerindejoodsesynagoge,degemeentezangleidt,enigszins
aanhetzingenvanweleer.OokhetGregoriaansinderooms-katholiekeKerkzou
ereenafgeleidevormvankunnenzijn.
218
221
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
Het Geneefs Psalter
Depsalmenvormenindebijbeleenapartbijbelboek,
maardiekanjenietzingen.Daaromhebbenmeerderen
zichingezetompsalmberijmingentemaken(3).InNe-
derlandkwameenvertalingtotstandvandeGeneefse
psalmen,waarbijGeneefsverwijstnaardeplaatsvan
ontstaan:Genève.MetbehoudvandeFransemelodieën
washetPetrusDathenus(1531-1588),die,omdeband
met de zusterkerken te versterken, deze psalmen in
onzetaalheeftovergezet.Datwilzeggenindetaaldie
toeninonslandgangbaarwasennogalverschiltmet
wat vandaag ABN (Algemeen Beschaafd Nederlands)
wordtgenoemd.
De voorzanger
HetzingenvanpsalmenindekerkenvandeReformatie
gebeurde‘acapella’,zonderbegeleidingvaneeninstru-
mentdus.Dezangwerd,volgenseenbesluit,genomen
tijdens het convent (vergadering, caeg) van Wezel in
1568, ‘begeleid’ en ‘gestuurd’ door een voorzanger,
meestaleenschoolmeester,die,waarmogelijk,gesteund
werddoorschoolkinderen,aanwiehijdepsalmenhad
geleerd.Diekinderenmoestendaaroverigensbehoor-
lijkvooroefenen.
Devoorzangerdeedz’nwerkindekerk,maarwasin
dienstvanenwerdbetaalddoorhetstadsbestuur.Een
goedevoorzangerwerdzeergewaardeerd,getuigehet
volgenderijmpjevaneenpredikantuitdeSt.Bavoin
Haarlem:
‘Geweldig musicijn, geschapen om te singen, en wat een stem heeft hij,
wie iszer die niet weet! En hoe voortreffelijk hij zijne plaatz bekleed?’
Het kerkorgel
Hetkerkorgelisvanoudseen‘werelds’instrumentdatinvroegertijddienstdeed
bijfeesteninhetcircusenerggeliefdwasbijdeRomeinsekeizers,waaronderkei-
zerNero(37-68).
Watbegonalseenwaterorgelontwikkeldezichgaandewegtoteenwindorgel,dat
vooralgebruiktwerdaandehovenvanvorsten.Hetwarenmooierelatiegeschen-
PetrusDathenus
Voorzanger
220
Alleeeuwendoorzijnerliederengemaakt,waarvaneendeelgeschiktwerdbevon-
denomdoorgelovigengezongenteworden.Ikgavoorbijaanwateropdatgebied
inlandenalsEngelandenDuitslandisgedaanenbeperkmetotonseigenland.
TentijdevandeReformatie(16eeeuw)ontstondenereengrootaantalpsalmen,
voorzienvanrijmeneenmelodie.Vanafbegin19eeeuwkwamendaargezangen
bij,terwijlerindetweedehelftvande20eeeuwallerleivrijeliederenontstonden,
waarvaneendeelhunwegnaarkerkenengemeentenhebbengevonden.
Ikmerkalvastop,dathetzingeninde21eeeuwinschril
contraststaatmethet‘zingen’vanonzeverrevoorouders.
Datwastotinde19eeeuwdikwijlsnietomaantehoren.
Verderopmeerdaarover.
Zang en muziek in de kerken vóor de Reformatie
VóórdeReformatiewerderindeHollandsekerkenniet
gezongen.Datwilzeggen,nietdoordekerkgangers.De
zangtijdensdeR.K-misvieringwerdvanafdevierdeeeuw
verzorgddooreenkerkkoor.Opeenkerkvergaderingin
367naChr.wasnamelijkbepaald,datniemandindekerkmochtzingendanal-
leenzij,dieervooropgeleidwaren,degeestelijkendus.Diezongennietinde
volkstaal,maarinhetLatijn.Degemeentewaspassief,luisterdetoe(2).
Zang en muziek in de kerk vanaf de Reformatie
Diepassiviteitveranderde,toeninEuropadeReformatievoetaandegrondkreeg.
DereformatorenLutherenCalvijn,lietenhetkerkvolkindelandstaalzingen.
LutherzagmuziekalseendonumDeï,eengavevanGodenschreefeenreekslie-
deren,waaronderhetbekende‘EenvasteburchtisonzeGod’.IndeCalvinistische
traditiebleefhetzingenbeperkttotdeberijmdepsalmen.Calvijnhadnamelijk
ontdektdatgezongen‘gebeden’,zoalsdepsalmenwerdengezien,meerzeggings-
krachthadden,alsereenmelodieonderwasgezet.Misschienhadhijdatvande
GrieksewijsgeerPlato,die,methetoogopmuziek,hadgeschreven:‘Erisinde
wereldnauwelijksietsdatopgedragingenvanmensenzo’ngroteinvloedheeft’.
Calvijnsloegvocalemuziekhogeraandaninstrumentaleenweesdaaromhetge-
bruikvanmuziekinstrumenten,waaronderhetorgel,indekerkaf.Hijwasniet
deeerste,wantookkerkvadershaddenhetbespelenvanmuziekinstrumenten
door gelovigen verboden, zowel thuis als in de kerk. Dat klinkt ons vandaag
vreemdindeoren,maarwemoetenzulkeopvattingenenuitsprakenzieninde
contextvandietijd.
Calvijn
223
teerdetegenhetweghalenvanhetorgeluitdekerkengavenorganisten,diein
dienstvandestadwaren,opdracht,omopbepaaldetijdenhetorgeltebespelen.
Insommigegrotestedenwerdendagelijks‘concerten’gegeven.‘Hetorgeldiende
geenenkelliturgischdoel,zewarenertotvermaakvandeburgerijdiedagelijks
indekerkkwamomerte...flaneren.Nagedanearbeidverzameldendemensen
zichdikwijlsindegrotekerk,dieeen‘plein-functie’had.Deorganistspeeldevro-
lijkewijsjes’(5).
Het orgel gebruikt bij gemeentezang
Langetijdwasdein1578gedaneuitspraakdebeleidslijnindekerkenvandeRe-
formatie.Maargaandewegde17eeeuwkwamereenkenteringinhetdenkenvan
onzecalvinistischevoorvaderen.EengeschriftvanCon-
stantijnHuijgens(1596-1687)uit1640metalstitel:‘Ge-
bruickofongebruickvan’torgelindekerckenderVer-
eenigdeNederlanden’heeft(mede)voordezeomme-
keergezorgd,hoewelhetonderwerpnogjarendaarna
heelwatpenneninbewegingheeftgebracht.Huijgens
pleittevoorhet‘gebruijckvaneenkostelickspeeltuijgh’
enhijachtte‘hetongebruijckveelmeerschadelijckdan
hetmisbruijck’.
AlseerstestadinHollandmaakteLeidenin1637ge-
bruikvanhetorgelomdegemeentezangtebegeleiden.
DelftenDordrechtvolgden.In1638werdopdeZuid-
HollandseSynodeteDelfthetvolgendebesluitgenomen:‘hetorgelspeelenonder
hetpsalmzingeniseenmiddelmaetigesaeckeenwertdaerommegelaeteninde
vrijheytvanyderekercke’.
De orgeltrapper
Hetorgelkonalleenwordengebruiktalsereenorgelblazeroforgeltrederaanwe-
zigwas.Dezemanregelde,doorhettrappenvandeblaasbalg,dewindvoorzie-
ningvanhetorgel.Zwaarwerk,datmeestalmaarkarigwerdbeloond.Totaande
tijddatorgelselektrischaangedrevenzoudenworden(20eeeuw),warenerorgel-
tredersinfunctie.
Voorwiewathumorkanwaarderen:zegtdeorgeltrappertegendeorganist:‘Wat
hebbenweweermooigespeeldvandaag’!
Het zingen niet om aan te horen
IndeGereformeerdekerken,waaronderdievanMonnickendam,werdenjaren-
languitsluitendpsalmengezongen,merendeelsindeeerdergenoemdeberij-
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
ConstantijnHuijgens
222
ken.ZodeedkeizerConstantinusVin757eenorgelcadeauaanPepijndeKorte,
deeerstekoningvandeFranken,devadervanKareldeGrote.
Vanafde10eeeuwwerdenorgelsvooraldoorkloosterlingengemaaktengebruikt
tijdensdegetijdendienstenindekloosterkerken.
Omdaterinderooms-katholiekekerkveelaandachtwasenisvoorhetvisueleele-
ment(demeestekerkgangerskondenvroegernietlezen),werdsteedsmeeraccent
gelegdopzichtbarezaken,zoalsprocessies,bedevaarten,kerkelijkefeestenetc.Dat
bevorderdedeverschillendekunstuitingenzoalsbeeldhouw-enschilderkunst,als
ookdemuziek.Binnenzo’ncultureelgunstigklimaatkondeorgelbouw,voorzien
vanvaakrijkeversieringen,danooktotvolleontplooiingkomen.
‘Hetorgel,hetvolmaakstevanalletoonkunstigewerktuigenenhetheerlijkste
gewrochtdermuzijkalevinding,schijnteralsopzettelijktoeingerigtomdechris-
telijkeerediensttedienen’,alduseenoudeschrijver.Datwerdechternietdoor
iedereenzogezien.
Het orgel de kerk uit
Toenin1566,tijdensde‘beeldenstorm’,veelkerkgebouwenaanderooms-katho-
liekenwerdenontnomen,wasdehoudingvandeCalvinistischeautoriteitensoms
dusdanigvijandig,dathetorgelindeNoordelijkeNederlandenrechtstreeksin
z’n bestaan werd bedreigd. Evenals altaren en heiligenbeelden werd het be-
schouwdalseenoverblijfselvaneenpaapsverleden,datgeheelgezuiverdmoest
worden,aldusonzevroedevoorvaderen.
TijdensdeProvincialeSynodein1574teDordrechtwerdbesloten(artikel50):‘Ae-
ngaendehetspelenderOrgelenindeGemeentenhoutmen,dathetganschbe-
hoortafghesettewesenvolgensdeleerePauli(4).Endealhoewelmenhetalsnoch
insommighedeserkerckenalleenin’teijndederPredicatieëngebruijckt,op’t
scheijdenvandenvolck,sodientnochtansmeestomtevergetenwatmentevoren
heeftgehoord,endeistebesorghen,dathethiernaartotsuperstitie(bijgeloof,
caeg)salgebruijcktworden,gelijckhetnutotlichtvaerdicheijtdient’.
DeNationaleSynodevan1578,bijeengekomeninDordrechto.l.v.PetrusDatheen,
gingnogeenstapjeverder.Zijbesloot‘datdeorghelen,ghelijcksevooreentijd
geduldetwerden,alsoometdeneerstenendeop’taldervroeglijckste,moesten
weggenomenworden’.
Hetorgelspelwerdgezien‘alseenleugenachtich,jabedrieglijckgeluijt,doorden
Duijvelghedreven’.
Maar–gelukkigmogenwenuwelzeggen–warenorgelsindekerkheteigendom
vandestedelijkeoverheid,zoookinMonnickendam.Hetstadsbestuurprotes-
225
zohardmogelijktezingen,zijnversiedeboventoontelatenvoeren.Alsdemuren
vandeGrotekerkkondenspreken,zoudenzeheelwatkunnenvertellenoverhet
Monnickendamsepsalmgezang!
Voorzangers in Monnickendam(ziebijlageA)
EvenalsinallestedenvanHolland,warenerookinMonnickendamvoorzangers
actief.Hijfungeerdealsbegeleider,inhetbijzonderwanneerergeenbekwame
organistwas.Danmoesthij‘naesijnbestevermogenhetorgelwaernemen’.
In1561woondeindeSaksteegschoolmeesterClaas.Hijzouookvoorzangerge-
weestkunnenzijn.Ietsjongeregegevensdaterenvanapril1580,alsineenverga-
deringvanvroedschapenburgemeesterstweeschoolmeesterswordengenoemd,
onderwieeneCornelisPietersz,in1584aangesteldtotstadssecretaris.Hetwordt
nietexplicietvermeld,maaraangenomenmagworden,datdezeschoolmeesters
ookalsvoorzangersindekerkoptraden.Deeerstewaarvanwedatzekerwetenis
JanSijmenszVogel(7).Hijisrond1575
geborenenmidden1598inMonnic-
kendambenoemdtot schoolmeester
vandeschoolopdeZarken.Geenman
vanonbesprokengedrag,geletopde
kerkelijkecensuurin1613.‘Hijheeft
zowelzichzelfalsdegemeenteinop-
spraak gebracht’. Wat de aanleiding
daarvanwas,wordtnietvermeld.Wel
komendewoorden‘mishandeling’en
‘oneerlijkheid’voorbij.
JanSijmensVogelwasnietdeenige.
Ook Garbrant Garbrants, voorzanger vanaf 1652, werd in 1657 ontslagen. Hij
‘heeftzichverlopenindevuijlesondevanoverspelmeteenenLijsbetJans’.Een
verzoekvandezeGerbrantGerbrandszop8september1657omeen‘bijschoolte
mogenhouden’werddoordeburgemeesters,ombegrijpelijkeredenen,afge-
wezen!
Ordonnantie voor de voorzanger
ToenvoorzangerenschoolmeesterEwoutBaartsBrughinoktober1704wasover-
leden,werdmr.PieterSpruijtuitHuizenzijnopvolger.Op20oktobervandat
jaarwerdereennieuweordonnantievankracht.Waarschijnlijkeennieuweversie
vaneenbestaandeordonnantie,wantongetwijfeldzullenookindejarendaar-
vooraanwijzingenenregelsvoordevoorzangersopgesteldzijn.Devierartikelen
vandenieuweinstructieluiddenalsvolgt:
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
Kerkin1726
224
mingvanPetrusDathenus.Hijhad–naarFransvoorbeeld–eenpsalmberijming
gemaaktoprijmschema’senmelodieënuitGenèveendiein1565ingrotehaast
voltooid.MetdezepsalmberijmingbepaaldehijruimtweeeeuwendeNeder-
landseGereformeerdegemeentezang.
Menmaakteindietijdgeenonderscheidtussenprofaneengeestelijkemelodieën.
Sommigewijzenwarenbijhetpubliekineendubbelehoedanigheidbekend,bij-
voorbeeldalsliefdesliedjeenalspsalm.
Hetzingengebeurdeisometrisch,d.w.z.opnotenvangelijkelengte.Omdatveel
gemeenteledennietkondenlezen,wasmenaangewezenopluisterenennazin-
gen.Erwerdheelhardgezongen,eenstemmigenineenuiterstlaagtempo.Dat
zingenklonkbovendiendikwijlsvals,meestalveroorzaaktdoordatertehoog
werdingezet.Nee,lieflijkenhoogstaandwasdegemeentezangbepaaldniet.Een
predikantschreefover‘ditdeelvandengodsdienstdiezeervleeschelijkis,zodat
hetinGodsoorennietandersisdaneengehuijlvanbeerenenwolven;Hijheeft
ereengrouwelvan’.
Of,metdewoordenvanConstantijnHuijgens:‘hetlaetsichonderonsveeltijds
aenhooren,alsoftermeergehuyltoftgeschreeuwtdanmenschelickgesongen
werde.Detoonenluydendwarsondereen,alsgevogeltevanverscheidenbecken.
Dematenstrijdenalsputemmers,d’eendalendesooveelalsd’anderrijse.Daer
werdtom’tseersteuytgekreten,alsof’teensakevanoverstemmingeware’.
Huijgensverklaardededisharmoniebijdesamenzangindekerkhieruit,‘datzo-
velenthuisonderhetwerkdepsalmenzingenendanhuneigenvariantplegente
kiezenvooreenmoeilijkemelodie’.
TijdenshetconventvanWezelin1568hadmeneenbesluitgenomenbetreffende
hetzingenindekerk:‘Tensalnietvreemdsyn,datmenindekerckehangtenige
bordenoftaferelen,waerinnekortelicdewysevanzingenwordtuytgelegd’.Maar
‘hetwerdenhelaaslaterdebordenmetdenamenvandepredikanten...!(6).
Naasthet‘nietritmisch’zingenwaserooksprakevanhetzogehetendraaien,
d.w.z.hetversierenvaneenmelodie.Zulke‘versieringen’bestondenuithetzin-
genvandoorgangs-enwisselnoten(hettoevoegenvanextranotenterversiering)
englissando’s(het‘glijden’vandeenenootindeandere).
Dat was voor de Rotterdamse predikant Hofstede aanleiding om in 1775 wat
‘zangles’tegeven.‘Datmendenotenonderhetsingenminderuitrekke,minder
slepe,minderdoordemonddraaitenomhale,korterafbrekeendevereischtetus-
senpozenbyheteindingenenaanvoerenvanelkenzangregelinachtneme’.
DatslechtezingenwasindeGereformeerdekerkenvrijalgemeen.Somswerden
ertijdensdekerkdienstverschillendeversiesvandezelfdepsalmgezongen,want
erwarenermeerdereinomloop.Metalsgevolgdateenbuurmanprobeerde,door
227
Organisten (ziebijlageB)
Organistenoforgellisten,zoalszeookwelgenoemdwerden,warenindeogenvan
eenstadsbestuurbelangrijk,hetgeenookblijktuithuntraktement.Zewerden
nogaleens‘weggekocht’doorstadsbesturenelders,dieeenhogersalarisofbetere
voorzieningenboden.
In1561kendeMonnickendameenzekereorganistmr.Jan.Hijwoondeophet
kerkhof,eenstukterreindichtbijdekerk.Vanhemisverdernietsbekend.
EenorganistwaarweietsmeervanwetenisJacobJansz.Mars.Hijkreegvijftig
guldenperkwartaal.November1606washijinfunctie,maarwaarschijnlijkal
eerderaangesteld.ZijnorgeltrederwasPouwelsBartsdievoorzijnzwarewerk
slechtstwintigguldenperjaarkreeg.
ToenJacobMarsin1638overleed,werdhijop22februari1639opgevolgddoor
DirckJanszVelsenuitHaarlem(9).
Vanafhetmiddenvande17eeeuwhaddenorganisteninMonnickendammeer
functiesdanalleenhetorgelbespelen.Velsenwas,vanaf1653totaanzijndoodin
1669,ookbelastmethetinnenvandepachtopbier,ijkmeesterencommissaris
vanhetveerendaarmeeverantwoordelijkvoordeteverzendenpakkettenenpost-
stukken.
Totongeveerhetmiddenvande17eeeuwwashetdegewoonte,datdeorganist
eenkwartiervoordediensthetorgelbespeeldeenooknadedienst,wanneerhet
volkdekerkverliet.Hetzelfdebeeldbijdedoordeweeksediensten.Waterge-
speeldwerdvaltnietteachterhalen,maaruitberichtenvaneldersblijkt,dathet
waarschijnlijkpsalmmelodieënwaren,dieindedienstgezongenzoudengaan
worden,onderleidingvandevoorzanger.Velsenwasdeeersteorganistdiehet
zingen van de Gereformeerde gemeente te Monnickendam zou gaan begelei-
den.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
Orgeltreder Blaasbalg
226
Art. 1
De voorzangers sullen gehouden zijn de gemeente tot de godzaligheijd en Christelijke Reli-
gie met haren goeden wandel en Exempel (voorbeeld) aanteleijden en tot dien eijnde haar
zelfs altijd op den Sondag bij den godsdiensten in de kerke vervoegen.
Art. 2
De voorzangers zullen ook bezorgen en bedienen moeten hetgene inde kerk tot den kerken-
dienst behoort als: het aantekenen van de Psalmen, het ophangen van de leijen of Psalm-
borden en de gaarbuidels (collectezakken) der Diaconen, het brengen van de Bijbel en brief-
jes der gebeden; zij zullen ook optekenen de namen van de gedoopten met derzelver ouders
en getuijgen. Zij zullen ook in de kerk voorlezen des voor- en namiddags een Capittel uijt
het woord Gods en des voormiddags de tien-geboden des Heeren en des namiddags de Arti-
culen des Christelijken geloofs daar bij voegen, voordat zij tot het zingen van de Psalm gaan.
Ook zullen zij op de Catechizatie zelve present zijn en die oefening aanvangen en besluijten
met een Zang-vers uijt de psalmen Davids en dat tot believen en nade(re) ordre haar van de
Dienaren des Woord of kerkenraad gegeven ende was des meer daartoe behoort.
Art. 3
Niemand zal tot ordinaris Voorzanger der gemeente aangestelt werden, die niet wil onder-
tekenen de Acta Synodi Nationalis, belijdenisse der Christelijke Gereformeerde Religie,
nevens de Formulieren van Eenigheid op de Classis te Edam, volgens de kerken-ordre. Ook
zal niemand tot het voorzingen geadmitteert (toegelaten, aangenomen, caeg) worden, die
geen Lidmaat is van de ware Christelijke Gereformeerde Religie.
Art. 4
Ende opdat in allen dezen de goede meninge en ordre van de Edel. Agtb. Magistraat en des
voornoemde kerkenraats bij de voorzangers wel zouden mogen onderhouden worden, zo
zullen de Ed. Agtb. Magistraat en kerkenraad voornoemt toezigt hebben, dat de voorzangers
zig na de bovenstaande Ordres behorelijk gedragen of anderzins de fauten die zij bevinden
en met goede vermaningen niet kunnen verbeteren, aan de Ed. Agtb. Heeren Burgemeesters
bekent te maken, op dat daar inne met authoriteijt na gelegentheijd en eisch van zaken
voorzien werde.
Devoorzangerwasdusnietalleenverantwoordelijkvoorhet‘leiden’vandezang,
maarvervuldeooktaken,dievandaagdooreenkosterwordenverricht.Ofdeze
takenookinde16een17eeeuwalbijhet‘beroep’vanvoorzangerbehoorden,heb
ikindearchievenvanMonnickendamnietbevestigdgevonden,uitgezonderdhet
klaarmakenvandebordenmetdepsalmen,dieindedienstgezongenzouden
worden(8).
229
hetstadsbestuurtoenalovernagedachtwerd,omhetorgelintezettentijdensde
dienst.Ikciteeruitdenotulen‘dathaerE.dunckendatnocheenigemeerdere
dienstbijhem(organistVelsen)gedaenbehoorttewerden,’tsijmetopd’orgelte
spelenonder’tsingenvooroftenaedepredicatie’...Zevenjaarlater,op23novem-
ber1658werdgenotuleerddat,alsereennieuwevoorzangeraangenomenzou
worden,dezemoet‘gedoogen’dattijdenshetzingenhetorgelzalspelen’.
Maarpasop28oktober1659beslotendeVroedschapendeBurgemeestersomeen
proeftenemenmetorgelbegeleidingbijdesamenzang,metalsargument‘tot
voorkominghe van alle disordren’. Nee, Monnic-
kendamliepmeestalnietvoorop,alshetomkerke-
lijkeofmaatschappelijkeveranderingenging.
Uitdekerkenraadnotulenblijkt,datdeproefmet
orgelbegeleidinggoedwasgevallenensindsdienge-
handhaafdwasgeworden.Het leiddetoteenver-
zoekvandeorganistomloonsverhogingenbete-
kendeextrawerkvoordeorgeltreders.Ookzijvroe-
gen om een extra vergoeding, maar vanwege de
slechtefinanciëletoestandvandestadskas,werddat
‘inberaadgehouden’.
Deorgelbegeleidingzalongetwijfeldeenverbete-
ringzijngeweest,wantveelvoorzangerswarenbe-
terevoorlezersdanvoorzangers.Hetmaathouden
wasvoordezemannenvaakeenprobleem,evenalshetoptoonhoogteblijven.
ConstantijnHuijgensschreefin1641nietzonderreden‘datsijinderdaetVoor-
singersmoetenzijn,endenietmedesingers’.
De nieuwe Psalmberijming van 1773
VoordepsalmberijmingvanPetrusDatheenhaddendekennersgeengoedwoord
over.‘Eenberijmingzondersmaak’zeivaderCats(1577-1660).EnvolgensHuij-
genswasdehandhavingvan‘Datheen’eenstaaltjevanbekrompenconservatisme.
‘Zijnwoordkeuswektelachlust,zijngedachtegangleekonbeholpen’,wasdeal-
gemeneopvatting.
Desondanksheeftdit‘smakelozeenonnauwkeurigerijmwerk’zichtweehonderd
jaarkunnenhandhaven.Dathado.a.temakenmethetfeit,dathetmerendeelvan
hetkerkvolknietkonlezenendaaromeenaantalverzenuithethoofdmeezong.
Bijinvoeringvaneenandereberijmingzoudenzestommoetenblijven.
Bovendien,deberijmingvanDatheenbevattegeenofnauwelijksvreemdeenon-
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
Liedboek1773
228
Orgeltrappers(ziebijlageC)
NetalsJacobMarswasookDirckVelsenafhankelijkvanorgeltreders.Hijwerd
geholpendoororgelblazerUdsWillems,dietevenskosterengravenmakerwas.
OokUdskreegslechtstwintigguldenperjaarvoorzijnintensievewerkals‘wind-
god’,zoalsiemandzulkemenseneenstypeerde.
UdsWillemswaseenman,dieopmeerderemanierenzijnhandenwisttegebrui-
ken.Datbleekin1627,alsvermeldwordt,dathijindekerkde(lastige)kinderen
onderdepredicatie‘sofuriuselijcophunhoofdenslaetendeanderzinds,totbloe-
denstoe’...
Datjongerenindekerkdikwijlsoverlastveroorzaakten,wordtindenotulenvan
dekerkenraadregelmatigvermeld.MaarUdshadblijkbaarnietdetact,omdaar
opeengoedemaniermeeomtegaan.
Ds. Bartholdi heeft moeite met een lied
In1633meldendenotulenvandeKerkenraaddatDs.SamuëlBartholdimeedeelt
dat‘verscheijdeneledematenonrustichgemaecktwordenoverhetsingenvanhet
GebetvoordePredicatie’.Hetgaatovereenlieddatkerkgangersvandaagkennen
ondernummer463vanhetliedboek1973:‘OHeer,dieonzeVaderzijt,vergeefons
onzeschuld.Wijsonsdewegderzaligheidenlaatonshart,doorUgeleid,met
liefdezijnvervuld’.BartholdizelfvonddatliedtePuriteinsenwildehetbuiten
dediensthouden(10).Datkon,omdatdeSynodevan1618/19aanplaatselijkeker-
kendevrijheidhadgegeven,zelftebepalenwaterindeeredienstengezongen
zoumogenworden.
Hoeveel coupletten?
LangetijdwerdenindeGereformeerdeKerkenallecouplettenvande150psalmen
ineenhalfjaartijdsgezongen,verdeeldoverdriediensten,dieerwekelijkswer-
dengehouden.Datbetekendezo’ndertig!couplettenperdienst.OokinMonnic-
kendamwasditdegewonegangvanzaken.
Destedelijkeoverheidvroegin1634aandeKerkenraad,ofdaarnietop‘gekort
konworden’.
Hetverzoekomhetaantalcouplettentehoudenoptientottwaalfwerdechter
‘vooralsnochgehoudeninadviessonderdevoijsenteverminderen’.Erveran-
derdeechterniets,zoalswenogzullenzien.
Gemeentezang in Monnickendam met orgelbegeleiding
Eerderlasudatinal1637teLeidendegemeentezangdoorhetorgelwerdbegeleid.
Erzoudenruimtwintigjaarverstrijken,voordatdatookinMonnickendamhet
gevalzouzijn.Eenberichtvan18februari1651zoueropkunnenwijzen,daterin
231
Weeshuisjongen bespeelt het orgel
NadatvaderenzoonModeus,respectievelijkPieterenAdam,tussen1694en1762
hetorgelhaddenbespeeld,washetdetijdvoorJacobReinders(11),dievan1762
tot1777organistinMonnickendamwas.Hijgafookles.Eenvanzijnleerlingen
wasJacobSijbertsBleus,eentalentvollejongenuithetweeshuis.Datwasaleerder
gebleken,toendevoorgangervanReinders,AdamModeus,injuni1759hetstads-
bestuurhadgevraagdofhij‘eenjongemanuijthetWeeshuijsdiebijhemop’t
ClavierleertspeelensomtijdsonderdenGodsdienstopdenOrgelmaglatenspe-
len’.Datwerdgoedgevonden,maardeorganistmoesterwelaltijdzelfbijaanwe-
zigzijn.
Hetzalzeerwaarschijnlijkomdezelfdejongengaan,alsReindersinmei1765aan
hetstadsbestuurmeldt‘datJacobSijbertsuijthetweeshuijsthansgenoegsaamin
staatisombyvacaturevaneenorganistopdezeofGeeneplaatstekunnengaan
solliciteren’.(..)‘eniswijdersgoedgevondenommehiervankennissetegevenaan
deRegentenvan’tweeshuijsbinnendesestad’.
HelaasisJacobSijbertsernietaantoegekomenomalszelfstandigorganistaande
slagtegaan.Op27december1767ishijop29-jarigeleeftijdoverledenende31eop
hetkerkhofbegraven.
Jacobwasoverigensnietdeeersteweesjongendiehetkerkorgelhadlerenbespe-
len.AleerderwordtHendrikJans(1701-1752)genoemd,zoonvanJanHendriks
methethoutenbeenenWelmoetPieters,aliasDolletie,dedochtervanPieterDol,
mogelijkfamilievandeeerdergenoemdeorganistGerbrandDol.
Voorzanger in ‘toga’
In1775wasLouisSchutalsschoolmeesterwerkzaamindestad.HijheeftdeGe-
reformeerdeKerkveertigjaaralsvoorzangergediend,eenrespectabeletijd.En
datvoorslechtsvijftigguldenperkwartaal.MeesterLouisSchutkreeginmei1757
eennieuweinstructie.Daarinstondo.a.dathij,tijdenshetuitvoerenvanzijn
voorzangersambtopzondag,‘voordepreekstoelmoestverschijnen,in’tSwart
gekleed,omhangenmeteenswartemantel,omhebbendeeenbef’.Tijdensde
doordeweeksedienstenmochtendemantelenbefweggelatenworden.
Dirk Mars over het zingen in de kerk
Ineenbuitengewonekerkenraadsvergaderingvan21juli1795wordteenbrief
voorgelezenvanouderlingDirkMars(12).Eenlangverhaalmetveelomhaalvan
woorden,gerichtaande‘MedeburgersenBroederen’.
Aleerderlasu,dathettotverinde18eeeuw,inveelkerkelijkegemeenten,gebrui-
kelijkwasomdepsalmen1t/m150involgordetezingen.Inelkedienstgingmen
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
230
bekendewoorden.Hetwastaaldiehetvolkkende.Depsalmenverhievenzich
nooitbovendemiddelmaat,blevendaardikwijlsverbeneden,maardruktenin
duidelijkebewoordingenuitwatzebedoelden.Echtevolksliederen,naartoonen
inhoud,voordegewonemangeschreven.
BijnatweeeeuwenzijndepsalmenvanPetrusDathenusindekerkengezongen,
maarop19juli1773werd,integenwoordigheidvanstadhouderWillemV,een
nieuwepsalmberijminggepresenteerd.Dezemoestop1januari1775inalleker-
keningevoerdzijn‘inplaatsevandeallezintsgebrekkigeengeheelverouderde
RijmPsalmen’.Dienieuwepsalmberijmingwaseenregelingvanstaatswege(van-
daardenaamStatenberijming)endeinvoeringervanvonddanookplaatsviade
burgemeestersvandestad.Deregentenmoesteneroptoeziendaterna22janu-
ari1775‘geenanderePsalmenenGesangendandenieuwebereijmingsalwerden
gebruijckt’. Ook de schoolmeester
werdverzochtdezenieuweliederen
tegaanzingen.
DeKerkenraadhadmaartevolgen.
Tijdensdevergaderingvan23okto-
ber1774kwamdenieuwePsalmbe-
rijming aan de orde. Drukker Jan
Gorter zou worden gevraagd om
veertiengeheelnieuwebijbelsmet
devernieuwdepsalmentebesorgenen‘uithetgetalderoudebijbelseensestal
vernieuwdemetdePsalmentedoenzamenstellenvoorLedenvandenoudenKer-
keraad.ZullendegeldentotheteenenandernodigdoorBroederenDiaconen
wordenuitgeschoten,dochopdebestewijzewederomaanHungerembougeert
(terugbetaald,caeg)worden’.
Deregentenvanhetweeshuismoesten‘dekinderen,diedoorhenwordenopge-
voed,depsalmenindenieuweberijmingaanleren.Zezoudendevoorzangerdan
goedkunnenhelpenbijhetzingenindekerk’.Endemeestervandearmenschool
kreegopdrachtom‘deKinderenwelkeinhetzingenwordenonderweezen,aan
eenkortegemakkelijketoonenmaatkundigemaniertelatenwennen,metagter-
latingvanalleteemachtigedraijerijenendewoordenonderhetZingenduijdelijk
enverstaanbaaruijttebrengen’.
Datzulkeaanwijzingennodigwaren,geeftwelaan,daterophetgebiedvanhet
zingennognietveelvooruitgangwasgeboekt.Eengoedideedusomjuistdekin-
derenmeerzangbeginselenbijtebrengen.
Zangonderwijs
233
datzijonshierindebehulpzamehandgaarnezullentoereikenenonzepogingen
totverbeteringondersteunenwillen.
WijlnuaanstaandeZondagde150Psalmenteneindeloopenenwaarschijnlijkde
OudegewoontevanbijvervolgdePsalmentedoenzingen,wederomzougevolgd
worden,hebikmijverpligtgeachtdezeVergaderingteverzoeken,teneindein
dezelveeenplanteberamenomdezegewoonteafteschaffenendeGemeentege-
legenheidtegeven,omnaardelesvanPaulus1Cor.14:15,welindengeest,maar
ookmetverstandtezingen.HeilenBroederschap.Ondertekening‘UwMedebur-
gerenBroederDirkMars’,21julij1795,heteerstejaarderBataafschevrijheid.
Zijnbriefhadeffectalswordtvermeld,dat‘devergaderingmetalgemenegoed-
keuringhetbetoogvanMarsomhelst’.Zijbesluiteenparig‘datinhetvervolgde
Predikant,eerhetVoorgezangindeOpenbarenGodsdienstbegint,opdenPreek-
stoelzalklimmenomnaarhetuitsprekenvandegewooneaanspraaktotGod,de
GemeenteooktothetVoorgezangoptewekken,terwijldeVoorzinger,thans
zijndeMeesterSchut,voorafbijdenPredikantzalverneemenuitwelkePsalmen
één,tweeofmeerdereversenvoordenGodsdienstzullengezongenworden’.
EencommissievandeKerkenraadzalhetbesluitaanhetstadsbestuurkenbaar
maken.HettoevalwildatDirkMarsnietalleenouderlingmaarooksecretarisvan
destadwas.Hetzalertoehebbenbijgedragendatdezeveranderingen(ennogeen
paarandere)doordemunicipaliteitwerdgeaccepteerd.Eenbrief,dieop16augus-
tus1795indekerkenraadwordtbesproken,bevestigddezeconclusie.
Gedachtegoed van de Verlichting
IndebriefvanDirkMarsspelennietalleengodsdienstigeaspecteneenrol.Ook
hetgedachtegoedvande‘Verlichting’,werkteindiedagenkrachtigdoor.DeVer-
lichtingiseengeestesstromingdieinde17eeeuwhetdenkeninEuropaisgaan
bepalenenz’nwortelsheeftineentijd,toendemenszijnmogelijkhedenmeeren
meergingontdekkenengebruiken,deRenaissance.DefilosoofImmanuelKant
(1724-1804)gafin1784dezedefinitie:‘Verlichtingishetuittredenvandemensuit
deonmondigheiddiezijneigenschuldis.Hetisdeonmachtomheteigenver-
standtegebruikenzonderleidingvaneenander’.Hetgebruikenvanhetverstand
wasduseentekenvanmondigworden.Hetverstand,derede,werddemaatvan
alledingen.
HetgedachtegoedvandeVerlichtingkomenwetegenindepsalmberijmingvan
1773.De18e-eeuwsebreedsprakigheidendemanierwaaropindezeberijmingmo-
raliserenddeugdenvroomheidwerdengeprezen,gavenaanhetOudtestamenti-
scheliedaccentendie,quavormeninhoud,verafwekenvanhetHebreeuwseori-
gineel.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
232
verderwaarmendekeerdaarvoorgeëindigdwas.Waargestoptkonwordenwas
aangegevenmethetwoordje‘pauze’endatwassomsmiddenineenpsalm,tussen
tweecouplettenin.
Blijkbaarwasditrond1800inMonnickendamnogsteedsdegewoonteendathad
deverontwaardigingenafkeervanDirkMarsgevoed.Naeenaanloop,waarinde
briefschrijver opmerkt dat ‘het Psalmgezang een voornaam gedeelte van den
OpenbarenGodsdienstderChristenenuitmaakt’,voegthijeraantoe‘datvooral
inhetVoorgesang,indienhetmetdenaartderGodsdienststrokenzal,hetgemoed
vandesaamgevloeideGemeente,moetwordenopgeleid,omafgetrokkenvanalle
zondige,aardschgezinde,jazelvsvanonzeberoepsbezigheden,denaandagtte
vestigenopenkelgeestelijkeengodverheerlijkendezaakeniszoozeker,datelk
Uwerzoikvertrouwe,debillijkheidenzekerheiddaarvangevoeltentoestemt’.
Daarzouiedereenhetwelmeeeenszijn.Hijroeptechterzijnmedebroedersop
omhem‘teontlastenvaneenbeswaar,’twelkreedsjarenlanginmijnenboezem
isgesmoordendeGemeente,dieaanonzezorgeenopzigtistoevertrouwt,teont-
heffenvaneenegewoonte,dieinharenhartzeerongeschiktis,omaandeware
oogmerkenvanhetPsalmgezangtevoldoen’.Hijwijstdanoptweedingen:
1.‘hetzingenderPsalmenbijvervolg’waarin‘openlijkevloekwenschenoverper-
zonenofvolkenvoorkomen’Hijvindtdateen‘ongepastegewoonte’enmerktop
dat‘hetVoorgesangonszalvoorbereidentotdenOpenbarenGodsdienst’,hetbid-
den,danken,geloof,ootmoed,liefdeenheiligmakingofinhetbezondervoorbe-
reidtotdiestoffe,diehetonderwerpderRedevoeringvandenLeraarzaluitma-
ken’.Hijgeefteenaardigeillustratiealshijschrijft:‘WatdunktU,pastheteene
Christen-Gemeente,diedagelijkschhareLeeraarenziettenkanselklimmen,uit
den74ePsalmtezingen:Nietéénprofeetisonstentroostgebleven’?
Eentweedevoorbeeld:‘IsheteengepasteVoorbereidingwanneereenLeeraarons
denluistervanJezusverhogingzalprediken,eenenPsalmvooraftezingen,die
nietsdanklaagtonenbehelst?Marssteltvoor:‘LaatonsditWangebruikafschaf-
fen,onzeGemeentemeergepastenredelijkdoenzingen’.
2.ZijntweedepuntbetreftdeslordigekeusvanPsalmen,bijplechtigegelegen-
heden.Ookhiereenvoorbeeld.AlshetAvondmaalgehoudenwordt,dangaathet
over‘GodsmenschenlievdeindeovergiftevanzijneneigenZoon,totzaligingvan
zondaren,metonzeoogentezien,metonzehandentetasten,teproevenente
smakenhoegoeddeHeereisendantezingen:‘kHebmijntranenonder’tklagen,
totmijnespijzedagennagt.Daarmijspottersdurvenvragen,waarisGod,dien
gijverwagt’?(Ps.42).
Hijbesluitzijnbriefmetdewoorden:‘Ikkanmijnverontwaardigingoverzulk
eenkeuzenietsterkgenoeguitdrukkenenikvertrouwvanUallendatgijmetmij
dezemisbruikenwiltafschaffen.IkvertrouwvandeLedenonzerMunicipaliteit,
235
oktober1806bijeeninAlkmaar,schreefonderartikel39‘datdenieuweverzame-
lingvanliederen,metdeingebruikzijndepsalmen,voortaanhetOpenbaarGods-
dienstigGezangboekvandeHervormdenzouuitmaken’.Hettijdstipvaninvoe-
ringwerdnietaandegemeentenofpredikantenovergelaten.Op1januari1807
moestdenieuwebundelingebruikzijn.Bijelkeopenbaregodsdienstoefening
moestminstenseenmaaluitdePsalmengezongenworden,maarbijFeest-enan-
dereplechtigtijden,wasmeervrijheid.Ookwerdhetgebruikvanhetnieuwe
zangboekthuisgestimuleerd.
Hetkongeenkwaadomdienieuweliedereneerstteoefenen.Daarvoorbodende
zondagavonddienstentussenvijfenzesuureengoedegelegenheid.Hetbeteken-
dedeaanschafvannieuwebundels.Eenaantalgemeenteledendeeddatzelf,ter-
wijleenboekhandelaarinAmsterdamgratisveertig(oningebonden)exemplaren
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
OrgelGroteKerk
234
HetVerlichtingsdenkenzouookz’nsporennalatenindebundelEvangelische
gezangen.
Evangelische Gezangenbundel
Inhetlaatstekwartvande18eeeuwontstondereengroeiendongenoegenoverhet
uitsluitendzingenvan‘oudtestamentischeliederen’,depsalmendus.Erkwam
steedsmeervraagnaarvrijegezangen,diegaandeweghetlichtzagen.Liederen
diehetevangelievanChristusenwatdaaruitvoortvloeideonderwoordenbracht
engebruiktkondenwordenbijbepaaldetijdenengelegenheden.Hetzouleiden
totdetotstandkomingvaneennieuweliede-
renbundel,eenaanvullingopdepsalmberij-
mingvan1773.
Eenmandiedaarzeervoorgeijverdheeftwas
de Barneveldse dominee Ahasverus van den
Berg(1733-1807).Bijdepresentatievandenieu-
wepsalmberijmingvan1773hadhijdewens
kenbaargemaakt‘dateensspoedigdeblijde
dagvoordeNederlandscheKerkmogeaanbre-
ken, dat zij, gelijk nu eerlang door een be-
schaafdenverbeterdPsalmgezang,alzooook,
naarhetvoorbeeldvanalleharegeloofsgeno-
ten in andere landen, door het gebruik van
Evangelische lofliederen haren God en Hei-
landmogeverheerlijkenendatzijnietaltoos
meerindeingewikkeldetaalvandevroegere
tijd,maarduidelijkenonbewimpeld,overeen-
komstigmetdenstijlvanhetEvangeliedervervulling,vanhaargeloofinJezus
Christus,harenmenschgewordenZaligmakerenvanharehopeophemzinge
moge’.
Hetonderwerp‘gezangen’kwaminmei1797terspraketijdensdevergadering
vandeClassisEdam,waardekerkvanMonnickendamonderviel.Demeerderheid
vandekerkvertegenwoordigerswastegeninvoering,maardekerkenraadvan
Monnickendamdachterandersover.Welwaserdeuitdrukkelijkevoorwaarde,
datdeinhoudvandegezangengoedbekekenwerd,voordatzetijdensdeere-
dienstgezongenzoudenmogenworden.
Denieuwebundelmet192liederenwasin1806afgerondenwerdvanhogerhand
aanbevolen,zegmaar,minofmeeropgelegd.DeSynodevanNoord-Holland,in
237
meente,zowelmannenalsvrouweneenkortversstaandetelatenzingenwasge-
lukt.HetideevanVolkersewasdusnietnieuw.Beslotenwerdomtijdensbijzon-
deregelegenhedenalsGoedeVrijdag,Oudejaarsavondenfeestdagen,staandete
biddenentezingen.
‘Lastige’ voorzangers
ToenvoorzangerCornelisdeHaasdoorziektezijntaaknietkonuitoefenen,kreeg
HendrikMuntinghNapjes,naeersttehebbenwaargenomenvoordeziekede
Haas,in1837eenvasteaanstellingalsvoorzanger.IndenotulenvandeKerkenraad
lezenwedatNapjusbijherhalingeengastpredikanthetverzoekdeed,omtedan-
kenvooreenmoedervaneenkinddatinonechtgeborenengedooptis.DeKerken-
raadvonddatzoernstig(gesprokenwordtover‘beledigend’)datzijNapjesaanhet
eindevandatkwartaal(juni1847)uitzijnfunctieontsloeg.Tja,zogingdatindie
tijd.Geengesprekoverdebeweegreden;hetwasfoutendathadgevolgen.
Inzijnplaatswerdinjuli1847JacobKlaverbenoemd.Dezeverdiendef19,50per
kwartaalenkreegin1865eennieuweinstructieterhandgesteld.Eenaantaljaren
latersignaleerdendekerkvoogdeneen,voordegemeente,hinderlijkegewoonte
vandeman.Watwashetgeval.Tijdensdeopenbaregodsdienstoefeningenzathet
zoontjevandezevoorzangernaastzijnvaderbinnenhetdoophekendatgafaan-
stoot.Devoorzangerkreegtehorendatdatafgelopenmoestzijn,erwarengenoeg
plaatsenindekerkbeschikbaar.
Maart1879diendeKlaverzijnontslagin,dathemop1aprilvandatjaarwerdver-
leend.InzijnplaatskwameentelguitdeKaterfamilie:JorisKlaasz.Kater,een
mandienogaleenstersprakezoukomenindejarendievolgden(13).
Instructie voor de orgeltreder
Voorelkefunctieindestadwasinhetverledenweleeninstructieofordonnantie
(wijzoudenheteenhandleidingnoemen)beschikbaar.Terechtnatuurlijk,want
danwistdefunctionariswaarhijzichaanhadtehouden.
Datgoldookvoordeorgeltreder.ToenGerritKroonop29maart1834wasoverle-
denenCornelisvanZalingenhemopvolgde,werderop15april1834eennieuwe
instructieopgesteld.Ikvatdeinhoudsamen.Hijmoestbijelkedienst(zondags
endoordeweeks)presentzijn,ophetmomentdatdeklokgingluiden.Hijkon
dusnietklokluiderenorgeltredertegelijkzijn.Zijnbeloningwasveertiggulden
perjaar.Deblaasbalgenmochtennietmetelkaarinbotsingkomenenhijmoest
uiterstvoorzichtigzijnmetvuurenlicht,alshijdekaarsenophetorgelklaar
maakte.Deorgeltredermochttijdenszijndienstgeentabakrokennochpruimen.
Als iemand zijn taak waarnam moest hij dat melden aan de president-kerk-
voogd.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
236
vanhetnieuweliedboekterbeschikkingsteldevoordeminvermogenden.Ookde
kindereninhetweeshuiskregenhetnieuweliedrepertoireaangeleerd.
Detegenstandersvandegezangen,weerdenzichechtergeducht.
Beter zingen
Ondertussenwashetzingenindekerkernietopvooruitgegaan.Dikwijlswerden
erverschillendeberijmingendoorelkaargezongenenvooralhard!Hetkwamwel
voordatvaderenzoonzotegenelkaaropzongen,dathungezichtenblauwwer-
denendeaderenophunhoofdopzwollen.Voordatzeopdehelftvanhetvers
waren,washunademop.
Hetwarenvooraldemannendiedegemeentezangbedierven,maardekinderen
volgdenhetvoorbeeldvanhunvader.Devrouwenstemmenwarenniettehoren
omdatzedoordemannenoverstemdwerden.
De‘MaatschappijtotNutvanhetAlgemeen’hieldzichbezigmetverbeteringvan
hetzingenenhooptedatdatookinvloedophetzingenindekerkzouhebben.
Eenvraagineenboekjeuit1835:’Hoemoetmenzichindekerkenondergods-
dienstzelvegedragen?Antwoord:‘Paaruwstemzachtenbescheidenmetdege-
zangendiewordenaangehevenendenkmeernaoverdezinderwoordendiegij
zingtdanophetgeluiddatgevoortbrengt’.Maarhetschreeuwenbleef,vooralin
plaatsendiedoorzeevarendenbewoondwerdenenwaarenigemuzikalebescha-
vingeengeheelonbekendezaakwas.
In1817vormdedeHervormdeKerkdaaromeen‘commissievoordeeredienst’,die
o.a.debetekenisvanhetzingenonderdeaandachtmoestbrengen.Zijdeeddat
doortewaarschuwen‘tegenallehardenongeregeldgeschreeuw’endoorhetin-
voerenvanzingeninbeurtzang.Ookwerdenerzanggezelschappenopgericht,
dietotdoelhaddenhetzingenteverbeteren.
Hetwaseennieuwefaseinhetzingenvanhetkerkvolk.
Staande zingen
Inveelgemeentenvanevangelischesignatuurvandaag,isstaandezingenheel
gewoon.HetgebeurtooktijdensbepaaldemomentenindeProtestantseKerken.
Maarindekerkvande19eeeuwwasdatniethetgeval.Opvallendisdanookhet
voorstelinfebruari1818vankerkenraadslidAgeVolkerse,inhetdagelijkseleven
notaris.Hijsteldevoorom,bijwijzevanproef,nuendanstaandetebiddenente
zingen,alleendoordemannen,‘maarookdevrouwendiedaartoelusthebbenen
instaatzijnerooktoeoptewekken’.
Eenbriefaandeclassismeldt‘dateenproefinhetvorigejaargenomenomdege-
239
zangeneengrootaantalzijndiemennietkanzingen,terwijlindievervolgbundel
gezangenzijn,vooralgeschiktomtijdensChristelijkefeestdagentezingen’.Een
anderpuntwasdeaanschafvanzo’nnieuwebundel,hetkostenplaatjedus.Maar
bijstemmingbleek,datdemeerderheidtochvoorwas.DeKerkenraadbeslootdie
nieuwegezangentegaangebruiken,maarzezoudenweleerstgoedopdeinhoud
wordenbekeken.Beslotenwerdomvijftigexemplarenvandenieuwebundelaan
teschaffen.
De 20e eeuw
Hetzounietdelaatsteliedbundelzijn.Gaandewegde20eeeuwzagenallerlei
zangbundelshetlicht.DeliederenbundelvanJohannesdeHeerdie,sindsdever-
schijningin1905,alheelwatherdrukkenheeftgehad(15).Debundelvanevange-
liste,dichteresendirigenteWoenselKooij.Glorieklokkenuit1923vanzusterAlt.
StemmendesHeilsuit1924met270liederenvanJ.Douma,omwatvoorbeelden
tenoemen.
Sindsdejarenzeventigvandevorigeeeuwheefthetevangelischeliedeenopmars
gemaakt.Naastdebundel1938enhetLiedboek1973ontstondenallerleiliederen
dieeerstbuiten,maarlaterookindegevestigdekerkenwerdenenwordengezon-
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
GroteKerkvoor1910
238
VanZalingenhadmoeiteomhetorgelvanvoldoendewindtevoorzien,waardoor
hijeenhelpergebruikte,diedaarvooreenbescheidenvergoedingkreeg.
ZijnopvolgerwasdevoormaligeschoolmeesterHendrikvanFaassen,diedege-
broedersGerrit(20jaar)enSipkoNapjes(18jaar)naastzichhad,tweezoonsvan
voorzanger,schoolmeesterHendrikMuntinghNapjus,diein1831deurwaarder
was.Zijnamenin1851detaakvanvanFaassenover,maardezetweejongensde-
denhunwerknietgoedenwerdenontslagen.In1853werdJobSchaapaangesteld,
diedezetaaktotaanzijnoverlijdenop
22september1873heeftvervuld.Zijn
opvolger was Muus de Groot, die het
zwarewerktot1907zoudoen,waarna
zijnzoonMuusdeGrootjr.heteenaan-
taljarenzouovernemen.
Gezangen gezongen
WelezenindeKerkenraadnotulenvan
de19eeeuwnietzoheelveeloverhet
zingenindekerk,maareenenkelekeer
is er een notitie die ons verder helpt.
Dáterindekerkdienstenevangelischegezangenwerdengezongen,blijktuiteen
notitieinapril1859.OuderlingKooijmaaktedekerkvoogdeneropattent,datde
EvangelischeGezangboekenzichineenslechtetoestandbevonden.Eenzelfde
aandachtspuntinoktober1887,toenerwerdbesloten,omenkelekerkbijbelsen
gezangboekentelatenherstellen.Ookwerdenerzesnieuwegezangboekenge-
kochtvoor3,80perstuk.
Vervolgbundel Evangelische gezangen
DebundelmetEvangelischegezangen,diein1807wasingevoerd,kreegeenaan-
vulling.In1866werddeVervolgbundelEvangelischeGezangen,metruimzeven-
tignieuweliederen,doordeSynodeaandeplaatselijkekerkenaangeboden,van-
af1869indrukverkrijgbaar.InMonnickendamwerddezebundellangetijdniet
gebruikt.Datzalweltemakenhebbengehadmetdeinhoud.Deliederenzouden
namelijkeenvoorbeeldzijnvanmodernetheologischeopvattingen(14).
Deommekeerkwam,toenouderlingLuitinghinseptember1907voorstelde,om
dezevervolgbundelindedienstentegaangebruiken.Erstondenliederenin,die
bijeendeelvandekerkgangerszeergeliefdwarenenvermoedelijkookinhuise-
lijkeofgroepskringwerdengezongen.
IndeKerkenraadwerderovergesproken.ToenouderlingPuntopmerkte,dater
alzoveelpsalmenengezangenwaren,antwoorddeLuitingh,‘dateronderdege-
241
schermutselingentussenkerkvoogdijenker-
kenraad,tochStrubbediedenieuweorganist
werd. Tot 1924 heeft hij het orgel bespeeld,
maarmoesttoenontslagvragen,vanwegege-
zondheidsredenen.
Zijnopvolger,JacobGorter,benoemdinsep-
tember1924,heeftmaarenkelemaandenhet
orgelbespeeld.Bijziekteofafwezigheidwerd
hijvervangendoorAdriaanScherrewitz,dieop
1septembervandatjaarzijnopvolgerwerd.
De laatste voorzanger/voorlezer
Na hetontslagvan JorisKater, die meeging
metde groepHervormden,die tot de latere
Gereformeerdekerkzoudenovergegaan,was
op1april1887WillemOostervelddevoorzan-
gerenvoorlezergeworden.Omdathetorgel
dezangbegeleidingverzorgde,laghetaccentophetvoorlezen.Datheefthijmeer
dan25jaargedaan,tothijerinseptember1914meestopte.Dekrantschreefdaar
over:‘MetdeontslagnamevandeheerW.Oosterveldalhier,isalsvoorzangereen
eigenaardigefiguurverloren.Sedertmeerdanveertigjaar(eenfoutjewanthet
gingom25jaar,caeg)stonddezewaardigeveteraanbijelkegodsdienstoefening
opeenverhogingvoordegroteStatenbijbelendeeddegemeentevoorlezingvan
detekstmetverband,waarindiegeplaatstwas,daaruit,terwijlhijbij’taanheffen
vanpsalmofgezangna’tvoorspelvanhetorgeldeeerstetoondaarvanaanhief.
Hijismetrechtgrijsgewordenindedienstenz’nleeftijdbrengtmeedathijthans,
wanneer z’n gezondheid dat toelaat, ‘in ruste’ tussen de toehoorders plaats
neemt’.
Hetbetekendeminofmeerheteindevandezedienst.Hetvoorlezenzouinhet
vervolgdoordevoorgangerzelfwordengedaan.Alleenindelaatstejarenvande
TweedeWereldoorlog,waser,opvoorstelvanDs.vanderDoes,enigetijdsprake
vaneenvoorlezer.DatwerdouderlingReindertBantentoendezein1944ging
verhuizen,namouderlingDirkvanGeemendezetaakopzich.
Openigmomentisdevoorlezingovergenomendoorschoolmeesterenouderling
JanOosterveld.Hetis1september1949alshij,medevanwegeziekte,besluitniet
langeralsvoorlezerbeschikbaartezijn.Daarmeekwamerdefinitiefeeneindeaan
dezefunctie,dieeenpaareeuwenlangwerduitgeoefenddooreengrootaantal
manspersonen.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
A.ScherrewitzenGeesjedeWaart
240
gen.Zezijnbijeengebrachtindebundelsals‘Opwekking’,‘Uitallermond’,‘Op
toonhoogte’ende‘EvangelischeLiedbundel’.Steedsmeerbekendheidkrijgen
ookde‘Psalmenvoornu’.
Hervormde bundel 1938
JarenlangzijnerinMonnickendamliederengezongenuitdeHervormdebundel
1938.Maarvernieuwingkosttijd.Datdezebundelnognietdooriedereenwerd
gebruikt,blijktuitdenotulenvandeCJVSamuel,alslidA.Wildschuteenverslag
geeftvanhetjaar1949envoorwatbetrefthetzingenopmerkt:‘Zouhetnietiets
frisserwordenalswebv.ookeensgezangenuitdeNB(nieuwebundel)gingen
zingen’?Debundel1938dus.
DeHervormdebundel1938isinMonnickendammeerenmeergebruiktgaanwor-
den.Datblijktuiteenberichtinhetkerkbladvan1november1957waarDs.Ver-
baasschrijft:‘Willendegenendienaardedienstenin‘Samuel’komeneraanden-
ken,datzijhuneigengezangenboekenmeebrengen.Erzijnerwelwataanwezig,
maardiehebbendoorherhaaldvervoerenintensiefgebruikdermategeleden,dat
hetnietraadzaamiszenogvaaktevervoeren.Bovendien,wemogenveronderstel-
lendatdenieuwebundellangzamerhandzoingeburgerdis,datiedernuwelzijn
eigenexemplaarheeft’.
Gaandewegdetweedehelftvande20eeeuwbleekdiebundelsteedsminderge-
schikt,o.a.vanwegeverouderdtaalgebruik.Daaroverstraksmeer.
Ritmisch zingen
Hetis1934alsdehymnoloog,ds.H.Hasper,pleitvoordeafschaffingvan‘niet-
ritmische’gemeentezang.Datwerktenietmeteen,maarweloptermijn.DePsal-
men-enGezangenbundelvan1938hadervoorgezorgd,datermeerritmischwerd
gezongen.MaarnogopeenGereformeerdeSynodein1946werdbijhetopgeven
vaneentezingenpsalmmeegedeeld,dater‘ritmisch’zouwordengezongen.Een
tekendatditblijkbaareenbijzonderheidwas.
PasnadeTweedeWereldoorlogishetritmischzingengewoontegeworden,hoe-
welernogsteedskerkenzijndienietritmischpsalmgezanghandhaven(16)
Organisten in de eerste helft van de 20e eeuw
Op23september1898overleedJanAdriaanszvanLeeuwen,74jaaroud.Hijwas
jarenlangstadsarchitectgeweestenhadvanaf1867deHervormdegemeenteals
organistgediend.KlaasStrubbesolliciteerdenaardevacantepost,maardekerk-
voogdijzougraagiemandaanstellenmetwatmeermuzikalekennis.Hoeweler
eenoproepvooreenorganistverscheeninhet‘NieuwsvandeDag’washet,nawat
243
digdmoestworden.Scherrewitzwaseenvoorstandervangezan-
gen,zekertijdensdebelangrijkechristelijkefeestdagen,maar
zijnopvattingwerdterzijdegelegd.Nee,hetboterdenietzotus-
senvandeDoesenScherrewitz.Zewarenechtertotelkaarver-
oordeeld.
ToenScherrewitzin1940vertrokenSimonBakzijntaakalsor-
ganistovernam,kreegookhijtemakenmeteenpredikanten
kerkenraad,diezijnmuzikaleomlijstingvandeliederenteveel
een‘orgelconcert’vonden.
Hoedekwestievandegezangendegemoederenbezighield,blijktuitnotulenvan
dekerkenraad.ToendeTweedeWereldoorlogvoorbijwas,werderbeginaugus-
tus1945,tijdenseenvergadering,flinkgediscussieerd.Eenaantalgemeenteleden
hadgeklaagd,dateralheelwatjarengeengezangenmeerwerdengezongen.Uit
dediscussiedievolgdebleekdeKerkenraadopditpuntverdeeldtezijn.‘Zouvan
derDoeseenskunnenuitleggenwaaromhijtegenhetzingenvangezangenis’?
VanderDoeszeidaarophetvolgende:‘Toenin1807degezangenwerdeninge-
voerd,haddattemakenmetdebeginselenvandeFranseRevolutie.Geblekenis
daarna,datdegezangenvervloeiingveroorzaaktenvanaloudebeginselen.Psal-
menhoudendemensenbijhetWoordvanGod,gezangenleidendegemeentevan
datWoordaf.Gezangen,aldusvanderDoes,zijnaltijdmiddelgeweestomdege-
meentetotketterijtebrengen’.Hijwijstdanop,inzijnogen,allerleisektendie
gezangengebruikthebben,omhun‘dwaalleer’teverbreiden.Ookdemodernen
(lees:vrijzinnigen)inNoord-Hollandgrijpengretignaardegezangenomdemen-
senvandeChristusderSchriftenaftebrengen’.IndevisievanDs.vanderDoes
warengezangenduspropagandavoorongeloof.‘Metdemooisteliederenwerd
degemeentevandewaarheidafgebracht’.
OosterveldenKoelraaddendepredikantaan,netalsinallekerkenteAmsterdam
opéénna,gezangentelatenzingen,waarophetantwoordvanDs.vanderDoes
was‘datdezestadeenvoorbeeldisvanwegzinkendchristendom’.
HetbetoogvanDs.vanderDoesisduidelijk,maarnietgeheelovereenkomstigde
werkelijkheid.Eerdermerkteikop,datookdepsalmenvan1773sporenvertonen
vanhetVerlichtingsdenkenalsGodhet‘Opperwezen’wordtgenoemdenerge-
sprokenwordtover‘hetpadderdeugd’,omnietmeertenoemen.
Deverdeeldheidindekerkenraadwerddoorditgespreknietopgeheven.In1947
kwamdekwestieopnieuwaandeorde.OuderlingDirkvanGeemenbetreurdehet
datDs.vanderDoesgeengezangenlietzingen,terwijlouderlingDoornenbalde
noodzakelijkheidvanhetzingenvangezangennietinzag.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
1938
242
De laatste orgeltrappers
Ookaanditwerkzoueeneindekomen.Tweeorgeltreders,iknoemdezealeerder,
warenvaderenzoonMuusdeGroot.Muussr.overleedinfebruari1907,nadathij
enkelemaandeneerder(10september1906)zijn35-jarigdienstverbandbijvracht-
schipperdeMoeshadgevierd.MuusdeGrootjr.stoptein1911.
Delaatsteorgeltrederwaarvanwedenaamkennenisdein1887geborenJanLeger.
Hijboodop1juli1920zijnontslagaan,omdathijalsbestellerbijdepost-entele-
graafdienstteEdamaandeslagkon.Juistoptijd,wanterwastoengedachtover
elektrischeaandrijvingvanhetorgel.Erzoudenechternogeenpaarjaaroverheen
gaan,voorhetzoverwas.Eenofmeertijdelijkekrachtenzullenhetorgeltrappen
in die periode hebben verzorgd. De motor die de windvoorziening mogelijk
maakte,werdergensin1924aangebracht.
De gezangenkwestie in de 20e eeuw
Eind19eeeuwwasMonnickendameen‘eiland’indeclassisEdam.Hetmerendeel
vandeaangeslotenkerkenbehoordetothetvrijzinnigedeelvandeHervormde
kerk.Monnickendamwaseenuitzondering,watoverigensnietbetekendedater
sprakewasvaneenbloeiendkerkelijkleven(17).
Warenerinde17eeeuwdrieGereformeerdepredikanteninMonnickendamwerk-
zaam,inde19eeeuwwarendaternogmaartwee.Die
tweede predikantsplaats werd in 1922 opgeheven. De
enigediedegemeentetoendiendewasDs.J.H.Vaandra-
ger.HijstondinMonnickendamvan1922tot1929en
werddaarnavlootpredikantinDenHelder.
Naeenjaarvacanttezijngeweest,werddeuitVianenaf-
komstigeDs.J.W.vanderDoesberoepen.Menkwamer
alsnelachter,dathijbehoordetotderechtervleugelvan
de Hervormde Kerk, de ‘Gereformeerde Bond’. Zijn
komstnaardeZuiderzeestadhadliturgischegevolgen,
wanthijlietuitsluitendpsalmenzingenendanooknog,
alsweleer,ophelenoten.Datzorgdenogaleensvoorir-
ritatiesindekerkenraad.
VanderDoesschijntgeengemakkelijkepersoonlijkheid
tezijngeweest.Iemanddiegraagdedingennaarzijnhandzette,hetgeenopte
makenvaltuitdiversekerkenraadnotulen.Zobijvoorbeeldinmaart1937,als
voorzittervanderDoesopmerkt,datdeorganistzulkelangevoor-ennaspelen
heeft.OrganistScherrewitzwasdaarnogaloverontstemd.IneenbriefaandeKer-
kenraadbeschuldigthijdevrouwvanDs.vanderDoes.Zijzouhaarmanbewogen
hebbenophetbelletjetedrukken,omaantegevendathet‘orgelconcert’beëin-
245
organisttobtermaarme.Wanneerkunnenweweereensmetvollebegeleiding
vanganserhartezingen?Ikdurfgeenonbekendepsalmenengezangenopgeven,
omdatwijdaarbijdesteunvanhetorgelnietkunnenmissen’.In1972washetmet
hetbespelenvanhetorgelgedaanomdathetgrondiggerestaureerdzouworden.
Kostenf.600.000.VanafdatjaargebruikteBakzijneigenorgelindekerk.
Inaugustus1974kwamhetbericht,dathetgeheelgerestaureerdeorgeltijdens
eenfeestelijkebijeenkomstop30augustusopgeleverdzouworden.Hetdagblad
trouwopendeopzaterdag24augustusmeteenartikelvanHaroHielkema,de
zoonvandedominee:‘Restauratie‘vogelnestorgel’inGrotekerkMonnickendam
navijftienjaargereed’.Ineenpaginagrootverhaalgeefthijeenuitgebreidover-
zichtvanvijftienjaarrestauratievankerkenorgel,waarbijmenzichbijhetzin-
genzeermoestbehelpen.Hetoorspronkelijkeplanomhetaantalpedaalregisters
uittebreidenvanviernaartien,wasomtechnischeredenennietdoorgegaan.Ook
deverplaatsingvandespeeltafelmetenkele
metershadbijMonumentenzorggeengena-
degevonden.MaardeHervormdegemeente
konvanaf1septemberweervoluitzingen.
In1983werdBakopgevolgddoordealombe-
kendeGroningerorganistPietWiersma,die
totaanzijndoodinaugustus2003hetorgel
bespeelde.DezeBachkennerbijuitstekgaf,
ineengrootaantalstedenendorpen,lesaan
meerdantachtigleerlingen.Hijhadzelfshet
voorrechtomeenconcertindeLondenseSt.
PaulsCathedraltemogengevenendatisniet
vooriedereenweggelegd!
DehuidigeorganistisWimDijkstra.
Het liedboek van 1973
Nogeventerugindetijd.Tot1973werdinde
Hervormdekerkdezogehetenbundel1938
gebruikt.Maartaalisaanslijtageonderhe-
vigendaaromwerdergewerktaaneennieuw
liedboek,datin1973verscheen.Vandeoor-
spronkelijk700liederenbleveneruiteinde-
lijk471over.Nietiedereenwasevengeluk-
kig met het nieuwe liederen repertoire. In
hetkerkbladvan13september1968schrijft
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
PietWiersma
WimDijkstra
244
In1948washetW.N.Kelder,burgemeestervanMon-
nickendam en Katwoude sinds 1946 (tot 1958), die
vroeg,waaromergeengezangenwerdengezongenen
waaromdepsalmennietritmischwerdengezongen.
Het punt kwam tijdens kerkenraadsvergaderingen
steedsweeraandeorde.VanGeemensteldevooromde
kwestievandegezangentebesprekentijdenseenge-
meenteavond. Maar omdat Ds. van der Does op het
puntstondtevertrekken,vondmendatnietnodig.
MenzalerinMonnickendamdanooknietrouwigom
zijngeweest,datvanderDoesinaugustus1949met
emeritaatgingennaarAcquoyverhuisde,eendorpje
indeBetuweaandeLinge(18).
Einddecember1949albleekdebundel1938ingebruiktezijn.Datzouzoblijven
totin1973hetLiedboekvoordekerkenwerdingevoerd.
Kerkkoor
In1951wasereengroepjejongerendatzichoefendeinhetzingenvanhetkerklied.
Oktobervandatjaarbeslootdekerkenraadtotdeoprichtingvaneenkerkkoor,
terondersteuningvandegemeentezang.Dat‘ondersteunen’werdbenadrukt.
Hetmoestgaanomeendienendefunctie.Wekelijkswerdergeoefendo.l.v.orga-
nistSimonBak.Indezestigerjarenzoudecantorijhetlichtzien.
De organisten in de tweede helft van de 20e eeuw
OuderelezerszullenorganistSimonBak,eenschoonzoonvanAdriaanScherre-
witz,nogwelgekendhebbenen/ofhorenspelen.Alsjedekrantenuitdieperiode
leest,komjezijnnaamveelvuldigtegen.Vanaf1940tot1983washijorganistvan
deGroteKerk.Hijwerktemeeaanallerleizang-enmuziekavondenengafregel-
matigorgelconcerten.Alinnovember1936maaktedeAVROeenopnamevandhr.
Bak,diehetorgelvandeGroteKerkbespeelde,vooreenprogrammametorgel-
muziek,datzondagsrondtwaalfuurwerduitgezonden.22
SimonBakheefthethelaasheelwatjarenzonderhetgroteorgelmoetenstellen.
Tijdensderestauratievandegrotekerk(1960-1969)washetvanaf1961opgebor-
gen,eerstindetoren,laterbijdefirmadeKoffinUtrecht.Bijdeingebruikname
vandekerkwashetorgelverrevangeweldig,zoalsblijktuithetkerkbladvan2
april1969.‘Dathetorgelnietjedatis,mogenwijzekernietaanonzeorganist
wijten.Hijkamptmetgrotemoeilijkheden.Erzijnalzoweinigstemmenennu
blijvensteedsstemmenvastzitten.Wezullenhetmaarzonemenalshetis’.
Op23februari1971schreefDs.Hielkema:‘Hetorgeldeedhetheelslecht.Onze
247
gen.Delidmatenwarenenthousiast.Ds.Verbaas:‘Ikziemetverlangenuitnaar
detijddatdebundelcompleetzalzijn.Metvernieuwdeaandachtzaldandege-
meenteweerlerendepsalmentezingen.Deliederenvandekerk,waarweteveel
ontwendaanzijngeraaktindelaatstejaren’.Hetzounogwatjarenduren,zoals
weweten.
Ookwaserin1959aleenproefbundelmet110psalmenverschenen,hetzogeheten
groeneboekje.Op1november1968schrijftdhr.B.ElzingavanZuiderwoudein
hetMonnickendamskerkblad,datinnagenoegallekerkende150psalmeninde
nieuweberijmingwordengezongen,metuitzonderingvandeChristelijkeGere-
formeerdeKerkendeGereformeerdeGemeenten.
Alop21maart1966hadorganistSimonBakgeschreven:‘Dezepsalmenmoetenwe
weeropnieuwlerenzingen,maaralsweevendoorwillenzetten,zultuzienhoe
vlugofweeengoedekerkzangkunnenverkrijgen,wantdaargaathetom’.Hij
steldedegemeenteopdehoogtevaneenaantalverschillentussendepsalmversie
vandebundel1938enhetindemaakzijndenieuweliedboek.Hijeindigtmetde
woorden:‘Laatuwhoofd,maarvooralookuwharterbijzijn,wantzodoendekun-
nenweeengoedekerkzangbevorderen.Laatonsgoedbeseffen,wespelenenzin-
genvoorGoddenHere.HetbesteisvoorHemnognietgoedgenoeg’.
Nadeofficiële,landelijkeinvoeringop1april,gingdeKerkenraaderop9april
1973meeakkoord,dathetnieuweLiedboekookinMonnickendamgebruiktzou
gaanworden.Datzouechtergeleidelijkgebeuren.Hetkerkbladverweeseenaan-
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
Cantorij
246
‘meester’J.Oosterveldover168geschrapte
liederen uit de bundel 1938: ’Wat mij het
meestgetroffenheeftisdeverdwijningvan
devolgendegezangen’(hijnoemterdertig).
‘Hetheeftmaarweiniggescheeldofhetlied
datJacquelinevanderWaalskortvoorhaar
dood dichtte – Wat de toekomst brengen
moge–wasookverwijderd.Aldegesneu-
veldeliederen,waarvanzovelegeliefdbij
hetkerkvolk,gaanindeijskast.Zeworden
nietmeergeleerdopdescholenencatechi-
saties,nietmeergezongeninvergaderingen
ensamenkomsten.Maarzehebbenduizendengesterkt,bemoedigd,getroostin
dagenvanziekteenzorg,Hoeveelstervendenhebbenzenietgefluisterd?(..)De
gezangenbundelheeftnietmeerdan450liederen.Waaromniethetgetalop500
gesteld,danhaddenvelevandeversmadegezangenopgenomenkunnenworden.
(..)Hebbendetheologischestromingenvandezetijdinvloedgehadopdekeuze?
(,,)Menwerdgeconfronteerdmethonderdenzogenaamdevroomheidsliederen,
reactiesvanhetvroomgemoedophetheilvanGodinhetEvangelieenmenkwam
steedsmeertotdeovertuiging,datdevertolkingvandeboodschapzelf,vanmeer
belangisdandevromereactiedaarop.Dezelaatstestellingdoetdegedachterij-
zen,datdesamenstellerseenvanpiëtismegezuiverdgezangboekvooronzeKerk
nodigachten.Maar,aldusprof.VanNiftrik,zulkeengezangboekiseenrampvoor
onzekerk.Waaromzijnwetegenwoordigzobenauwdvoordeemotieenhetemo-
tioneleinKerkenprediking?Deverkondigingvandeboodschapduurtgewoon-
lijkongeveereenkwartier.Hetoverigevandedienstisliturgie’.Oosterveldgaat
danverder:‘IsdeboodschapverkondigingvanGodsrijkegenadeofeenzoge-
naamdehorizontaleprediking,mogelijkgetuigendvanstudie,meervanhuma-
nistischeaard,waardoordezielgeheelnietkomttotlofendank,totzelfonder-
zoekenschuldgevoel?Ishetindekerkenvaaknietkoudendoods’?Oosterveld
eindigtdanmeteencitaatvanprof.vanNiftrik‘Eennieuwgezangboekiseenbe-
langrijkezaak.Theologischenkerkelijkbeide.Debelijdenisisinhetgeding.En
deKerk.Enonsgeestelijkleven.BovenaldeeervanGod’.
IkdenkdatOosterveldnietdeenigezalzijngeweest,diebijdezebundelz’nbe-
denkingenhad.Depraktijkgeeftaan,daterdoordejarenheenheelwatliederen
uitditliedboeknietofheelweiniggezongenworden.
Overigens,alineenheelvroegstadium–november1957–warenertijdenseen
wijkavondvanhetZuideinde,eenpaarpsalmenindenieuweberijminggezon-
249
Bronnen
*Godslofopdelippen,J.Smelik
*Hetkerklied,eengeschiedenis,J.Luth,J.Pasveer,J.Smelik(red.)
*Ennooitmeeroudepsalmenzingen,R.A.Bosch
*Hetkerkelijkorgelgebruik,bijzonderinNederland,N.C.Kist(internet)
*Bavianenenslijkgeuzen,A.Th.vanDeursen
*KerkarchiefvandeHervormde,voorheenGereformeerdekerk.
*RondomhetgroteorgelvanMonnickendam,G.Verloop,8delen
*JaarboekjesvandeverenigingOud-Monnickendam,geschrevenalsJOM+jaartal
Noten
1.InhetNieuweTestament,Ef.5:19enCol.3:16.
2.Pastijdenshet2eVaticaansConcilie,datvan1962-1965o.l.v.pausJohannesXXIIIwerdgehouden,is
daarveranderingingekomen.DatConciliewaseenkerkvergadering,waarinhetgingomhet‘bijde
tijdbrengen’(moderniseren)vandekerk,waaronderookhetzingen.
3.Wiedaarmeeoverwilweten,verwijsiknaardetweeeerstgenoemdebronnen.
4.Verwezenwordtnaar1Cor.14:28.Debetekenisvandatbijbelversheeftechtertotaalnietsvandoen
metde‘tongen’vaneenorgel.
5.Ds.A.G.SoetingindeNH-Courantvan10.2.1989‘KerkmuziekinWaterland’.
6.Ds.SoetinginhetMonnickendamsKerkbladvan21oktober1977.
7.MeeroverheminJOM1977,blz.17vv.
8.Wathiernietgenoemdmaarineerderetijdenwelgebeurde,washetneerzettenvandezandloperop
depreekstoel,maatvoordelengtevandepreek,alhoewellangnietelkevoorgangerzichdaaraanhield,
caeg).
9.ZievoororganistVelsenJOM1982blz.53-579
10.HetPuritanismeissindsde16eeeuweenstromingbinnendeEngelseAnglicaansekerk.Zijlegtde
nadrukopeenpersoonlijkerelatiemetGoddoorChristusenbenadruktdelevensheiligingvande
christen.Enkelekenmerken:StriktezondagsheiligingenintensiefBijbellezen.BekendePuriteinen
zijnJohnBunyanenCharlesSpurgeon.
11.MeeroverdezeorganistinJOM1982blz.53enJOM1984blz.109.ZieOokVerloopdl.3blz.34vv.
12.DirkMars(1746-1799)wasop28februari1795gekozen,toenalleOranjegezindeouderlingenen
diakenenhetveldmoestenruimen.Eenechtepatriotdus.
13.HijzoulateralseenvandeeerstenovergaannaardeGereformeerdekerkinMonnickendam,
ontstaanin1892.ZieookVerloopVIblz.4e.v.en69,70.
14.Midden19eeeuwontstonddebewegingdiewekennenonderdenaam‘HetReveil’.Eeninternatio-
naleoplevingvanhetchristelijkdenkenenhandeleninEuropa.Zijprobeerdeeendamoptewerpen
tegendeopkomendevrijzinnigheid.VadervanhetReveilisWillemBilderdijk.MededoorhetReveil
zijnlaterdieeeuwdeA.R.PendeC.H.U.ontstaan,indejarentachtig,samenmetdeKVPopgegaanin
hetCDA.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
248
talkerennaarradio-uitzendingen(maandagskwartvoorzeven)endeTV,waar
zaterdags,nahetlaatstejournaal,hetliedvandeweekwastebeluisteren.Zowerd
menstapvoorstapvertrouwdgemaaktmethetnieuweliedrepertoire. Inhet
MonnickendamsKerkbladwerdvanafzondag21oktober1973hetliedvande
weekafgedrukt,meestalmetdemelodielijnerbij.Datliedwerddanzondagsaan-
geleerd.AlsDs.Hielkemaeenterugblikgeeftophetjaar1973schrijfthij:‘Eenvan
deverheugendeogenblikkenwasookdeintroductievanhetLiedboekvoorde
kerken;elkeweekhetinstuderenvanhetzgn.‘liedvandeweek’iseengenoten
maaktonsinsneltempometdezeliederenvertrouwd’.
Injanuari1975werdgenotuleerddathetliedvandeweekvoortaandoordevoor-
gangerzouwordenaangekondigd,waarnadeorganisthetliedeenkeerzouvoor-
spelenendaarnadegemeentezoubegeleidenbijhetzingenervan.Inhetkerkblad
schreeforganistBakelkeweekeenstukjeoverhetliedvandeweek.
GeadviseerdwerdomhetnieuweLiedboekookopdescholenenzondagsscholen
tegebruiken,wantdatzoueenondersteuningbetekenenvoordeerediensten.
Liedboek 2013 – zingen en bidden in huis en kerk
Hetliedboek1973heeftveertigjaarzijndienstbewezen,alswetenslotteuitko-
menbij2013,waarop25meiindeGrotekerkhetnieuweLiedboekzalworden
gepresenteerd.Hoedeontvangstzalzijn?Detijdzalhetleren.Maardatookdeze
bundelopeendagvervangenofaange-
vuldzalworden,iswelzeker.Hetlied
vanenvoorGodheefthet ‘eeuwigele-
ven’,maardatgeldtnietvoorbundels.
Nieterg,alsdeessentievanhetevangelie
vanChristus–degekruisigdeenopge-
staneHeerJezus–maarovereindblijft.
GeloofinGodzoektsteedsweernieuwe
vertolkingenomzichteuiten.Eénding
iswelduidelijk:inde21eeeuwheefteen
helenieuwelied-enzangcultuurzijnin-
tredegedaaninchristelijk,kerkelijkNe-
derland. Ondergetekende heeft er als
componist/tekstdichter,opbescheiden
wijze,aanmogenbijdragen.
Ds. C.A.E. Groot
cae-grootAzonnet.nl
251
1944-194?OuderlingD.vanGeemen,overl.13.11.1974
194?-1949OuderlingJ.Oosterveld
Dedienstvanvoorlezerwordtopgeheven.
Bijlage B _ Organisten in de kerk van Monnickendam
1561genoemdorganistmr.Jan
1606-1638JacobJanszMars,begr.24.12.1638.Zijnaanstellingwasaleerder.
1639-1669DirckJanszVelsenuitHaarlem,R.K.,geboren1636inLeiden,begraven15.8.1669;zieverder
JOM1982blz.53-57.VerloopII,blz.3-10
1669-1678JanGerritsKempher,uitHoorn,21.9.1678vertrokkennaarKampen,overl.Alkmaar
21.12.1701,zieookJOM82/54
1678-1679JuriaenBuff,19.11.1679vertrokkennaarLeiden,naarAmsterdamenoverl.Alkmaarjuli1691.
DaaropgevolgddoorJ.G.Kempher,zieeerder.
1680-1691JacobJanszBeths,begr.28.9.1691
1691-1691HelmigBacker,overl.inM’dam14.9.1691,begraveninKampen.
1692-1694Gerbrant(Meinderts)Dol,vertrokkennaarEnkhuizen,wasdaarookstadsbeiaardier.
1694-1743PieterModeus,kwamfebruari1694vanAmsterdam,geb.ca.1661,begr.12.4.1743,tr.
19.7.1699metLijsbethVrericksBloem;tr(2)27.3.1734LenaHendriksvanderGraaf,begr.22.12.1772..
1743-1762AdamModeus(zoonvanPieter),begr.5.11.1762.Hijtevenscommissarisvanhetveer.Tr.
20.5.1731GrietjeRoos,begr.26.3.1755.
1762-1777JacobReijnders,kwamvanNaarden,vertr.naarHilversum;zieverderJOM1984,blz.109-112
enVerloopIIIblz.34vv.
1777-1795JohanCoenraadPfeiffer,Luthers,verm.uitZwolleofUtrecht(Oldenzaal?),Waste
Oranjegezindenwerddaaromvervangen.In1802vertrokkennaarAmsterdam.Wasgetrouwdmet
MetjevandenBerg.ZevenkindereninM’damgeboren.WoondeKerkstraat23.
1795-1831GualtherusdesMillevilles,kwamvanThamenaandenUithoorn,geb.ca.1761,overl.M’dam,
22.8.1831,70jr.
1831-1840WillemvanVierhouten,geb.1798,kwamvanPurmerend,hijwasbankhouderenin1821
getrouwdmetHendrikaVolkerse,eendochtervannotarisAgeVolkerse.Injuli1840isvanVierhouten
naarKatwijkvertrokken,woondedaarnogin1846.
1840-1845AdolphFredrikMeijer,geb.M’dam1807,overl.A’dam1885,tr.1837SijbregKater;
onderwijzeropdeBurgerschool.Krijgtnieuweinstructie;vertr.naarPuttershoek.
1846-1856MarcusNuman,geboreninGroningen1803,wasonderwijzer,overleden20maart1858
(KlaasdeHaaswaarnemendorganist)
1856-1866JohannesNicolaasKnootuitA’dam;geb.Zwolle1826,overl.Amsterdam1880;1866
vertrokkennaarAmsterdam.Tr.(1)M’dam1860DidericaElisabethWijndelsdeJongh;tr.(2)A’dam
1876MariaHendrikaCatharinaThierens.ZieookVerloopVIblz.16en40vv.
1866-1867ThomasMarinusdeRoo,septembergekomenvanSteenwijk,maartvertrokkennaarA’dam.
Geb.Dordrecht1835,overl.Oosterwijk1899.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
250
15.Inhetverhaalover‘Samuel’,eldersinditjaarboekje,maakteikalmeldingdatervoor1900uit
‘Sankey’werdgezongen.Ziedenootaldaar.
16.IkdenkaandediverseGereformeerdegemeenteninNederland.
17.Verloopdl.VIblz.7e.v..
18.Ikheberheelwatkerendienstgedaan.Zijnportrethangtaandewandvandeconsistorie.Leukte
weten,dekerkheefteenschevetoren.Aandevoetvandetorenligt,jawel,eenmevrouwPisabegraven!
Bijlage A _ Voorzangers/voorlezers in de kerk van Monnickendam
1572JanPieters,schoolmeester.
1580CornelisPieters,overl.eind1623
1598-1623JanSijmensVogel,begr.15.9.1631
1623-1652JanJanszVogels,zijnzoon,overl.18.3.1652,begr.23.3,woondeindeSacksteeg.
1624-1647mr.PouwelPouwelsz,begr.28.9.1647,kwamuitWest-Zanen
1647-1648GarbrantGarbrants(landmeteruitWestzaan),tijdelijkvoorzanger.
1648-1652PieterBurghszuitWestzanen,begr.3.10.1704
1652-1657GerbrantGerbrantsz.(heeftdestadmoetenverlaten).
1657-1658PieterEvertsBacker,schoolmeesteruitWormer,vertrokkennaarGrootebroek.
1659WaarnemerkosterClaesCornelis(Op)Stroomer.
1659-1704EwoutBaartszBrughuitKwadijk,begr.3.10.1704
1704-1713PieterSpruijt,begr.8.6.1713
In1712eenwaarnemer:CornelisTrompvoorPieterSpruijt.
1713-1748ClaasClaaszIlp,dp.19.4.1676,begr.13.11.1748
1748-1757ClaasMusk,kwamin1745vanWestzaandam,vertrokin1757naarUtrecht.
1757-1797LowijsJorisz.Schut,dp.30.1.1729,begr.27.6.1797
1797-1800WillemSlotuitdeRijp,vertrokin1800naarAmsterdam.
1800-1809HendrikvanVliet,kwamvanKadwoude,wegensdrankprobleemin1809ontslagen,overl.
26.1.1813
1810-1816A.Schouhamer–Immink,uitUtrecht,vertrok1816naarApeldoorn.
1816-1817PieterdeVries,schoolonderwijzer,ontslaggenomenwegensgezondheid.
1817-1837CornelisdeHaas,dp.4.6.1778,overl.lasookdedriegebodenbijeenvoorgenomenhuwelijk,
omgezondheidsredenenin1837afstandgedaanalsvoorlezerenvoorzanger.
1837-1847HendrikMuntinghNapjus,eersttijdelijk,latervastaangenomen.In1847vanzijnpost
ontheven,overl.7.2.1876.
1847-1879JacobKlaver,ontslagopeigenverzoek,geb.18.12.1818,overl.23.9.1897
1879-1887JorisKaterKzn,heeftz’ntaakneergelegdwegensovergangnaardeGereformeerdekerk.
Jorisgeb.11.7.1827,tr.BiW1848LijsbetMol,overl.1869.
1887-1914WillemOosterveld;alsvoorzangermaarkort,alsvoorlezertot1914
1914Depredikantennemenhetvoorlezenopzich.
1943-1944OuderlingBant
253
1907-1911MuusdeGrootjr.Begonin1929eenharinghandelenrokerij.
1911-1920JanLeger,bestellerbijdepostentelegraafdienst,overgeplaatstnaarEdamper1oktober1920.
daarnawatlossekrachten.
Indetweedehelftvan1924werdhetorgelmeteenelectrischewindmachineaangedreven.Daarmee
wasM’damnietdeeerste(Beemster1923),maarweleerderdanbv.Buiksloot(1929),Landsmeer(1930)
enOostzaan(1939).
Inhetpredikbeurten-enadvertentieblaadjekwamikeennotitietegendatdeelectrischeinstallatievan
dewinsinrichtingvanhetorgelop16juli1920heeftplaatsgehad.
Bijlage D _ Zangboeken in de kerk vanaf de Reformatie tot heden
Circa1565depsalmenvanPetrusDathenus
1773NieuwePsalmberijming,inMonnickendamingevoerdop1januari1775
1807EvangelischeGezangen
1866VervolgbundelEvangelischeGezangen
1938Bundel1938,PsalmenenGezangen
1973LiedboekvoordeKerken
1999Evangelischeliedbundel
2013LiedboekvoordeKerken,herzieneenuitgebreideversie.
V I E R E E U W E N G E M E E N T E Z A N G I N D E G R O T E K E R K V A N M O N N I C K E N D A M
252
1867-1889JohannesvanLeeuwenAzn,wasstadsarchitect,geb.Leiden11.7.1824,overl.M’dam
23.9.1898,op21.7.1847inleidengetrouwdmetGeertruidaBarberaOnnekink.
1898-1924KlaasStrubbe,geb.9.3.1864,timmerman,getr.1894metGrietjeKarmelk;Klaasgestopt
wegensgezondheidsredenen,overl.31.10.1932
1924-1926JacobGorter,kwamvanBuiksloot,vroegin1926zijnontslag.
1926-1940AdrianusScherrewitz,geb.in1861,moetopmedischadviesstoppen,krijgtin1940eervol
ontslag.OpgevolgddoorzijnkleinzoonSimonBak.Scherrwitzoverl.21.11.1945.
1940-1983SimonBak,woondeinEdam,overl.9.12.1997inEdam.
1983-2003PietWiersma,geb.Aduard(Groningen),1946)overl.Groningen21augustus2003
2003-...WimDijkstra
Bijlage C _ Orgeltreders/trappers in de kerk van Monnickendam
Rond1606PouwelsBartels,begr.april/mei1615
In1615genoemdeneAdam...
Rond1618UdsWillems,wasookgravenmaker,koster,begr.15.8.1652
1652-1656CornelisJanszLuijt,ookgravenmakerbegr.16.3.1656
1656-1664ClaasCornelisOpstroomer(=ClaasCornelisGeest),begr.16.9.1664
1667-1673JacobSijmonsKalis,koster,begr.7.4.1673.Hijwasin1667ookportiervandeKerkpoorten
deSacksteegpoort(in-enuitgangnaarOverleek).
1673-1678ClaasHuijberts,begr.28.12.1678
1679-1696TeunisJansPaijer(ofPop),begr.12.2.1696
1696-1702ReijnierdeWit,dp.15.12.1680,begr.8.3.1726
1702-1703ClaasDirksz(Nooij),dp.30.3.1684,overledenvoorjuni1719
1703-1718DirckClaaszBacker,koster,begr.13.4.1718
1718-1743AdamModeus,zoonvandeorganist,dp.RK17.12.1703,begr.5.11.1762
TijdensdeperiodevanPieterModeuskwamdeorgeltrederonderverantwoordelijkheid(enbetaling)
vandeorganist.VermoedelijkheeftzijnzoonAdamhet‘orgelblasen’gedaan.Maarhetkanookzijn
datsomswatouderejongensvanhetweeshuisvoordezetaakwerdeningezet.Namenwordenindie
periodenietgenoemd
1780-1799JochemPieterszEsselman,dp.EL13.4.1754begr.17.1.1799
1799-1834GerritKroon,dp.1.1.1769,overl.29.3.1834
Nieuweinstructievoordeorgeltrederin1834
1834-1844?CornelisvanZalingen,geb.2.5.1798,overl.16.2.1866
1845-1851HermanusvanFaassen,dp.9.9.1800,vertrokkenin1861naarNunspeet,overl.aldaar
26.12.1882
1851-1853GerritNapjes,scheepmakersleerlingenSipcoNapjus,schildersleerling,beidenontslagen,
wegensnietnaarbehorenfunctioneren.
1853-1873JobSchaap,geb.4.8.1820,overl.22.9.1873
1873-1907MuusdeGrootsr,geb.22.9.1848,ovl.8.2.1907
255
E R V A R I N G E N V A N E E N S T A D G I D S
zijnaarMonnickendamenvestigdenzichineenhuisaanhetNoordeindewaar
nuhetpleinvandeR.K.Kerkis.Dithuiswerdlaterinde19eeeuwgesloopt.
In1761werdhijals17-jarigeluitenantterzeeenin1777werdhijalsKapiteinter
zeebenoemd.Tijdensdejaren1782-1785wasHermanusReijntjeskapiteinvande
Argo44.Van1788-1790washijkapiteinopdeAmazoon.In1789werdhijkapitein
terzee.
TijdensdezeeslagbijKamperduin,in1797,raaktehijgewondenwerdhijnaar
Londenvervoerd.
Op9november1797overleedhijaanzijnverwondingenenwerddaarnanaar
Monnickendamovergebracht.Op22december1797wordthijbegravenindeGro-
teKerk.ZijngrafligtinhetkoorvandeGrotekerk,rechtsvandeingangvanhet
koor.Daarligthijnuooknogzijnlodenkist.
Wathebbenwijdiemiddagzoalbekeken?
EerstklommenweopdetorenvandeGroteKerkengenotenvanhetprachtige
uitzichtoverMonnickendamenWaterland.
DaarnaliepenweviadeZarken,deKerkstraatendeSpeeltorennaardeR.K.Kerk
omdaardeplektezienwaarhethuisheeftgestaan.Inhetboek‘VanMonniken-
werktotParochiekerk’staatnogeenfotovandathuis.
ViadeNieuweSteeg,deHavenendeFluwelenBurgwalgingenweweerterugnaar
deGrotekerkomzijngraftebekijken.Naafloopdaarvanleekhetmeookleukom
metdegehelefamilieeengroepsfototemakenaandeHermanusReijntjeslaan.Al
metalwashetvoordenazatenenvoormijeenbijzonderemiddag.
254
Ervaringen van een stadgids
Stadsgids Rini de Weijze
Opzaterdag17april2012mochtikeenbijzonderestadswandelingverzorgen.
DenazatenvanHermanusReijntjeswildeneenstadswandelingmakenlangsde
plekkendieinhetlevenvanhunvoorvaderinMonnickendamvanbelangwaren
geweest.
WiewasHermanusReijntjes?Hiereenbeknoptoverzicht:
HermanusReijntjeswerdinEdamgeborenenop4oktober1744inEdamgedoopt
alszoonvanBurgemeesterFransReyntjesenKlaasjeStapert.In1788verhuisden
Hetwandelgezelschap:denazatenvanHermanusReijntjes
256
Vereniging Oud Monnickendam
j a a r b o e k 2 0 1 3
ve
re
ni
gi
ng
ou
d m
on
ni
ck
en
da
m j
aa
rb
oe
k 2
01
3