EL-KML FT -TRH TERCMES slm leminde tarihilik Siyer ve Megzi ile balamtr. Kur'n ayetlerinin tefsiri ve hadislerinaklanmas ve shhatini tesbit etmek iin Hz. Muhammet! devrinin hdiselerinin bilinmesine ihtiyahasl oldu. Bylece Hz. Muhammed'in hayat (Siyer) ve savalar (Megzi) hakknda kitaplar telifedilmee baland. Bunu yine din meselelerin halline yardm iin Hulef-i ridn devri tarihininyazlmas takip etti.Emevler zamannda balayan tarihilik, Abbasler devrinde byk gelimeler gstererek diya tarihedebiyat arasndaki nemli yerini ald. lk nce yalnz Hz. Muhammed ve Hulef-i ridn devri elealnrken, yine Kur'n- Kerm'in tefsiri zerindeki almalar, Arap dili ve edebiyatm renmeihtiyacn dourdu. Cahiliye devri iirini anlamak iin cahi-liye devri tarihini bilmek icap ediyordu.Bu ihtiya slm ncesi Arap tarihnin aratrlmas ve yazlmas neticesini dourmutur.Cahiliye devrinde Araplar'in d dnya ile fazla temaslar yoktu. Do-laysyle Arabistan dndakidevlet ve milletler hakknda bilgi sahibi deillerdi. Fetihler ile birlikte mslmanlar d dnyayaaldlar ve eitli milletler ve kltrlerle karlatlar. Bu sayede kendi tarihleri yannda diermilletlerin tarihini de aratrmaa baladlar. Bylece Abbasler'in ilk devirlerinden itibaren umumslm tarihleri yazlmaa baland. ,Bu tip tarihler kinatn yaradl ile balar, peygamberler tarihiile devam eder, Cahiliye devri Arap tarihi ile dier milletlerin tarihleri anlatlr ve Hz. Mu-hammed'den itibaren mellifin kendi devrine kadar devam eden slm tarihi ile son bulurdu. slmtarihiliinde bu tip eserlerin says yzleri amaktadr. Tercmesi takdim edilen b'l-Esr'in el-Km fi't-trh adl mehur eseri de umum slm tarihi tarznda yazlm olan tarihlerin ennemlilerinden birisidir. slm kltr tarihinde mmtaz bir yeri olan bn'1-Esr kardeler o tarihlerde "Cezret bn mer"adyla bilinen bugnk Cizre kasabasnda domulardr. Babalar Ebu'l-Kerem Muhammed,ocuklarn iyi yetitirmek iin Ceziret bn mer'i terkederek Musul'a yerlemi ve Musul hkmdarKutbeddin Mevdd b. Zeng'nin hizmetine girmitir. Bir sre Medine divannn banda bulunan Ebu'l-Kerem Muhammedi daha sonra ticaretle uramaa balamtr. Kardelerin en by olan Mecdedcln, Hadis ilminde devrinin nemli ahsiyetleri arasnda yeralmakta idi. Hadis sahasnda Cmi'u' 1-usl fi ehds'r-Resl ve en-Nihaye f garibi'l-hads adl ikikitab bulunmaktadr. Kardelerin k. Ziyeddin ise daha ok edebiyatla megul oluyordu. el-Mesel es-sir f edebi'l-ktib ve'-ir adl kitab vardr. Kardelerin ortancas ise elimizdeki kitabnyazar zzeddin'dir.bn el-Esr Ebu'I-Hasan zzeddin Ai b. Ebi'l-Kerem Muhammed e-eyban el-Cezer 4Cemaziyelevvel 555 (13 Mays 1160) .tarihinde dnyaya gelmitir. Babas.ve kardeleri ile birlikteMusul'a giderek burada Ebu'1-Fazl Abdullah b, Ahmed .el-Hatb et-Ts'den ders grmtr. Dahasonra Badad, am,. Haleb ve Kuds'te eitli limlerin derslerine devam etti. Resm vazife ile ksasre iin gittii yerlerde tannm bir lim bulduu takdirde onun derslerine devam etmeyi ihmaletmiyordu. mrnn son yllarnda Musul'da kalarak, eserlerini kaleme ald. bn'1-Esr 63D (1232)tarihinde Musul'da vefat etti ve orada defnedildi.bn'1-Esr slm tarihileri iinde en ok eser yazanlar arasnda yer almaktadr. Hemen btnalmalarm slm ve Trk tarihine tahsis etmitir. Eserlerinin birincisi es-Sem'n'nin mehur Kitfau'I-esb'mm muhtasar olan Kjtabu'1-bb fterkbi'I-ensb adl kitabdr. kincisi sahabenin hal tercmelerini ihtiva eden Usdu'1-gbe f

ma'rifeti's-sahbe'dir. Musul Atabegleri'nin tarihi olan Trhu'd-devleti'I-Atabekye bn'l- Esr'innc eseridir. bn'l-Esr'in en nemli ve byk eseri el-Kmil fi't t-rb. adl umum slmtarihidir.tbn'l-Esr'i ebedletiren el-Kmil fi't-trh hilkatten 628 (1230) yi-hmi sonuna kadar cereyan edenolaylar anlatr. El-Kmil'in esas kayna Taber'nin Trhu'r-rusul ve'I-mlk adl mehur tarihidir.bn'1-Esr Ta-berfnin bu geni hacimli eserini rnek alm ve ayn tarzda kendi tarihini yazmtr.Hilkatten 302 (914-915) ylma kadar olan ksmn Taber'den almtr. Ancak Taber bir olayanlatrken o olay hakknda toplayabildii btn rivayetleri olduu gibi eserine almtr. bn'1-Esrbu rivayetleri dier kaynaklarla da karlatrarak tek bir rivayet halinde vermektedir. Dier taraftanTaber'nin bilgi vermedii olaylar bn'l-Esr'in verdii bilgiler sayesinde reniyoruz. MeselTaber Kuzey Afrika ve Endls olaylar hakknda tek kelime bile yazmamtr. Taber'nin bu eksiinibn'1-Esr salam bilgilerle telfi etmektedir.bn'1-Esr, Taber'den sonraki devirleri eitli kaynaklara, szl ri~ XIVvayetlere ve kendisinin mahedelerine gre yazmtr. Eserinin asl nemli ksm da bu ikinciksmdr.bn'1-Esr yalnz slm-Arap tarihinin deil Trk tarihinin de vaz geilmez kaynadr. Eserinin son cildinin hemen tamam Trk tarihine tahsis edilmitir. Gazneliler, Seluklular, Hal Seferleri vezellikle Musul Atabegleri hakknda verdii geni malmat kaynak malzemesi olarak ok deerlidir.bn'1-Esr slm tarihiliinde nemli bir merhaledir. Kendisinden sonraki tarihiler zerindekitesiri byktr ve hepsinin ilk mracaat ettikleri kaynaklarn banda el-Kmil gelmektedir. Butarihilerin sonuncusu olan Cevdet Paa'nm Ksas- Enbiy'snda da el-Kmil'in tesirini grmekmmkndr. Dier taraftan slm tarihi zerinde aratrma yapan tarihilerin ilk mracaat ettiklerikaynaklarn banda el-Kmil gelmektedir.El-Kmil fi't-trl'in mehur msteriklerden C. J. Torcberg tarafndan 1851-1876 yllar arasndailk tenkitli neri yaplmtr. Bunu 1883 ylndan itibaren Msr'da yaplan basklar takip etmitir.Tornberg nerine baz kk ilveler yaplarak 1965 ylnda Beyrut'ta yeniden baslmtr. El-Kmil'in baz blmleri eitli Avrupa dillerine tercme edilmitir.bn'l-Esr'in bu byk eserinin Trke'ye tercmesinin ok faydal ve o nisbette de klfetli bir iolduu muhakkaktr. Bu sebepledir ki, imdiye kadar buna teebbs eden olmamtr. lkemizdeslm tarihine kar uyanan alka yava yava slm tarihi kaynaklarnn dilimize kazandrlmasnayardmc olacaktr. Bu sahada ilk byk teebbs BAHAR YAYINEV tarafndan balatlmtr.Temennimiz bu tip teebbslerin birbirini takip etmesidir. El-Kmil'in tercmesinin tarihiliimizekatkda bulunaca aktr. Bata Bahar Yaynevi'nin sahibi Osman BAPEHLVAN olmak zere, bubyk ve zor ii gerekletiren mtercimleri, redaksiyonunu yapan Prof. Dr. Mertol TULUM'u vekitabn nere hazrlanmasnda emei geen TRKYAT Matbaaclk mensuplarm tebrik etmekvazifemizdir.

Prof. Dr. Hakk Dursun YILDIZ [1]

Bismillahirrahmanirrahim Kadm olup varlnn balangc bulunmayan, Dim olup bakasnr sonu ve Kerm, olupcmertliinin nihayeti olmayan, gerek Mlik olduu iin zatnn hakikati akllar ile kavranamayan,

Kadir olup lemdeki her ey kudretinin eseri olan, Mukaddes olduu iin sonradan olanlar kendisinebenzemeyen, kendisinden bakalarnn kurtulamad deimelerden mnezzeh olan, btn yaratklaralaltan ve ykselten, rzklarm bolla-tran ve daraltan, durumlarn salamlatran ve bozan,ldren ve dirilten, var eden ve yok eden, hidayete erdiren ve saptran, ycelten ve zelil eden Allah(C.c.)'a kamdolsun.O, mlk dilediine verir, dilediinden de mlk eker geri alr. Dilediini yceltir, dilediini dealaltr. Her trl hayr elinde olup zarar ve menfeat takdir etmek suretiyle her eye gc yeter.Gemi alardaki milletleri ve bozulan mmetleri helak eden O'dur. Ne var ki, onlarn kendilerinikorumak iin yapm olduklar smaklar onlar helak olmaktan kurtaramamtr. Acaba imdi :Onlardan hi birini gryor veyahut onlarn gizli bir sesini olsun iitiyor musun? (Meryem, 98).Netice olarak : Yaratmak da emretmek de. O'na mahsustur. lemlerin Rabbi olan Allah' in an nekadar ycedir! (A'rf, 54).Ltfettii nimetlerden ve insanlara bol miktarda bahettii rziklar-dan dolay tekrar Allah (C.c.)'ahamdeder, Arap ve Acem'in efendisi olup btn mmetlere peygamber olarak gnderilen Allah'nelisi Hz. Muham-med (S.a.)'e, hidayetin bayraklar, karanlklarn parlayan kandilleri olan O'un.line ve eshbma salt ve selm ederim.Eskiden beri iimde tarih kitaplarn okuyup iindekilerin! renmek sevgisi, gizli ve ak tarihhdiselere muttali olma arzusu, bu kitaplarn sayfalan arasna terk edilmi olan bilgi, kltr vetecrbelerden faydalanma temayl vard. Ne yazk ki, bu kitaplar zerinde biraz durunca onlarn bumaksad gerekletiremeyeceklerini, hatt bu kitaplar yznden bilgi cevherinin araza dneceinekanaat getirdim, yle ki, bir ksm tarihiler btn rivayetleri aratrp toplamak suretiyle hacimlieserler meydana getirirken, dier bir ksm tarihiler de alnmas lzumlu olan pek ok bilgileri terkedip muhtasar kitaplar kaleme almlardr. Bununla beraber btn tarihiler byk hadiseleri vemehur olaylar eserlerine almamlar; bir oklar da: Falan ihanete uratld, falana ikram edildi,fiyatlarda bir rtlk art yapt iin, shib'1-ayar grevinde bulunan falan zimm azledildi.eklinde bir takm alnmamas ve yazlmamas gereken kk ve basit hadiselere yer vererek sayfalarkaralamlardr.Ayrca her tarihi kendi zamanna kadar olan tarih hadiseleri kaleme alm, kendilerinden sonragelenler ise bunlara zeyiller yazarak bu tarihten sonra meydana gelen yeni hadiseleri bunlara ilveetmilerdir. Dier taraftan Dou tarihi ile megul olanlar, Bat'ya ait tarih hadiseleri eserlerinealmamlar; Bat tarihi ile itigal edenler de Dou'ya ait tarih haberleri kitaplarna almay ihmal

etmilerdir [2]

Bu durum karsnda tarih bilgilere merak olan birisi, kendi zamanna kadar olantarih hadiseleri bir insicam ve btnlk ierisinde renmek istedii zaman, muhtevalar ndakinoksanlk ve bktrclk bir yana, eitli tarih kitaplarn ve bir ok ciltleri okumak mecburiyetindekalmaktadr.Nihayet ben bu iin usulszln grnce, rendiklerimi unutmaktan kurtarmak ve icabnda bavuracam bir eser elde etmek iin Dou ile Bat ve bu ikisi arasndaki lkelerde yaayan ve saltanatsren, gelmi gemi btn hkmdarlarn haberlerini ihtiva eden bir tarih kitab yazmaa baladmve bu kitabmda, kinatn yaratlndan itibaren iinde bulunduum zamana kadar cereyan edenhadise ve vakalar pepee ve bir sraya gre almay kararlatrdm.Bu arada unu ifade edeyim ki, ben bu kitabma tarih, ile ilgili btn hadiseleri aldm syleyemem;nk Musul'da bulunan {Mellif kendisini kasdediyor) bir kimseye elbette Dou ve Bat'mn en sonsnrnda cereyan eden hadiseler ondan uzak kalacaktr. Bununla beraber bu kitabmda hi bir

tarihinin kitabnda toplanmayan bilgileri topladm syleyebilirim. Bu kitabmn zerinde birazdnen kimse sylemi olduum bu szn doruluunu hemen anlar.Ben nce, ihtilf hlinde kendisine ba vurulan, btn tarihilerce itimada lyk grlen main EbCa'fer et-Taber'nin byk tarih kitab (T-rhu't-Taber) ile ie baladm. Ayn zamanda bu kitaptabulunan btn bab balklarn hi birini atlamadan kitabma aldm, Eb Ca'fer et-Taber kitabnaald hadiselerin pek ounda muhtelif rivayetler zikretmitir. Halbuki onun zikrettii burivayetlerden her biri ya bir nceki rivayetin aynsn veyahut ok cz' bir farkn tekil etmektedir.Ayrca o byle yapmakla ok az bir ey ilve etmekte veya eksiltmektedir. te bu yzden ben, burivayetlerin en tamamn alp kitabmda naklettim ve bu rivayetlere onun kitabnda bulunmayan dierrivayetleri ilve ettim; ayrca her eyi yerlerine koymaya altm. Neticede ilerde greceiniz zere,belli bir hadise hakknda zikredilenlerin hepsi farkl kanallardan rivayet edilmekle birlikte tek birsiyak oluturmu oldu.Taber Tarihi'ni bylece tetkik ettikten sonra dier mehur tarih kitaplarna getim ve bunlar gzdengeirip okudum. Bu arada Taber Tari-hi'nde bulunmayan, fakat ondan yapm olduum nakillere bukitaplardan da bilgiler ilave ettim. Ayrca bu 'kitaplardan aldm btn bilgileri uygun olan yerlerinekoydum. Dier taraftan Hz. Peygamber (S.a.)'in eshab arasnda cereyan eden hadiseler ile ilgilihususlarda Eb Ca'fer et-Taber' nin naklettiklerine her hangi bir ilvede bulunmadm. Ancak birinsan ad veya aklanmasna ihtiya duyulan ve yahut da tarihilerce naklinde ten-" kit bahis konusuolmayan hususlarda ilveler yaptm. Ayrca ben, tarihiler arasndan doruluk, salam inan veklliyetli bilgi bakmndan gerekten metin bir imam olan Eb Ca'fer et-Taber'ye itimat ettim.Bu arada unu da ifade edeyim ki, ben, zikri geen tarihlerden (Mellif bu tarihleri akazikretmenitir) ve mehur kitaplardan sadece yapm olduklar nakillerde doruluklar ve tedvinettikleri eylerde salamlklar bilinenlerden nakillerde bulundum. Bu nakilleri yaparken de karanlkgecelerdeki krn yry, akl talaryla inci tanelerini bir araya toplayann davran gibi hareketetmedim.Dier taraftan tarihilerin bir tek hadiseyi eitli yllar ierisinde zikrettiklerini ve her ay bu hadiseile ilgili bir takm eylerden bahsettiklerini, neticede bu hadisenin btnln kaybedipparalandn, dolaysyla bu hadiseden hi bir maksada ulalmadm, hatt derinlemesinednmedike hi bir ey anlalmadn grdm. te bunun iin ben, tek hadiseyi bir yerdetopladm, ve bu hadise ile ilgili her eyi hangi ay ve ylda olursa olsun burada zikrettim. Bylece birtek hadise belli bir sra ve insicam ierisinde pepee anlatlm oldu.Her yln byk ve mehur hadiselerini husus balklar altnda, husus balklar altnda toplanmasmmkn olmayan kk hadiseleri ise her yln sonuna eklediim Bu Yln Dier Olaylar adntayan tek balk altnda topladm. Bu arada lkelerin belli bir kesiminde ortaya kp hkm sren,fakat dnemi uzun srmeyen birinden bahsettiim zaman, onunla ilgili haberlerin eitli yerlereserpitirilmesi hlinde onun fazla tannmamas sebebiyle onunla ilgili bu haberlerin bilinemeyeceinidnerek, batan sona kadar onunla alkal btn hadise ve haberleri ilk defa ortaya knzikrettiim bahiste anlattm.Ayrca her yln sonunda mehur limlerden, fazilet sahibi kimselerden ve ileri gelen nllerden o ylierisinde vefat etmi olanlar da zikrettim. Dier taraftan kitabmda, yazl birbirine benzeyen,fakat telaffuzda farkl olan isimlerin yanl okunmalarm nlemek, ayrca nokta ve hareke koymakklfetinden kurtulmak iin bu isimlerin okunu ekillerini hareke ve harflerini yaz ile tesbit ederekanlattm.

Bu kitabmla ilgili pek ok malzemeyi toplandktan sonra., pepee gelen hadiseler ve birbirini takipeden engeller yznden, ayrca tarih konusundaki bilgimin tamamlanp mkemmellemesi bakmndankitabm uzun sre askya aldm.Ancak kendileriyle grp konumay en son isteklerim arasnda saydm, gece sohbetlerinde vedp kalkma hususunda kendilerini en iyi rnek addettiim bir grup din kardeimle bilgi ve faziletsahibi dostlarm yazdklarm rivayet etmeleri iin benden bunlar dinlemek istediler. Ben kitabmbitirmediimi ileri srp bunu yerine getiremeyeceimi ifade ederek mazeret beyan ettim; nk osrada ben, kitabn msveddesine tekrar gz atmam, dzeltmek istediim hatalar dzeltmemi vekarlp atlmas gerekenleri de kitaptan karp atmamtm. Onlar ise isteklerini srdryorlar,isteklerinde srar ediyorlar ve bundan bir trl vaz gemiyorlard. Nihayet eserin tamamlanmasndanve dzeltilmesinden, hatt lzumlu olan ksmlarn braklp, atlmas gerekli olan ksmlarn karlpatlmasndan nce bunu benden dinlemee baladlar. Halbuki gerektii ekilde megul olup bu eseritamamlamak iin, yardmc ve destekleyici birinin bulunmamas, pepee gelen zntler ve birbirinitakip eden musibetler yznden azmim gevemi ve aczim ortaya kmt. Bu srada ise ihmal veftura tutulmutum, bir trl hedefime doru sava gemisi gibi yol alrm diyemiyordum.Durum byle iken, kendisine itaat etmem farz ve vacip emrine uymam gerekli ve lzm olan,zerlerine ynelmesiyle faziletlerin sakland, kendilerinden yz evirmesyle'cehalet ruhlarnngizlendii bir ahsiyet olan, gzel ahlk ve beenilen hareketleri yok olmu iken tekrar dirilten,bunlar paralanp rm iken tekrar yeni bir ekilde iade eden, adalet ve ihsann halkna yayan,ikram ve ihsan tebeasn kuatan, cihanda adaleti ihya eden, slm'n ve mslmanlarm rkn olan,Melik'r-rahrn lakabyla tannan, Allah'n zafer, destek ve yardmna mazhar olup alini bir zat olan

efendimiz Bedrddin {L'l b. Abdullah)'in [3]

-Allah (C.c.) devletini ebed klsn!- bir buyruugeldi.te bu anda zerimden ihmal kaftann ve tembellik elbisesini karp attm. Ayrca divitimihazrlayp kalemimi dzelttim ve kendime: almak ve derlenip toparlanmak zaman gelmitir;haydi bir an evvel toparlan! dedim.Ayrca bo zaman kendim iin en mhim frsat saydm ve sr'atle bu eseri tamamlamaa baladm.Zten Allah (C.c.) bir eyin olmasn istedii zaman nce onun sebebini hazrlar. Burada hayretedilecek bir ey varsa o da yar atlarndan sonuncusunun bile msabakay kazanmak istemesidir. Benkendimi (tenkit) oklarna hedef yaptm, beni yerip knayanlarn szlerine kar ise kendimi ortayaattm. nk me'hazlar (temel kaynak eserler) zleni tasnif ekillerine ulat ve hatalarndzeltilmesi ve eksiklerin tamamlanmas mahiyetindeki ilve ksmlar te'lif ve tashih yoluylagzelletirilip tekrar gzden geirilerek tertipli bir mecmua haline getirildii zaman bu tenkitlerindier eserlere yneltilmesi daha uygun olur. Bununla beraber tenkitlerin bu esere de yneltilmesiuygun der, nk hen kusurumu ikrar edip itiraf ediyorum ve eserimdeki yanllarn yazm srasndaortaya km hatalar olduunu sylemiyorum. Hatt bilmediklerimin bildiklerimden daha okolduunu da tiraf ediyorum. Eserime manasna uygun olarak, el-Kmil fi't-tarh adn verdini.Bilgi ve dirayet iddiasnda bulunan ve kendilerini ilim ve rivayette engin denizler gibi derinlemizanneden nice limler grdm. Bunlar tarihle megul olmann niha faydasnn, ksaca ve haberlerrenmek, tarih bilgisinin niha maksadnn da gece sohbetlerinde ve dier yerlerde bunlaranlatmaktan ibaret olduunu zannederek tarihle megul olmay hakir grp hor gzle bakmaabaladlar; ayrca tarih ilminden yz evirip onu bo bir ey saydlar.

te onlarn bu durumu, bakn in zne deil de sadece d grne eviren ve cevheri boncukolan kimsenin hline benzer.Allah'n, kendisine selim bir tabiat verip doru yolu gsterdii kimse, tarihle megul olmann pek okfaydalar olduunu, hatta dnyev ve ulrev bir ok menfaatlarnm bulunduunu gayet kolaylklaahlar. Biz burada tarihin faydalar hakknda aklmza gelen baz eyleri syleyeceiz, geri kalanksmlarn ise eserimizi grp okuyacak olann karihasna brakyoruz.Tarihle megul olmann salad baz dnyev faydalar unlardr :1- Apak bir gerektir ki, insan lmszl sever ve yaayanlar halkasnda bulunmay tercih eder.nsann dnk grd veya iittikle-riyle gemi milletlerin haber ve hadiselerini ihtiva edenkitaplar okumas arasndaki fark keke bir bilmi olsaydm! Tarih kitaplarn okuyan bir kimsegemi alarn insanlaryla ayn asrda bulunmu gibi olur; bu kitaplardaki hadise ve haberlerirenen kii de bu insanlarla karlam gibi olur ve kendisini onlarn arasnda bulur.2- Hkmdarlar, ellerinde emretme ve menetme yetkisi bulunan idareciler, tarih kitaplarnnmuhtevalarna vakf olduklar zaman, zalimlerin ve gaddarlarn gidiat ve hareketlerini, buhareketlerin tarih kitaplarna geirilerek halkn bunlar birbirlerine aktardklarn, sonrakilerinncekilerden rivayet yoluyla bunlar birbirlerine naklettiklerini onlarn bu hareketlerinin gerilerindekt bir isim ve halkn dillerinde kt bir an braktklarn, lke ve memleketleri nasl harabeyeevirdiklerini, Allah' m kullarn helak edip mahvettiklerini, halkn mallarn telef edip onlarndurumlarn bozduklarn renirler ve bylece onlarn bu davranlarn irkin grerek bu ekildehareket etmekten vaz geerler ve bu hareketlerden uzak kalrlar.Dier taraftan yine onlar, dil idarecilerin gzel hareketlerini, kendilerinden sonra gerilerinde gzelanlar braktklarn, lke ve memleketlerinin mamurluklarn, mallarnn oaldn renirler vebylece onlarn bu hareketlerini beenirler, byle yapmaya zenirler ve bu uurda gayret gsterirler;ayrca buna ters den davranlar da brakrlar.Bundan baka onlar tarih okumakla, dmanlarn verecekleri zararlar bertaraf edecek isabetligrleri de renirler ve bu sayede kendilerini tehlikelerden kurtarrlar, kymetli ehirleri ve bykmemleketleri de korumu olurlar. Eer tarih okumann bunlardan baka faylar olmasayd, bunlar bileiftihar etmeye yeter ve artard.3- nsan tarih okumakla tecrbeler kazanr, bir takm hadiseleri renir ve bunlarn neticelerinikolayca kestirebilir; nk dnyada vukua gelmi hi bir hadise yoktur ki, onun ayn veya bir benzerimeydana gelmemi bulunsun. te kiinin bunlar vastasyla akl geliir ve lider olmaa ehliyetkazanr. Manzum olarak birinin syledii u sz ne kadar gzeldir; Grdm ki insanda iki trl aklvardr : Doutan olan ve sonradan kazanlan akl.Doutan olan akl insanda yoksa, Sonradan kazanlan bir akln faydas olmaz.Perdelenen gzler bir ey grmeyince, Gne aydnlnn ona faydas olmaz.Bu manzumeyi syleyen kimse, doutan olan akl ile Allah'n insan iin yaratm olduu tabi akl,sonradan kazanlan akl ile de tabi akln tecrbe kazanm eklini kasdetmitir. Ayrca bu kimsesonradan kazanlan akln deerini byterek onu ikinci derecede akl saymtr. Yoksa sonradankazanlan akl, tabi akln tecrbe ile art kazanm eklinden baka bir ey deildir.4- nsan sahip olduu tarih kltryle eitli meclis ve ihtifallerde bir eyler anlatmak, nadir ve gzeleyler nakletmekle bir gzellik kazanr; hatt btn yzler kendisine evrilir, kulaklar dikkatlekendisini dinler ve kalpler onun anlattklarn holanarak inceden inceye dnmeye balar.

Tarih ile megul olmann salad uhrev faydalardan bazlar ise unlardr :1- Akll ve zeki kimse tarih kitaplarn okuyup zerinde dnnce, ayrca dnyann durmadan kendiehliyle deitiini ve musibetlerinin kendisinde mukim olan kiilerin bana dkldn, dnyannhem onlarn canlarn ve hem de mallarm ellerinden ekip aldn, kklerini ve byklerini yokettiini, erefli ve erefsiz hibir kimseyi hayatta brakmadn, zorluk ve skntlarndan zengin vefakirin kurtulmadn grnce, dnyadan el eker, ondan yz evirir, ahiret iin hazrla ynelir, busaylanlarn hi birinin bulunmad ve skinlerinin bu noksanlardan uzak ve arnm olduu bir yurda(cennete) rabet eder. Belki birisi kp: Biz tarih okuyan ve tarih hadiselere bakan hi bir kimsenindnyadan el ekip hirete yneldiini ve ahiretin yksek derecelerine rabet ettiini grmyoruz.diyebilir. Ah keke bilseydim! Bu sz syleyen kii, vaaz ve tlerin efendisi, szlerin en fasihiolan Kur'an- Kerim'i okuyan, bununla birlikte az da olsa dnya metamdan bir eyler peinde olannice kimseler grmtr; nk kalpler dnya sevgisiyle doludurlar.2- Tarih okuyan kii, bu sayede ahlkn gzelliklerinden olan sabr ve dayankll (teselli bulmay)huy hline getirir; nk akll kii stn bir peygamberin ve byk bir hkmdarn, hatt hi birbeerin dnyann musibetlerinden kurtulmadm grnce onlarn basma gelen felket ve musibetlerinkendi bana geleceini de bilir. Bir iirde Meien yle denilir: Ben Gziyye'denim; eer oazgnlk edip taknlk yaparsa ben de taknlk yaparm. Eer o doru yolda olursa ben de doruyolda olurum.Kur'n- Kerm'de zikredilen kssalar bu hikmete dayanmaktadr. Bir yette: phesiz bunda aklolan, yahut kalp huzuru iinde kulak veren kimseler iin elbette bir t vardr. (Kf, 37) buyurulur.Eer bu sz syleyen kii, Kur'an'da zikredilen kssalardan Allah'n bunlarla hikye ve gecesohbetlerinde anlatlan eyleri murad ettiini sanyorsa, o: Bu yetler O'nun bakasna yazdrp dakendisine sabah-ak-am okunmakta olan evvelkilere it masallardr. (Furkn, 5) diyen sapklarnszlerine sarlm olur.Allah (C.c.)'tan bize anlayl bir kalp, doruyu syleyen bir dil vermesini, sz ve hareketlerimizde

doruya muvaffak klmasn isteriz. O, bize kfidir, ne gzel Vekil'dir.[4]

SLM'DA TARH KULLANILMAA BALANMASI [5] Rivayet edildiine gre, Hz. Peygamber (S.a.) Medine'ye hicret ettii gaman yazlarda tarihkullanlmasn emretmitir. Fakat doru ve mehur olan gre gre tarih kullanlmasn emreden Hz.mer (R.a.)'dir.a'b'nin anlattna gre bu yle olmutur :Eb Ms el-E'ar (R.a.) Hz. mer'e bir mektup gndererek: Sizden bize mektuplar gelmekte, fakatzerlerinde tarih bulunmamaktadr. demitir. te bunun zerine Hz. mer istiare maksadylasahabeleri bir araya toplamtr. Onlardan birisi tarih balangc olarak Hz. Peygamber (S.a.)! inpeygamber oluunun, bir dieri de Raslllah (S.a.)'m hicretinin esas alnmasn ileri srmtr.Bunun zerine Hz. mer (R.a.): Raslllah'm hicreti hak le btln arasan ayrmtr. Bunun iinO'nun hicretini tarih balangc olarak kabul ediyoruz. buyurmulardr.Meymn b. Mihrn'm anlattna gre, Hz. mer'in eline zerinde aban ay yazl olan bir mahkemehcceti verilmi, bunun zerine o: Bu hangi aban aydr? Gelecek aban ay m, yoksa ierisinde

bulunduumuz aban ay m? diye sorduktan sonra yannda bulunan sahabelere dnerek:evrenizdeki insanlara anlayabilecekleri bir tarih balangc tayin edin. buyurmulardr. Hz.mer'in bu sz zerine sahabelerden bi-risi, tarih konulmasna Zlkarneyn'in dneminden balatan(Bizansllar)'m kulland bu tarihten balatlmasn teklif etmi, fakat Hz. mer; Bu bizim iin uzunsaylr. diyerek reddetmitir. Ayn sahabe bu defa, ranllarn tarihinin kullanlmasn teklif etmi,ancak ran ahlarndan her birinin tahta karken kendi tahta kn tarih balangc sayd vekendinden ncekilerin balatt tarihi kaldrd ileri srlerek, onun bu teklifi yine kabuledilmemitir. Neticede istiareye katlanlar Hz. Peygamber (S.a.)'in Medine'de ne kadar kaldnhesapladlar ve on sene kaldn tesbit ettiler. Bunun zerine Raslllah (S.a.)'m hicretini tarihbalangc olarak kabul ettiler.Muhammed b. rn anlatyor :Adamn birisi Hz. mer'in huzurunda ayaa kalkarak: Bir tarih balangc tayin edin. demesizerine Hz. mer ona: Hangi tarihi kabul edelim? diye sormu, o da: Acemlerin yapt gibi falanyln falan ay eklinde olabilir. demi, Hz. mer: ok gzel, bu ekilde bir tarih balatnz.buyurmular ve ittifakla hicreti tarih balangc olarak kabul etmilerdir. Sonra onlar, hicret ylnnhangi aydan batlaca hususunda deiik grler ortaya atmlardr. nce Ramazan ayndanbalatlmasn ileri srmler, fakat sonra haclarn dn ay, ayn zamanda haram ay olanMuharrem'den balatlmasn kabul etmiler ve ittifakla bu ayn hicretin birinci ay olmasnkararlatrmlardr.Sa'd b. el-Mseyyeb'in anlattna gre, Hz. mer (R.a.) sahabeleri bir araya toplayarak onlara:Yazlarmz iin tarihi hangi gnden balatalm? diye sormu, bunun zerine Hz. Ali (R.a.}:Raslllah (S.a.)'m hicretinden ve mriklerin diyarn terkettii gnden balatalm. buyurmutur.Hz. mer, onun bu teklifini kabul ederek hicreti tarih balangc olarak kabul etmitir.Arar b. Dinar'n anlattna gre, Yemen'de bulunduu srada yazlarna ilk defa tarih koyan kii Ya'lb. meyye'dir.slmiyetten nceki dnemlerde, Hz. brahim (A.s.)'in oullar brahim (A.s.) ile olu smail (A.s.)'hKa'be'yi bina etmesine kadar Hz. brahim'in atee atld zaman tarih balangc kabul etmilerdir.Sonra Hz. smail' in oullar, birbirlerinden ayrlncaya kadarki dnemde Ka'be'nin ina edilipkurulmasn tarih balangc olarak kararlatrmlardr. Bylece Til-me'den kan her kavim,ktklar tarihi kendileri iin tarih balangc saymlar; hatta Hz. smail'in oullarndan olup daTihme'de kalan ve Zeyd-oullar'ndan olan Sa'd, Nehd ve Cleyne Tihne'den klarn Ka'b b.L'ey'in lmne kadar kendileri iin tarih balangc kabul etmilerdir.Bundan sonra onlar Fl vak'asma kadar Ka'b b. L'ey'in lmn tarih balangc olarakkullanmlardr. Daha sonra Hz. mer (R.a.)'in hicreti tarih balangc olarak kararlatrmasna kadarFl vak'as tarih balangc olarak devam etmitir. Hz. mer'in hicreti tarih balangc kabul etmesiise hicr on yedi veya on sekiz ylnda olmutur.Dier taraftan her Arap kabilesi, zerinde ittifak ettikleri bir tarih balangc bulunmad iin mehurhadiseleri kendilerine tarih balangc semilerdir.Mesel onlardan bir air :Dikkat et, ben lmszl arzu ediyorum; aklm ise doum zamanm olan Hucr'un dneminikavramaktadr.mealinde syledii bir beyitle doum tarihinin mru''l-Kays'm babas Hucr'un dnemine rastladndile getirmitir.

Nbia el-Ca'd:Kim beni sorarsa, bilsin ki ben Hunn gnlerinde (yni Mnzir b. Mssem'nm dnemindeki salgndeve hastal zamannda) yaam genlerdenim.mealinde syledii bir beyitle kendi tarihini aralarnda hkm sren salgn hastalk hadisesininzaman ile anlatmtr.Bir baka ir de :O, bn Hemmm'm Has'an kabilesi zerine yapt baskn srasnda bir brmck ve kundakierisinde bulunuyordu. mealindeki beytiyle bahsettii kiinin tarihini bu hadise ile vermitir.Hulsa her Arap kabilesi kendince mehur olan bir hadiseyi tarih balangc kabul etmitir. Eeronlarn, zerinde ittifak ettikleri bir tarih balangc bulunsayd, tarih konusunda ihtilafl hareket

etmemi olacaklard. Dorusunu ise en iyi Allah "bilir. [6]

ZAMAN KAVRAMI

Zaman, gece ve gndzn saatlerinden ibarettir. Bazen ksa ve uzun sren mddete de zaman denilir.Araplar: Sana meyvelerin topland zaman geldim. derler. Bununla meyvelerin derildii vaktikasdederler. Yine onlar zaman kelimesini oul kalbna sokarak (ezmn eklinde): Sana EmirHaccc'm emirlik zamanlarnda geldim..derler. Bununla da onun emirlik vakitlerinden her bir vakti,

zamanlardan bir zaman telakki ederler. [7]

Balangcndan Sonuna Kadar Btn Zaman (Dnyann mr) Bu hususta alimler farkl grler beyan etmilerdir. Sa'd b. Cbeyr in Ibn Abbs (R.a.)'tanrivayetine gre o, btn zamann (dnyann mrnn) yedi bin yl olduunu sylemitir.Vehb b. Mnebbin ise, dnyann mrnn alt bin yl olduunu ileri srmtr.Eb Ca'fer et-Taber diyor ki : Bunlarn arasndan doru olan ve shhatine dellet eden bn mer(R.a.)'in Hz. Peygamber'den rivayet ettii u hadistir : Raslllah (S.a.) yle buyurur : Sizdennceki milletlerin mrlerine nisbetle sizin mrnzn mddeti, ikindi namaz ile gnein batmasarasndaki zaman kadardr.Enes (R.a.) ile Eb Sa'd (R.a.) bu manada bir hadis rivayet etmiler, fakat Raslllah'm ikindinamaz yerine ikindiden sonra eklinde bir ifade kullandn sylemilerdir.Eb Hreyre (R.a.)'nh rivayet ettii bir hadiste Raslllah (S.a.): e-hdet ve orta parmaklarnyanyaa getirip aret ederek, ben kyamete u kadar bir zaman kala peygamber olarak gnderildim.buyurdular.Cbir b. Semura, Enes, Sehl b. Sa'd, Breyde, Mstevrid b. eddd ve Ensardan bir grup byk zatbu manada Hz. Peygamber (S.a.)'den hadis rivayet etmilerdir. te bunlar sahih olarak kabul edilenhaberler (hadisler) di r.Eb Ca'fer'in ifadesine gre, Yahudiler ellerinde bulunan Tevrat'a dayanarak Hz. dem (A.s.)'inyaratlmasndan Hz. Peygamber (S.a.Vin hicretine kadar geen srenin drt bin alt yz krk iki seneolduunu ileri srmlerdir.Hristiyan olan Yunanllar ise Hz. dem'in yaratlmasndan hicrete kadar geen srenin be bin dokuzyz doksan iki yl bir ay olduunu sylerler.

Yine Hristiyanlara gre, Yahudiler Tevrat'ta vasflar ve ne vakit peygamber olaca yazl olan Hz.sa (A.s.)'mn peygamberliini inkr etmek iin kendi tarihleri ile Hristiyanlarn tarihi arasndakiyllar eksilttiler ve Hz. sa'nm peygamber olarak gnderileceine dair Tevrat'ta belirlenen vaktinhenz gelmediini ileri srerek, kendilerinin onun peygamber olarak gnderilecei vakitbeklediklerini sylediler.Eb Ca'fer et-Taber diyor ki : Bana gre onlarn zuhurunu bekledikleri ve Tevrat'ta evsaf bildirilenahs sa (A.s.) deil, Deccal'dir.Mecsler (ateperestler) se, Keymers (Geymers) 'in hkmdarlndan hicrete kadar geensrenin bin yz otuz dokuz yl olduunu ileri srmlerdir. Bununla birlikte Mecsler,Keymers'ten te bir ey zikretmezler ve onun Adem (A.s.) olduunu iddia ederler.Eb Ca'fer et-Taber'nin ifadesine gre, Keymers hakknda, gemie ait haberler konusunda bilgisahibi olan kimseler farkl grler ortaya atmlardr. Bunlardan bir ksm Mecslerin yukardageen grn kabul etmitir, dier bir ksm da, Keymers'in yedi iklime sahip olduktan sonradem adn aldn, aslnda onun dem deil, Hm b. Yfes b. Nh (dorusu Hm deil, Gmir'dr)olduunu, Hz. Nh (A.s.)'a iyilik edip itaatte bulunduu iin Nh (A.s.)'un kendisine ve zrriyetinelkelere sahip .olmas, mlknn kesiksiz bir surette devam etmesi ve uzun mrl olmas yolundaduada bulunduunu ve Nh (A.s.)'un duasnn kabul edildiini, dolaysyla Keymers'in ve neslininFarslara hkmdar olduunu, bu saltanat ve mlklerinin Mslmanlarn Medin'e girip mlk vesaltanatlarn ellerinden alncaya kadar devam ettiini sylemilerdir. Bunlardan baka Keymershakknda daha farkl grler ileri srenler de vardr.Bu aklamalardan sonra Eb Ca'fer et-Taber, bir takm balklar altnda zaman ve vakitlerin hadis(sonradan) olduu, Allah (C.c.)'m zaman yaratmazdan nce bir ey yaratp yaratmad, lemin faniolup sadece Allah'n baki olduu ve her eyi yaratann O olduu konularn zikretmi ve buhususlarda bahsi burada uzun kaan bir ok deliller serdetmitir. Halbuki bunlarn yeri, zelliklemuhtasar olanlar gz nne alnacak olursa tarih kitaplar deildir. Bunlarn bahsedilecei yerlerusul ilimlerine (kelm ve akaide) ait olan kitaplardr. Kelm alimleri (mtekellimn), bu konularkitaplarnda olduka gzel anlatmlardr. te bundan dolay bu konular kitabmza almamay daha

uygun grdk. [8]

Yaratmann Balangc ve lk Yaratlan Ubde b. Smit'in rivayet ettii sahih bir haber (hads)de Hz. Peygamber (S.a.) yle buyurmutur :Allah (C.c.)'n ilk yaratt ey kalemdir. Allah, kaleme Yaz dedi, o da olup bitecek her eyiyazd. bn Abbs (R.a.)'tan da bu manada bir hadis rivayet edilmitir.Muhammed b. shk ise bu hususta unlar sylyor : Allah'n ilk yaratt ey, aydnlkla karanlktr.Allah, karanl simsiyah bir gece, aydnl ise parlak ve bembeyaz bir gndz yapt. Fakat hadsedayanan birinci gr daha dorudur. bn shk ise bu szn bir senede dayanmadan sylemitir.Eb Ca'fer et-Taber, Sfyn'm Eb Him vastasyla bn Abbs (R.a.)'tan : Allah hi bir eyiyaratmadan nce Arnn zerindeydi. Allah'n ilk yaratt ey kalemdir. Kalem, kyamete kadar olupbitenleri yazmtr. tarzndaki rivayetine kendi kendine itiraz ediyor ve yle cevap veriyor : Eerbu hadis sahih ise, u'be bu hadsi Eb Him'den : Allah'n ilk yaratt ey kalemdir. tarznda

rivayet etmi ve : Allah Ar' mm zerinde idi. cmlesini sylememitir. [9]

Kalemden Sonra Yaratlan eyler Allah (C.c), kalemden ve kaleme kyamete kadar meydana gelecek olan hadisleri ve vukuat yazmayemrettikten sonra, ince bir bulut yaratt. Eb Rezn el-Ukayl'nin : Yaratklar yaratmazdan nceRabbimiz nerede idi? sualine cevap veren Hz. Peygamber'in : Altnda ve stnde hava bulunan birbulutta idi. Sonra O, suyun zerinde Ar'n yaratt. hadisinde bahsettii bulut ite bu buluttur. Ayrca: Onlar, ille de Allah'n bulutlan glgeler iinde kendilerine gelmesini (ilerini bitirmesini) mibekliyorlar? (Bakara, 210) yetinde geen bulut da bu buluttur.Bana gre bu husus zerinde biraz dnmek gerekir, nk az nce Allah'n ilk yaratt eyinkalem olduu ve ona kyamete kadar olup bitenleri yazmasn emrettii konusu geti. Sonra ise bufasln banda : Allah'n kalemi yaratt ve ona kyamete kadar olup bitenleri yazmasn emrettii,sonra da bulutu yaratt ifade edildi. u bir gerektir ki, yaz yazmak iin nce bir alete ihtiyavardr, bu alet ise kalemdir. Ayrca yaznn yazlaca bir ey daha gereklidir ki, bu da Levh-mahfuzdur. Aslnda kalemden sonra ikinci olarak Levh- mahfuzsun zikredilmesi gerekirdi. Geriiin dorusunu en iyi bien Allah'tr, fakat Lehv- mahfuz un yaratlnn kalemden sonrazikredilmemesi, belk de mlzemet (kalem ile zerine yazlacak olan eyin birbirini gerektirdiiesasndan) hareketle lafzn manasndan anlalaca dncesine dayanmaktan ileri gelmektedir.Bundan sonra alimler, Allah'n buluttan sonra neyi yaratt hususunda farkl grler ortaya attlar,Dalhk b. Mudhm'in bn Abbs (R.a.)' tan riyavetine gre : Allah'n ilk yaratt ey Ar'tr; sonraonun zerine istiva etmitir (kmtr).Dier alimler ise : Allah'n Ar'tan nce suyu yarattn, sonra Ar' yaratp onu suyun zerineyerletirdiini ileri srmlerdir. Bu gr ayn zamanda bn Abbs'tan rivayette bulunan Eb Salihile bn Mes'd ve Vehb b, Mnebbih'in de grleridir.Bir dier rlyavete gre : Allah (C,c), kalemden sonra Krs'yi, sonra Ar', sonra havay, sonra-karanlklar, sonra da suyu yaratm ve Ar' suyun zerine yerletirmitir.Eb Ca'fer et-Taber diyor ki : Ar'tan nce suyun yaratldn ileri srenin gr, Eb Rezn'inRasllah (S.a.)'tan rivayet ettii hadse dayand iin daha dorudur.bn Abbs'tan rivayette bulunan Sa'd b. Cbeyr'in grne uygun den bir dier gre gre ise :Allah, Ar' yarattnda su rzgarn zerinde bulunuyordu. Eer durum byle ise, su ile rzgarAr'ta nce yaratlm olurlar.Bir baka alim de : Allah, hi bir eyi yaratmazdan bin sene nce kalemi yaratmtr. diyor.Yine limler, Allah'n gkleri ve yeri yaratmaa balad gn konusunda farkl grler ilerisrmlerdir.Abdullah b. Selm, Ka'b, Dahhk ve Mchid Allah'n yaratmaa balad gnn pazar gnolduunu sylerler.Eb Hreyre (R.a.)'nin grne katlan Muhammed b. sHk da bu gnn cumartesi olduunu ilerisrer.Yine alimler, Allah'n her gn neyi yaratt konusunda ihtilf ettiler. Abdullah b. Selm bu konudayle sylyor : Allah (C.c), yaratmaa pazar gn balad, yerleri pazar ve pazartesi gnleriyaratt, dalar ve yiyecekleri (rzklar) sal ve aramba gnleri yaratt, gkleri perembe ve cumagnleri yaratt, cuma gnnn son saatlerine doru Allah gklerin yaratlmasn tamamladktan sonraayn saat ierisinde dem (A.s.)'i yaratt. te kyamet bu saatte kopacaktr.

bn Mes'd ve Eb Salih'in kendisinden yapt bir rivayette bn Ab-bs da bu grtedirler. Ancakonlar dern (A.s.)'in yaratl ile cuma gnndeki son saat hakknda sz etmemilerdir.Ali b. Eb Talha'nm kendisinden yapt bir rivayette bn Abbs (R.a.) yle diyor : Allah (C.c),yiyecekleri ile birlikte yeri yaymadan yaratt, sonra ge ynelip onlar yedi kat olarak tesviye(tanzim) etti, bundan sonra da yer yzn yayd. te bu : Bundan sonra yeri deyip yayd. (Nzit.30) yetinde bildirilen durumdur. Bana gre doru olan gr budur.krime'nin kendisinden yapt bir rivayette yine bn Abbs yle diyor : Allah (C.c), dnyayyaratmazdan ikibn yl nce Beyt'i (Beyt-i m-mr'u) drt rkn (ke) zerinde suyun zerine koydu.Bundan sonra Beyt'm altndan yer denip yayld. bn mer (R.a.) de bu grtedir.Sdd Eb Salih, bn Abbs11 an rivayet eden Eb Mlik, Mr-ret'l-Hemdn ve bn Mes'd'danrivayet ederek : Yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratan, sonra da ge ynelip onlar yedi glihalinde tesviye (tanzim) eden O'dsr... (Bakara, 29) yetinin izahnda unlar sylyor : Allah,sudan nce hi bir ey yaratmazdan evvel Ar' suyun zerindeydi. O, dier yaratklar yaratmakisteyince sudan duman kartt, duman ise suyun zerine havalanp ykseldi, Allah (C.c. )bu ykselendumana sema (gk) adn verdi. Sonra suyu kurutarak tek bir yer hline getirdi. Bundan sonra yeriparalayp onu iki gn ierisinde yani pazar ve pazartesi gnlerinde yedi para (tabaka) yapt : Allah,yeri balk zerinde yaratt, bu balk ; Nn. Kaleme andolsun ki... (Kalem, 1) cmlesiyle balayanve bu srenin adn alan Nn (balk)'dur. O, bal suyun ierisinde, suyu yaln ve dz tazerinde yaratt, bu ta melekin srt zerine koydu, meleki de kaya zerine yerletirdi, kayayrzgara brakt. te bu kaya, yerde ve gkte bulunmayan, fakat Hz. Lokman tarafndan zikredilenkayadr. Balk kmldad, onun bu kmldamasyla yer sarslp salland, bunun zerine Allah, yerinzerine dalar yerletirip ykseltti, bylece yer sabitleip istikrar kazand. Bundan dolay dalaryere kar iftihar edip nrler. te bu : Yerin insanlar ile birlikte sarslmamas iin yeryzndesabit ve yksek dalar yarattk.. (Enbiy, 31) yetinde ifade edilmitir.bn Abbs Dahhk, Mchid, Ka'b ve dierlerinin sylediklerine gre; Allah'n yeri ve gyaratt alt gnden her biri (dnya yl itibariyle) bin yldr.Bana gre, Allah (C.c.)'m yer yzn falan gn, gk yzn falan gn yaratt tarzndaki rivayet vehaberler mecaz olarak kabul edilmelidir; nk bunlar yaratld zaman gn ve gece diye bir eyyoktu. Aslnda gnler, gnein dousuyla bat arasndaki zamandan ibarettir. Geceler ise, gneinbatyla douu arasndaki zamandan ibarettir. O zaman ise ne gne ve ne de gk yz vard. Gnmefhumundan murat ise, Allah'n her eyi bir gn ls ierisinde yaratmasndan ibarettir. Meselbir ayette : Orada sabah akam onlar iin rzklar da vardr. (Meryem, 62) buyu-rulur. Halbuki

cennette sabah akam diye bir ey yoktur. [10]

Gece ve Gndzden Hangisinin Daha nce Yaratld Biz, yukarda Allah (C.c.)'m vakit ve zamanlar yaratmazdan nce yaratm olduu varlklar, vakit vezamanlarn gece ve gndzn saatlerinden ibaret olduunu ve bunlarn da gne ile ayn felekderecelerindeki hareket ve seyrinden meydana geldiklerini anlattk.imdi gece ve gndzden hangisinin dierinden nce yaratlm olduunu anlatacaz.Bu hususta alimler farkl grler ileri srmlerdir. Bu alimlerin bir ksm, gecenin gndzden nceyaratlm olduunu iddia etmi ve iddiasnn doruluuna, gndzn gnein aydnlndan meydana

geldiini, gne batt zaman gecenin ortaya ktn, bylece gndzn aydnlktan ibaret olduunuve bu aydnln geceden ibaret olan karanln zerine geldiini, gnein aydnlnn geceninzerine gelmemesiyle gecenin sabit kaldm delil gstererek, bunlar, gecenin gndzden nceyaratlm olduunun bir isbat saymtr. Bu, ayn zamanda bn Abbs (R.a.)'m da grdr.Dier alimler ise gndzn geceden nce yaratldn ileri srmler ve iddialarna, Allah var ikenO'nunla beraber hibir eyin olmadm, gece ve gndz diye bir eyin bulunmadn, hatta geceyiyaratmeaya kadar btn yaratklarnn O'nun nuruyla aydnlandn delil gstermilerdir.bn Mes'd (R.a) bu hususta yle diyor : Rabbinizin katnda gece ve gndz diye bir ey yoktur;gklerin nuru (aydnl) O'nun zatnn nurundan kaynaklanmaktadr.Eb Ca'fer et-Taber, yukarda zikredilen delillere ve : Sizi yaratmak m daha g, yoksa g m?ki onu bina eden Allah'tr. O, onun (gn) boynunu ykseltti ve ona bir nizam verdi. Onun gecesinikarartt, gndzn de (aydnla) kard. (Nzit, 27,28,29) ayetinde Allah (C.c.)'n geceyigndzden nce zikretmesine dayanarak birinci grn daha doru olduunu sylyor.Ubeyd b. Umeyr el-Hris yle diyor : Ben, Hz. Ali (R.a.)'nin yannda bulunuyordum. Bu srada bnel-Kevv' ona aydaki siyahl sordu. Hz. Ali ona : te bu silinen ayet (nine)tir. karlnverdi. Hz. Ali bu szyle : Biz gece ile gndz iki ayet (niane) kldk; gece ayetini silip, gstericiolan gndz ayetini getirdik. mealindeki ayete iaret etmiti. (sr, 12).bn Abbs, Mchid, Katde ve dier alimler de bu gr ifade eden ibareler kullanmlardr.Bundan- dolay Allah, gece ve gndz yaratt, fakat gnei aydan daha parlak kld.Eb Ca'fer et-Taber, bu bahiste, bir ka sayfa tutan ve olduka uzun olan bn Abbs'm Hz.Peygamber (S.a.)'den rivayet ettii bir hadisi nakletmektedir. Bu hadiste, gne ve ayn yaratllar,bunlarn hareket ve seyirleri, bunlarn enber ve kasnak (veya araba) eklinde iki ara zerinde olupher aracn yz altm kulpu bulunduu, kulplar saysnca meleklerin bu aralar kulplarndantutarak ektikleri, sonra ay ve gnein bu aralardan derek yer ile gk arasndaki bir denizedaldklar], bu durumun gne ve ay tutulmasn meydana getirdii, sonra meleklerin uy ve gneidenizden kardklar, bunun da ay ve gne tutulmasnn sona ermi olduunu gsterdii, gibi konulargemektedir.Sonra o, yldzlardan ve onlarn seyir ve hareketlerinden, gnein batdan domasndan, batdaCbers (Sryancesi : Markisy), douda Cbelk (Sryancesi : Bercisy) adnda iki ehirbulunduundan, bunlarn her birinin on bin kaps olduundan ve her kapy on bin muhafzkoruduundan kyamete kadar bu muhafzlara bir kere muhafzlk yaptktan sonra bir daha sragelmediinden bahsetmektedir.Ayrca o, Mensik ve Srs (veya Tris)'ten Ye'cc ve Me'cc gibi anlatlmasna gerek olmayankavimlerden ve dier bir takm eylerden de bahsetmektedir.Ben, akl ve manta ters den bu gibi eyleri kitabma almaktan kandm. Eer onun anlattklarnnisnad sahih olsayd, elbette biz de bunlar zikrederdik ve sylerdik. Fakat bu hads sahih deildir.Ayrca byle mhim ve byk meseleleri, bunun gibi zayf isnadlara dayanarak kitaplara geirmekdoru ve caiz deildir.Biz, burada Allah (C.c.)'m yaratmak istedii varlklarn ilk yaratllarndan, bunlarn yaratllarnntamamlanmasna kadar dnya yllar ve zaman itibariyle ne kadar vakit gemi olduunu anlattk.Bizim bu kitab yazmaktan maksadmz ise, yukarda akladmz zere, Rablerine isyan edendiktatr zalim hkmdarlar ile Rablerine itaat eden hkmdarlarn tarihini ve kendilerine eliler vepeygamberler gnderilen kavimlerin yaadklar zaman ve vakitleri anlatmaktan ibaretti. Ayrca biz,

tarihlerin tesbitine yarayan, vakit ve saatlerin bilinmesine yardm, eden gne ve ayn hllerini deyukarda anlattk. imdi ise, kendisine ilk defa Allah (C.c.) tarafndan devlet ve nimet verilen, bunimeti kfranla karlayp O'nun Rablin inkr eden ve kibirlenen, bu yzden Allah tarafndankendisine verilen nimetler elinden alnarak zelil ve rsvay edilen varlktan (eytandan) bahsedeceiz.Bundan sonra da onun yolundan giden ve izini takip eden, bu yzden Allah'n nikmet ve belsnaurayandan sz edeceiz. Bunu takiben de, Allah (C.c.) izin verirse onun zamannda veya ondan sonraRablerine itaat eden, ileri ve hareketleri vlen hkmdarlar ile elilerden ve peygamberlerden

bahsedeceiz. [11]

BLS'N KISSASI, LK DURUMU VE HZ. ADEM (A.S.)' YOLDAN IKARMASI

Allah'a isyan edenlerin birincisi, lideri ve bakan bls'tir. Anlatldna gre, Allah bls'i gzel birtarzda yaratm, onu sema, dnya ve yer yzne hakim ve malik klmt; ayrca onu, bunlara ilvetencennet bekilerinden biri yapmt. Fakat o Rabbine kar byklenip tanrlk ddiasnda bulundu veidaresi altndakileri kendisine ibadet etmeye davet etti. Bu yzden Allah, onu rahmetinden kovupeytan klna soktu; hilkat ve suretini irkinletirdi. Ayrca Allah, lutfuyla baladklarn elindengeri ald, ona hemen net edip gklerinden uzaklatrd. Sonra onun ve taraftarlarnn ahirettekiyerlerini cehennem kld. Biz, cehennem ateinden, Allah'n gazabndan ve yksek dereceler eldeettikten sonra tekrar dmekten Allah'a snrz.imdi gemi alimlerin naklettikleri haberlere dayanarak, Allah'n b~ ls'e verdii nimetleri, onunhaksz yere yapm olduu iddialar anlatacaz. Bunun peinden de onun saltanat ve hkmdarlzamanndan, bunlarn kendisinden alnmasna kadarki zaman ierisinde meydana gelmi hadiselerden

ve saltanatnn elinden k sebebinden bahsedeceiz. [12]

blis ile lgili Haberler ve Saltanat Esnasnda Cereyan Eden Hdiseler bn Abbs (R.a.) ile bn Mes'd (R.a.)'un rivayetlerine gre, blis sema dnyann mlk ve saltanatnasahipti ve o, kendilerine cin denilen meleklerden bir kabileye mensuptu. Cinlere bu ismin verilmesi,onlarn cennetin muhafzln yapmalarndan ileri gelmekteydi. bls, sema dnyann mliki olmaklabirlikte, ayn zamanda cennetin de muhafzlar.' arasndayd. bn Abbs diyor ki : te blis bundansonra Allah'a isyan etti; Allah da onun suretini deitirerek rahmetinden kovulmu bir eytan halinesetirdi.Katde'den : Onlardan kim ben ilhm, o deil derse... ayetinin sadece blis hakknda nazil olduu,hatt bu sznden dolay blis'e Allah tarafndan lanet edilip rahmetinden uzaklatrlarak eytanhaline getirildii ve hakknda : Onlardan kim ben ilhm, o deil derse, biz bundan dolay onucehennem azabna arptrrz. te biz salimleri byle cezalandrrz. (Enbiy, 29) Duyurulduurivayet edilmektedir. Bu rivayetin bir benzeri de bn Creyc'den nakledilmitir.blis'in hkm ve saltanat srd dnemde meydana gelen hadiselerden biri, Dahhk vastasyla bnAbbs'tan nakledilen u rivayettir :blis, kendilerine cin denilen meleklere mensup bir kabileden idi. Meleklerin arasnda bulunan bucinler zehirli dumansz ateten yaratlmlard. blis ise cennetin muhafzlarndan bir muhafzd.bn Abbs szlerine devan ediyor ve yle diyor : Melekler nurdan yaratlmlardr. Kur'n-

Kerm'de zikredilen cinler ise, alevlenerek yand zaman atein bir tarafnda dil gibi uzanan yalnksmndan yaratlmlardr. nsan da amurdan yaratlmtr. Yer yznde ilk yaayanlar cinlerdi;fakat onlar yer yznde atmaya girerek birbirlerini ldrp kanlarn dktler. Bunun zerineAllah (C.c), blis komutasnda, kendilerine cin denilen meleklerin bir kabilesine mensup olan birorduya o cinlerin zerine gnderdi. blis ve beraberindeki ordu, onlar denizlerdeki adalara vedalarn etrafna srd. Bu zaferden sonra blis gurura kaplp kendi kendisine : Hi bir kimseninyapamadn yaptm dedi, fakat Allah onun kalbinden geeni biliyordu; blis'in yannda bulunanmelekler ordusu ise bunu bilmiyorlard.Enes (R.a.)'ten de bu manada bir rivayet nakledilmitir.Eb Salih'in Abbs'tan, Mrret'l-Hemdni (Hemdn : Yemen'de byk bir kabilenin addr)'nin bnMes'd'dan yapm olduklar rivayette bn Abbs ve bn Mes'd yle diyorlar : Allah (C.c), arzuettii varlklar yarattktan sonra Ar zerine ykseldi. Kendilerine cin denilen meleklerin birkabilesinden olan blis'i sema dnyann bana geirdi. Bunlara cin denilmesinin sebebi ise onlarncennetin muhafzlar olmalarndan ileri gelmekteydi. blis, sema dnyann mliki olmakla birliktecennetin muhafzlarmdand. te bu mevkiinden dolay onu 'kalbinde kibir ve gurur meydana geldi ve :Allah, bu dereceleri bana meleklere kar olan meziyet ve stnlmden dolay verdi dedi. Allah,onun kalbindeki kibir ve gurura muttali olduu iin : Ben yeryznde bir halife yaratacam.buyurdu.bn Abbs diyor ki : bis'in ad Azzl idi, meleklerin en ok ibadet edenlerinden ve ilimce en stnolanlarmdand, te bu meziyetler onu kibir ve gurura srkledi.Bu da blis'in gurura kaplmasnn sebebi hakknda nc bir grtr.krime'nin bn Abbs'tan rivayetine gre, Allah bir kavim yaratt ve onlara : dem'e secde edin.buyurdu. Fakat onlar : Secde etmeyiz. dediler. Bunun zerine Allah (C.c.) onlarn stne bir ategnderdi ve on-lan yakt. Sonra baka bir kavim yaratt ve : Ben amurdan bir beer yaratacam,dem'e secde edin. buyurdu, fa'kat onlar secde etmekten kandlar. Bunun zerine Allah, zerlerinebir ate gnderip onlar da yakt. Daha sonra bu melekleri yaratt ve onlara : dem'e secde edin.buyurdu. Onlar : Evet, secde ederiz. dediler. te blis secde etmeyen bu gruptan idi.ehr b. Haveb yle diyor :blis, yer yznde yaayan cinlerden olup meleklerin kendilerini kovduklar cin taifesinden idi; fakatbir melek onu esir alp semaya (ge) gtrmt. Ayn zamanda Sa'd b. Mes'd'dan da bunabenzer bir rivayet nakledilmektedir.Fakat bu gr ve rivayetlerin en dorusu Allah (C.c.)'m buyurduunu kabul etmek ve O'nun gibisylemektir. O yle buyurur : Hani biz meleklere : "dem iin secde edin" demitik de blis'tenbakas hemen secde etmilerdi. O ise cinden olduu iin Rabbinin emrinden dar kmt...(Kehf, 50). blis'in Allah'n emrine itaat etmemesi, ibadetinin okluundan ve bilgisinin

stnlnden dolay kendisini beenmi olmasndan ve cinlerden bulunmasndan ileri gelebilir. [13]

HZ. DEM (A.S.)'N YARATILMASI

blis'in saltanat ve hakimiyeti dnemindeki hadiselerden (sylentilerden) biri de babamz Hz. dem(A.s.)'in yaratlmasdr. Allah, meleklere, blis'in devlet ve saltanatnn zevale yz tuttuu, kendisininmahvolaca zamann yaklat bir srada onun kalbinde saklam olduu kibir ve gururu bildirmekistedi. Halbuki melekler onun bu hlini bilmiyorlard. Allah (C.c.) blis'in kibrini bildirmek

maksadyla meleklere yle seslendi : Muhakkak ben yer yznde bir halife yaratacam dedi.Onlar : Yer yznde bozgunculuk karacak ve kanlar dkecek kimse mi yaratacaksn? dediler.(Bakara, 30).bn Abbs'tan rivayet edildiine gre : Meleklerin byle sylemeleri, onlarn bundan nceyeryznn sakinleri olan cinlerin ve blis'in durumlarn renmelerinden ve grmelerinden sonraolmutu. Bu yzden onlar Rablerine : Yer yznde cinler gibi kanlar dkecek, bozgunculukkaracak ve sana isyan edecek birini mi yaratmak istiyorsun? Halbuki biz sana hamdedip seni tebihediyor ve takdis ediyoruz. dediler.Allah (C.c), meleklere : Sizin bilmediinizi ben biliyorum. buyurdu. Yani, blis'in iinde saklamolduu gurur ve kibrini, onun benim emrime kar gelmeye azim ve kararl olduunu ben biliyorum vebunlar ayan-beyan grmeniz iin size aklayp bildiriyorum. demek istiyordu.Allah (C.c), Hz. dem'i yaratmak istedii zaman Cebrail (A.s.)'e yer yznden balk getirmesiniemretti. Yer yz Cebrail (A.s.)'e : Bir ey alarak beni eksiltmenden, ekil ve suretimi bozarak benihakir drmenden Allah'a snrm. dedi. Bunun zerine Cebrail (A.s.) yer yznden hi bir eyalmadan geri dnd ve : Ey Rabbim! Yer yz sana snd, ben de ona snma imkn tamdm.dedi. Bundan sonra Allah (C.c.) bu ie Mkil (A.s.)'i grevlendirdi; yer yz yine Allah'a snd veMikil de ona snma imkan tand. Sonra Mkil, Allah katma dnerek aynen Cebrail'insylediklerim tekrarlad. Bu sefer Allah (C.c), yer yzne Azrail (A.s.)'i gnderdi. Yine yer yzAzrail'den Allah'a snd, Bunun zerine Azrail (Melek'1-mevt): Rabbimin emrini yerinegetirmeden geri dnmekten Allah'a snrm dedi ve yerden balk ald. Fakat bu bal bir yerdenalmad; yer yznn deiik yerlerinden krmz, beyaz ve siyah topraklar alp bunlar birbirinekartrarak yapkan amur hline getirdi. demoullarnn eitli renklerde olmalar bundan ilerigelmektedir.Eb Musa'nn rivayet ettii bir hadste Hz. Peygamber (S.a.) yle buyurur : Allah (C.c.), Hz.Adem'i btn yer yznden ald topraktan yaratt; bu sebeble demoullari yerden alnan butopraa gre krmz, siyah, beyaz ve bunlar arasnda bir renk almakta, yumuak ve sert huylu, iyi vekt olmaktadrlar. Bundan sonra dem'in yaratlaca toprak slatld, hatta yapkan amur halinegeldikten sonra siyah ve kokan bir amur eklini alncaya kadar bekletildi. Bundan sonra daRabbimizin buyurduu gibi hu amur kuru balk haline dnnceye kadar olduu gibi brakld. Buhususta Allah (C.c.) yle buyurur : Andolsun ki, biz insan kuru balktan, suretlenip ekillenmi biramurdan yarattk. (Hcr, 26).Hadiste geen lzib kelimesi, yapkan amur manasna gelmektedir. te bu amur deiipkokuuncaya kadar braklm, neticede kokumu kara balk haline gelmitir. Bundan sonra seskaran kurumu bir balk halini almtr.Adem'e dem isminin verilmesi, onun yer yznden (topraktan) yaratlmasndan ve yer yzmanasna gelen edm kelimesinden kaynaklanmaktadr.bn Abbs (R.a.) yle diyor : Allah (C.c), dem'in yaratlaca topran yerden alnarak gekarlmasn emretti. Topra getirilen dem'i, yapkan ve kokumu siyah amurdan yaratt. Buamur ise maddeleri birbirine iyice yaptktan sonra kokumu siyah bir ekil ald. te Allah,blis'in dem'e secde etmekten byklenmemesi iin onu bizzat kendi eliyle bu amurdan yaratt.dem'in cesedi yere braklm bir ekilde krk gece, bir rivayette ise krk yl kald. blis ise bu krkgece veya krk yl iinde dem'in cesedinin yanma gelir, ona ayayla vururdu, bu cesed de seskarrd. Allah (C.c.) bunu : O, insan bardak gibi (nlayan) kupkuru bir balktan yaratt?

buyruuyla aklamaktadr; yni dem'in cesedi ses veren ve frlerek iirilip testi haline getirilenkokumu kuru balktan yaratlmtr. Bundan sonra blis, dem'in azndan girip arkasndan,arkasndan girip azndan kmaa balad ve kendi kendine onun iin : Sen byle ses karmak iindeil, belki bir maksad iin yaratlmsmdr. Eer senin bana musallat klnrsam, elbette seni helakedeceim; ayet sen bana musallat olursan mutlaka sana isyan edeceim dedi.Dier taraftan melekler dem'in cesedinin yanma gelirlerdi ve ondan korkarlard. Hatta dem'incesedinden meleklerden daha ok blis korkard.Nihayet Allah'n dem'in cesedine ruhun flenmesini istedii zaman gelince O meleklere : O haldeben dem'in yaratln bitirdiim, ona ruhumdan flediim zaman siz derhal onun iin secdeyekapann. (Hcr, 29) buyurdu. Allah, dem'in cesedine ruhu frnce bu ruh onun ba tarafndancesedine girdi. Hatt ruhun cesed ierisinde harakete gemesiyle onun urad ksmlar hemen etebrnd. Ruh dem'in bana girdii zaman o aksrd. Bunun zerine melekler ona : el-hamdlillh demesini sylediler. Bir rivayette dem'e el-hamd lillh demesini Allah (C.c.) ilhametmiti. Bunun zerine dem : el-hamd lillhi Rabbi'l-lemin (lemlerin Rabbi olan Allah'ahamdolsun )dedi. dem'in bu hamdine kar Allah ona : Ey dem! Rabbin sana merhamet ettibuyurdu. Ruh, dem' in gzlerine gelince o gzlerini cennet meyvelerine evirdi, ruhun karnnaulamasyla o yemek stedi ve ruh ayaklarna gelmezden nce hemen acele edip yerinden kalkarakcennet meyveleri zerine srad. te bundan dolay Allah (C.c.) : nsan aceleden yaratld.(Enbiy, 37) buyurmutur. Netice de btn melekler dem'e secde etti. Ancak blis byklendi vekfirlerden oldu. Bunun zerine Allah (C.c.) blis'e : Ey blis! Ben emrettiim halde senin dem'esecde etmene mani olan nedir? diye sordu O ise Ben ondan daha hayrlym. Senin amurdanyarattn bir kimseye ben secde edecek deilim karln verdi; kibir, taknlk ve ekememezliiyznden dem'e secde etmedi. Bunun zerine Allah (C.c.) : Ey blis! iki elimle (bizzat) yarattmasecde etmenden seni hangi ey menetti? Kibirlenmek mi istedin, yoksa ycelerden mi oldun?...Andolsun ki, cehennemi senden (senin cinsinden) ve onlarn (insanlarn) iinden sana tbi olanlarnhepsiyle dolduracam. (Sd, 75, 85) buyurdu.Nihayet Allah (C.c), blis ile uramay, onu azarlamay braktktan ve onun isyan zerindedirendiini grdkten sonra ona lanet edip rahmetinden midini kesttirtti, onu huzurundan kovarakeytan haline getirdi ve cennetten karp srd.a'b yle diyor :blis, banda bir sark, gzleri a, tek ayanda bir pabu, eitli s- kmtlar ierisinde ve perianbir halde yer yzne indirilmitir. Humeyd b. Hill de yle diyor : blis eli brnde olarak yer yz- ne indirilmitir. Bu yzdennamaz klarken elleri bre koymak mekruh klnmtr.blis, yer yzne indirilince yle dedi : Ey Rabbim! dem'in yznden beni cennetten kovdun; benancak senin bana verecein kuvvet ve kudretle onunla baa kabilirim. Bunun zerine Allah ona :Haydi onun zerine musallat klndn. buyurdu. blis : Biraz daha ikraanm artr. dedi. Allah(C.c): dem'den doacak her ocua karlk senin de bir ocuun dnyaya gelsin, yani neslinonunki kadar ok olsun. buyurdu. blis : Biraz daha artr. dedi. Allah : Onlarn (insanlarn)kalpleri senin meskenin olsun, onlarn ierisinde kann dolat gibi dolaabilirsin. buyurdu. blis :Biraz daha artr. dedi. Bunun zerine Allah (C.c.) : Onlarn iinden gcnn yettii kimselerisesinle yerinden oynat, onlara kar svarilerinle, piyadelerinle yaygara kar, mallarna veocuklarna ortak l, onlara vaatte bulun. "eytan bu! Onlara bir aldattan baka o ne vaat edebilir?"

(sr, 64) "buyurdu.blis'in bu isteklerine karlk dem yle dedi : Ey Rabbim! Ona mhlet verip bana musallat kldn;ben ancak senin bana verecein g ve kuvvetle ona kar koyabilirim. Allah (C.c.) ona : Sendendoacak her ocuk (neslin) iin ktlerin (eytanlarn) errinden koruyacak bir muhafzgrevlendirdim. buyurdu. dem : Biraz daha bana imkan ver! dedi, Allah (C.c.) : Yaplan herbir iyilik (hasene) on katyla mkfatlan-drlacaktr; dilersem daha da arttrrm. lenen bir gnahyalnz bir katyla cezalandrlacaktr; istersem bunu da silip affederim. buyurdu. dem : Biraz dahaartr! dedi. Allah (C.c.) : Ey kendilerinin aleyhinde haddi aan kullarm! Allah'n rahmetindenmidinizi kesmeyin, nk Allah btn gnahlar yarhar (balar). (Zmer, 53) buyurdu. dem:Biraz daha artr! dedi. Allah (C.c): Ruh bedenlerinde olduu mddete ev-Jdnn (neslinin)tevbelerini kabul edeceim, reddetmeyeceim. buyurdu. dem : Biraz daha artr! dedi. Allah(C.c.) : Ne olursa olsun affedeceim, aldrmayacam. buyurdu. Bunun zerine dem : Kfi,yeter, ey Rabbim! dedi. Bundan sonra Allah (C.c.) dem'e: u meleklerin yanma git ve onlara :"es-Selm aleykm"de. buyurdu. Bunun zerine dem meleklerin yanma geldi ve onlara : es-Selm aleykm dedi. Melekler ise onun selmna karlk olarak: Ve aleyke's-selm verahmetullh karln verdiler. Bundan sonra dem Rabbine dnd ve Rabbi ona : te bu, seninve zrriyetinin arasnda selm ekli olsun. buyurdu.Nihayet meleklerden gizli olan blis'in durumunun (kibir ve gururunun) melekler tarafndanrenilmesinden ve blis'in dem'e secde etmeyecei anlaldktan sonra, Allah (C.c), dem'e btn

isimleri retti. [14]

Allah'n dem (A.s.)'e rettii simler Alimler, Allah'n dem'e rettii isimler hakknda farkl grler ortaya attlar. bn Abbs'tanrivayette bulunan Dahhk unlar sylyor :Allah, insanlarn kendi aralarnda birbirleriyle anlatklar insan, hayvan, yer yz, ova, da, at,eek gibi benzeri isimleri, hatt yellenme -ve hafife yellenmeye kadar olan btn isimleri dem'eretti.Mchid ve Sa'b b. Cbeyr de aym gr ileri srmlerdir.bn Zeyd : dem'e retilen isimler, zrriyetinin adlardr. diyor.Reb' ise : dem'e retilen isimlerin sadece meleklerin adlarndan ibaret olduunu sylyor.Allah (C.c), Hz. dem'e isimleri rettikten sonra, isimlerin sahipleri olan varlklar meleklerearzetti ve onlara : Eer (sylediklerinizde) doru iseniz, bunlarn adlarn bana syleyin. (Bakara,31) buyurdu; yani benim yeryznde sizden birini halife yaptm takdirde bana itaat edip beni takdisedeceinizi, bana asi olmayacanz; kendinizden bakasn yer yznde halife yaptm takdirde,onun yer yznde fesad karp kanlar aktacan sylemitiniz. Eer bu szlerinizde doru isenizhaydi bunlarn isimlerini syleyiniz! Siz ki, gznzle grdnz bu nesnelerin isimlerinibilmiyorsunuz. Buna mukabil, gzlerinizle grmediiniz halde sizden ve sizden bakasndan ortayakacak olan eyleri bilmemeniz elbette ki tabidir.te bu, bn Mes'd'un ve bn Abbs'tan rivayette bulunan Eb Salih' in grdr.Katde ve Hasen'den yle dedikleri rivayet edilmitir : Allah, Hz. dem'i yaratp onu kendisinehalef (halife) yapacan bildirdii zaman melekler : "Sen yer yznde bozgunculuk edecek ve kanlardkecek bir kimse mi yaratacaksn?" demilerdi. Allah da : "Sizin bilemeyeceinizi her halde ben

bilirim" demiti. (Bakara, 30), te bu esnada melekler kendi aralarnda unlar konutular :Rabbimiz, diledii ekilde -nasl bir yaratk yaratrsa yaratsnvkendi katnda bizden daha mkerre-mini ve bilgilisini hi bir vakit yaratmaz dediler. Nihayet Allah (C.c), Hz. dem'i yaratp ona secdeetmelerini emredince, Hz. Adem'in kendilerinden daha hayrl ve Allah katnda daha mkerremolduunu anladlar ve: dem bizden daha hayrl ve Allah katnda bizden daha mkerrem ise de bizondan daha bilgiliyiz dediler. Melekler, bilgileri sebebiyle gururlanp kendilerini beenince, Allahtarafndan Hz. dem'e btn isimler retildi, sonra da bu isimler meleklere arzedilerek onlarimtihan edildiler. Bu hususta Allah tarafndan kendilerine : Eer benim, sizden daha mkerrem vedaha bilgili birini yaratmayacam hususundaki szlerinizde doru iseniz, bunlarn isimlerini banasyleyin. (Bakara, 31) buyuruldu. Bunun zerine melekler, her m'minin tevbeye kotuu gibitevbeye koup sndlar ve : "Seni tenzih ederiz. Senin bize rettiinden baka bizini hi birbilgimiz yok. nk hakkyla bilen ve hikmet sahibi olan phesiz sensin," dediler. (Bakara, 32).Hasen ve Katde Allah'n Hz. Adem'e at, katr, deve, cin ve vahi hayvanlarn, hatta her eyin ismini

rettiini de sylediler. [15]

Hz. dem (A.s.)'in Cennete Girmesi ve Buradan karlmas Melekler tarafndan kendilerine gizli kalan blis'in isyan ve azgnl renildikten, dem'e secdeetmeyi terk edip isyan ettii iin Allah tarafndan azarlanmasndan, isyan zerinde srar edipazgnla devan ettiinden dolay Allah tarafndan lanet edilip kendisine ; Cennetten k, nk senartk kovuldun. Kyamete kadar sana lanet okunacaktr. (Hcr, 34, 35) buyurulduktan, cennettenkovulup yer yz ile sema dnyann saltanat ve cennetin muhafzl elinden alndktan sonra, Hz.dem Allah tarafndan cennete yerletirildi.bn Abbs ile bn Mes'd anlatyorlar :Adem (A,s.), cennete yerletirildii zaman o tek bana dolayordu ve lfet edip nsiyet duyacabir ei de yoktu. dem (A.s.), bir ara uykuya dalmt ki, uyandnda br kadnn ba ucundaoturduunu grd. Allah, onu Hz. dem'in kaburgasndan yaratmt. dem. (A.s.) ona : Senkimsin? diye sordu. O : Ben bir kadnm diye cevap verdi. Bunun zerine Hz. dem : Niinyaratldn? dedi. O : Benimle lfet edesin diye karlk verdi. Melekler, Hz. dem'in bilgisininderecesini lmek iin ona : Ey Adem! Bu kadnn ad nedir? diye sordular. dem (A.s.) :Havva'dr cevabn verdi. Onlar: Niin Havva ad verildi? dediler. Hz, dem: "Diridenyaratld iin bu ad ald" karln verdi. Bundan sonra Allah dem (A.s.) iin: "Ey dem! Seneinle birlikte cennete yerle, cennet nimetlerinden neresinden isterseniz ikiniz de bol bol yiyin, fakatu oaca yaklamayn..." (Bakara, 35) buyuruldu.bn slk, ehl-i kitaptan ve Abdullah b. Abbs (R.a.) gibi dier ilim sahiplerinden kendisine ulaanhaberlere gre unlar sylyor :Allah (C.c), Hz. dem'i uykuya daldrdktan sonra sol tarafndaki kaburgalarndan birini ald vebunun yerini hemen etle kapatt. Hz. dem uykuda iken bu kaburgadan Havva'y yaratt. dem (A.s.)uyannca yan banda Havva'y grd ve: Etim! Kanm! Canm (ruhum veya eim)! dedi veHavva'ya sevgi duyarak ona kalbiyle baland. Allah, dem (A.s.) iin kendisinden (kaburgasndan)bir e yaratp onunla eletirdikten sonra ona : "Ey Adem! Einle birlikte cennete yerle, cennetnimetlerinden eresinden isterseniz hol bol yiyin, fakat u aca yaklamayn, yoksa ikiniz de

2ulmodelerden olursunuz." (Bakara, 35) buyurdu.Mchid ve Katde'den ayn rivayet nakledilmitir.Allah (C.c), Hz. Adem'i ve eini cennette yerletirdikten sonra onlar imtihan etmek, kendileri veocuklar (nesli) hakkndaki ilh kaza ve hkm yerine getirmek iin bir aacn meyvesi hari dierbtn meyvelerden istedikleri gibi yemelerine msaade etti, fakat eytan onlarn kalplerine vesvesesoktu. Aslnda eytann Hz. dem ve Havva'nn yanlarna gelmesi yle oldu : O, cennete girmekistedii zaman cennetin muhafzlar onu cennete sokmadlar, bunun zerine blis, dem (A.s.) veHavva ile konuabilmek iin kendisini cennete kadar gtrp ierisine koymalar hususunda btnyer yer yzndeki hayvanlarn yanlarna geldi ve onlara teklifte bulundu, fakat btn hayvanlar onunbu teklifine kar ktlar. te bunun zerine o, ylann yanma geldi ve ona : Eer beni cennetesokarsan, seni himayeme alr, demoullarmdan korurum. dedi. blis'in bu szleri zerine ylan onuaz dilerinden iki tanesinin arasna alarak cennete soktu. Ylan, o zamana kadar, Allah'n yaratt engzel hayvanlardan biri olup drt ayak zerinde yryordu ve Buht (Arap-Acem develerininbirlemesinden meydana gelen melez) devesine benziyordu; ayrca zeri de rtl (tyl) idi. te buhadiseden sonra Allah onu tysz, plak ve karn zerinde srnerek yryen bir hayvan halinegetirdi.bn Abbs bu hususta : Ylan nerede bulursanz ldrnz, Allah'n dman blis'in ylana olanhimaye vaadini boa karnz. diyor.Ylan cennete girdiinde blis onun azndan dar kt ve feryat ederek Hz. dem ile Havva'yakar ac ac alamaa balad. Onun bu alayn duyan Hz. dem ve Havva buna ok zldler.Bunun zerine onlar blis'e : Seni alatan nedir? diye sordular. blis onlara : Sizin iin alyorum,nk siz leceksiniz ve iinde bulunduunuz bu nimet ve kerametlerden ayrlacaksnz. diyekarlk verdi. Onun bu szleri Hz. dem ile Havva'ya tesir etti. Sonra blis, onlarn yanma gelerekkalplerine vesvese (tereddt) soktu ve : Ey dem! Sana, ebediyet aacna ve ykl olmayansonsuz bir devlete ulamann yolunu gstereyim mi? dedi. Hemen bunun arkasndan ilve ederek :Rabbiniz bu aac baka bir ey iin deil, ancak iki melek olacanz yahut ebed kalclardanbulunacanz iin yasak etti, dedi ve onlara : "phesiz d, ben sizin iyiliinizi isteyenlerdenim"diyerek yemin etti. (Araf, 20,21); yani siz iki melek olarak ve yahut melek olmasanz bile ebediyyencennette kalacaksnz diye yemin etti ve : Bu suretle ikisini de aldatp (o aatan yedirerek)cennetteki mertebelerinden drd. (Arf7 22). blis'in vesvesesinin tesirinde daha ok Havvakald. Hz. dem, ihtiyacn tatmin iin Havva'y ard, fakat o : Buraya kadar gelmedike bu ieyanamam. dedi. Bunun zerine dem (A.s.) onun syledii yere geldi, fakat bu defa Havva : Buaatan (budaydan) yemedike bu ie yanamam. dedi. Nihayet her ikisi bu aatan yediler ve yeryemez her ikisinin avret yerleri grnd. Onlarn cennette giydikleri elbiseleri ise ince bir deridenibaretti. Avret yerleri alan Hz. dem ve Havva, cennet yapraklarndan st ste yamayp alanyerlerini rtmeye baladlar. Bir rivayete gre, bu yapran incir aacnn yapra olduu sylenir.Yasaklanan bu aacn meyvesinden yiyen ise abdest bozmak mecburiyetinde kalrd. Hz. dem, busrada cennette koarak dolamaa balad. Bunun zerine Allah ona : Ey dem! Benden mikayorsun? buyurdu. Hz. dem : Ey Rabbin! Senden deil, senden utandmdan dolaykayorum. dedi. Allah (C.c): Ey dem! Seni bu ie kim evketti? diye sordu. Adem (A.s.) :Havva tarafndan bu ie itildim. diye cevap verdi. Bunun zerine Allah : Her ay ondan kan (hayzkan) aktacam. Ben onu akll ve vakarl olarak yaratmtm; imdi ise onu hafif akll klacam.Ben onun kolaylkla gebe kalp, yine kolaylkla doum yapmasn salamtm. imdi ise onun

zahmetle hamile kalp, zahmetle dourmasn takdir edeceini ve doum esnasnda defalarca onulme mruz brakacam. buyurdu. Eer Havva'nn bana bu musibet ve imtihan gelmesiydi,kadnlar hayz grmeyeceklerdi ve hepsi de akll vs vakarl olup, kolayca hamile kalp ve kolaycadouracaklard.Bundan sonra Allah (C.c.) Hz. Adem'e : Senin yaratldn topraa yle bir lanet edeceim ki, bulanet sebebiyle yer yznn meyveleri dikene dnecektir. buyurdu.te o vakitler cennette ve yer yznde sidr (Arabistan kinazi) ve talh (Muaylan) aalarndan dahastn bir aa yoktu.Alal (C.c.) ylan iin de unlar syledi : Mel'un iblis senin iine girip kulumu (Adem'i) aldatt. tebu yzden sen yle bir lanete uradn ki, bu sebeble rzkn toprak, ayaklarn karnnn iinde olacaktr.Ayrca sen demoullarnm, onlar da senin dmann olacak, sen rast geldiinde onlardan birininkesinden yakalayacaksn, o da rast geldii yerde senin ban ezecektir. Birbirlerinize dmanolarak yer yzne ininiz. Burada birbirlerine dman olarak yer yzne inecek olanlar dem, blisve ylandr. Bylece Allah (C.c.) onlar yer yzne indirdi. Ayrca Allah, Hz. dem ve Havva'nnierisinde bulunduu nimet ve stnl ellerinden ald.Anlatldna gre, Sa'd b. Mseyyeb yemin ederek: dem (A.s.) akl banda iken bu aatanyemedi; ancak Havva'nn kendisine sunduu araptan sarho olup Havva'nn onun elinden tutarakaacn yanma getirmesinden sonra bu aatan yedi. diyor.Ben, Sa'd b. Mseyyeb'in bu szne hayret ediyorum. nk Allah (C.c.) cennet arabm tavsifederken : (Cennetteki araptan) sarho olmak yoktur. (Sfft, 47) buyurmaktadr. Bu ayet karsnda

nasl olur da o bu sz syleyebilir? [16]

dem (A.S.)'n Cennete Yerletirildii, Cennetten karld Ve Tevbesiin Kabul OlduuGnn Hangi Gn Olduu Eb Hreyre (R.a.)'nin rivayet ettii bir hadiste Hz. Peygamber (S.a.) yle buyurur : Gneindoduu en hayrl gn cuma gndr. dem bu gn yaratld, bu gn cennete yerletirildi, bu gncennetten karld, Allah onun tevbesini bu gn kabul etti ve kyamet bu gn kopacaktr. Bu gnnierisinde yle bir vakit ve saat vardr ki mslman bir kulun hayr dilekleri bu vakte rastlar isemutlaka Allah onun dileklerini yerine getirir.Abdullah b. Selm yle diyor : Ben bu saatin hangi vakitte olduunu ok iyi biliyorum. Bu saatcuma gn gndznn son vaktidir.Bazlarnn grne gre, Allah (C.c.) Hz. dem ile Havva'y Firdevs cennetine cuma gnsabahndan iki veya dier bir rivayette saat getikten sonra yerletirmi ve yedi saat getiktensonra yer yzne indirmitir. Buna gre Hz. dem ile Havva Firdevs cennetinde be saatkalmlardr. Dier bir rivayette ise onlarn bu cennette saat kaldklar sylenir.Ebu'l-liye ise, Hz. dem ile Havva'nn cuma gnnn dokuzuncu veya onuncu, saatinde cennettenkarldklarn sylyor.Eer Hz. dem ile Havva'nn cuma gn sabahndan iki saat getikten sonra Firdevs cennetineyerletirildiklerini syleyen kii bu szyle Hz. dem ve Havva'nn bu gnk ekliyle dnyagnlerinden olan cuma gnnden iki saat getikten sonra Firdevs cennetine yerletirildiklerinianlatmak istiyorsa, bu sz gerekten pek uzak deildir ve dorudur; nk selef alimlerindenaktarlan rivayetler, Hz. dem'in, bir gn bizim bin olan haftann altnc (yni cuma) gnnn son

saatinde yaratld tarznda nakledilmektedir. Bu gnn bir saatinin bizim dnya ylmzdan seksen yla muadil olduu da bilinmektedir. Biz daha nce yukarda Hz. dem'in topraktan olanhamurunun bizzat Allah (C.c.) tarafndan you-rulduktan sonra ve kendisine ruh frlmezden ncekrk yl bekletildi1'ni zikretmitik. phesiz bu krk yl bizim dnya ylmz itibariyle hesapedilmitir. Hz. dem'e ruh frldkten sonra cennete yerletirilmesi ve cennetten karlp yeryzne indirilmesi gibi hllerin phesiz bizim dnya ylmz itibariyle 35 yl (her hlde dorusu 43yl olacak) kadar bir mddet iinde cereyan etmi olduu inkr edilemez.Eer bu sz syleyen kii, beher gn bin yl kadar olan cuma gnnden iki saat getikten sonra Hz.dem ve Havva'nn Firdevs cennetine yerletirilmi olduunu kasdediyorsa, gerekten ve dorudanuzaklam olur; nk bu konuda sz salhiyeti bulunan btn alimler, ruhun Hz. dem'in cesedinecuma gnnn son saatinde ve gne batmazdan biraz nce frldn sylyorlar.Eb Salih'in bn Abbs (R.a.)'tan rivayetine gre, Hz. dem ahiret gn itibariyle yarm gn yani beyz yl kadar cennette kalmtr. Bu rivayet ise Hz. Peygamber (S.a.)'den nakledilen hadislere ve

dier alimlerden aktarlan rivayetlere aykr dmektedir. [17]

dem (A.s.) ile Havva'nn Yeryznn Neresine ndirildikleri Rivayet edildiine gre, Allah (C.c), dem ile birlikte ei Havva'y onlar yaratt gn olan cumagn gne batmazdan nce gkten yer yzne indirdi.Hz. Ali (R.a.), bn Abbs, Katde ve Ebu'l-liye bu hususta yle diyorlar : dem (A.s.),Hindistan'n Serendb topraklarnda bulunan Nd (veya Bd) da zerine, Havva da Cidde'yeindirildi.bn Abbs diyor ki : dem (A.s.)' Havva'y aramak iin att admlardan her ayak bast yer kyve kasaba, admlarnn arasndaki boluklar ise ova ve sahra oldu. Hatt dem (A.s.) yryerekCem denilen yere gelince Havva ile bulutu. Bu yzden onlarn bulutuklar yere, "bu-luturtcu" ve"bir araya getirici" manasna geldii iin "Mzdelife" ad verildi. Ayrca onlar "Arafat" 'tatantklar iin buraya da tanma manasna gelen "Arafat" ismi verildi. "Cem' " denilen yerdebirbirleriyle buluup bir araya geldikleri iin burasna da "Cem' " denildi. Ylan, sfahan'a, blis deMeysn'a indirildi.Bir dier rivayette ise dem (A.s.) le, blis de Ublle'ye indirilmilerdir.Eb Ca'fer et-Taber diyor ki : Bu husustaki haber ve rivayetlerin doruluunu bilmek ancak hccetderecesinde bir haber (hads) in rivayet edilmesiyle mmkn olur. Kald ki biz, bu hususta dem'inHindistan'a indirildiini bildiren bir haber (hads) den bakasn da bilmiyoruz. Bu haberin shhatinide slm alimleri reddetmemilerdir.bn Abbs'm ifadesine gre; dem (A.s.), Nd da zerine indirildiinde ayaklar yerde, ba dagkteydi; meleklerin tebihini dinliyordu, melekler ise ondan korkuyorlard. Bu yzden melekler,Alah'tan dem'in boyunun ksaltlmasn istediler, bunun zerine Allah (C.c.) boyunu altm arnaindirdi. dem (A.s.) ise meleklerin seslerini ve tebihlerini iitemez bir hale geldii iin bu durumaok zld. Hatt dem : "Ey Rabbim! Ben yurdunda senin komun idim, benim senden baka darabbim yoktu. Beni cennetine koymutun, dilediim yerden yiyor, dilediim yerde kalyordum; fakatsen beni mukaddes bir daa indirdin, ben burada da meleklerin seslerini iitiyor, cennetin kokusunualyordum. imdi ise boyumu altm arna drdn; bu yzden meleklerin sesleri kesildi, Arnn

etrafndaki tavaf grntleri gzlerimden uzaklat, cennetin kokular kayboldu" dedi. Bunun zerineAllah ona : "Ey dem! Bu senin ilediin gnahn bir neticesidir" diye cevap verdi.Allah (C.c), dem ile Havva'nn plakln grnce, cennetten indirdii sekiz ift koyundan birkou boazlamasn dem (A.s.)'e emretti. Bunun zerine dem bir ok alp bunu boazlad veynn ald. Havva bu yn eirdi, dem ise eirilen bu yn dokudu; kendisine bir cbbe,Havva'ya bir gmlek ile bir ba rts yapt. Bylece her ikisi de bunlar giyindiler.Anlatldna gre, Allah (C.c), dem ile Havva'ya bir melek gndermi ve bu melek hayvanlarn vekoyunlarn derilerinden giyecekleri eyi onlara retmitir.Yine anlatldna gre, yukarda geen yn ve deri elbiseler dem (A.s.)'in evldnn giymiolduklar elbiselerdi. dem ile Havva'nn elbiseleri ise cennet yapraklarndan zerlerine rttklerielbiselerdi.Allah (C.c.) dem'e yle vahyetti: Ey dem! Ar'mn hizasnda benim bir harem yerim vardr. Senoraya git, benim iin ev (mbed) yap. Meleklerimin Ar'mn evresinde nasl tavaf ettiklerinigrdn, sen de bu evimin evresinde o eklide tavaf et. te ben orada senin ve bana itaatte bulunacakolan evladnn dualarn kabul edeceim.Bunun zerine Hz. dem (A.s.) : Ey Rabbim! Bu benim iin nasl mmkn olur? Benim buna gcmyetmez, ayrca ben burann yolunu da bilmiyorum dedi. Hz. dem'in bu ilticas zerine Allah onunrefakatine bir melek verdi ve dem (A.s.) onunla birlikte Mekke tarafna gitti. Hz. dem, ayrlimenli bir yere uradnda melee : Beni buraya indir. dedi. Melek ise onun bu trl tekliflerine: Olmaz, olduun yerde dur. diye karlk verirdi. Bu durum Mekke'ye kadar byle devam etti.Nihayet Hz. dem'in inip konaklad her yer mamur oldu, geip gittii yerler ise l ve sahra hliniald. dem (A.s.) Sina (Tr- Sn), Zeytun, Lbnan, Cd ve Hra olmak zere bu be dadangetirdii talarla bu evi (Ka'be'yi) yapt. Onun temelini ise Hra dann getirdii talarla kurdu.Nihayet evin (Ka'be'nin) yaps tamamlandktan sonra melek onu Arafat'a gtrd ve ona bugnhaclarn yaptklar btn hac mensikini retti. Bundan sonra melekle birlikte dem (A.s.)Mekke'ye geldi ve bir hafta evi (Ka'be'yi) tavaf etti. Daha sonra Hz. dem Hind lkesine geri dndve orada Nh danda ld.Bu gre gre, Hz. dem ile Havva birlikte yere inmi oluyorlar; ayrca evi (Ka'be'yi) de dem(A.s.) yapm oluyor. te bu gr, Allah'n izniyle ilerde anlatacamz zere evin (Ka'be'nin)gkten indirildii grne aykr dmektedir.Anlatldna gre, Hz. dem Hind lkesinden krk defa yaya olarak gelip hac yapmtr. Hz. demHind lkesine indii zaman onun banda cennet aacndan yaprandan yaplm bir ta vard. dem(A.s.) yere indikten sonra tacn yapld aacn yapraklar kuruyup yere dkld. te bundan Hindlkesinde bulunan her trl ho kokulu bitkiler bitti. Bir rivayete gre de bu ho kokulu bitkilerHavva ile Hz. dem'in zerlerini kapattklar cennet yapraklarndan meydana gelmilerdir.Bir baka rivayete gre, Hz. dem cennetten karlmakla emredildi- zaman o cennetteki her aacnyanndan geerken dallarndan birer tane koparm ve yere ndii zaman bu dallarla birlikte inmitir.te Hind lkesindeki ho kokulu bitkilerin asln bunlar tekil etmitir. Ayrca Allah Hz. dem'ecennet meyvelerinden de vermitir. te bizim dnyadaki meyvelerimiz, bu cennet meyvelerindenmeydana gelmitir. Ne var ki, cennet meyveleri bozulmaz; fakat dnya meyveleri ryp bozulur.Yine Allah Hz. dem'e her eyin san'a tn retti. dem (A.s.) ile birlikte cennet kokular, Haceru'l-esved (siyah ta) ve Musa (A.s.)'nm asas da indirildi. Haceru'l-esved, cennet yakutundan bir tat veyere indirilmezden nce kardan daha beyazd. Hz. Musa'nn asas ise cennetin aalarndan s

(mersin aac) ile lbn (am aacn) dan yaplmt. Bunlardan sonra da rs, tokmak ve kerpetengibi aletler indirildiler.dem (A.s.)'in endam ve ekli gayet gzeldi; hatt Ysuf (A.s.) hari, evldndan hi birisi kendisinebenzemiyordu. Cebrail (A.s.) Hz. dem'in yanma bir kese budayla birlikte gnderildi. dem (A.s.) :Bu nedir? diye sordu. Cebrail (A.s.) : Bu seni cennetten karan nesnedir. diye cevap verdi. Hz.dem : Ben bunu ne yapacam? dedi. Cebrail (A.s.): Bunu yeryzne (topraa) serp. diyekarlk verdi. dem (A.s.) buday tanelerini yere serpti ve annda bu taneler Allah tarafndanyetitirilip buday haline getirildiler. Bundan sonra dem (A.s.) bu tanelerden biten ekinleri biip biraraya toplad ve ovalayarak samanndan ayrdktan sonra onlar tp hamur kard ve ekmek yapt.te bunlarn hepsi Cebrail (A.s.)'in ona retmesi ile oldu. Ayrca Cebrail (A.s.) dem (A.s.)'inyanma ta ve demir getirdi; Hz. dem bunlar birbirine srtnce ate ktn grd ve bylece ateyakmasn rendi. Yine Cebrail (A.s.) ona demircilii ve ekin ekip bimesini de retti. Bu aradakendisine bir de kz gnderildi. Bylece dem (A.s.) onunla ift srmeye balad. Bir rivayete greAllah (C.c.)'m Hz. dem ile Havva'ya hitaben : Ey dem! Hi phesiz o (blis) senin de einHavva'nn da dmandr. Bundan dolay satn o sizi cennetten karmasn, sonra zahmete dersin.fTh, 177) buyurduu bu ayette zikredilen zahmet, ite bu renberlik zahmetidir.Bundan sonra Allah (C.c.) Hz. dem'i (Nd) dandan indirdi ve yer yz ile birlikte onun zerindebulunan cin, hayvan, ku ve benzeri dier btn varlklar onun hakimiyet ve mlkiyetine verdi. Bununzerine Hz. dem Allah (C.c.)'a maruzatta bulunarak : Ey Rabbim! u yer yznde seni bendenbaka kim tebih edecek? dedi. Allah (C.c.) ona : Pek yaknda senin sulbnden bana hamd edipbeni tebih edecek bir zrriyet karacam. Ayrca yer yznde admn anlmas iin yksek yksekevler (nbedler) yapacam; yine yeryznde kendisine stnlk ve eref tahsis edeceim bir ev(mabed) yapacam ve ona kendime nisbet ederek evim (yani Beytulah) ismini verip onu emniyetli birharem (dokunulmazlk) yeri klacam. Kim bana sayg duyarak bu eve hrmet gsterip burasnharem yeri kabul ederse, kendisine bahedeceim eref ve itibara hak kazanacaktr. Kim de onunahalisini korkutursa, bana kar olan ahdini bozmu olur ve harem saydm bu yerin hrmetini ihlaletmi saylr. Yine ben bu evimi yeryznde insanlar iin kurulmu ilk ev (mabed) klacam. Kim buevimi kasdederek hac yapmak maksadyla gelir ve bundan baka bir maksad da yoksa, bana gelmi,beni ziyaret etmi olur ve benim mu-safirim saylr. Kerim (cmert) olana yakan ise musafir vekonuklarna ikram etmek ve hemen onlarn hacetlerini yerine getirmektir. Ey dem! Hayatta kaldnmddete bu evin imar ve bakmn sen yapacaksn. Bundan sonra da burann imar ve bakmn seninevldndan gelecek olan mmetler ve peygamberler asrlar ierisinde srayla stleneceklerdir.buyurdu.Bundan sonra Allah (C.c.) Hz. dem'e harem yeri kld eve (yani Beyt'l-haram'a) gitmesiniemretti. Bu ev (mabed) tek bir yakut, bir rivayete gre tek bir inci halinde cennetten indirilmiti. Buev (mabed), Allah'n Nh (A.s.)'un kavmini suda batrd tufana kadar olduu gibi kald. Tufanesnasnda Allah bu evi ge kaldrd, temeli ise yerinde kald. Allah (C.c.) bunu brahim (A.s.) iinhazrlad ve Allah'n izniyle ilerde bahsedeceimiz zere Hz. brahim (A.s.) bu temel zerineKa'be'yi ina etti.Nihayet Hz. dem hac yapmak ve tevbe etmek zere Beyt'l-harm'a hareket etti. dem (A.s.) ileHavva ettikleri hat ve kaybettikleri cennet nimetleri yznden burada iki yz sene aladlar ve krkgn hi bir ey yiyip imediler; ancak krk gn sonra yiyip imee baladlar. Bu arada dem (A.s.)Havva'ya yz yl yaklamad. Neticede Hz. dem hac iin Beyt'1-ha-m' ziyaret etti ve Rabbiden

kelimeler bekleyip tevbe etti; Allah da onun tevb e sini' kabul etti. Bu husus u ayette bildirilmektedir: Ey Rabbimiz! Biz kendimize yazk ettik. Eer bizi balamaz, bizi esirgemezsen her halde zarara

urayanlardan olacaz. (Araf, 23). [18]

Hz. dem'in Sulbnden Zrryetinm karlmas ve Kendilerinden Sz Alnmas bn Abbs'tan rivayet eden Sa'd b. Cbeyr yle diyor : Arafat'n arka ksmnda bulunan "N'mn"denilen yerde Alah (C.c.) Hz. dem'in zrreyetinden sz ald ve kyamete kadar yarataca btnzrriyeti onun sulbnden karp kk karncalar gibi huzuruna toplad, sonra onlar karsna alarak: "Ben sizin Rabbiniz deil miyim?" dedi. Onlar ; "Evet Rabbimizsin" dediler. (te buhidendirme) kyamet gn : "Bizim bundan haberimiz yoktu" dememeniz iindi. Yahut : "Baaevvel atalarmz Allah'a irk komutu. Biz de onlarn ardndan gelen bir nesiliz. imdi o btlkuranlarn iledii gnahlar yznden bizi helak mi edeceksin" dememeniz iindi. (A'rf, 172, 173).Yine bn Abbs'tan rivayet edildiine gre, Allah onlardan "Dahn" denilen yerde sz almt.Sdd ise yle diyor : Allah (C.c.) Hz. dem'i cennetten karp henz gkten yer yzneindirnezden nce srtnn sa tarafn svazlayp inci gibi beyaz ufak karncalar eklinde ondanzrriyetini kard ve onlara : "Rahmetimle cennete giriniz." buyurdu. Yine ayn ekilde Allah (C.c)Hz. dem'in srtnn sol tarafn svazlayp ufak karncalar eklinde siyah renkli dier bir zrriyet(nesil) kard ve onlara da : "Siz de cehennem ateine giriniz; zira sizin buraya girmenizin benim iinnemi yoktur" buyurdu. te Allah'n kendilerine bu ekildeki hitab, Kur'an'da es-hb- yemn(saclar) ve eshb- imal (solcular) olarak bildirilen bu zr-riyetlerin ikili bir tasnife tbi tutulduuzaman olmutu.Bundan sonra Allah (C.c.) Hz. dem'in bu zrriyetlerinden sz ald ve onlara : Ben sizin Rabbinizdeil miyim buyurdu. Onlar da : Evet sen bizim Rabbimizsi, diye cevap verdiler. Byleceonlarn bir ksm gnll olarak, dier bir ksm ise takiyyeten (gnll grnerek) Allah'a sz

verdiler. [19]

Hz. dem (A.s.)'in Zamannda Dnyada Meydana Gelen Hdiseler Bu hadiselerin ilki Hz. dem'in olu Kabil'in kardei Hbil'i ldrme-siyle balad. lim adamlarKabil'in ismi hakknda ihtilfa dmlerdir. Onlarn bir ksm onun adnn Kayn, dier ksm Kin(veya Kbn), bir dier ksm Kyin ve bir baka ksm da Kbl olduunu sylemilerdir.Yine ilim adamlar Kabil'in kardei Hbil'i ldrmesinin sebebi hakknda farkl grler ilerisrmlerdir.Bir rivayete gre Kabil'in Hbil'i ldrmesinin sebebi u idi : dem (A.s.) malm hatya dmezdennce cennette Havva'ya yaklamt ve bu yaklamadan Havva Kabil ile ikizine hamile kalmt.Havva onlara gebe iken zahmet ve ar duymamt. Hatt onlar dorurken de doum sancsekmemi ve cennet temiz olduu iin de doum esnasnda kan grmemiti. Ancak dem (A.s.) ileHavva yasak aatan yiyip yer yzne indirildikten ve yer yznde yerletikten sonra dem (A.s.)Havva'ya tekrar yaklat ve bu yaklamadan Havva Hbil ile ikizine hamile kald. Fakat bu defaHavva onlara gebe iken sanc ve zahmet duymaya balad. Hatt onlar doururken doum sancsekip doum esnasnda kan da grmt.

Anlatldna gre, Havva gebe kald zaman her vakit biri kz, dieri erkek olmak zere daima ikizocua hamile kalrd. Bylece Havva dem (A.s.)' sulbnden gelmek zere onun iin yirmibatnda erkek ve kz evlat olmak zere krk ocuk dnyaya getirdi. Bunlardan erkek olanlar, kendiikizi hari olmak zere dier batnlardan doan kz kardelerinden istedii ile evlenebilirdi; ancakikizi olan kz kardeiyle evlenmek hell deildi, nk o zaman anneleri Havva ile kendi kzkardelerinden baka kadn bulunmuyordu. Bu yzden Hz. dem olu Kabil'e Hbl'in ikiziy-le, dierolu Hbil'e de kardei Kabil'in ikiziyle evlenmelerini emretti.Dier bir rivayette ise Kabil'in Hbil'i ldrmesi u ekilde olmutur : dem (A.s.) (hac yapmakiin) ortadan bir ara kaybolmutu. Yola kmak istedii zaman ge hitaben : ocuumu emanetolarak sen koru dedi, fakat gk bunu kabul etmedi. Bunun zerine Hz. dem yere ve dalara aynhitabm tekrarlad; fakat onlara bunu kabullenmekten ekindiler. Bu defa Hz. dem bu vazifeyi oluKabil'e teklif etti; o da bu teklifi kabul edip babas dem (A.s.J'e : "Evet gidebilirsin, dndnzaman onu istediin gibi bulacaksn" dedi. Nihayet dem (A.s.) yoluna devam etti; fakat durumanlatacamz gibi gerekleti. Bu hususta Allah (C.c.) yle buyurur : Biz emneti gklere, yere vedalara arzettik de onlar bunu yklenmekten ekindiler ve endieye dtler. nsan bunu srtnayklendi; nk o ok zalim, ok cahildir. (Ahzb, 72). Hz. dem oullar Kabil ile Hbil'e kzkardelerinin nikh hususunda sylemek istediklerini syleyince, Hb babasnn szn kabul edipbuna rza gsterdi. Fakat Kabil babasnn szn dinlemedi ve Hbil'in ikizi olan kz kardeiyleevlenmek istemedii gibi kendi ikizi olan kz kardeini de Hbil ile evlendirmeye yanamad. Hattitiraz ederek : Biz cennette doduk, onlar ise dnyada dodular dedi.Kabil'in Hbil'i ldrmesi konusunda baz ilim adamlar da unlar sylyorlar :Kabil'in ikizi olan kz kardei insanlarn en gzeli idi; Kabil onu kardei Hbil'den kskand veonunla kendisi evlenmek istedi. Aslnda Hbil ile ikizi olan kz kardei cennette domamlar, yeryznde dnyaya gelmilerdi. in dorusunu ise en iyi bilen Allah'tr. dem (A.s.) olu Kabil'e: Eyolum! kizin olan kz kardein sana helal deildir. dedi, fakat Kabil babasnn bu szne kar kpreddetti. Bu defa dem (A.s.) ona : Ey olum! Bir sen bir de kardein Hbil Allah'a kurban sunun.Allah (C.c.) hanginizin kurbann kabul ederse bu kzla evlenmeye o daha lyktr. Kabil tarmla,Hbil ise hayvanclkla megul oluyordu. Bunun iin Kabil Allah'a kurban olarak buday, Hbil isegen koyunlar, bir rivayete gre bir sr sundu. Nihayet Allah tarafndan gnderilen beyaz bir ateHbil' in kurbanm yakt, Kb'inkini ise olduu yerde brakt. O zamanlar Allah'n bir kurban kabuledip etmemesi atein onu yakp yakalamasyla bilinirdi. Allah (C.c.) tarafndan Hbil'in kurbankabul edilip Kabil'in ikiz kz kardeiyle evlenmesine hkmedilince, Kabil fkelendi ve gururunamalp oldu; hatt eytann kendisine galip gelmesiyle kardei Hbil'e : "Kz kardeimleevlenmemeni salamak iin mutlaka seni ldreceim" dedi. Bunun zerine Hbil de : Allah ancakgnahlardan saknanlarn kurbanm kabul eder. And olsun ki, beni ldrmek iin elini bana uzatrsan,ben seni ldrmek iin elimi sana uzatc deilim; nk ben lemlerin Rabbi Allah'tan korkarm.Dilerim ki, sen kendi gnahnla birlikte benim gnahm da yklenip o atein yaranndan olasn. tezlimlerin cezas budur. (Mide, 27-29) dedi. Nihayet onun (Kabil'in) nefsi kardeini (Hbil'i)ldrmee uymutu da onu ldrmt; bu yzden ziyana urayanlardan olmutu. (Mide, 30).Neticede Kabil Hbil'i takip etti ve onu koyunlarn otlatt bir srada ldrd. Kur'n- Kerm'dekssalar anlatlan iki kii ise Hbil ile Kabil'dir. Bu hususu Allah (C.c.) Kur''da u ekilde beyanediyor : Onlara dem'in iki olunun gerek olan haberini oku. Hani onlar (kendilerini Allah'a)yaklatracak birer kurban sunmulard da ikisinden birninki kabul olunmu, brnnk ise kabul

olunmamt. O (Kabil), kardei (Hbil'e) : "Seni elbette ldreceim" demiti. (Hbil de) ona :"Allah ancak (kendisinden) korkanlarmkini kabul eder" demiti. (Mide, 27).Kabil, kardei Hbil'i ldrnce arp kald ve kardeinin cesedini nasl defnedeceini bilemedi;nk iddia edildiine gre, demoullarndan ilk defa ldrlen Hbil idi. Bunun zerine Allah(C.c.} : Yeri eerek kardeinin cesedini nasl gmeceini gstermek zer*-; bir karga gnderdi.(Kabil): "Eyvah! Yazklar olsun bana! Ben u karga gibi olup da kardeinim cesedini gmmekten cizmi kaldm?" dedi. Artk o (yaptndan dolay) pimanla denlerden oldu. Bundan dolaydr ki,sriloullarna u gerei hkmettik : "Kim bir can, bir can karl olmakszn (yani ksas) veyayer yznde bir fesad karmakszn ldrrse btn insanlar ldrm gibi olur. Kim de bir cankurtarrsa (ldrmezse) btn insanlar il-y etmi (diriltmi) gibi olur. And olsun kipeygamberlerimiz onlara bey-yineler (mucize ve delelr) ile geldiler. Fakat onlarn ilerinden birou, bunlardan (mucize ve delillerden) sonra (hl) yer yznde (fesad ve cinayet) hususunda haddiamaa devam ettiler." (Mide, 31, 32).Kabil, Hbil'i ldrnce Allah (C.c.) ona : Ey Kabil! Kardein Hbil nerede? diye sordu. Kabil de: Bilmiyorum, ben onun muhafz deilim. diye cevap verdi. Bunun zerine Allah (C.c.) ona :Kardein Hbil'in kan yer yznden u anda bana sesleniyor ve azm aarak kardeinin kanmyutan yer yz sana lanet okuyor. Yer yznde topra ileyip ektiin zaman o sana mahsln ancakyer yznde dehet ve korku ierisinde kalman artyla verecektir. buyurdu. Bu durum karsndaKabil: Ey Rab-bim! Eer hatam balamazsan, suum ok byk olacaktr. dedi.Anlatldna gre, Kabil, kardei Hbil'i Hra da yokuunda ldrmtr. Bundan sonra Kabildadan inerek kz kardeinin elinden tutup Yemen topraklarnda bulunan Aden'e kamtr.bn Abbs bu hususta unlar anlatyor :Kabil, kardei Hbil'i ldrdkten sonra kz kardeinin sinden tutarak Nd (veya Bd) dandandz bir yere indi. dem (A.s.) ona dnerek : "Haydi git buradan! Dima sen korku ierisinde kalpgrdn kimselerden emin olmayacaksn" dedi. Bundan sonra Kabil, hangi evldnn yanndangetiyse onun tarafndan taa tutuldu. Bu srada Kabil'in evldndan kr birisi kendi olu ile birlikteKabil'in yanndan geiyordu. Olu babasna : "ite bu adam senin baban Kabil'dir; ona ta at" dedi.Bunun zerine m, babas Kabil'e bir ta att ve onu ldrd. Bu defa olu m babasna : "Senbaban ldrdn" dedi. Olunun bu sz zerine m, vurduu bir tokatla olunu da ldrd. Bununzerine o : "Yazk oldu bana; bir ta attm babam ldrdm, bir tokat vurdum olumu ldrdm'"dedi.Kabil ldrld zaman yirmi yandayd; Kabil onu ldrd zaman ise yirmi be yandabulunuyordu.el-Hasen'e gre, Allah (C.c.)'m Kur'n'da zikrettii ve haklarnda : Onlara dem'in iki olunungerek haberini oku (Mide, 27) buyurduu bu iki kii Hz. dem (A.s.)'in sulbnden gelen (ilk)oullarndan deildir, bunlar sriloullarmdandr. Dier taraftan ilk defa len kimsenin de Hz. dem(A.s.) olduu bilinmektedir.Eb Ca'fer et-Taber bu hususta unlar sylyor :Bana gre doru olan ise bu iki kiinin (Kabil ile Hbil'in) Hz. dem' in z oullarndanolmalardr; nk sahih bir hadiste Hz. Peygamber (S.a.) : "Haksz yere ldrlen her kiidenmutlaka dem'in ilk olunun (Kabil'in) zerine bir gnah pay yazlr; nk ilk defa ldrme iinibalatan odur." buyurmutur. te bundan anlalyor ki, Kur'n'da zikri geen dem'in iki olu onunilk ve z evld olan Kabil ile Kabildir. Ayrca srailoullrndan nce de dem'in oullar arasnda

ldrme hadisesinin varl bilinmektedir. Dier taraftan bu hadiste, dem'in ilk olunun ldrmeiini ihdas ettii de ifade edilmektedir. Hz. dem'den nce zrriye-tinden lenlerin bulunduuna birdelil de u iki ayetin tefsirinde zikredilen rivayettir. Allah (C.c.) bu iki ayette yle buyurur : Sizibir candan (dem'den) yaratan, bundan da (gnl) kendisine snsn diye eini yapan O'dur. Vakta kio, eine yaklat da ei hafif bir yk yklendi (hamile kald) ve bir mddet bununla gidip geldi.Nihayet (gebelii) arlamca ikisi (dem ile Havva) Rabblerine yle dua ettiler : "Eer bizedzgn bir ocuk verirsen and olsun ki biz sana kredenlerden olacaz." Fakat Allah onlara dzgnbir ocuk verince, kendilerine verdii bu ocuk hakknda O'na eler tutmaya baladlar. Onlar neyi etutuyorlarsa Allah (C.c.) onlardan mnezzeh ve ycedir. (Araf, 187,190).bn Abbs, bn Cbeyr, es-Sdd ve dier alimler bu iki ayetin tefsirinde yle diyorlar :Havva, dem (A.s.)'den meydana gelen ocuklarna ad olarak Abdullah, Abdurrahman gibi isimlerverirdi. Fakat bu adlardaki ocuklar yaamayp lrlerdi. Bu sralarda blis onlarn yanma gelerek :"Eer o-cuklarnza bu isimlerden baka isimler verirseniz, onlar muhakkak yasarlar" dedi. Bundanhemen sonra Havva douduu ocuunun adn Ab-dulhris koydu. Bu ad ayn zamanda blis'in deadyd. te : "Sizi bir candan yaratan O'dur..." szleriyle balayan bu ayetler, bu hadis