• IS LAM

• • • • iKTiSADI VE FiNANSI

Yazarlar Saim KAYADİBİ, Mahmut BİLEN, Zeki YAKA, Erdal YILMAZ,

Figen BÜYÜK.AKIN, Yusuf DİNÇ, Mehmet ÇANAKCI, Servet YAZICI

Editör Hakan SARIBAŞ

Zonguldak 2017

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Fina_nsa: Fırsatlar ve Telu/itler

YOKSULLUKLA MÜCADELEDE MİKRO FİNANS YÖNTEMİNDEN İSLAMİ MİKRO FİNANSA: FIRSATLAR

VE TEHDİTLER1

Mahmut BİLEN2

_Yunus (2007: 45-49) yoksulluk hakkındaki görüşlerini şu şekilde aktarmaktadır: Yoksul

insanlar bonsai ağacı gibidir. En iyi ağacın çekirdeği11i bile bir saksıya dikerse11iz o ağaç

yalmzca birkaç sa11tim biiyib: Yoksullar da böyle. Sorun yoksullamı çekirdeğinde değil,

aksine onlara biiyiimeleri için imkan tanımayan toplumda. Bunu değiştirirsek hiç kimse

artık yoksu/kalmayacak.

Giriş

İnsanlık tarihi boyunca yoksulluk sorunu düşünürlerin, filozofların, yönetici-lerin, dini önderlerin, başta olmak üzere insanlığın hep gündeinini meşgul eden

önemli bir sorun olagelmiştir. Bu sorunun çözülmesi konusunda yine tarih boyunca

farklı yaklaşımlar geliştirilmiş, kimi uygulamaya konul.muşsa da insanlığın kalıcı olarak bu sorunla baş ettiği söylenemez. Yoksullar birçok şeyden mahrumdurlar;

gelir yetersizliği, düşük mülkiyet sahipliği, düşük beşeri sermaye olanağı, yeter-

siz sosyal ve politik network olanağı gibi faktörlerin dışında belki de en önemli-

si yeterli finansman olanağından mahrum olmalarıdır. Yoksulların gelir getirecek

faaliyetlerde bulunmaları için ihtiyaç duyacakları finansmana ulaşma olanağı pek

mümkün olmamaktadır. Yoksulların modem finans sektöründe finansman sağlama

sı ancak bir kredi için gösterecekleri teminat ile mümkündür. Ancak yoksulların

yetersiz mülkiyet ve gelirleri nedeni ile teminat ve kefaret gösterecekleri varlığı

olmadığı için iş ve yatırım projelerini finanse edecek olanaklara kavuşmaları müm-

kün olamamakta veya sınırlı düzeyde olmaktadır. Yaygıı:ı. olan durum, yoksullar

gereksinim duyacakları finansmanı genelde bulamamakta, bulacağı kaynak ya in-

formal sektörden (tefeciden) yüksek faizle olmakta ya da kendi sosyal çevresinden

(genelde yoksullardan oluşur) sınırlı düzeyde kaynak bulmaktadır (Chowdhury,

Ghosh and Wright, 2005: 298-309). Finansal gelişme ile ekonomik gelişme ara-

1 V. Arap Türk Sosyal Bilimciler Kongresi, 4-5 Kasım 2016, Merakeş, FAS'de sunulan bildirinin geliştirilmiş halidir.

2 Prof., Sakarya Üniversitesi, İktisat Bölümü, bileo@sakaıya.edu.tr

61

Malımııt BİLEN

sında doğrusal bir ilişki olduğuna ilişkin geniş bir literatürü (Ergeç, 2004; An ve Özcan, 2011; Ahmad and Malik, 2009; Phakedi, Levine, 1997; Hassan, Sanchez

and Yu, 2011) eksen alarak, mikro bazda dikkate alınacak bir benzerlik üzerinden

yoksulların finans sektörüne ulaşamamaları, finansal yetersizlik nedenine bağlı ge-

lir düzeylerini ve istihdam olanaklarını sınırlayan gelişmelere maruz kalacakları

öngörmek zor değildir. Bu durum yoksulların içinde bulundukları fasit döngüyü ·

kınnalanru güçleştiren zemine yol açmaktadır.

Yoksullukla mücadelede esas itibari ile liberal ve sosyal adaletçi yaklaşımlar ek-

seninde, biıi devlet eli ile sosyal devlet mekanizması ile mücadele yapılmasını ileri

sürerken, diğeri ise liberal teorinin piyasa eksenli çözümlerini önermektedir. Sosyal devlet denilen mekanizma, bir yandan artan oranlı vergi ile yüksek gelirlilerden

yüksek vergi almalı..'ta, diğer yandan toplanan bu vergileri gelirin yeniden dağıtımı

mekanizması ile sosyal güvenlik, sosyal yardım, asgari ücret, eğitim ve sağlık yar-

dımları ile düşük gelirlilere aktarmak sureti ile yoksullukla doğrudan mücadeleyi

içermektedir (Laabas and Limam, 2004; Li and Piachaud, 2004; Bigsten and Levin,

2000). Buna karşın liberal teorisyenler tarafından, bu sorunla etkin mücadelenin

piyasa ekseninde ve öncelikle ekonominin büyütülmesi ile kalıcı olarak bu soru-

nun yenilebileceği kabul edilmektedir. Bunun dışında yüksek gelirWerin gönüllü

sosyal yardım veya transferleri ile bu sorunla mücadeleye ayıracakları kaynaklar

yoksullukla mücadelede etkili diğer bir faktör olara~ görülmektedir. Bu bağlamd~

yoksullukla mücadele için iki ana akım olan piyasa veya devlet eksenli çözümde mikro finans yöntemi, devlet eksenli bir seçenek olmaktan ziyade piyasa eksenli

bir çözüme yönelik bir araç olarak görülmektedir. Sosyal adaletin ancak devlet mü-

dahalesi ile mümkün olacağını kabul eden sosyal adalet yaklaşımını benimseyen

araştırmacılar, mikro finansın piyasa eksenli bir mekanizma olması nedeni ile yok-

sulluk sorununa çözüm olma yeteneğinin sınırlı olacağını ve rolünün fazla abartıl

maması gerektiği ifade edilmektedir.

Türkiye'de son ekonomik dalgalanmalar işsizlik düzeyini daha da arttırmıştır.

Bu gelişme kayıt dışı çalışmayı, bir başka ifade ile sosyal korunma şemsiyesinin

altında olmayan toplumsal kesimlerin büyümesi ve dolayısıyla yoksulluk riskinin

artmasında etkili olmaktadır. Yoksulluk riskine maruz kalan haneler ve bireylerin,

gerekli beslenme, eğitim ve sağlık hizmetlerine ulaşamamaları, onların yoksulluk

düzeyinin daha da kötüleşmesine neden olmaktadır. İşsizlik oranın yüksek olduğu

özellikle kentsel alanlarda kendi işini kurmak isteyecekler açısından mikro finans

sektörünün geliştirilmesi önemli fırsatlar oluşturabilir. İfade edilen zor koşullarda sağlanabilecek bir kredi, yoksulların içinde bulundukları dramatik koşulların belli

ölçüde azalmasına fırsat sunabilir. Yoksullukla mücadelede kamusal seçeneklerin

62

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Finansa: Fırsatlar ve TeMitler

dışında telafi edici veya tamamlayıcı bir seçenek olarak mikro kredi olanağı yok-

sulluğun azaltılmasında bir seçenek olarak değerlendirilebilir. Sosyal Yardımlaşma

ve Dayanışma tarafından bir kereye mahsus olmak üzere yapılan ayni ve nakdi

yardımlardan. daha etkili sonuçlara yol açması muhtemeldir. Bu konuda geliştiri

lecek çözümler sadece yoksulluk sorununuri çözümüne katkı sağlamayacak aynı

zamanda işsizliğin, sosyal güvenlik mekanizmasınin daha etkin işlemesine, dahası ekonomik büyümenin sağlanmasına olumlu katkı oluşturacaktır.

Bu makalede; mikro finans kurumunun kısaca nasıl ortaya çıktığı ve kurumsal

yapısı hakkında bilgi verilecek, daha sonra yoksulluk ile mücadelede literatürde ve

bu araştıİma için yapılan alan araştırmasının bulguları, bu yöntemin yoksullukla mücadeledeki etkinliği açısından analiz edilecektir. Bu yöntem.in ne tür risk ve fır

satlar sunduğu tespit edilecektir.

1. Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans ve Ortaya Çıkışı

Tarih boyunca toplumsal yaşamın içinde bazı kesimler kredi ihtiyacı duymuş

lardır. Yüksek faizle bu krediye ihtiyaç duyan kesinlere borç veren tefeciler bu

sektörün ilk öncüleri olarak bilinmekted.ii. Tefecilerin % 10 ile % 100 arasında de-ğişen oldukça. ağır koşullarda verdikleri krediler nedeni ile mağdur olan insanları

korumaya yönelik olarak batıda Katolik kilisesinin kredi sağladığı (Çeven ve Ka-

leci, 2015; Helms, 2006, 2) ve benzer örneklerin Osmanlıda para vakıflarının kre-

di ihtiyacı olanlara kredi olanağı sağladığı bilinmektedir. 1800'lü yılların başında

öncelikle tasarruf ve kredi kooperatifleri şeklinde faaliyet gösteren, daha sonra bu

günkü modern bankacılık kurumlarına dönüşen bir süreç, başta Avrupa olmak üze-

re gelişmiş ekonomilerde gözlenmiştir. Takip eden süreçte kurumsal yapısı hızla

gelişmiş ve bugün ekonomilerin en önemli unsuru haline gelen bir finans sektörü

ortaya çıkmıştır. Fl.nans sektörüne yönelik talep arttıkça müşteri kitlesi daha seçici olacak şekilde verilen krediyi geri ödeme riski en az olan yüksek gelirliler daha

fazla bu sektörün müşterisi oldu ve yoksullar bu sektö~den en az faydalanan kesimi

oluşturdu .

63

Mahmut BİLEN

Mikro finansın kökleri konusunda bir çok şey gösterilebilir, fakat en iyi bili-

nen hikaye3 , Bangladeş'te Muhammet Yunus'un4 Grameen Bankasının kuruluşuna

yol açan gelişmedir. 1970'1i yılların ortasında bu ülkede yeni bir ulus inşa etme

sürecinde karşılaştığı zorlu yaşam şartlarında ortaya çıkmıştır. Bangladeş, Aralık

1971 yılında şiddetli bir savaştan sonra Pakistan'dan bağımsızlığını kazanmıştı . Bu

tarihten iki yıl sonra geniş çaplı bir sel felaketinden sonra ciddi bir kıtlık sorunu yaşanmış ve bu kıtlık sonucu 10 binlerce insanın ölümüne yol açmıştır. Bu ülkede,

bu dönemde, bükümetin istatistiklerine göre nüfusun %80'inden f~lası yoksulluk

sınırının altında gelir düzeyine sahip olduğu ifaqe edilmel""tedir (Aghion and Mor-

duch, 2005: 137). Benzer şekilde Grameen Bankasını takip ederek ve erken aşama

larda kurulan diğer başarılı örnekler; önce Latin Amerika' da kurulan ve sonrasında

Afrika'da aktif olan ACCION International ve Hindistan'da bir kadın sendikası

tarafında kurulmuş olan "kendi hesabına çalışan kadınlar birliği (Self-Employed

Women's Association) (H~lms , 2006, 4) olarak sayılabilir.

Toplumsal yaşamda yoksulların ulaşmakta güçlük çektikleri birçok şey bu-

lunmaktadır. Ancak bunlardan en fazla çarpıcı olanı ise finans piyasasına ulaşma

olanaklarının olmamasıdır. Yoksulların kredi elde etmeleri gösterecekleri teminata

bağlıdır, yoksulların zaten mahrum olduğu şey o gösterilecek teminat olduğu için,

bankalar ve finans piyasasındaki kredi kurumlan gözünde yoksullar, kredi veri-

lebilir değildirler. Bu durum onların kredi (daha geniş bir çerçevede ise finans)

piyasasından dışlanmalarına neden olmaktadır. Bu durumu telafi etmek üzere Dr.

Yunus'un geliştirmiş olduğu mikro finans5 uygulaması, herhangi bir teminat aran-

3 1974 yılında Çitagong Üniversitesinde İktisat bölümünde öğretim üyesi olarak görev yapuğı esnada, ifade edilen olağan üstü kıtlık nedeni ile kampüse yakın köylerden biri oian Cobra köyündeki yoksulluğu gözlemlemek için ziyaret eder. Bu araştırma esnasında fark ettiği önemli husus, yoksulluk yaşanan bu köydeki insanların çalışma yeteneklerinin bir sorun olmadığını, ancak iş yapmak için ih-tiyaç duydukları finansmanı almak için bankalardan talep edilen teminatı gösteremedikleri için kredi temin edemedikleri, bu nedenle tefecilerden yüksek faizle borçlanmaya mecbur olduklarııu öğreniyor. Bu dramatik manzaranın önüne geçmek için bankalarda ve finans sektöründe bu durumu iyileştirici arayışlarına karşın başarısız olunca bu köydeki 42 kişiye 27 $',lık krediyi kendi temin ediyor. Bu ki-şilerin borçlarııu dilediği zaman vermelerini talep ederek bu sistemin ilk nüvesine kaynaklık etmiştir. Yunus'un bu projesi 1979 yılına kadar Bangladeş Merkez Bankası ve bir kısım ticari banka spon-sorluğunda gelişme göstermişse de 1983 yılında %60'ı devlet tarafından finanse edilen, Bangladeş dilinde "kırsal" anlamı olan Grameen Bank ismi ile yoksullara mikro kredi sağlayan bir banka haline gelmiştir (Yunus, 19_99: 13-220; Wahid, 1993). Bu hikayenin arkaplanında Müslüman olan Yunus'un inandığı İslam dininin referanslarının payı bulunmaktadır. Bu konuda çok sayıda hususa işaret edile-bilir.Ancak bir gün kendisine gelen bir dilenciye Hz. Peygamberimizin bir balta verip, çalışıp bayatını kazanm!!Sını göstermesi bu kurumun oluşmasında önemli bir rolü vardır.

4 1976 yılından bu yana Bangladeş'te ortaya koyduğu yöntem ve daha sonra bu yöntemin dünya genelinde ortaya konulan çeşitli ömeklerinde yoksulluğu azaltmakta etkili ve önemli bir yöntem ol-masından dolayı 2006 Nobel Barış ödülü Muhammed Yunus'a verilmiştir.

; Mikro finans kurumu mikro krediyi de içine alacak şekilde daha kapsayıcı bir kavramı ifade etmektedir. Mikro finans kurumunun en önemli amacı yoksullara mikro kredi sağlamak olmasına

64

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslam(Mikro Fi?ıansa: Fırsatlar ve Tehditler

'maksizın (colleteral-free loans) yoksullara grup halinde kredi fırsatı sağlanarak böylece bazı yoksulların finans sektöründen yararlanma olanağı sağlanmıştır (yt/a-

hid, 1993). Böylece yoksullardan bir kısmının bu fırsattan yararlanarak kendi iş

lerini kunna).arı veya var olan işlerini büyütme olanağı ile yoksulluktan kurtulma

olanağı elde ettikleri dünyadaki çeşitli uygulamalardan ·görülmektedir (Sengupta

and ~ubuchon, 2008). Bu yöntem yaygın olarak bilenen ifade ile "yoksullara ba-

lık vermekten ziyade, balık tutmaya" olanak sağlayarak yoksulluğu uzun dönemli

bir mücadele il~ azaltmaya yardım eden bir yöntemdir. Bu yöntemin devlet eli ile

uygulanan sosyal transfer yönteminden en önemli farkı, yoksulun kendi içinde bu-

lunduğu durumu düzeltmek üzere aktif rol alması ve görece daha geniş bir zaman

dilimine yayılan bir mücadele yöntemini ifade ediyor olmasıdır. Bu yöntem ortaya

çıktığı bu ülkede uzun bir uygulamadan sonra geniş kabul görmüş ve yoksulluk.la

mücadeledeki başarılı sonuçları Birleşmiş Milletler başta olmak üzere çeşitli küre-

sel kurumların bu yöntemi destek ve teşvik etmeye yönelik faaliyetleri ile dünyada

hızla yaygınlık kazanmasında etkili olmuştur. Bu yöntemin etkinliğine ilişkin lite-

ratürde olumlu tespitlerine karşın eleştiriler getiren çeşitli yayınlar bulunmaktadır

(Öz ve Çolakoğlu, 2014). Bu konu makalenin ilerl~yen kısımlarında ayrıntılı olarak alan araştırmasındaki bulgular üzerinden analiz edilecektir.

Genel olarak mikro finans olarak ifade edilen modelin çok farklı yöntemleri

bulunmaktadır. Bunlar; birlik modeli, banka garantileri modeli, topluluk bankacı

lığı modeli, kooperatifler modeli, kredi birlikleri modeli, Grameen modeli, grup

modeli, bireysel.model, aracılık modeli, sivil toplum örgütleri modeli, grup baskısı

modeli, dönen tasarruflar ve kredi kurumları modeli, küçük işletmeler modeli ve

köy bankacılığı modeli şeklinde sır.alanmaktadır (Çeven ve Kaleci, 2017). İfade edilen bütün bu farklı yöntemlerden sağlanacak bir mikro kredi ile yoksulun içinde

bulunduğu finansman gereksini.mi karşılanarak, ticaret veya üretimi için gerekli

olan ürünleri satın almaya olanak sağlanmaktadır. Böylece yoksulun yaptığı işten

elde edeceği kazançla hem aldığı mikro krediyi geri. ödeme hem de içinde bulun-

duğu yoksulluk sorunu ile mücadeleye fırsat sağlanmış olunmaktadır. Bu yöntemle

işsizler (özellikle aktif emek piyasasına girememiş yoksullar) emek piyasasına da-hil olmakta, yoksulların toplumdaki sosyal statüsü yükselmekte, kadınların özellik-le üretken hale gelmesi ile cinsiyet eşitsizliğirıin azalmasina imkan sağlamaktadır. Aynca bu yöntemle sağlanacak gelir ile ailelerin çocuklarını daha iyi beslemeleri

ve eğitmelerine daha fazla kaynak tahsis etmesi gibi ekonomik ve sosyal faktör

karşın bunun da dışında yoksulların tasamıflannı koruma, gelecekte muhtemel risklere karşı sigorta ve tüketici kredisi gibi çeşitli seçenekleri içerecek şekilde fonksiyonlarının olduğu görülmektedir.

65

Mahmut BİLEN

nedeni ile sadece y~ksullukla mücadeleye değil aynı zamanda ekonominin birçok diaer sorunlarının da azalmasına olanak sağladığı görülmektedir6.

b

Mikro finans kurumlarının, geİeneksel bankacılığın çalışma prensiplerinden farklı bir biçimde hizmet sunduğu görülmektedir. Klasik bankacılıkta esas amaç kar rnaksimizasyonu iken mikro finans kuruluşlannın amacı, mali açıdan sürdü-rülebilir bir konumda kalarak, özellikle yoksul kadınlar olmak üzere yoksulJara kredi sağlayarak yoksulluğun azaltılmasıdır. Geleneksel bankacılıkta kişi aktif mal

varlığı arttikça daha fazla kredi alma olanağına ulaşırken, mikro finans sistemde ise sahip olduğun aktif azaldıkça mikro krediye ulaşma imkfuu artmaktadır. Dünyada-ki nüfusun neredeyse yarısı, Türkiye'de ise nüfusun neredeyse üçte biri klasik ban-kaların finansal desteklerinden yoksun bulunmaktadırlar. Mikro kredi anlayışında

kredi olanağına ulaşmak, bir şekilde bir insan hakkı olarak görülebilir. Geleneksel bankacılık bireyleri güvenilmez olarak algıİarken, mikro finans sistemi ise insana güvenmeyi esas olarak teminata ihtiyaç duymadan doğrudan mikro krediye ihti-yacı olan yoksullara kredi sağlamaktadır. Bir başka ifade ile mikro finans referans olarak kişinin sahip olduklarından daha ziyade kişinin geleceğe yönelik çalışma

azmini ve potansiyelini öncelikle dikkate almaktadır. Geleneksel bankalarda yük-sek işlem maliyeti ve risk faktörü nedeni ile kredi verilmesi riskli olan yoksullara küçük krediler verilmez iken mikro finans tam tersi olarak tam da bu kesime kredi

sağlamaktadır. Geleneksel bankacılıkta zamanında tahsil edilemeyen krediler için cezalandırma ve mümkün ise sistem dışında tutmaya yönelik eylemlere başvurulurken, mikro finans sisteminde ise tam tersine ödemelerinde zorluk çeken üye için

sistem içinde kalması için gerekli destek ve tedbirler alınmaktadır.

Mikro finans olanağı yoksullar için ~adece ekonomik durumlarım iyileştirici bir seçenek ve ekonomik sisteme entegre etmede bir araç olarak değerlendirilmemelidir. Yoksulluk kültürünün oluşumunu engelleyici ve yoksulların sosyal statülerini ve kendilerine yönelik özgüveni arttırıcı bir fonksiyon ortaya koyduğu

görülmektedir. Nitekim Bangladeş'te yapılan bir alan araştırmasında mikro kre-di alan kadınlarla, almayan kadınlar arasında yapılan karşılaştırmada mikro kredi kullanan kadınların ve ailelerinin refahlarının daha yüksek ve yaşamlarından daha memnun oldukları ifade.edilmektedir (Ruhul Amin vd., 1998 aktaran, Altay, 2007:

6 Grameen Bank, ıni.lcro kredi alan yoksullara belirlemiş olduğu on altı ilkeyi benimsetmeye çalışmaktadır. Bu ilkeler, genel olarak disiplin, cesaret, dayanışma, yardımlaşma, haksızlığa karşı müca-dele etme ve çok çalışma kültürünün oluşturulması, harabe evlerde yaşamama, tarımsal üretimi teşvik etme, az sayıda çocuk sahibi olma, sağlığa dikkat etme, çocukların eğitimini aksatmama, çocukların ve çevrenin temizligme özen göstenne, çukurlu gideri olan tuvaletler kullanma, temiz içme suyu lnılJanma, çocuk evliliğine izin vermeme, evliliklerde başlık parası almama, kolektif olarak daha büyük yaunmJar yapma ve kolektif olarak sosyal faaliyetlere. kaulına üzerinedir (www.grameen-info.org, 2014).

66

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Finansa: Fırsatlar ve Tel!ditler

62). Yukarıda ifade edilen mikro finans kurumlarının, dünya uygulamasına paralel

olarak, hemen hepsinin öncelikli hedef kitlesi yoksul kadınlardır. Kadınların işgü

cüne katılımı erkeklerle kıyaslandığında genelde daha düşük olduğu bilinmektedir.

Kadınların i~yeri sahipliği açısından bakıldığında durum daha da vahim bir man-

zara arz etmektedir. Nitekim AB ülkelerinde bu oran %16-40 arasında değişirken,

Türkiye'de ise bu oran ancak %4 seviyesindedir (Altay, 2007: 66). Mikro kredi

olanagının özellikle kadınlara yönelik olarak programlanmış olması, kadın yoksul-luğunu a2altmanın yanında ifade edilen kadın girişimciliğini artırmaya da, kadının

toplumsal statüsünü iyileştirmede de olumlu bir katkısının olacağı görülmektedir.

Kentsel alanlarda yaşayan yoksulların, içinde bulundukları yoksulluk sorunu

kadar önemli olan diğer bir sorun ise sosyal dışlanmadır. Bunun yanında diğer bir

sorun ise yoksulların politik karar alma süreçlerinde yeterince olamamaları onları

aynı zamanda politik dışlanma sorununa maruz bırakmaktadır. Bunların dışında

insanların, renklerinden, etnik kökenlerinden, dillerinden dolayı ayrımcılığa maruz

kaldıkları görülmektedirler. Bu sorunlar yoksulluk ile bir araya geldiğinde daha

da dramatik bir sorun olarak ortaya çıktığı görülmektedir (Rogaly, 9). Bu sorun-

lar özellikle kentin bir kısmında kümelenmiş gece kondu bölgelerinde daha de-

rin bir şekilde hissedilmekte ve neden olduğu yoksulluk kültürü ile bu bölgelerde yoksulluğun nesiller boyu devam etmesine yol açan gelişmelere neden olmaktadır.

Sosyal, ekonomik ve politik dışlanma sorunu hafifletmenin önemli seçeneklerin-

den biri olarak mikro kredi mekanizmasının önemli roller icra ettiği görülmektedir

(Rogaly, 9).

Mikro finans uygulamasının marjjnal sosyal kesimlerin, özellikle yoksul kadın

lar olmak üzere, içinde bulundukları kötü koşullardan daha iyi hale gelmeleri yö-

nünde mobilize eden bir araç olduğu görülmektedir. Mikro finansın yoksulluk so-

runu ile mücadele etme konusunda modern kapitalizmin alternatifi olmaktan daha

ziyade kapitalizmden yarar sağladığı ifade edilmektedir. Stiglitz (1998) ifade ettiği

gibi mikro finans orthodoxy'nin karşıtı olmaktan daha çok post-Washington Con-sensus'un bir parçasıdır. Mikro finansın başlangıçta devletin kırsal kesime yeterli

düzeyde kredi sağlamak konusundaki başarısızlığına ve kentsel alanlarda modern

finans piyasasının düşük gelirli yoksullara 1credi sağlamak konusundaki aksaklığını

telafi etmek için ortaya çıktığı görülmektedir. Bu başarısızlıkların ortaya çıkmasın

da etkili olan başlıca faktörler; kent merkezli finansal hizmet sunulması, yoksulla-

ra kredi kullandırmanın yüksek işlem maliyetine neden olması, yüksek faiz kısıtı,

.alınan kredilerin yüksek oranda geri ödenmeme sorunu ve verilen kredilerde yol-

suzluk sorunu gibi sorunlar sıralanmaktadır (Arun, Hume, Martin and Rutherford,

2009: 1). Başlangıçta bu sektör daha ziyade gönüllü kuruluşların veya kurumların

67

Mahmut BİLEN

etkili oldiığu bir nitelikte olmasına rağmen zaman içinde giderek ticari organizas-yonların sektördeki ağırlığının artmaya başladığı görülmektedir (Arun and Hume,

2009: 1).

Yoksulların finans sektöründen dışlamnış olması finansal yetersizlikten kay-

naklanmamakta nitekim yoksullar informal kaynaklardan sınırlı düzeyde de olsa

borçlanmaktadırlar. Yoksullar tefecilerden, komşulardan, akrabalardan, yerel tica-

ret yapan esnaflardan borç bulmaktadırlar. Özellikle tefecilerden aldıkları kredinin maliyetiniiı piyasa faiz oranın üzerinde olduğu gözlenmektedir. Bu durumda borç

verenler borç verdikleri kişiler hakkında bankalardan daha fazla bilgiye sahiptirler.

Mikro finans yerel ölçekte uygulanmakta olan geleneksel borç bulma yönteminin

sağladığı bilgi avantajı ile bankacığın daha fazla kaynak kullanclırma fırsatım bir

arada sunan yeni bir çözüm olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Hiç şüphesiz Mikro

finans bunu yapmaya ilk teşebbüs eden girişim değildir. Ancak bunu en başarılı bir

şekilde yaptığını ifade etmek mümkündür (Aghion and Morduch, 2005: 8).

2. Dünyada ve Türkiye' de Mikro Finansın Gelişimi

1970'li yıllardan itibaren uygulama alanı bulan mikro finans uygulaması, dün-

yada hızla yayılmış ve küçümsenmeyecek sayı ve büyüklüğe ulaşmıştır. 1997 yı

lında Dünya Bankası, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve çeşitli

yardım kurumları ve bankaların katı.lµnı ile Washington' da toplanan mikrokredi

zirvesi yapılmıştır. Birleşmiş Milletler 2005 yılını "UluslararasiMikro Finans Yılı"

olarak ilan edecek kadar dünya genelinde yoksulluk ile mücadelede bu yöntemin

önemi küresel düzeyde kabul görmüştür. Finansal sektörün bu araçla kapsayıcı ala-

mnı genişleterek yoksulluğun önlenmesine yönelik bin yıllık hedeflerin bu kapsam-

da geliştirmek benimsenmiştir. Öncelik.le yoksul ülkelerde kabul gören bu yöntem, daha sonraki dönemlerde gelişmiş ülkelerde de kurums_al yapı kazanarak kurumsal

hale gelmiştir. Modern bankacılık kurumunun, yoksulların kredi sağlanabilir ol-

madığı için kredi venneyi ret eden kurumsal niteliği, 2008 yılında gelişmiş birçok

ülkede meydana gelen finansal kriz esnasında bu bankaların önemli bir kısmının

önemli kayıplar ve hatta bir kısmının batmasına karşın, dünya genelinde yoksullara

mikro kredi sağlayan bu kurumalardan herhangi bir tanesinin batmamış olması Dr.

Yunus'un geliştirdiği bu yöntemin etkinliği açısından dik.kat çekici olmuştur.

Dünyvada mikro finans verilerinin takip edildiği birkaç merkez bulunmakta?ır. Bunlardan birine ait veriler2012 yılı sonu itibari ile Tablo 1 'de görülmektedir. 2000

yılındaİı bu yana dünya genelinde özellikle bilinen ve belli ?üyüğe kavuşmuş olan mikro finans kurumlarının verileri derlenmektedir. Dünyada 150'den fazla ülkede

bu kurumların sayı itibariyle en fazla olduğu .bölgenin Asya ve Pasifik bölgesi ol-

68

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslamiMikro Finansa: Fırsatlar ve Tefıditler

duğu göıiilmektedir. Yıne bu kurumların en büyük müşterileririin başından itibaren

kurgulandığı gibi yoksullara ve kadınlara yönelik olduğu tabloda açık şekilde gö-

ıiilmek:tedir. Yoksulara yönelik bir kurum olması nedeni ile bunun yoksul veya ge-

lişmekte olap ülkelerle sınırlı kalmadığı bu kurumun küçümsenmeyecek sayıda en-

düstrileşmiş gelişmiş ülkelerde gelişme gösterdiği göıiilmektedir. Dünya genelinde

mikro finans yöntemi ile kredi sağlayan kurumliın.n sayısının 3700'ü aştığı aynı

şekilde bu yöntemle ulaşılan aile sayısının 100 milyonu aştığı ve toplam müşteri

sayısının ise.20? milyonun üzerine çıktığı göıiilmektedii. Bu kurumların sağladığı

mikro kredi tutarının 2013 yılı için 75 milyar$ düzeyine kavuştuğu göıiilmektedir

(Mixmarket, 2015). Bu şek.ilde kredi kullananların %83'ünden fazlasının en yoksul

kadınlar olduğu yine aşağıdaki tablodan göıiilmektedir. Bu sektöıiin hükümetlerin,

gönüllü sivil toplum kuruluşlarının, bankaların, yardım kurumlarının, kooperatif-

lerin katkı sağladığı ve binlerce çalışanları ile küçümsenmeyecek bir büyüklüğe

ulaşan küresel bir hale geldiği göıiilmektedir (Arun and Hume, 2009: 1).

Tablo 1: Dünya Genelinde Mikro Finans Kurumlarının Genel Görünümü

Mikro Toplam En Yoksul

En Yoksul

Dünyadaki Bölgeler Finans Toplam Müşteri Kadın

Müşteri Kadın

Kurum Sayısı Milşteri Sayısı

Müşteri Sayısı Sayısı Sayısı

Saham Aln Afrika 1042 15 192 387 8 194 610 8471 247 5 899917

130 880 102 627 87 134 Asya ve Pasifik 1 747 161022985 298 426 440

10154 Latin Amerika ve Kabinler 670 16491 676 176 2 798274 2038188

Ortadoğu ve Kuzey Afrika 95 5 231 520 2 777 297 1497 012 l 074 968

Gelişmekte Olan Ülkeler 152006 115 393 96147 Top. 3554 197 938 568 381 959 513

Kuzey Amerika ve Ban Avrupa 88 170 634 60 663 43 375 34303

Doğu Avrupa ve Ona Asya 76 5 400 105 277944 147 il l 72393

Endüstrileşmiş Dünya Top. 164 5 570 739 338 607 190486 106 696

152 344 ll5 584 96254 Dünya Geneli 3 718 203 509 307 988 445 209

Kaynak: Micro Credit Summit Campaign 2013

Modem finans sektöıii dünyada hızla gelişmesine karşın halen yoksullar bu sek-

töıiin bir parçası olma fırsatından uzaktırlar. Bunun nedeni kurallar gereği yoksul-

lar kredibil olmadıkları .için finans piyasasının dışında kalmaya mecburdurlar. Bu

sektörün temel bir prensibine farklı bir yaklaşım ile yaklaşan mikro finans sektö-

69

Mahmut BİLEN

rü yoksulların da k.redibil olduğunu ve aldı.klan krediyi geri ödeme konusundan

yüksek gelirliler kadar özen gösterecekleri anlayışı yeni bir kurumun doğup hızla

.gelişmesine neden olmuştur. Bu kadar kısa sürede bu sektörün ulaştığı büyüklük ve

sağlıklı bir şek.ilde işlemesi bu yöntemin oldukça başarılı olduğuna ilişkin önemli

bir referans oluşturmaktadır. Bu yöntemi analiz eden çok sayıda alan araştırma

sında gerek bu kurumların sürdürülebilJ.rliğinde herhangi bir sorun bulunmadığı,

aynı zamanda bu yöntemle kredi kullanıp gelir elde eden yoksulların durumlarında

önemli düzeyqe olumlu gelişme olduğuna ilişkin literatür meydana gelmiştir. Do-

layısıyla bu sektörün bu kadar büyümüş olması bu yöntemin hem kurumsal hem

de amacına uygun hiZmetler sunduğuna ilişkin önemli bir referans oluşturmaktadır.

Türkiye'de Mikro finansın tarihsel geçmişi Osmanlı döneminde, kişinin oturdu-

ğu evi ipotek göstermek karşılığında kredi sağlayan "Para Vakıfl.an"nın uygulama-

larına kadar götürülebilir (Özcan, 2008: 124-128). Cumhuriyet döneminde Emanet

Sandıklan, Kooperatifler, Kredi Birlikleri kurumlarının yanında en dikkat çekici

olan Ziraat Bankasının özellikle tarım kesimine, Halle Bankasının küçük esnafa

ve Vakıflar Bankasının düşük gelirli kesimlere düşük miktarlarda kredi sağlayan

·uygulamaları belli ölçüde bu kapsamda değerlendirilebilir. Bu kurumların önce-

likli amacının kar olmaktan ziyade toplumsal yaran gözetmek olduğu söylenebilir (Bilen ve Çetin, 2012). Ancak bu tecrübelerin önemli bir kısmının başarısızlıklarla

karşılaştığı bilinmektedir. Çok kereler bu kurumlar politik popülizme kurban edile-

cek şekilde kurumsal etkinsizlikleri başarısızlığa maruz kalmıştır. Örneğin yıllarca Ziraat ve Halk bankasının görev zararlarının 2001 kriz sonrasında devasa boyutlara kavuştuğu bilinmektedir7• Açıkçası devlet eli ile işleyen bu kurumların bir yandan

politik riskler diğer yandan ise kurumsal etkinsizlikleri dikkate alındığında pek de

başarılı sonuçlar ortaya konmadığı ifade edilmelidir.

Türkiye' de yakın geçmişte kurulan esas itibariyle iki tane mikro finans kuiumu

bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı tarafından

ilk olarak İstanbul merkezli olarak kurulan MAYA Mikro Ekonomik Destek ismi ile kurumsal yapıya kavuşmuş ve yoksul kadınlara küçük krediler sunmaktadır.

1999 Marmara depreminden en çok etkilenen Kocaeli, İstanbul, Düzce, SakarYa ve Eskişehir' de kredi vermeye başlamıştır. Maya, bu güne kadar 12 binden fazla kredi

kullandırmış ve kullandınlan kredilerin toplam değeri 11 milyon TL'yi geçmiştir

(Maya, 2015). İkincisi ve daha geniş kapsamlı faaliyet alanına sahip olan Türki-

ye Gr~een Mikrofinans Programı (TGMP) benzer şekilde Türkiye İsrafı Önleme Vakfı' na bağlı olarak 2003 yılında Muhammed Yunus'un oluşumuna öncülük yap-

7 200 l yılında Halle bankası, Ziraat Bankası ve Emlak bankasının görev zararlarının karşılığı olarak verilen tahvillerin değeri ya.kJaşık olarak 23 milyar TL olduğu görülınektedir.(Kayna.k: https:// www .tbmm.gov .tr/sirasayi/doneın22/yil01 /ss286-3 .pdf )

70

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Firz.ansa: Fırsatlar ve Tel1ditler

tığı ilk kurumla imzalanan bir protokol ile kurulmuştur. TGMP, özellikle kamu ile sağlanan işbirliği (il ö~el idaresi yasasından) sağlanan olanaklar ve çeşitli kurum-

lardan temin edilen desteklerle kar amacı gütmeksizin yoksul bayanlara kredi sağ

lamak üzere .kurulmuştur. Türkiye genelinde 67 ilde 111 şubeye ulaşmış, yaklaşık

· 12 bin kredi bekleyeni olmak üzere üye sayisı 64 268 olan ve 441 milyon TL' den

fazla kredi kullandıran bu alandaki en büyük ve etıcin mikro kredi kurumu haline

gelmiştir: Kurulduğu tarihten bu yana oldukça hızlı gelişme göstermiş ve kurumsal

sürdürülebil.4li~ oldukça etkin olari bir konumdadır (tgmp, 2015).

TGMP yönetimine göre bir ailede yoksulluktan, en çok kadınlar etkilendiği için

mikro kredinin sadece kadınlara verilmesi benimsenmiştir. Aynca yoksul bir kadı

na bir kredi veya mali imkan sunulduğunda kadınların öncelikle ailesi için kurduk-

lan hayalleri gerçekleştirmek istedikleri ve alınan kaynaklan mümkün olan en iyi

şekilde değerlendirerek yoksulluklarını azaltıcı bir çaba göstereceği tespit edilmiş

tir. Bu bakış açısı, kadınlann içinde bulunduklan yoksulluk ile mücadele etmek ko-

nusunda erkeklere nispeten daha güvenilir olduğu değer yargısına dayanmaktadır.

Diğer yandan bu kredi olanağı ile evde aktif olmayan/olamayan kadının aktif bir biçimde ekonomiye dahil edildiği ve geleceğe yönelik olarak çocukları için eğitim

başta olmak üzere diğer beşeri sermaye yatırunlarına imkan sağlayacağı düşünül

mektedir. Bütün bunlara rağmen kredi olanağından yararlanmak isteyen yoksul bir

erkeğin eşi, kız kardeşi veya annesi gibi bir yakını aracılığı ile bu olanağa ulaşma

sının mümkün olduğu ifade edilmektedir.

Kadınların muhatap olduklan finansal ve sosyal sorunların üstesinden ge~esi

hedeflenmektedir. 5'er kişilik gruplar halinde krediler kullandınlmaktadır. TGMP

görevlileri kredi· kullanacak yoksul kadınlan öncelikle 3 günlük bir eğitim ile sü-

reç hakkında bilgilendirilmekte ve kredi verildikten sonra tahsilat yine kurum gö-

revlilerince 46 haftalık süreçte geri tahsil edilmektedir. Grup kredileri uygulama-

sı ile gerek kredilerin geri ödenmesinde bir şekilde sosyal bir baskı mekanizması

oluşturmak gerek ise grup dayanışması ile işbirliği içinde geri ödemelerin düzenli

bir şekilde yapılmasına yardım etmek amaçlanmaktadır. Verilen ilk kredinin geri ödeme performansı dikkate alınarak yeni kredilendirme tutarının ne olacağı veya

ne düzeyde artacağı belirlenmektedir. Bu uygulama kr~di kullanan bireyin hem iş

disiplinini hem de kurumsal güvenirliğini artırma ve geliştirmeye katkı sağlayacağı

düşünülmektedir. Kurum beş çeşit mikro kredi biçimde kredi kullandırmaktadır,

' bunlar 100 TL ile 1000 TL arasında olan temel kredi, 1000 TL ile 15000 TL arasın

da olan mikro girişimci kredisi, 2000 TL'ye kadar olan hayvancılık kredisi; ~o

71

Mahmut BİLEN

sera kredisi ve mücadeleci vatandaş kredisidir. Aynca sözleşmeli kredi8 olarak ifa-de edilen bir kredi biçimi bulunmasına rağmen bu kredi daha ziyade karşılaşılan sorunu çözmeye yönelik bir nitelik taşımaktadır (tgmp, 2015). İkinci defa mikro kredi talep edilmesi halinde sermaye birikim merdiveni esasına göre verilecek kre-di tutarının arttınlmakta olduğu görülmektedir. Verilen kredilerin geri ödenmemesi durumunda herhangi bir yaptınm bulunmamaktadır. Grup kredisinden yararlanan grup üyeleri her hafta bir üyenin evinde toplanmakta ve sorunları ve başarılan de-

ğerlendirmektedirler. Bu toplantıya katılan mikro finans kurumunun yetkilisi hafta-lık olarak toplaması gereken geri ödemeleri toplamaktadır.

TGMP'nin verdikleri mikro kredi için yıllık olarak %15 hizmet maliyeti alınmaktadır. Hizmet maliyeti olarak ifade edilen bu oran kuriımun vermekte olduğu hizmetlerin sürdürülebilirliğini sağlamaya yönelik bir tedbir olduğu görülmektedir.

Kurumun dünyadaki benzer Mikro finans kurumlarının uyguladı.klan faiz oranlan dikkate alındığında aldığı tutarın çok yüksek olmadığı düşünülmektedir. Bu ku-rumsal sürdürülebilirlik açısından diğer önemli olan unsurlardan biri yoksulların tasarruf yapmalarını teşvik etmek üzere, haftalık 1 TL gibi küçük miktardaki katı

lımlarla tasarruf hesabı ile yine ayda l TL ödemek üzere 1 O bin TL sigorta program-lan ile gelecekte karşılaşılacak risklere karşın tedbir almaları teşvik edilmektedir.

3. İslami Mikro Finans

İslami ekonomisinin temel hedeflerinden biri, toplumdaki yoksulluğun azaltılması ve sosyal adaletin sağlanmasıdır. Mikro finans kuruma da yoksulluğun azal-tılmasını amaçlaması açisından önemli bir ortak amacı ifade etmektedir. İlk or-taya çıktığı tarihlerden günümüze kaynaklık edilen hassasiyet oldukça insani ve

İslami olmasına rağmen verilen mikro kredilerin faizle kullanılması, mikro finans kurumunu İslam açısından sorunlu bale getirmektedir. Ancak mikro finans uygula-masında faizin neden olduğu geri ödeme sorunlarının aynı zamanda bu yöntemin insani niteliğinin de tartışılmasına yol açtığı görülmektedir (Korankye, 2014; Fer-

nando, 2006; ). Mikro finans uygulamasının başarısız olmasında sayılan önemli faktörler arasında mikro kredilerin düşüklüğü, ödeme süresinin sıklığı, kredi kul-lananların girişim becerilerinin düşüklüğü dışında bunlar kadar önemli olan diğer

bir sorun olarak piyasa faiz oranından yüksek bir faiz oranında kredi sağlanması ifade edilmektedir. Grup halinde alınan kredilerden geri ödeme konusunda yaşanan aksaklıkları telafi etmek için kaçınılmaz olarak mikro finans kurumlan faizleri yüksek tutmaya yöneldiler. Öyle ki faiz oranını %40 üzerinde uygulayan mikro

8 Sözleşmeli kredi TGMP'nin sunduğu bir kredi çeşidi değildir. Haftalık ödeme güçlüğü çeken üyelerin ödemelerini esnek bir yapı ile yeniden yapılandırarak üyelerin ödemelerini daha esnek bir şekilde yapmalanna yardım edici bir düzenlemedir.

72

Yoksııllııkla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Finansa: Fırsatlar ve Tehditler . . '

finans kurumlan görülmektedir (Europe Economics, 2016). Dünyanın farklı coğ

rafyalarında faaliyette bulunan 456 tane mikro finans kurumundan sağlanan veri-

lerden (MIX data) elde edilen bilgilere göre, 2004 yılında bu kurumların uyguladığı

faiz oranı %2~,6 iken bu oranın 2014 yılına gelindiğinde %26,9 d,üzeyine düştüğü

görülmektedir (Rosenberg at all; 2013: 21). Bu faiz oranın piyasa faiz oranından oldukça yüksek olmasına rağmen, sermaye açığınııi .Ccapital gab) bu faiz düzeyini

mümkün kılan önemli bir faktör olduğu bilinmektedir. Ancak bu yüksek faiz öyle

kötü örnekle~ o~taya çıkmasına neden olmuştur ki 2002 ile 2006 arasında küçüm-senmeyecek sayıda intihar vakası yaşandığı görülmektedir. Mikro finans kurumlan

verdikleri kredi faizini ve anaparayı geri alamayınca her tür toplumsal baskı araç-

ları dahil olmak üzere bütün yöntemleri kullanılmıştır. Bu uygulamalar Hindistan

örneğinde daha çok kırsal kesim başta olmak üzere çok ciddi sosyal serınay~ ka-

yıplarına ve yoksulların durumlarının daha kötüleşmesine sebep olacak gelişmelere

neden olduğu tespit edilmektedir (Europe Econornics, 2016). Uygulanan bu 'yüksek

faiz sadece mikro kredi kullananları değil aynı zamanda mikro finans kurumları

nı da olumsuz etkilediği gösteren örnekler yine yapılan araştırmalarda ortaya ko-

nulmaktadır (Antwi, 2015). Mikro finans kurumlarının yüksek faiz uygulamasının

hem kurumların uzun vadeli geleceğini hem de karlılığını olumsuz etkilediği yö-

nünde bulgular ortaya konulmaktadır (Mwangi, 2014). Mikro finans kurumlarının

uyguladığı bu yüksek faiz düzeyine rağmen, mikro finansın kurumunun yoksulluğu

azaltmada etkili olduğu dair bulgularına karşın, diğer yandan neden olduğu ciddi

sorunlar olduğu bilinmektedir. Alınan mikro kredilerin geri ödemesinden yaşanan

sorunlar nedeni ile yoksulluğu daha artan ve sistem dışına çıkmak zorunda kal~

ların yaşadığı yoksulluğun dışında aile içi sorunları olduğu yapılan araştırmalarda

ifade edilmektedir.

Mikro finans kurumlarını yukarıda ifade. edilen yüksek faiz nedeni ile bu ku-

rumların özellikle İslam ülkelerinde islan:P. mikro finans kurumu haline gelmelerine imkan sağlayacak arayışları gündeme getirmiştir. İsi~ finans kurumlarının uygu-ladığı yöntemlerden bazılarını buraya taşımanın mümkün olabileceği yönündeki

arayışlar, uygulama alanı giderek yaygınlık kazanan islami mikro finans kurumları

nın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Son yıllarda başta Bangladeş, Endonezya ve Af-ganistan olmak üzere Sudan, Yemen, Pakistan, Katar, Mısır, Ürdün, Babreyn, Lüb-nan, Irak gibi ülkelerde 300' den fazla ülkede islami mikro finans kurumun faaliyete

geçtiği görülmektedir. Dünyadaki islami finansın yaklaşık 2 trilyon $'lık içinde

islami mikro finans sektörü payı %1 'in altında olmasına rağmen islam ülkelerinde

bu yöntemin gelecek için önemli rolünün olabileceğini öngörmek güç değildir. Ay-

nca 2030 yılında dünya genelinde Müslüman nüfusun 2 milyarın üzerinde olacağı

73

Mahmııt BiLEN

ve bunların nerede ise yarısının günlük kişi başına geliri 2$'dan az olacağı dikkate alındığında (Alshebani and Khandere, 2015: 16) islami mikro finans kurumlarını

önemi ve gerekliliği daha fazla önem arz etmektedir.

Geleneksel mikro finans kurumlan ile islami mikrofinans kurumlan arasında

ne tür .fark olduğunu özetle ifade etmek gerekir ise, öncelikle kuruma sağlanan

fonun kaynağı islami açıdan meşru olmak zorunda, diğer kurumlarda olduğu gibi

konvansiyonel bankalardan bağış kabul edemez. Büyük ölçüde vakıf ve hayır ku-rumlanndaıi fon kabul etmektedir. İslami finans kurumlarının gelirleri arasında faiz

temelli gelirl~r bulunamaz ancak islami finansa açısl.nda meşru kabul edilen ticari

yöntemlerle sağlanmış varsa gelirler ancak bilançolarında yine alabilir. İslami mik-ro finans kurumlan da geleneksel kurumlardaki gibi toplumun en yoksullarını ön-

celeyecek şekilde kredi sağlanır. Geleneksel mikro finans kurumlan kadınlan önce-

leyecek şekilde kadınlara daha ziyade fon sağlamaktadır. Bu uygulamada kadınlar

kocalarının baskısı ile kredi almakta, alınan krediyi kocalan kullanmakta ve geri

ödeme yükümlülüğü kadına kalmaktadır. Bu uygulama bazen ·aile içi sorunların

meydana gelmesine neden olduğu için islami mikro finans kurumlan yine kadınlar

öncelenmekte ancak fon aktarılırken yapılan sözleşmeye kadın ve kocası birlikte

imza atmaları zorunlu tutulmaktadır. Son olarak geleneksel mikro finans kurumla-

n grup verilen kredinin geri ödenmeme riskinin önüne geçmek için grup halinde

borçlandırmakta ve grup üyeleri birbirlerinin kefili ol.malan beklenmektedir. Ancak

islami mikro finans kurumlan karşılıklı dayanışmayı ve kardeşliği esas alacak şe

kilde güveni esas alacak şekilde kredi sağlamaktadır (Parlakkaya ve Çürük, 2015:

72-73) İslami mikro finans kurumun temel prensipleri: 1) Ticari veya üretime yö-

nelik bir amaç için kullanılan kredinin mutlaka belli düzeyde risk içermesi-gerekir.

2) Finansal işlemler doğrudan veya dolaylı olarak somut mallar ile ilgili olmalıdır.

3) Herhangi bir haram malın finansmanı için kredi sağlanmamalıdır. 4) Faiz oranı

yasak olmasına karşın mark-up niteliği olan bir kar marjı masraflar için kullanılabi

lir. 5) Sah.ip olunmayan bir şeyin satılmasına izin verilmez. 6) Temin edilen ürün ve

hizmetler her iki tarafın içinde olduğu bir mübadele olmalıdır. 7) Finansal risk borç

veren ile ilgili olmalıd_ır, yönetici veya acenta ilgili değil (Alshebani and Khandere, 2015: 18).

Badawi ve Grais araştırmalarında İslami mikro finans için murabaha ve icarayı

önermekte, Obaidullah ve Mohamed-Saleem çeltik üreticiler için değere dayalı se-

len diğer bir yöntem olarak önerilmekte, Ghalib ise finansal kiralamanın bir diğer

yöntem olarak kullanılabileceğini göstermektedir. Habib Ahmet mikro finans me-

kanizmasını İslami finans kurumlarının da benimsemesi gerektiğini, yoksulların fi-

nans sektöründe kapsayacak bir yöneliminin önemine işaret etmektedir. Toplu hal-

74

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Fina.nsa: Fırsatlar ve Tehd,itler

de önerilen mikro finans ürün ve hizmetlerinin listesi söyle sıralanabilir: M urabaha

(marlcup veya maliyet aıtı kar), Mudaraba (kar ortaklığı), muşaraka (ortaklık), ica-

ra, karz-ı hassen, selen, hibe şeklinde sıralanabilir (Alshebani and Kbandere, 2015:

18). Yukarıda ~ade edildiği gibi dünya uygulanan islami mikro finans kurumlarının

geleneksel mikro finans kurumlarına kıyasla yoksullukla mücadelede çok daha faz-

la başarılı olduğu yapılan karşılaştırmalı analizlerle· ortaya konulmaktadır (Europe

Econorİıics, 2016: 4) . İslam'ın önemli kurumlan olan vakıf ve zekata dayalı mik-ro finans kuruluşl_arının olınası gerekliğini ortaya koymaktadır. Tarihte uygulanan

para vakıfları tecrübesinde faydalanılarak benzer şekilde İslami mikro finans ku-

rumlarının oluşturulabileceği ortaya konulmaktadır. Literatürde küçümsenmeyecek

bir akademik birikim olmasına karşın Türkiye'de halen yoksullukla İslami mikro finans kurumu bulunmamaktadır (Özdem.i.r, 2016). Halen katılım bankalarının bu yönte~e yönelik bir uygulamaya geçmediği göz önünde bulundurulduğunda bu

kurumun hem finans kurumlarının hem de çeşitli mikro finans kurumlarının yok-

sulluk ile mücadele için önemli bir rol üstlenebileceği görülmektedir. Bu alanda

sağlanacak her bir adım yoksulluk gibi devasa sorunun azaltılmasına önemli bir

katkı oluşturacaktır. Malezya, Endonezya ve Bangladeş gibi ülkelerde İslami mikro

finans kurumlarının yoksulluk ile mücadelede gösterdiği etkinlikten faydalanarak

bu kurumun benzer şekilde Türkiye' de de zeminini mümkün kılacak çabalara im-kan sağlanmalıdrr.

4. Mikro Finans Hakkında Alan Araştırması

Alan araştırması, 2015 Nisan ayında İstanbul'da TGMP şubelerinde m!)cro krepi kullanan büyük çoğunluğu kadınlardan oluşan kişilerden özellikle haftalık tahsila-

tın yapıldığı toplantılarda hem yüz yüze derinlemesine görüşmeler yöntemi hem de

anket yöntemi kullanılarak yapılmıştır9 • İstaribul 'da seçilen örnek kütle Çekmeköy,

Samandıra, Sultanbeyli ve Ümraniye ilçelerinde mikro kredi kullanan deneklerden oluşmaktadır. Özellikle grup liderleri başta olmak üzere 101 kişi ile görüşülmÜştür. Araştırmada mikro kredi kullanan kişilerin bu konudaki olumlu ve olumsuz yakla-

şımları üzerinden bu yöntemin yoksullukla mücadeledeki konumµ tespit edilmek

istenmiştir. Bu konuqa dünya literatüründe oluşan birim ile ilişkili olarak konu ana-liz edilecektir.

9 Alan araştınnası için hazırlanan anketin yapılmasında lnci Bayındırlı, Begüm Ayvaz, Özge Se-vim 'in gösterdikleri gayret ve katkılardan dolayı teşekkürü borç bilirim.

75

Mahmut BİLEN

T~blo 2: Alan Araştırmasında Yer Alanların Demografik Göstergeleri

Yaşınız Frekans Yüzde(%) Eğitim Düzeyi Frekans Yüzde(%)

18-25 4 4,0 Okur- Yazar Değil 2 2,0

26-35 48 47,5 Okur-Yazar 13 12,9

36-45 44 43,6 İlkoklll 74 73,3

46 ve Üstü 5 5,0 Lise 12 11,9

Toplam 101 100,0 Toplam 101 100,0

Araştırm~da deneklerin iki tanesi dışında tamamı bayanlardan oluşmaktadır. Mikro kredi kullanan yaş dağılımına bakıldığında 26 ile 45 yaş arasında yer alan-ların toplamının %90'ı geçtiği görülmektedir. Eğitim düzeyine bakıldığında de-neklerin dörtte üçünün ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Anlaşılacağı gibi yoksulların beşeri sermaye düzeyinin düşüklüğü bu sorunun önemli bir kaynağını oluştuğu araştırmanın ilk bulgularında dikkat çekmektedir. Yine araştırmaya katılanların mikro finans kullanmadan önce büyük bir kısmının (%58) ev hail1.I)ll ol-duğu görülmektedir. Hanedeki fert sayısına ilişkin soruya 4 tane diyenler (%55) yarısında fazla, geri kalan %30'luk kısnunın ise 5 kişi olduğu görülmektedir.

Mikro kredi sağlayan bu kurumdan nasıl haberdar olduğuna ilişkin soruya katılımcıların önemli bir kısmı (%92) komşu veya arkadaşlarından duyduklarını ifade etmektedirler. Bu hizmetin tanınırlığı konusunda dikkate değer düzeyde tanıtını ihtiyacının olduğu görülmektedir. Alan araştırmasından elde edilen verilerde dilc-

kat çeken diğer bir husus ise mikro kredi k.'Ullananlann önemli bir kısmının SSK (Ô/o76) ve Bağ-Kur'lu (%16) olduğu görülmektedir. Aynı evde yaşayanlard;ın kaç kişi çalışmaktadır sorusuna ankete katılanların .%86'sı iki olarak cevaplamıştır. Bu olanaktan yararlananların önemli bir kısmının bu yöntemle emek piyasasına gir-

miş ol~uğu görülmektedir. Türkiye'de iş gücüne katılım oranıı:un %50 düzeyinde olduğu ve kadınlar arasında bu oranın %30 gibi düşük düzeyde olduğu (TUİK, 2015) dikkate almdı~nda bu yöntemin ~adınların iş gücüne katılımı için önemli . fırsat sağladığı söylenebilir. Ancak bu yöntemin toplum tarafından halen oldukça sinırlı düzeyde bilindiği ve tanınırlığı konusunda önemli bir çaba olmadığı dikkat çekmektedir.

76

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Fina_nsa: Fırsatlar ve Tehditler

Tablo 3: Mikro Krediye Başvurma Amacı ve Faaliyette Bulunulan İş Kolu

Mikro Krediye Frekans

Yüzde Faaliyette Frekans

Yüzde Başvurma Amacı (%) Bulunulan İş K olu (%)

Yeni Bir İş Kurmak 43 42,6 Evde El İşi 24 23,8

Mevcut İşi Geliştirmek 42 41,6 İşletmecilik 35 34,7

Aile Borcunu Ödemek 9 8,9 Perakende Satış 12 11,9

Diğer 7 6,9 Seyyar Satıcı 10 9,9

Toplam 101 100,0 Diğer 20 19,8

Toplam 101 100,0

Mikro finans talebinde bulunan kadınların önemli bir kısmının yeni bir iş kur-mak (%43) ve mevcut işini geliştirmek (%42) için talep ettiği ve bunun mikro finans

kurumunun gerçek amacına uygun olduğu görülmektedir. Doğrusu kullanıcılarının

önemli bir kısmının Öz ve Çolakoğlu (2014) çalışmasında işaret edildiği gibi mikro finansın amacı dışında kullanıldığına ilişkin bir sonuç elde edilmemiştir. Mikro kre-

di kullananların hem ev temelli hem de küçük bir işletme ekseninde bir ekonomik

faaliyet içinde oldukları görülmektedir. Bu yönt~mde çeşitli biçimlerde kadınların

ekonomiye katkı sağlayan bir ekonomik aktör haline gelmesi, bu yö~temin yoksul-

luk sorunu ile mücadelenin ötesine geçerek, makro ekonominin temel sorunlarının

çözümüne katkı sağlayıcı bir özellik gösterdiği şeklinde yorumlanabilir.

Tablo 4: Mikro Kredi Kullananların Karşılaştıkları Sorunlar

Kredi Geri Ödemede Yüzde Mikro Kredi nin Eksik Yüzde Sorun Yaşıyor m usun uz? Frekans (%) Yönleri Frekans (%)

Çok Sık 4 4,0 Kredi Miktarı 52 51,5

Nadiren 50 49,5 Geri Ödeme. Süresi 39 38,6

Pek Değil 10 9,9 Başvuru Şartlan 2 2,0

Hiç Değil 37 36,6 Şube Sayının Yetersizliği 8 7,9

Toplam 101 100,0 Toplam 101 100,0

TGMP'den kredi kullanmak üzere başlangıç seminerlerine katılan katılımcıla

rın bazen eleştiri konusu yaptıkları/hususlardan bir tanesi; grup kredisi biçiminde

kredinin kullandırılmasıdır. Çünkü kadınlar bir başkasının sorumluluğunu almak

77

Mahmut BİLEN

. istememektedirler. Grup üyelerinden bir tanesinin aldığı krediyi geri ödememesi

durumda diğer grup üyelerinin onun yükümlülüğünü paylaşmak zorunda olmala-

nnı bir sorun olarak görmektedirler. Geleneksel sosyal ilişkilerde güvenin olduk-

ça azaldığı bu tür sosyal ortamlarda bir başkasının sorumluluğunu almak Türkiye

sosyolojisi için kolay kabul edilen bir durum olmadığı _ifade edilmektedir. Nitek,i.m

ankete katılanların %42 gibi küçümsenmeyecek bir kısmı tarafından kredi kullanı

mının bireysel olması talep edilmektedir. Bu olgunun yüz yüze yapılan görüşmeler esnasında da dikkat çeken bir problem olduğu görülmektedir. Anqak grup olarak

kredi kullanımından memnuniyetin halen yarıdan yüksek olması bu yöntemin be-

nimsenmesi veya memnuniyetinin yine dikkate değer olduğunu ifade etmektedir.

Mikro kredinin geri ödemesine ilişkin soruya katılımcıların önemli bir kısmının

ciddi bir sorunla karşılaşmadıkları görülmektedir. Ancak kredi miktarının yeterli

olmadığına ilişkin eksikliğe yapılan görüşmelerde dikkat çekildiği gibi ankette de

yarısından fazlası bu durumu önemli bir sorun alanı olarak görmektedir. Geri öde-

me süresi sanki sorun olarak görülmesine karşın, daha ziyade sorun ödemelerin

haftalık ve 46 haftaya yayılmış olması diğer bir eksiklik olarak ifade edilmektedir.

Kurum bölge yöneticisi 10 ile yapılmış olan görüşmede bu sorunun oldukça yaygın

bir. eleştiri konusu olduğu ve bunu iki haftaya çıkarmaya yöD;elik İstanbul'da bir adım atıldığı, ancak ödemelerde sorunlar çıktığı için tekrar haftalık geri ödeme

sistemine dönüldüğü ifade edilmektedir. Ancak İzmit bölgesinde bir süredir iki haf-tada bir olacak şekilde alınması tecrübesinde herhangi bir sorunla karşılaşılmadığı

için bu uygulamanın devam ettiği ifade edilmektedir. Ödemelerin aylık veya iki haftada bir olmasına yönelik taleplerin genel olarak yaygın oldi.ığu ve olumsuz tec-

rübelerden dolayı kurum tarafından bu hali ile devam edilmesine yönelik bir eğilim

olduğu görülmektedir.

Tablo S: Yoksulların Mikro Kredi Kullanımı Sonrası Gelirlerindeki Değişim

Mikro Kredi Öncesi Gelir Düzeyi Mikro Kredi Sonrası

Gelir Düzeyi Fark

Yüzde Yüzde Yüzde Gelir Dilimleri Frekıi.ns (%) Frekans (%) Frekans (%)

700 ve Altı 39 38,6 23 22,8 -16 -16

701-1200 39 38,6 27 26,7 -12 -12

1201-1700 20 19,8 38 37,6 18 18

1701-25.00 3 3,0 13 12,9 10 10

Toplam 101 100,0 101 100,0 o o

ıo TGMP· İstanbul Anadolu Bölge Müdürü Hasan Hüseyin Çağlar ile bu araştı.ananın gerçekleşmesinde yardımları ve sorularımıza verdiği sabırlı cevapları için teşekkürü borç bilirim.

78

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Finansa: Fırsatlar ve Tehditler . .

Bu yöntemin yoksullukla mücadeledeki başarısı hakkında geniş bir literatür bu-

lunmasına rağmen, Türkiye'de halen başlangıç aşamasıiıda olan uygulamanın daha dikkatli analiz edilmesinde yarar bulunmaktadır. Mikro finans yönteminin yoksul-

luğu azaltma~ald rolüne ilişkin hem dünyada hem de Türkiye' de çeşitli araştırma

lar (Öz ve Çolakoğlu, 2014) yapılmaktadır. Bunlardan önemli bir kısmında bu yön-

temin yoksulların gelir düzeylerinin artışına olumlu .etkisi veya yoksulluğu azaltıcı

rolünün olduğu görülmektedir. Bu araştırmada yer alan deneklerin de mikro kredi kullanımindaı:ı s~nra gelir düzeyinde önemli düzeyde bir artış olduğu görülmekte-

dir. Tablo 5'te de görüleceği gibi gelir düzeyi 700 TL ve altında olanların oranı %16

ve gelir düzeyi 701 ile 1200 TL arasında olanların ise % 12 düzeyinde azaldığı buna

karşın, daha üst gelir aralığında olanların nispetinin sırayla %18 ve %10 düzeyinde

arttığı görülmektedir. Bu yöntemden yararlanarak işlerini büyütüp başarılı iş haya-

tına geçiş yapmış olanların oranı yine yöneticiler tarafında %20'nin üzerinde oldu-

ğu ifade edilmektedir. Önemli bir kısmının belli bir iş alanında aynı düzeyi korur

şekilde devam ettiği görülürken, belli düzeyde (%20) üyelerin aldıkları ilk mikro krediyi geri ödedikten sonra devam etmediği görülmektedir. Bu yöntemden vaz-

geçmeye yönelik nedenler oldukça farklı olabilmektedir. Ailesel nedenler, yaptığı

işte başarılı olamama, taşınma, sağlık, bebek bekleme gibi nedenler en çok dikkat

çekilen faktörler olarak sıralanmaktadır. Dolayısıyla bu yöntemin bütün sosyal po-

litikaları telafi edecek düzeyde başarılı bir yöntem olmadığı ancak önemli bir katkı

sunduğu ifade edilmesi gerektiği söylenebilir. Mütevazi de olsa insanların kendi ça-

balan ile yoksulluklarını yenmek için sağlanacak olanaklardan yararlanarak başarı

gösterme şansının verilmesinin önemli olduğu düşünülmektedir.

Bu yöntemin başarısını analiz etmede birkaç tane unsur olduğu ifade edilebilir.

Bunlardan birincisi mikro finans kurumlarından kredi kullanan müşterilerdir. Bun-

lar kullandıkları mikro kredileri uygun bir şekilde değerlendirip kazanç sağlamasa

lar ya aldıkları krediyi geri ödemezler ya da yeni kredi alına talebinde bulunmaz-

lar. Bu durumda kurum birinci krediyi verdiğinde al~atılmış olabilir ancak ikinci ve üçüncü defa aynı hatayı yapmayacağı açıktır. Bu kurumlardan yıllar itibariyle

kredi kullananların sayısının artmış olması bu yöntemin başarısı hakkında fikir vermektedir. Bağışçılar (donors) açısından balaldığında ise, yıllar itibariyle her ilci bankanın kullandırmış olduğu kredi hacminin giderek artıyor olmasının bağışçılar

açısından bu yöntemin güvenilirliğine veya faydasına yönelik olan anlayışla ilgili

olduğu düşünülebilir. Mikro finans kurumlarırun çalışanları açısından bakıldığında,

bu kurumların finansal olarak kendi kendine yeterli olma prensibi gereği çalışanla

rın elde ettikleri ücretlerin karşılığı olarak _yoksullara yardım etme mesaileri devam

79

Mahmut BİLEN

etmektedirler. Bu kurumlarda bağışçılardan aldıkları bağışlarda azalma olsa bile

varlıklarını sürdürdükleri görülmektedir (Schreiner, 2003: ll).

Bangladeş'te en çok bilinen üç kurumun veİmiş oldukları mikro kredilerin zaman içinde yoksulluğu ne ölçüde azalmakta etkili olduğunu anlamaya yönelik

yapılmış olan etki an~i (impact assisment) araştırmasından elde edilen sonuç;

programdan yararlanılan süre iırtt:ı.kça yoksulluk oranı azalmaktadır. Ancak uzun zamandan beri bu programdan kredi kullananlar arasında halen yoksulluk oranın

%40'lar düzeyinde olması bu programın başarısının tartışılmasına neden olmak-

tadır. Bu ülkede yoksulluk oranın yüksek olmasının etkisinin göz ardı edilmemesi

gerektiği de açıktır (Chowdhury, Ghosh, and Wright, 2005: 299). Türkiye'de halen

başlangıç aşamasında olan bu yöntemin yoksulluğu azaltma konusundaki başarısını

analiz edecek güvenilir veriler bulunmasa da bazı kadınların aldıkları mikro kredi

ile hanehalkı yoksulluğunu azaltmakta etkili sonuçlar ortaya koyduğu görülmekte-

dir.

1980'li yıllardan bu yana mikro finans kalkınma iktisadının yoksullukla mü-

cadele ve ekonominin yeniden üretilmesi stratejilerinde en önemli konu başlıkla

rından birisi haline geldiği görülmektedir. Mikro finans yönteminin yoksullukla

mücadelede etkili bir araç olup olmadığı yönündeki soruların analizinde en çok

araştırma konusu yapılan örnekler ise, Bangladeş'te uzun zamandan beri hizmet

sunan Grameen Bankası ile Bolivya' daki Mikro finans kurumu olan BancoSol 'dur.

Nitekim Schreiner (1999) tarafından yapılan bir araştırmaya göre, Grameen ban-

kası 1983 ile 1994 yılları arasında yoksullara vermiş olduğu mikro kredilerden her

kredi kullanan ortalama yıllık $8 bir gelir artışı sağlamıştır. Diğer bir yaklaşım

ile ortalama her borçlanan yoksul aldığı her $1 'lık kredi için 10 cents'li.k bir gelir artışı elde ettiği ifade edilmektedir. Benzer şekilde BancoSol kurulduğu tarih olan 1987 yılından 1996 yılı sonuna kadarki dönemi için kredi kullandırdığı ortalama

her yoksulun aldığı $1 'lık krediden yıllık olarak 6 ceots'ten fazla bir kazanç elde

ettiği tespit edilmektedir (Schreiner, 2003: 9). Bilinen bu iki örnekteki uygulama-dan anlaşılacağı gibi bu yöntem sayesinde yoksulların ekonomik koşullarında bir

iyileşme olduğu görülmektedir. ~cak bazı olumsuz örnekler de yok değil. Girişim

faaliyetinden hiç ilgisi olmadığı halde yaptığı işte başarılı olamadığı için yoksul-

lukların daha da arttığı örneklerde (Cbowdhury, Ghosh, and Wright, 2005: 299)

görülmektedir.

80

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden lslami Mikro Fiııqnsa: Fırsatlar ve Tehditler

Tablo 6: Mikro Kredi Kullanımına Duyulan Memnuniyet

Mikro Krediyi Herkese Frekans

Yüzde Mikro Kredi Yöntemiyle Tavsiye Ederim (%) Yoksulluk Azalır

Kesinlikle Katılmıyorum 3 3,0 Kesinlikli'. Katılmıyorum

Katılmıyorum 4 4,0 Katılmıy_orum

KararslZJ.ID 7 6,9 Kararsızım

Katılıyorum 30 29,7 Katılıyorum

Kesinlikle Katılıyorum 57 56,4 Kesinlikle Katılıyorum

Toplam 101 100,0 Toplam

Bu Sektör Devlet Tarafın-Frekans

Yüzde Kredi Kullanımı Sonrası dan Desteklenmeli (%) Özgüvenlın Arttı

Kesinlikle Katılmıyorum 2 2,0 Kesinlikle Katılmıyorum

Katılmıyorum 4 4,0 Katılmıyorum

Kararsızım 1 1,0 Kararsızım

Katılıyorum 15 14,9 Katılıyorum

Kesinlikle Katılıyorum 79 78,2 Kesinlikle Katılıyorum

Toplam 101 100,0 Toplam

Frekans Yüzde

(%)

9 8,9

10 9,9

13 12,9

26 25,7

43 42,6

101 100,0

Frekans Yüzde (%)

3 3,0

11 10,9

il 10,9

41 40,6

35 34,7

101 100,0

Mikro kredi kullanan kadınların memnuniyet düzeyini ölçmeye yönelik sorulan

soruların değerlendirildiği tablo 6'da genel olarak görülmektedir. Alan araştırma

sında ankete katılanların %39'u çok memnun olduğunu ifade ederken, orta düzeyde

memnun olanların oranı %58,4 düzeyindedir. "Mikro kredi kulJammını başka ki-

şilere tavsiye ederim" sorusuna katılanların oranı %86'ının üzerindedir. Bu yönte-

min yoksulluğun azalmasında etkili olacağını düşünenlerin mikro kredi .kullananlar

arasındaki oranı %68'in üzerindedir. Pitt and Khandker (1998) tarafından yapılan araştırmaya göre kredi kullanan kadınların, çocuklarının eğitimine dikkate değer

bir düzeyde pozitif bir etki yaptığı tespit edilmektedir. Khandker (2005) araştırma

sına göre mikro kredi kullanan kadınların çocuklarına yönelik yapmış olduğu bes-

lenme ve diğer beşeri sermaye yatınmları açısından önemli farkın olduğuna dikkat

çekilmektedir (Overview, 24). Aynca bu yöntemin kamu tarafından desteklenmesi

hakkındaki görüşünü %90'nın üzerinde olumlu bulunduğu görülmektedir. Mikro

kredi kullanmış ve bunun sonuçlarını yaşamış kişilerin bütün olumlu ve olumsuz

tecrübeleri sonucunda bu yöntemin kamu tarafından desteklenmesi ve yoksullukla

mücadele etkili olduğu yönündeki tutumlar bu yöntemin etkinliğini göstermektedir~ Bu yöntemin ekonomik sonuçlarının dışında, bu olanaktan faydalan.an kadınların

toplumsal statüsü açısından sonucu tespit etmek üzere "kredi sonrası özgüvenim

arttı" sorusuna katılımcıların %75 düzeyinde katıldıkları görülmektedir. Bu yön-

temin aynı zamanda kadının toplumsal sta~sünü arttırmaya, cinsiyet eşitsizliğini

81

/

Malınıut BİLEN

azaltmaya ve kadınların kendilerine duyduk.lan özgüvenin artışına olumlu etkileri

olduğu görülmektedir.

Mikro kredi kullanıcılarının yoksulluk düzeylerini araştıran çok çalışma yapılmıştır. Bunların önemli bir kısmında mikro kredi kullanıcılarının bu kredi sonrasın

da, gelir düzeylerinin, harcamalarının ve tasarruf düzeylerinin arttırıcı etkisinin ol-

duğunu tespit edilmiştir. Sadece gelir düzeyi üzerindeki olumlu etki dışında kadının

toplumsal statüsü üzerinde olumlu etkisi ve özgüvenlerinin artmasına olumlu etkisi

olduğu araştırmada ortaya konulmuştur. Bu yöntemin yerel yönetimlerle destekle-

yecek altyapı olanaklarının yoksulluk ile mücadelede önemli olduğu ve kırsal ke-

sime mikro kredi yöntemi ile sağlanacak mikro.kredinin kırsaldan kente göç akışım

azaltıcı etkilerinin olabileceği ifade edilmektedir (Bayraktutan ve Akatay, 2012).

Mikro kredi uygulamasında elde edilecek her gerib~dirimlerin bu modelin ge-

lecekteki başans) için oldukça önemli olduğu unutulmamalıdır. Bu tür kurumlar

birer güven kurumlandır, bu kurumların gerek üyeler gerekse bağışçılar nezdinde

sarsmaya neden olacak her türlü girişimin bu kurumların kat ettiği mesafenin çok

kısa bir aşamada yok edilmesine neden olacağı gözden uzak tutulmamalıdır. Bu ku-

rumun gerek bütün kurumsal gerekse faaliyetleri açısından uluslararası denetleme

kurumlanna yaptırması ve güven konusunda olumlu olarak değerlendirilmektedir.

Aynca kurumun bilgi teknolojilerini etkin bir şekilde kullanması kurumun gerek

yönetişimsel gerekse daha iyi gelişmelerin takip edilmesi acısından önemlidir.

Kamusal kaynaklardan sağlanan sübvansiyon veya destekleme alımlan uygula-

malarının kırsal kalkınma üzerindeki etkisi ve yoksulluğu azaltıcı etkisinin sınırlı

olduğuna ilişkin çok sayıda örnek gösterilebilir. Örneğin Hindistan' ın Birleştirilmiş

Kırsal Kalkınma Progriımı sübvansiyon kredilerinin etkinsizliği açısından dikkat

çekici bir örnektir. Program özellikle kredilerin %30'unu sosyal hedeflerine uy-

gun olarak kabile veya kast yapısı nedeniyle dışlanmış olan kesimlere ve %30'uııu

kadınlara yönelik olacak bir şekilde belirlemiştir. Köylerden hareketle, kentlerin

kentlerden hareketle eyaletlerin ekonomik kalkınması amaçlanmıştı. Anlaşılacağı

gibi programın başarısı birinci hamlenin başarısıdır. 1979'tan 1989 yılına kadar

uygulanan bu program için ayrılan bütçe yaklaşık 6 milyar$ ve bu kaynağın %25 ile %50'si arasındaki bir kısım görece zayıf sektörlere tahsis .edilmişti. Bütün bu

iyi planlanmış ve programlanmış olmasına rağmen iyi bir kurumsal performans

ortaya koyduğunu ifade etmek mümkün değil. Pulley (1989) göre, verilen kredi-

lerin ancak %60 geri dönmüş ve bu programdan kredi kullananların ancak % 11

birinci krediden sonra tekrar kredi almak için programa başvurmuşlardır. Mikro

finans uygulamasında kredi kullananlar devamında tekrar tekrar bu kredilerden ya-

rarlanmasıyla karşılaştırıldığında önemli düzeyde başarısız olduğu ifade edilebilir.

82

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Finansa: Fırsatlar ve Tehditler

2000 yılına gelindiğinde bu programdaki kredilerin geri gelme oram %31 düzeyine

kadar düşmüştür (aktaran: Meyer, 2002) Bir kurum olarak programın peıformansı

giderek zayıflamış ve bu programın yoksullar için güvenilir ve anlamlı hizmet etme

olanağı k~amıştır (Aghion and Morduch, 2005: 9).

Mikro finans kullananların dünyanın çeşitli ~lkelerinde yaşadıkları ciddi so-

runlara r~ğıİıen bu alan araştırniasında, memnuniyet düzeyinin yüksek çıkmasının

birçok o.eden olabilir. Ancak Türkiye' de TGMP mikro finans kullanıcılarının artık

kullanıcı olmaktan ay~ılmalarının nedenleri için yapılmış bir alan araştırmasından

(Malik, 2016) elde edilen bulgular; deneklerin %82,7'si kredi miktannıiı düşük ol-

ması, %68'si kredi maliyeti yüksek olmasını, geri ödeme süresinin kısalığı ve grup

halinde mikro kredi kullandırılması tespit edilen önemli sorunlardır. Adı geçen bu

araştırmadan mikro kredi uygulamasını terk eden bu deneklerin yine çok büyük

bir kısmının mikro finans mekanizmasının yoksulluğu azaltmada etkili olduğunu

ve yapılan bu araştırmada kendilerinin bu mekanizma nedeni ile yükseldiği tespit

edilmektedir.

TGMP'nin uyguladığı faiz oranı veya hizmet maliyeti dünyadaki benzeri ku-

rumların uyguladığı faiz oranı ile kıyaslandığında TGMP'nin faiz oranı %15 ile

piyasa faiz oranından yüksek değildir. Turkiye'de bu anlamda yüksek faiz maliye-

tinden kaynaklanan tepkilerin ve olumsuz sonuçların görece sınırlı olmasına neden

olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim, dünyada bir çok rnikro finans kurumlarının faiz

oranı piyasa faiz oranının oldukça üzerinde olduğu görülmektedir (Overview, 19).

Bu kurumlardaki faiz oranın piyasa faiz oranın üzerinde olması bu yönteme yönelik

diğer önemli bir eleştiri olarak dikkat çekilmektedir. Ancak mikro finans savlinu-

cularının buna karşın en önemli argümanı ise sermaye açığı (capital gap) olarak

gösterilmektedir.

UNDP (2006) tarafından yapılan araştırmaya göre Türkiye'de Mikrofinans sek-

töründe yer alaeak yoksul hanelerin toplam potansiyelinin 5 ,7 milyon olarak tah-

min edilmiştir. Bunların %21 'nin banka hesabına sahip olduğu11 ve ifade edilen hanelerin yaklaşık olarak %24 'ü yakın gelecekte kısa dönemli bir banka hesabı

açmak istediklerini ifade etmişlerdir (Grossmann, 2006: 27).Anlaşılacağı gibi yok-

sulların yaklaşık olarak %45'i sınırlı da olsa yapacakları tasarruflarla bu sektörün

gelişmesine katkı verecek olanakları olduğu tespit edilmektedir. Türkiye'de 2001

yılındaki bankacılık krizi balen bazı kişilerde bankacılık sektörüne yönelik endişe

lerin devam etmesine ve bu nedenle tasarruflarını evde ve başka ş~kilde değerlendirme yönündeki eğilimleri olduğu görülmektedir.

11 Bunların önemli bir kısmı Ziraat Bankasında ve ikinci sırada ise Halle Bankast gelmektedir.

83

Mahmut BlLEN

5.Sonuç

Toplumda gelir eşitsizliğinin ve yoksu~uğun azaltılmasında devlet eli ile uy-gulanan ekonomi politikalarının önemi geniş ölÇüde literatürde kablıl edilmiştir. Nitekim sosyal devlet ve refah devleti uygulamaları sonrasında gelişmiş ekono-milerde hem gelir eşitsizliği hem de yoksulluk düzeyi önemli ölçüde azalıruştır. Bütün bu alana yönelik gayretlere rağmen bu sorunun bütünüyle aşılmad1ğı batta

özellikle refah devletinin krizine neden olacak düzeyde gelişmiş ülkelerde yüksek düzeyde kamu açıklan ve kamu borç sorununa yol açtığı da görülmektedir. Doğal olarak böylesine büyük bir sorunun sadece kamu politikaları ile çözülmesinin ye-terli olmayacağı ortadır. Bu çerçevede Bangladeş'te ortaya çıkmış kısa sürede dün-

ya genelinde _yaygınlık kazanmış mikro finans yönteminin yoksullukla mücadelede önemli bir rol üstlendiği görülmektedir. Yer yer neden olduğu olumsuz örnekler ve sonuçlara rağmen bu sektörün hem yoksulluğun azaltılmasında hem de sekter olarak etkin bir şekilde işlemesi ve gözlenen başarı bu sektörün sadece yoksullu-ğun yaygın olduğu ekonomilerin dışında gelişmiş ekonomiler de uygulamasına yol

açmıştır. Bu yöntemin yoksullukla mücadeledeki konumunu analiz etmeye yöne-lik geniş bir literatür oluşmuştur. Bu araştırmaların önemli bir kısmı bu yöntemin başarılı olduğunu ancak mikı"o finans yönteminin özellikle yüksek faiz uygulama-sı ve yoksulların birbirlerinin kefili olmaları sonucu aldıkları kredinin kendisini

ve faizini ödeyemeyecek hale gelmeleri nedeni ile eleştirilen taraflarına da d~at çekildiği görülmektedir. Özellikle İslam coğrafyasında yüksek faiz uygulamasın

dan doğan olumsuz sonuçların önüne geçmek için islami mikro finans yönteminin giderek yaygınlaştığı ve kullanılan İslami finans yöntemlerinin bu alana uyguma seçeneklerinin artması olumlu görülmektedir.

Türkiye' de halen İslami mikro finans sektörünün oluşmamış olması nedeni ile sadece mikro finans kurumu üzerine yapılan alan araştırmasındaki bulgular analiz

edilmiştir. Bu araştırma için yapılan alan araştırmasında elde edilen bulgular kredi düzeyinin düşüklüğü, kredinin geri ödeme biçiminin ve kredi verilme gibi sorunlu görülen hususlar dışında genel olarak bir memnuniyet olduğu görül.µıektedir. Milc-ro kredi talep eden kadınların genelde küçük girişimler şeklinde faaliyetler içinde

oldukları ve aldıkları kredinin geri ödeme konusunda dikkate değer bir sorunla karşılaşmadıkları şeklindedir. Mikro kredi kullanımında duyulan memnuniyet dü-zeyini dikkate değer düzeyde yüksek olduğu bu yöntemin yaygınlaşmasının hem

ekonorrıµc hem de kadınların toplumdaki sosyal statülerinin iyileşmesine olumlu katkılarının olduğu tespit edilmiştir. Bu yöntemle kredi alan kadınların gelir dü-zeylerinde düşme olmadığı gibi dikkate değer düzeyde artış olduğu görülmektedir. Bu yöntem.ip kamu tarafında desteklenmesine yönelik soruya deneklerin yüksek

84

Yoksullukla Mücadelede Mikro Finans Yönteminden İslami Mikro Finansa: Fırsatlar ve Tehditler . .

düzeyde olumlu cevap vermesi bu yöntemin yoksullukla mücadelede etkili olduğu

na ilişkin bulgudur. Sonuç olarak yoksulluk gibi devasa bir sorunun sadece kamu

eli ile sonlandırmanın mümkün olmayacağı bunun dışında başkaca seçeneklerin bu

amaç için baş_vurulmasının sosyal demokrat eieştiriy~ rağmen önenili olduğu düşünülmektedir. Türkiye' de İslami finans kurumlarının İslami mikro finans sektörüne yönelerek hem toplumsal kalkınmaya hem de toplumsal adaletin gelişmesine katkı

sağlayarak bir yandan sektörün büyümesine diğer yandan da İslam'ın temel umde-

lerine daha f~la hizmet olanağına kavuşmuş olacak ve sektöre yönelik şüphelerin

azalmasına yardımcı olacak bir gayret oluşturacaktır. Kamu eli ile uygulanan sos-

yal politikaların dışında geleneksel mikro finans veya daha da olumsu İslami mikro finans sektörünün katkılan ile yoksulluğun azaltılmasında sağlayacağı katkının göz

ardı edilmemesi $erekir. İslam toplumlarında faiz yasağının bu sektörün sağlayacağı meşruiyet ve sosyal kabul ile yoksullukla mücadelede hem daha etkin kaynak

tahsislerine hem de kamunun bu alana ayıracağı kaynakların azalmasına etkin rolü-

nün olabileceği değerlendirilmektedir.

85

Mahmut BİLEN

KAYNAKÇA

Aghino, Beatriz Armendairiz and Morduch, Jooathan (2005). Microfioaoce: Where do We

Stand?, https://wwz.unibas.ch/fileadmin/wwılredaktionlwitheo/lehre/2009 _HS/WuE/

LectureNotes/deAghion-Murdoch-05 .pdf

Ahmad, Eatzaz and Maille, Aisha (2009). Financial Sector Development aod aEconornic

Growth: An Empricial Anaysis of Development Countries, Joumal of Economic Coo-

peratio11 and Development, 30 (1), pp. 17-40.

Alshebami, Ali Saleh and Khandare, M. (2015). Islarnic Microfinance Industry in Yemen "Cballenges and Opportunities", lntenıational Journal of Social Work, 2 (2), pp. 15-23.

Altay, Asuman (2007). Küreselleşen Yoksulluk Olgusunun Önlenmesinde Mikrofinansmaıı

Yaklaşımı, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, Cilt 44, Sayı: 510.

Antwi, Beııjarnin Opoku (2015). The I;'aılure Of Mıcrofınance In Ghana: A Case Study Of Noble Dream Mıcrofınaoce Lıınıted, Master Tlıesis of Busmess Admınıstratıoıı in Finaıı

ce, http://ir.knust.edu.gh/bitstream/123456789/8552/l/BENJAMIN%200POKU%20

ANTWI.pdf

Ame Bigsten and Jörgen Levin (2000). Growth, Income Distribution, and Poverty: A Re-

view, Workiııg Paper in Economics No 32, Sweden.

Arun, Thao.k.om aod Hume, David (2009). Iotroduction, Microfinaııce, Edited by: David

Hulme and Thankom Arun, Routledge.

Arun, Thankom Hume, David Imrao Matin aod Stuart Rutherfôrd (2009). Finance ForTbe

Poor, Microjinance, Edited by: David Hulme aod Thankom Arun, Routledge.

Bayraktutan, Y. ve Akatay, M. (2012). Kentsel Yoksulluk ve Mikrofinans: Kocaeli Örneği,

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 24: ss. 1 - 34.

Ben Rogaly, Poverty Social Exclusion and Microfinance in Britain, Oxfam GB, Landon,

UK, p. 59- 70;

Cbowdbury, M. Jabaogir Alam, Dipak Ghosh, and Robert E. Wright, (2005). The Impact of

Micro-Credit on Poverty: Evidence from Baogladesh, Progress iıı Developmellt Stııdies, 5, 4.

Çeven, M. ve Kaleci, F. (2017). Dünyada ve Türkiye'de Mikro Kredi Uygulamaları, 2nd ln-

ternational lslanıic Econonİics and Finance Conference, 11-13 September 2015, İstanbul.

Ergeç, Etem Hak.an (2004). Finansal Gelişme İle Ekonomik Büyüme Arasındaki Neden-

sellik İlişkisi ve Türkiye Örneği: 1988-2001, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler

Dergisi, 5 (2), ss. 51-66.

86

Yoksullukla Mücadelede Mif..w Finans Yöntenıinden İslami Mikro Finansa: Fırsatlar ve Tehditler

Europe Economics (2016). Interest free Microfmance and Jmpact on Poverty Alleviation.

London: Chancery House.

· Femando, Nimal A. (2006). Understanding and Dealing with High Interest Rates on Mic-.

rocredit, East Asia Department.

Grossmann, Helmut (2006). Demand Study for Micro-Finance in Turkey, UNDP Publica- ·

tion, Gemıan.

Gurses, Didem (2009). Microfinance and Poverty Reduction in Turkey, Perspectives on

Global Developme11t and Teclmology, 8.

Hassan, M. Kabir, Sanchez, Benito and Yu, Jung-Suk (2011). Financial Development And

Economic Growth: New Evidence From Panel Data, Tlıe Quarterly Revieıv of Eco110111i-

cs and Fi11ance, 51, pp. 88-104.

Helms, B.(2006). Access for Ali Building Inclusive Financial Systems. URL: https:// openknow ledge. worldbank.org/bitstream/bandle/ 10986/6973/35031 OREVOAccessOfo-

ı{)AllO 1OFFICIALOUSE1.pdf?se9uence=1 (erişim tarihi 25.07.2015)

https://www.tbm.m.gov.ır/sirasayi/donem22/yil0 l/ss286-3 .pdf)

Korankye, Alex Addae (2014). Causes and Control of Loan Default/Delinquency in Micro-

finance Institutions in Ghana, American bıtenıational Joıırnal of Contemporary Rese-

arclı, 4 (12), pp.36-45.

Laabas, Belkacem and Lirnam, Imed (2004). Jmpact of Public Policies on Poverty, lncome

Distribııtioıı and Groıvth. Kuwait: Arab Planning Institute.

Levine, Ross (2014). Financial Development anct· Economic Growth: Views and Agenda,

Journal of Econoınic Literatııre, 35, pp_. 688-726.

Li, Bingqin and Piachaud, David (2004). Poverty and Inequality and Social Policy in C~a,

Ceııtre for Aııalysis of Social Exclusion, paper 87, London.

Malik,A. (2016). Analysis of Client Drop-out from Microfinance: A Case Study of Centeral

Anatolia, Turkey), Unpublished Master Thes~s, Sakarya University Institute of Social

Sciences, Sakarya.

Maya (2015), http://www.kedv.org.tr/maya/

Micro Credit Summit Campaign 2013

Mixmarket, http://www.mixmarket.org/

Mwangi, Ngumi Saınuel (2014). The Effect ofLendıng Interest Rates on Fınancıal Perfor-

mance of Deposıt Takıng Micro Fınance Instıtutions in Kenya, Master Thesis in Fınan

ce, School OfBusıness, Unıversıty OfNaırobi.

87

Mahmut BİLEN

öz, Cihan Selek ve Çolakoğlu, Cavit (2014). Türkiye'de Mikro Kredi Uygulamasının Sa-. karya İli Özelinde İncelemesi, Ça)ışma ve Toplum, Sayı 4.

Özcan Tahsin (2008). Osmanlı Toplumuna Ôzü Bir Finansman Modeli: Para Vak:ıflan, Çer-çeve, Ekim.

Özcan, Burcu ve An, Ayşe, "Finansal Gelişme ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Ampirik Bir Analizi: Türkiye Örneği", Business and Economics Research Journal, 2 (1), ss. 121-142.

Özdemir, Mücahit (2016), Sbari'a-compliant Microfinance (Kitap Tanıtımı), Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi, Cilt:2, Sayı: 3

Parlakkaya, Raif ve Çürük, Suna Akten (2015), "Bir Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak İslami Mikrofinans ve Türkiye'de Uygulanabilirliği", Uluslararası İslam Ekonomisi

ve Finans~ Araştırmaları Dergisi, 1 (2), ss. 61-86.

Phakedi Mogale, Financial Sector Development and Economic Growth in SADC, Eco-

norııist South African Reserve Bank, August 2014.

Rogaly, Ben, "Microfinance and Poverty Reduction: The lntemational Experience", Edited

by: Thomas Fisher1 Ed Mayo,

Rogaly, Ben, "Poverty Social Exclusion and Microfinance in Britain: Where Finance Fits", Poverty Social Exclusion and Microfinance in Britain, Oxfam GB, Landon, UK..

Rosenberg, Richard at all (2013), Microcredit Interest Rates and Tbeir Deterniiııants 2004-2011 , CGAP, MIX, and KfW, Washington, DC USA.

Schreiner, Mark (2003), The Performance of Subsidized Microfinance Organizatioos

- BancoSol of Bolivya and The Grameen Bank of Bangladesh, The Edwin Melen Press, New York.

Sengupta, Rajdeep aud Aubuchon, Craig P.(2008), "The Microfinance Revolution: An

Overview", Federal Reserve Bank of St. Louis Review, January/February 2008.

TBMM, "Görev Zararları" , bttps://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/yil0 l/ss286-3 .pdf

TGMP (2015) , http://www.tgmp.net/tr/

Thankom Arun, David Hume, Imran Matin and Stuart Rutherford, "Finance For The Poor",

Microfinance, Edited by: David Hulme and Thankom Arun, Routledge, 2009, p. 7

TÜİK (2015), http://www.tuik.gov.trfPreHaberBultenleri .do?id= 18636

Wahid, Abu N. M. The Grameen Bank, Westview Press, Oxford, 1993.

www.grameen-info.org, 2b14.

Yunus, .M. (2007). Creatiııg a World Wit/10ııt Poverty, Social Busiııess and the Future of Capitalism, New York: PublicAffairs.

88