INTERPUNKCJA.Narzędzie interpretacji wywiadów etnograficznych w transkrypcjach.

Technologie InformacyjneZajęcia nr 5_14.11.2013

Na bazie: http://so.pwn.pl/zasady.php?id=629734

CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI

Interpunkcja polska ma charakter składniowy. Oznacza to, że znaki interpunkcyjne służą głównie do:

• uwydatniania logiczno-składniowej konstrukcji zdań;

• wydzielania członów wtrąconych, luźno związanych z głównym tokiem wypowiedzi, rytmikę mowy, intonację;

• umożliwia wyodrębnienie niektórych wyrazów, np. ze względu na ich ważność, z uwagi na to, że chcemy wyrazić swój dystans do pewnych słów i wypowiedzi

Interpunkcja – kwestia życia i śmierci (niekiedy)

Brak znaków interpunkcyjnych w tekście lub błędne ich rozmieszczenie może wypaczyć, a nawet całkowicie zmienić sens wypowiedzi, np.

Profesor, Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.Profesor Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.

Studentka wybiegła szybko, zamykając drzwi.Studentka wybiegła, szybko zamykając drzwi.

Powiesić nie można, uwolnić.Powiesić, nie można uwolnić.

ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE

W języku polskim używamy dziesięciu znaków interpunkcyjnych. Są to: 1. Kropka 2. Średnik3. Przecinek4. Dwukropek5. Myślnik (pauza)6. Wielokropek7. Znak zapytania (pytajnik)8. Znak wykrzyknienia (wykrzyknik)9. Nawias 10. Cudzysłów

Funkcje

• funkcja komunikatywna (zasada komunikatywności i przejrzystości tekstu)

• służą one do wyrażania niektórych właściwości mowy (np. zawieszenie głosu, emocje)

• pozwalają go właściwie interpretować tekst pisany

1. Znaki oddzielające• kropka: zamykanie wypowiedzeń• średnik, przecinek: oddzielanie mniejszych całości w obrębie wypowiedzenia

2. Znaki prozodyczne•wielokropek, myślnik, pytajnik: oznaczanie przerwania, zawieszenia głosu, szczególnej intonacji

3. Znaki emocji• wykrzyknik, pytajnik, myślnik, wielokropek: oznaczanie stanów uczuciowych mówiącego

4. Znaki opuszczenia• wielokropek, myślnik: zaznaczanie pominięć w tekście

5. Znaki wyodrębniające •dwukropek: wprowadzenie wyliczenia, cytatu, uzasadnienia, wyniku, wyjaśnienia•cudzysłów, nawias, dwa przecinki (otwierający i zamykający), dwa myślniki (otwierający i zamykający): wydzielanie fragmentów tekstu

++++++

Większa przejrzystość i zrozumiałość tekstu może zostać osiągnięta poprzez takie czynniki graficzne, jak:

• Odpowiedni podział na akapity: wielkość akapitu, wcięcie pierwszej linii akapitu, poszerzanie odstępów między akapitami, interlinia itd.

• Odpowiedni krój czcionek

• Wyodrębnienie za pomocą kursywy, pogrubienia, rozstrzelenia liter i innych sposobów.

I. ZNAKI ODDZIELAJĄCE. UWAGI OGÓLNE

Mamy do dyspozycji trzy podstawowe znaki o funkcji oddzielającej: • kropkę• średnik • Przecinek

UWAGA: Funkcję taką, oprócz swej podstawowej funkcji, mogą pełnić również:

• wykrzyknik• pytajnik• wielokropek

1

1.1. PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI

• kropka zamyka wypowiedzenie • w obrębie wypowiedzenia zakończonego kropką mogą występować inne znaki

interpunkcyjne. • kropka to podstawowy i najważniejszy znak przestankowania.

• kropka może zostać zastąpiona przez: ?, !, ... Np.

Rety, panie kochany! Na ulicach grają! impreza! ludzie się bawią! a ty nie idziesz? w domu zostajesz? siedzieć tak będziesz? Co się stało z tobą, kochany?

I to nadało moim czynom jakiś dziwaczny charakter...

1.2. INNE ZASTOSOWANIA KROPKI

1.2.1. Kropkę stawiamy po skrócie wyrazu, w którym została odrzucona końcowa część, np.

prof.1.2.2. Kropkę stawiamy zawsze po inicjałach imienia i nazwiska, np.

A.S.1.2.3. Jeżeli na końcu zdania występuje skrót z kropką lub wielokropek, nie stawiamy drugiej kropki zamykającej zdanie, np.

Skrótem wyrażenia post scriptum jest P.S.

1. 2.4. Po cyfrach arabskich oznaczających liczebniki porządkowe stawiamy kropki:

IEiAK znajduje się na 5. piętrze.1.2.5. Pisownia dat (cyfry arabskie, rzymskie + liczebnik porządkowy):

13.11.2013 lub 13 XI 2013 lub 13 listopada 2013 r.1.2.6.Kropkę stawiamy po liczbach (arabskich lub rzymskich) oraz literach wprowadzających wyliczenia:

I., 1., A., a.+++ 1), a)

1.2.7. Po tytule części dzieła możemy postawić kropkę, jeśli pierwsza litera tego tytułu jest napisana wielką literą, a pozostałe małymi:

a) Metoda wywiadu etnograficznego.b) teoria ugrutowana

1.3. POMIJANIE KROPKI 1.3. 1. Na kartach tytułowych książek:

Michael HerzfeldMetody badań terenowych

ALE: Czym jest teren w antroplogii?Przekład Agnieszka KościańskaWstęp Waldemar Kuligowski

Poznań 2013Państwowe Wydawnictwo Naukowe

1.4. 1. Po tytułach rozdziałów i podrozdziałów, które w całości pisane są wielkimi literami:

ANTROPOLOGIA KULTUROWA1.4.2. Po tytułach artykułów w czasopismach:

Czas KulturyTematy z Szewskiej

1.4.3. Po żywej paginie (tzn. po tekście umieszczanym w nagłówku strony – najczęściej jest to tytuł). Jeśli żywa pagina składa się z tytułu nadrzędnego i podrzędnego, to tytuły te oddzielamy myślnikami:

Microsoft Windows 8 — Uruchamianie

1.4.4. Po liczebnikach porządkowych pisanych cyframi rzymskimi:

Antropologia kulturowa narodziła się w XIX wieku.

1.4.5. Między składnikami daty, jeśli miesiąc napisany jest liczbą rzymską lub słownie:

13 listopada 2013 roku

1.4.6. Po liczebnikach porządkowych oznaczających godzinę, np.Zajęcia zaczynają się o 8 rano.

1.4.7. Po liczebnikach głównych:W sali 514 mieści 30 osób.Od czasu śmierci Claude'a Levi-Straussa minęły 4 lata.

1.4.7. Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizytówkach i wywieszkach, np.Agata StaniszPoznań, ul. Ratajczaka 32 m. 12 Naczelny Dyrektor

1.4.8. Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach, sloganach reklamowych:Wielki kiermasz książek antropologicznychOdbierz bonus 200 zł

1.4.9. Po skrótowcach:UAM, PAN, PTL, CeBaM, IEiAK

1.4. 10. Po skrótach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek pieniężnych: g (= gram), ha (= hektar), km (= kilometr), zł (= złoty).

2

Słabszy od kropki.

Oddziela w miarę samodzielne części wypowiedzenia.

Oddziela wyłącznie człony równorzędne pod względem logiczno-składniowym.

2.1. Średnik używany jest najczęściej w rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych:

Zdarza się często, że dobry człek jaki badacza przygarnie; ale trafia się częściej, że badacz taki przepada marnie.

2.2. Średnik również może zostać zastosowany do oddzielania pojedynczych zdań, samodzielnych pod względem myślowo-pojęciowym”

Ukończył etnologię na UAM w Poznaniu; z zawodu jest także fotografikiem.

2.3. Średnik należy umieścić również w zdaniach zawierających rozbudowane wyliczenia, w których wielokrotnie użyto przecinków, np.

Kropki nie stawiamy: po tytułach dzieł i czasopism, na stronie tytułowej, na okładce i obwolucie

książek; po tytułach (nagłówkach) części, rozdziałów, paragrafów dzieła, gdy tytuł

napisano w osobnym wierszu samymi wielkimi literami; po liczbie bądź literze oznaczającej część dzieła, jeśli znajduje się w

osobnym wierszu;

3

3. PRZECINEKMoże wystąpić pojedynczo lub podwójnie. Przecinek podwójny służy do wydzielania wyrazu lub grupy wyrazów w obrębie wypowiedzenia:

Miałam wtedy, pamiętam, problemy z transkrypcją wywiadów.Było to, jeśli się nie mylę, przed miesiącem.

ALE: Zamiast przecinków w takim wypadku można użyć myślników lub nawiasu. Należy jednak pamiętać, że: a) myślniki oznaczają wydzielenie mocniejsze niż przecinki, a słabsze niż nawiasy;b) nawias oznacza wydzielenie najsilniejsze.

Mieliście, o ile dobrze pamiętam, zrobić transkrypcje do 3 listopada 2013 roku.Mieliście - o ile dobrze pamiętam - zrobić transkrypcje do 3 listopada 2013

roku.Mieliście (o ile dobrze pamiętam) zrobić transkrypcje do 3 listopada 2013 roku.

3.1. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady ogólne

3.1.1. Zdanie podrzędne (określające) zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania nadrzędnego bez względu na kolejność tych zdań:

Myślę, że czeka nas jeszcze w przyszłości zasadnicza dyskusja o kryteriach, które rządzą

doborem materiału literackiego wprowadzanego w pole edukacji, chociaż można powiedzieć, że

dyskusja taka toczy się permanentnie, ponieważ niewiele jest rzeczy w szkole wzbudzających

większe emocje niż lista lektur szkolnych.

3.1.2. Zdanie podrzędne wplecione w zdanie nadrzędne musi być wydzielone przecinkami z obu stron — bez względu na typ spójnika następującego po owym zdaniu podrzędnym:

Po zachodzie słońca, gdy niebo trochę się ściemniło, ojciec nigdy nie sprzedał świni.

Szliśmy do kościoła, który jest w Bukowcu, i święciliśmy palmę.

+ równoważniki:

Mnie już nic nie pomoże, a czarcie żebro najmniej.Babka moja, zakasawszy rękawy, wlewała do wody wywar z

czarciego żebra i rumianku.

3.1.3. Zdanie podrzędne jest zwykle wprowadzane przez jeden z następujących wyrazów (spójników, zaimków lub partykuł):

• by, acz, aczkolwiek, albowiem, azali, aż, ażeby;

• bo, boć, bowiem, by, byle, byleby;• chociaż, chociażby, choć, choćby,

chybaby, chyba że, chyba żeby, co, cokolwiek, czy, czyj;

• dlaczego, dlatego, dlatego że, dokąd, dokądkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopóki;

• gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek;• ile, ilekolwiek, ilekroć, ile razy, ile że, im,

iż, iżby;• jak, jakby, jak gdyby, jaki, jakikolwiek,

jakkolwiek, jako, jakoby, jako że, jakżeby, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby;

• kędy, kiedy, kiedykolwiek, kiedyż, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, którędy, który;

• ledwie, ledwo;

• mimo iż, mimo że;• na co, niech, nim;• odkąd, o ile;• po co, po czym, podczas gdy,

pomimo iż, pomimo że, ponieważ, póki, przy czym;

• skąd, skądkolwiek, skoro;• tak jak, tylko że, tym bardziej że;• w miarę jak, wprzód nim, w razie

gdyby;• za co, zaledwie, zanim, zwłaszcza

gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że;

• że, że aż, żeby.

UWAGA 1: pamiętać o związkach frazeologicznych!!!

jak z bicza trzasł, kto wie co, leżeć jak ulał, nie wiadomo kiedy, nie wiedzieć po co, po raz nie wiem który, uciec gdzie pieprz rośnie,

wiedzieć co w trawie piszczy

UWAGA 2: wypowiedzenia strukturalnie identyczne, które nabierają zróżnicowanego znaczenia jedynie przez zastosowanie lub pominięcie przecinka:

Kto wie co by się wtedy z nim stało.Kto wie, co by się wtedy z nim stało?

Nie wiadomo kiedy zrobiła się z niej etnografka.Nie wiadomo, kiedy zrobiła się z niej etnofrafka.

UWAGA 3: Przecinek należy również pominąć przed zaimkami względnymi wprowadzającymi takie pozorne zdania podrzędne, które nie są rozwijane, np.

Nie dostał wpisu do indeksu i nie miał pojęcia dlaczego.Postanowił kupić mieszkanie, lecz nie wiedział kiedy.

Wiadomo co. – ale: Wiadomo, co wolno.Wiemy kto. – ale: Wiemy, kto to.

Nie wiem jak. – ale: Nie wiem, jak dalej.

3.2. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady szczegółowe

3.2.1. Połączenia partykuł, spójników, przysłówków ze spójnikami: nie rozdziela się przecinkiem połączeń partykuł, spójników i przysłówków ze spójnikami, np:

chyba że, chyba żeby, ile że, jak gdyby, jako że, mimo że, pomimo to, pomimo że, tylko że, tym bardziej że, właśnie gdy, właśnie jak, właśnie kiedy, podczas

gdy, zwłaszcza gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że.

Przecinek należy postawić przed całym wyrażeniem (jest to tzw. cofanie przecinka):

Badacz nie chciał się poczęstować, pomimo że był głodny.Przeczytam teskt na pewno, chyba żebym zapomniała.

3.2.2. Połączenia przysłówków, zaimków lub wyrażeń przyimkowych ze spójnikami oddzielamy przecinkiem wówczas, gdy na przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe pada akcent zdaniowy; mówiąc, wyróżnimy te wyrazy za pomocą akcentu, a w miejscu przecinka zrobimy pauzę oddechową:

Powinieneś postępować tak, aby nie krzywdzić swoich informatorów.

Wzbogacił swoją wiedzę wówczas, gdy przeczytał książkę Michaela Herzfelda.

Cenię podejście posthumianistyczne tym bardziej, że wydaje się najmniej etnocentryczne.

Zanieś tę książkę tam, skąd ją przyniosłeś.

UWAGA1:

Wyrażenia o identycznej lub podobnej budowie występują również w funkcji spójników zestawionych; w takich wypadkach należą one do zdania podrzędnego, a przecinek stawiamy przed nimi:

Powinieneś postępować uczciwie, tak aby nie krzywdzić swoich informatorów

Wzbogacił się, wówczas gdy przeczytał książkę Herzfelda.

Zanieś tę książkę, tam skąd ją przyniosłeś.

UWAGA 2:Jeśli jednak pierwszy człon takiego połączenia poprzedzony jest dodatkowym

określeniem typu: dopiero, właśnie, przecinek stawiamy między jego składnikami:

Zadzwonię do ciebie dopiero wtedy, gdy skończę rozmowę z interesantem.Zanieś tę książkę właśnie tam, skąd ją przyniosłeś.

Najczęściej spotykanymi połączeniami tego typu są:

dlatego iż, dlatego że, dopiero gdy, podobnie jak, potem gdy, tak aby, tak by, tak iż, tak jak, tak jakby, tak że, tak żeby, taki jak, taki sam jak, tam gdzie, tam skąd, ten sam co, teraz gdy, to co, tym bardziej iż, tym bardziej że, w miarę jak, wprzód nim, wtedy gdy, z chwilą gdy.

3.2.3. Nie rozdziela się dwóch sąsiadujących spójników, spójnika i zaimka względnego, zaimka względnego i spójnika, typu :

a choć, a gdy, a jeśli, a kiedy, a mianowicie, a ponieważ, a więc, a że, i choć, który jeśli, że aby, że gdy, że jeśli

Opowiadał, że gdy zda egzamin, postawi wszystkim piwo.Przyrzekł mi, że jeśli będzie trzeba, zawsze mi pomoże.

ALE: Zdania tego typu możemy jednak wydzielić dwoma przecinkami lub dwoma myślnikami, gdy chcemy podkreślić, że są zdaniami wtrąconymi:

Opowiadał, że — gdy zda egzamin — postawi wszystkim piwo.

3.2.4. Imiesłów zakończony na -ąc, -łszy, -wszy —w zasadzie oddziela się przecinkiem wraz z ewentualnymi jego określeniami od poprzedzającej go lub następującej po nim reszty zdania lub wydziela się go przecinkami, jeśli jest wtrącony w zdanie:

Patrząc z bliska na monitor komputera, męczysz wzrok.

Wlókł się, kulejąc, brzegiem lasu.

Obudziwszy się, o niczym już nie pamiętał.

Przeskoczywszy rów, znalazł się już na swoim polu.

Studenci, słuchając napomnień, spoglądali na siebie z zakłopotaniem.

Dzięki temu, robiąc nadal badania, zebrali pokaźny materiał empiryczny.

UWAGA: W odniesieniu do imiesłowu wyjąwszy (= oprócz) jednak przecinek się pomija:

Wyjąwszy słodycze nie miał żadnych słabości.

3.2.5. Przecinka nie stawia się pomiędzy zwrotem imiesłowowym a bezpośrednio poprzedzającym go spójnikiem (np. i, a, iż, że) lub zaimkiem względnym (np. jaki, który, co):

Nie spodziewał się, że napisawszy bardzo dobry artykuł, będzie go musiał jeszcze poprawiać.

Kazik pędem biegł z obawy, żeby tamci jemu w tłumie nie zginęli, i odnalazłszy ich, dawał mi znaki rękoma.

ALE: Wyjątek możemy uczynić tylko w wypadkach, gdy chcemy podkreślić, że po spójniku nastąpiło zawieszenie głosu, tzn. że zdanie ma charakter wtrącony, np.

Powiedziała, że ma nas dość i obróciwszy się na pięcie, wyszła.Powiedziała, że ma nas dość i, obróciwszy się na pięcie, wyszła.

3.3. Przecinek pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo

Zdania współrzędne bezspójnikowe zawsze oddzielamy przecinkami:

Szybowiec ruszył, nabrał pędu, gładko oddzielił się od ziemi, stromo wspiął się wzwyż.

Obstąpili go, patrzą w osłupiałym milczeniu. A on grabi pazurami, stęka, szeleści wśród poszycia. Wreszcie podnosi się z

naręczem zwiędłych liści i drobnego chrustu, wraca na dół, sypie ten ładunek do środka. Nie przeszkadzają mu, obraca jeszcze ze dwa, trzy razy, potem włazi do jamy, znika w niej.

3.4. Zdania współrzędne spójnikowe. Zadady ogólne

3.4.1. Zdania współrzędne połączone spójnikami: przeciwstawnymi, wynikowymi, synonimicznymi

a) przeciwstawne: a, ale, aliści, inaczej, jednak, jednakże, jedynie, lecz, natomiast, przecież, raczej, tylko, tylko że, tymczasem, wszakże, zaś, za to

Ja mówię to, a on co innego.Usiłowałam prowadzić zajęcia, ale raz za razem zrywał się hałas.

Obiecywał dużo, tymczasem nic nie zrobił.

b) wynikowe: więc, dlatego, toteż, to, zatem, stąd, wobec tego, skutkiem tego, wskutek tego, i (= więc, toteż), przeto, tedy

Nie kocha męża, zatem powinna go opuścić.Zapytał niegrzecznie, wobec tego odpowiedziałem mu oschle.

c) synonimiczne (wyjaśniającymi): czyli, to jest, to znaczy, innymi słowy

Wyjeżdżam na Trobriandy, czyli odwiedzę Wyspy Kirivina.

3.4.2. Zdania współrzędne połączone spójnikami: łącznymi, rozłącznymi, wyłączającymi

Nie rozdziela się przecinkiem zdań złożonych współrzędnie połączonych następującymi spójnikami:

a) łącznymi: i, oraz, tudzież, i zarazem

Kiedyś darto pierze z gęsi i robiono z niego pierzyny.

W czasie wielkiego postu spożywano polewkę oraz ziemniaki w mundurkach.

Zatykanie palem wielkanocnych za obrazy chroniło przed nieszczęściami i zarazem stanowiło element dekoracyjny.

b) rozłącznymi: lub, albo, bądź, czy

Wieńce dożynkowe zostawia się w kościele albo stawia się na honorowym miejscu w sali wiejskiej.

Rozpocznę w tym roku studia bądź pójdę do pracy.

UWAGA:Przed spójnikiem czy łączącym zdania współrzędne rozłączne nie stawiamy przecinka:

Wyjeżdżasz na święta czy zostajesz?

Poradzisz sobie czy mam ci pomóc?

Ale gdy wyraz czy wprowadza zdanie podrzędne (określające), musi zostać poprzedzony przecinkiem:

Nie wiedział (czego?), czy powienien przyjść na konsulatacje

Zapytał (o co?), czy już minęła dwunasta.

wyłączającymi: ani, ni:

Od wielu lat we wsi nie ma cymprów ani siwków.

3.5. Zdania współrzędne spójnikowe. Reguły szczegółowe

3.5.1. Spójniki łączne, rozłączne, wyłączające (np. i-lub-ani) z przysłówkami i zaimkami o charakterze uzupełnień wtrąconych czy dopowiedzianych oddzielamy przecinkiem od reszty tekstu:

Byłam w terenie, i to przez pół roku.

Było to podejście etnocentryczne, lub raczej zachodniocentryczne.

Nie byłam na Trobriandach ani też w Amazonii.

Palma była duża, czy może raczej ogromna.

Typowe połączenia tego typu:

i to, albo raczej, lub raczej, czy raczej, albo lepiej, lub lepiej, ani też, ani nawet, czy może.

3.5.2. Jeżeli spójnik łączny, rozłączny, wyłączający (oraz partykuła czy) są powtórzone na początku dwóch zdań współrzędnych, przecinek należy postawić przed powtórzonym spójnikiem lub partykułą:

Albo zrobisz to dziś, albo nie rób wcale.Ani nie mam czasu, ani ochoty.

Czy zrobisz to sam, czy przysłać ci kogoś do pomocy?Matka zwracała się z prośbą o pomoc już to do swojej rodziny, już to do dawniejszych

przyjaciół.Pojadę bądź koleją, bądź autobusem.

UWAGA: Tam gdzie powtórzon czy ma znaczenie spójnikowe i da się zamienić na lub — przecinka nie stawiamy:

W polu pracował zawsze, czy był zdrowy czy chory.

Tam zaś, gdzie powtórzone czy ukazuje wybór między dwiema możliwościami, stawiamy przed nim przecinek:

Rodzice pytali mnie, czy jesteś zdrowy, czy chory.

3.5.3. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi spójnikowo

a) Nie stawiamy przecinka przed spójnikami: i, a (= i), oraz, tudzież, lub, albo, bądź, czy, ani, ni, np.

Mógłbym studiować etnologię bądź archeologię.Nie widziałam Tajpei ani Bombaju.

ALE:Przed spójnikiem a nie stawiamy przecinka, jeśli:

– pełni funkcję łączną (można go wymienić na i), np.Wykład był krótki a przystępny.

Kobiecina śpiewała cicho a łagodnie.

– występuje między wyrazami lub wyrażeniami porównywanymi, np.Migranci polscy w Dublinie a Londynie.

Tożsamość płciowa a dyskryminacja na rynku pracy.

– w połączeniu z wyrazem między lub pomiędzy określa położenie lub wspólną cechę dwóch rzeczy, np.

Szpara pomiędzy oknem a parapetem.Kolor między żółtym a brązowym.

– łączy dwie identyczne formy dla podkreślenia tego, o czym się mówi, np.

Takie przykłady można mnożyć a mnożyć.Wcale a wcale nie masz racji.

b) Przecinek przed spójnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz , tylko oraz synonimicznymi (czyli, to znaczy, to jest, innymi słowy) stawiamy przecinek, np.

Mogłem pójść na ekonomię, ale po co?Prawda zwyciężyła, a nie fałsz.

Jestem zamiłowanym podróżnikiem, czyli globtroterem.

c) Przecinek przed spójnikami powtórzonymi, pełniącymi identyczną funkcję

Zwiedzili i zamek, i muzeum.Zawsze ktoś bądź to pomagał jej, bądź jej siostrze.

Nerwowo poprawiała to obrus, to sztućce, to serwetki.

Uwaga 1:

•Oddzielamy przecinkami powtarzające się człony utartych wyrażeń, np.

ani be, ani me; ani widu, ani słychu; ni pies, ni wydra; ni stąd, ni zowąd; ni z tego, ni z owego

•W innych frazeologizmach o podobnej konstrukcji (tzn. składających się z dwu członów równorzędnych) nie stawiamy przecinka, np.

bądź co bądź; bij zabij; chcąc nie chcąc; na chybił trafił; rad nierad, wypisz wymaluj.

Uwaga 2:

• Powtórzony spójnik poprzedzamy przecinkiem tylko wtedy, gdy pełni on funkcję analogiczną do pierwszego, np.

Siedzą i piją i kawę, i herbatę.Kup chleb i bułki, i jabłka, i gruszki.

• Natomiast nie postawimy przecinka w zdaniach:

Siedzą i piją kawę i herbatę.Kup chleb i bułki albo jabłka i gruszki.

3.6. Przecinek a wyrażenia porównawcze3.6.1. Przed członem porównawczym wprowadzonym przez wyrazy: jak, jakby, jako, niby, niby to,

niczym, ni to, niż, podobnie jak, nie umieszczamy przecinka, np.

Dziadziuś był głuchy jak pień.Znał się na tym lepiej niż ktokolwiek inny.

Była ubrana podobnie jak moja żona.

UWAGA1: Jednak aby podkreślić, że człon porównawczy jest dopowiedziany, wtrącony, powinniśmy oddzielić go przecinkiem, np.

Dziś, podobnie jak wczoraj, przyszedł z pracy bardzo późno.Do ulubionych książek, jak do przyjaciół, często wracamy.

UWAGA2: Jeśli człony porównawcze wchodzą w skład wypowiedzenia złożonego, powinniśmy je oddzielać przecinkiem, np.

Ubranie leży na nim, jak leżałoby na kołku.Jest lepszy, niż myślałem.

3.6.2. Przykładowe wyliczenia i wyszczególnienia wprowadzane przez wyraz jak zawsze poprzedzamy przecinkiem, np.

Na zajęciach poznaliśmy takie pojęcia, jak: pokrewieństwo, akulturacja, etnocentryzm.

Co roku święci się takie przedmioty, jak: kreda, kadzidło, gromnica, gałązki wierzbowe, koszyczek

z jedzeniem, brzózki, wodę.

3.6.3. Porównania paralelne (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; równie, jak; taki, jaki; tyle, co) stawiamy przecinek, np.

Chodzi często tak do kościoła, jak do lokalnego baru.

Czytanie książek jest równie miłe, jak i kształcące.

Od razu wykonał takie polecenie, jakiego zażądano.

Miałem tyle samo pieniędzy, co przed rokiem.

Uwaga 1: Należy odróżnić porównania paralelne, w których stawiamy przecinek, od porównań, które nie mają wyrazistego charakteru paralelnego:

a)z przecinkiemzarówno …, jak i; równie … , jak i; tak…, jak i;

tak…, jakb) bez przecinka

tak samo … jak; ten sam … co; taki … jak

Uwaga 2: Jednakże jeśli przed porównaniem nie robimy przerwy oddechowej albo jeżeli składniki porównania nie przeciwstawiają się sobie bardzo wyraźnie, albo gdy chcemy osłabić wyrazistość porównania, przecinek możemy pominąć, np.

Kowalski jest równie dobrym studentem jak Nowak.

Taki doświadczony antropolog jak dr X nie powinien był pominąć tak istotnej kwestii.

Zarabiam tyle samo co przed rokiem.

Uwaga 3: Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka nie stawiamy, chyba że chcemy podkreślić, iż wyrażenie wprowadzone przez jako ma charakter przyczynowo-uzasadniający. Wówczas możemy ten odcień znaczeniowy zasygnalizować przecinkiem, np.

Był powszechnie szanowany jako muzykant. (Szanowano go jako dobrego muzykanta);

Był powszechnie szanowany, jako muzykant. (Szanowano go ze względu na prestiż bycia

muzykantem).

3.7. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi bezspójnikowo

3.7.1. Przecinek między połączonymi bezspójnikowo jednorodnymi częściami zdania

a) podmiotami, np.Antropolodzy, socjolodzy, geografowie i inni przedstawiciele nauk społecznych

wzięli udział w debacie publicznej na temat przyszłości ulicy Św. Marcin.

b) dopełnieniami, np.Opowiadał to już rodzicom, kolegom, znajomym.

Lubiła seks, naroktyki, hip-hop.

c) przydawkami równorzędnymi, np.Minął kolejny dzień senny, monotonny, nudny.

Zostawił po sobie rękopis bez wstępu, bez zakończenia, bez przypisów.

3.7.2. Przydawki nierównorzędne, to znaczy takie grupy przydawek, z których pierwsza określa połączenie drugiej przydawki i określanego przez nią rzeczownika, nie są oddzielane przecinkiem, np.

Pierwszy przedwojenny etnograficzny film polski dotyczył kwestii rdzennych mieszkańców Ameryki

Północnej. [pierwszy → (przedwojenny → film); pierwszy z przedwojennych filmów].

Współczesna polska literatura ma wiele tłumaczeń na języki obce [współczesna → (polska → literatura);

współczesna część polskiej literatury].

3.7.3. Nie oddziela się przydawek wyznaczających zakres określanego rzeczownika:

Podróżni jadący tym pociągiem są zobowiązani mieć miejscówki [ci z podróżnych, którzy jadą

tym pociągiem].

Archeologom zatrudnionym przy budowie autostrady zapewniono bezpieczne warunki

pracy [tym spośród archeologów, którzy zostali zatrudnieni przy budowie autostrady].

3.8. Okoliczniki jednorodne (czyli dwa okoliczniki miejsca, sposobu, czasu itd.) oddzielamy przecinkiem, jeśli:

— okolicznik, który występuje na drugim miejscu, jest bliższym określeniem pierwszego, np.

W ubiegłym tygodniu, w czwartek, nie mieliśmy zajęć.Wóz stał zawsze na podwórzu, przy samej stodole.

— tworzą przykładowe wyliczenie, np.

Pracował w instytucie, w bibliotece, w domu.Mieszkałem w Krakowie, w Poznaniu, w Łodzi.

W pozostałych wypadkach okoliczników nie rozdzielamy przecinkami. Toteż należy pisać:

Spotkałem go na ulicy późnym wieczorem [okoliczniki niejednorodne — miejsca i czasu].

Postąpiłem wczoraj bardzo głupio [okoliczniki niejednorodne — czasu i sposobu].

3.9. Przecinek przed członami powtarzanymi

Przecinek przed członami powtarzanymi

Przepisali wiele, wiele wywiadów.Trwało to wszystko długo, długo.

Jedynie przed powtórzonymi wyrazami — wykrzyknikami możemy zastosować różną interpunkcję. Gdy chcemy zasygnalizować inną intonację oraz wymówienie wykrzyknień z większym naciskiem, używamy wykrzyknika. Stosując przecinki w miejsce wykrzykników, zaznaczamy, iż wykrzyknienie nie ma silnie emocjonalnego charakteru, np.

Ho, ho! Co za piękny widok!Ho, ho, co za piękny widok!

No, no, no! jaki dowcipny!No, no, no, jaki dowcipny!

3.10. Wyrażenia wprowadzające i wtrącone

3.10.1. Przecinek w wyrażeniach wprowadzających wyjaśnienia i wyliczenia: z obu stron należy oddzielać przecinkami wyrażenia wprowadzające wyjaśnienia i wyliczenia, które rozpoczynają się najczęściej od czyli, to jest, to znaczy. Jeśli takie wyrażenia znajdują się na końcu zdania, drugi przecinek zastępujemy kropką lub równoważnym jej znakiem interpunkcyjnym, np.

Znam go od dawna, to znaczy od dwudziestu lat, i ogromnie go cenię.

Odwiedzę kraje południowej Europy, to jest Włochy, Albanię i Grecję.

3.10.2. Wyrazy i wyrażenia typu: chyba, ewentualnie, na przykład, nawet, prawdopodobnie, przynajmniej, raczej, taki jak, zwłaszcza poprzedzamy przecinkiem, jeśli uwypuklają one treści zapowiedziane w członie poprzedzającym i mają charakter dopowiedzenia; w mowie byłyby one poprzedzane krótką pauzą, np.

W sklepie sprzedawano wiele towarów, na przykład meble.

Odwiedzamy się często, przynajmniej co drugi dzień.

Kupiłam sobie nowy laptop, taki jak twój.

Owe dopowiedzenia są takim składnikiem zdania, który może zostać opuszczony bez większej szkody dla budowy zdania. Należy pamiętać, iż dopowiedzenie występujące wewnątrz zdania wydzielamy za pomocą przecinków z obu stron, np.

Lubi jazz, zwłaszcza tradycyjny, choć ceni też muzykę poważną.Chwali się bezustannie swoimi sukcesami, na przykład częstymi awansami, więc

prawie wszyscy mają go dość.

UWAGA: Jeśli warunki te nie są spełnione, przecinka nie stawiamy, np.

W nocy pojazd stojący na przykład na drodze powinien być oświetlony.

Kontestatorami słów pewnego znamiennego typu są spośród pisarzy na przykład

przedstawiciele queer studies.

3.10.2. Wyrazy i wyrażenia oznaczające stosunek osoby mówiącej do treści wypowiedzi oddzielamy przecinkiem, gdy mają charakter członów wtrąconych.

Do wyrazów i wyrażeń typowych należą m.in.: bez wątpienia, bynajmniej, doprawdy, istotnie, na odwrót, naturalnie, niestety, niewątpliwie, niezawodnie, oczywiście, odwrotnie, owszem, przeciwnie, rzecz jasna, rzeczywiście, zapewne.

Myślę, że nie warto, doprawdy, zajmować się tym zjawiskiem.Naturalnie, pomogę ci, jeśli tylko poprosisz.

Jeśli takie wyrażenia nie są członami wtrąconymi, nie oddzielamy ich przecinkami. W mowie odpowiada temu brak pauzy lub zawieszenia głosu w momencie wypowiadania wyrazów i wyrażeń tego typu:

Jest to człowiek bez wątpienia uczciwy.Zepsuł mi się samochód, więc oczywiście nie zdążyłem na czas.

3.10.3. Krótkie wyrażenia mające formę zdań głównych, zaś faktycznie będące składnikami pozazdaniowymi, należy oddzielać obustronnymi przecinkami, np.

Skończyłeś, jak mi mówiono, studia.

Za rok, być może, wyjadę z kraju.

Jestem chory, zdaje się, na grypę.

Otrzymasz, rzecz jasna, zwrot kosztów.

Wypadki, jak wiadomo, przyciągają gapiów.

Typowymi wyrażeniami tego typu są: być może, jak widać, niestety, przypuszczam, rzekłbyś, sądzę, wiadomo, zdaje się.

3.10.4. Wyrazy i wyrażenia niebędące częściami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem) zawsze wydzielamy przecinkami. Są nimi:

a)wyrazy i wyrażenia takie, jak: inaczej, innymi słowy, krótko, słowem, ściśle, ściślej, ściśle mówiąc, które oddzielamy obustronnymi przecinkami lub przecinkiem i dwukropkiem np.

Ojciec, matka, dwaj synowie, słowem, cała rodzina wybiegła na podwórko.

Przejechałem blisko pięćset, ściśle: czterysta osiemdziesiąt osiem kilometrów w ciągu dnia.

b) wyrazy w wołaczu, np.

Panie Kaziu, musimy się koniecznie spotkać.

Czy nie mógłbyś, skarbie, kupić mi tych kosmetyków!?

Panie dyrektorze, a co będzie z moją premią?

3.10.5. Wtrącone człony zdań złożonych i pojedynczych wydzielamy przecinkami z dwu stron, np.

Znajomość literatury hinduskiej, u nas bardzo jeszcze egzotycznej, i sanskrytu stworzyła mu możliwość lepszego zrozumienia ówczesnej kultury Dalekiego

Wschodu.

Zauważmy, że człon wtrącony oddzielamy przecinkiem nawet wówczas, gdy po nim następuje spójnik i.

3.10.6. Przecinek stawia się po wyrazach wyrażających okrzyk: ach, halo, hej, ho, o, oj, np.

Halo, kto mówi?Oj, to był mecz!

Jeżeli bezpośrednio po wykrzykniku o występuje wyraz w wołaczu, przecinek stawiamy po tym wyrażeniu:

O mój Boże, co ja teraz zrobię?!

II ZNAKI PROZODYCZNE, EMOTYWNE ORAZ ZNAKI OPUSZCZENIA. UWAGI OGÓLNE

Znaki tego typu stosuje się, aby w przybliżeniu oddać w piśmie takie właściwości mowy, jak:

intonacja, zawieszenie głosu,

przerwanie wypowiedzi spowodowane względami emocjonalnymi,potrzebą zwrócenia uwagi odbiorcy.

Znaki prozodyczne (wielokropek, myślnik, pytajnik) są do pełnienia takiej funkcji szczególnie odpowiednie. Należy jednak pamiętać, że również inne znaki interpunkcyjne mogą służyć do oznaczania wymienionych właściwości mowy. Wielokropek i myślnik są także znakami służącymi do oznaczania opuszczeń. Nierzadko te dwie funkcje wiążą się z sobą.

1

1.1. Wielokropek. Zasady użycia

Służy on głównie do zaznaczania, że tok mówienia, na ogół z powodu emocji, został przerwany, np.

Milej sobie wspominam, nie dzieła waleczne i głośne, ale czyny ciche, użyteczne, i cierpienia, których nikt… Udało mi się nieraz do kraju przedzierać, rozkazy

wodzów nosić, wiadomości zbierać.

Do nóg panu dziedzicowi!… Pan kapitan… książę… darował ci… Zaledwie żołnierz zdążył schylić się i objąć kolana książęce, nowe uczucie zaświeciło w oczach

Piotra.

W podobnych wypadkach wielokropek może być zastępowany przez inne znaki interpunkcyjne — zwłaszcza myślnik, rzadziej przecinek.

1.2.Przed wyrazami, których czytelnik nie może w określonym kontekście oczekiwać

Stawiamy go przed wyrazami, których czytelnik nie może w określonym kontekście oczekiwać; wprowadza więc takie treści, jak: rozczarowanie, ironia, komizm, stylistyczny zgrzyt, np.

Myśliwy złożył się, wycelował starannie, strzelił i podniósł… szyszkę zestrzeloną z drzewa.

Niezłomny obrońca wolności i godności człowieka cieszył się wielkim autorytetem moralnym… jedynie wśród najbliższych.

Jeśli puenta nie ma charakteru żartobliwego, lecz charakter neutralny lub podniosły, zamiast wielokropka stawiamy myślnik.

Hume zaś zerwał z tym: nie ma podstaw do przyjmowania, że wrażenia mają przyczyny w zewnętrznych substancjach. Są wrażenia i — koniec.

1.3. Wielokropek umieszczony w nawiasie kwadratowym

Za pomocą wielokropka umieszczonego w nawiasie kwadratowym (czasem okrągłym, a sporadycznie również w ostrokątnym) oznaczamy opuszczenie fragmentu cytowanego tekstu, np.

Wiele elementów gwarowych znajduje się w utworach A. Dygasińskiego, M. Konopnickiej, H. Sienkiewicza […], jednakże właściwe wprowadzenie gwary do literatury jest dopiero zasługą pisarzy okresu Młodej Polski […].

1.4. Wielokropek obok innych znaków interpunkcyjnych

W przypadku zbiegu znaków postępujemy następująco:

a) Jeżeli wielokropek zbiega się z przecinkiem, średnikiem lub kropką — znaki te opuszczamy, np.

On sam wydawał się bardzo przyjemny, ot, wrażliwy, inteligentny, kulturalny… ale jego wielkość?

Ale to inteligentny człowiek. Przyzwoity… I sympatycznie wygląda na trybunie.

b) Jeżeli zaś zbiega się z pytajnikiem, wykrzyknikiem lub pauzą, znaki te w tekście umieszczamy, np.

Czy jest ona tu z wami…? Dlaczego jej nie widzę…? Śmie jeszcze tu być…? — irytowała się Halina.Jak strasznie gorąco…! Oddychać nie ma czym…! Wody, wody…! — krzyczał zmęczony pan Filipski.

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy stosujemy wielokropek w nawiasie do oznaczenia opuszczeń w cytacie. W takim wypadku znaki interpunkcyjne podajemy za tekstem cytowanym. Wielokropek należy odróżniać od wykropkowania, którym zastępuje się litery pominięte w wyrazach nieprzyzwoitych, wulgarnych, np.

Niestety, ten pomysł jest do d... — powiedział rozzłoszczony.

2

2. MYŚLNIK (PAUZA)

Może pełnić różne funkcje.

• funkcja prozodyczna jest dla niego podstawowa, • oznaczanie opuszczonych lub niewypowiedzianych fragmentów tekstu• oznaczanie stanów emocjonalnych

Myślnik podwojony może być też używany do wyodrębniania fragmentów tekstu. Myślnik (—) bywa często w druku zastępowany półpauzą (–).

2.1. Myślnik używany do zaznaczenia domyślnego członu zdania

Myślnika używamy do zaznaczenia domyślnego członu zdania, np.

Panna Izabela od kolebki żyła w świecie pięknym i nie tylko nadludzkim, ale — nadnaturalnym.

Z gryzmoleniem tak jak z trunkiem: zakosztujesz — wstrząśnie tobą albo i zemdli; pociągniesz drugi raz — miło…, trzeci raz — błogo…, czwarty — bardzo miło…, piąty — jeszcze milej!… i aniś się spostrzegł, jak ni stąd, ni zowąd nałogowym

zostałeś pijakiem.

2.2. Myślnik użyty zamiast domyślnych czasowników jest, są, przed zaimkiem to — wprowadzającym orzecznik, np.

Warszawa — to stolica Polski.Wiedza — to potęga.

UWAGA: Należy w tym miejscu podkreślić, że postawienie w tego typu przykładach przecinka zamiast myślnika jest rażącym błędem interpunkcyjnym

2.3. Myślnik przed wyrażeniem, ujmującym w sposób ogólny, to, co zostało wcześniej powiedziane szczegółowo

Odległe gwiazdy i mgławice, góry niebosiężne i oceany, człowiek i bakterie — wszystko zbudowane jest z

atomów.

2.4. Myślnik używany do oznaczenia momentu zawieszenia głosu, pauzę retoryczną, np.

Świat jest oceanem szczęścia — to wiadomo. Wszyscy, którzy pływają po nim, są bardzo zadowoleni i — mają słuszność. Że się ten i ów zachłysnął, a ktoś inny utonął

— to nie argument.

2.5. Myślnik w miejscu, w którym pojawia się element nieoczekiwany, zaskakujący czytelnika, zwłaszcza jeśli ma charakter neutralny lub podniosły, np.

Zastanawiał się przez chwilę, po czym lekko podważył wieko skrzyni. Ku jego wielkiemu zdumieniu — ustąpiło bez oporu.

— Jakież to dziwne! Dziś byliśmy na pogrzebie, jutro będziemy na zaręczynach: co śmierć wykosi, miłość posieje — i to jest życie.

Jeśli jednak ów element nie ma podniosłego charakteru, powinniśmy raczej postawić wielokropek.

2.6. Myślnik po bardziej rozbudowanych członach zdania, aby zaznaczyć powrót do głównej myśli, np.

Moskwa, nawet stara Moskwa, ta, którą oglądał Napoleon w roku 1812 i która wówczas zachwyciła Chateaubrianda — jest bardzo rozległa.

2.7. Myślnik i wtrącenia: wtrącenia ujmujemy w dwa myślniki. Znakiem wyodrębniającym słabszym od myślników są dwa przecinki, natomiast dwa nawiasy dają mocniejszy efekt wydzielenia tekstu wtrąconego niż myślniki, np.

Musiało to być — o ile dobrze pamiętam — w roku 1970.Musiało to być, o ile dobrze pamiętam, w roku 1970.Musiało to być (o ile dobrze pamiętam) w roku 1970.

2.8. Myślnik i uwagi wtrącone: jeśli w obręb cytowanego tekstu wprowadzamy jakieś uwagi wtrącone, powinniśmy ujmować je z obu stron w myślniki, np.

Człowiek — pisze Rodziewiczówna w Czaharach — nie powinien używać dwóch wyrazów: «nigdy» i «zawsze».

Należy więc być lisem — stwierdza Machiavelli — aby się poznać na sieciach, i lwem — dodaje następnie — aby odstraszać wilki.

2.9. Myślnik i wypowiedź narratora: w myślniki z obu stron — ujmujemy wypowiedzi narratora, które zostały wplecione do przytoczonej mowy bohaterów utworu. Jeśli fragment narracji kończy zdanie, stawiamy myślnik tylko raz. Jednocześnie na początku każdej kwestii w dialogach literackich możemy umieszczać pojedynczy myślnik, np.

— Basenu niszczyć nie możemy — rzekł raptem Krzywosąd — gdyż na wiosnę w nim się utrzymuje nadmiar wody. Gdy przyjdą roztopy, wtedy pan doktór zobaczy, co to jest. Jeśli podnieść dno rzeki, to woda z brzegów wystąpi i zaleje park...— Łąkę, nie park — rzekł Judym.— Tak, łąkę, a na niej myśmy posadzili najpiękniejsze krzewy.— To i cóż z tego? Kogo mogą obchodzić pańskie krzewy?— Jak to? — rzekł dr Węglichowski. — Ja koledze pokażę, ile te krzewy kosztowały!

2.10. Myślnik w wyliczeniach

Następujące znaki ortograficzne służą do oddzielania składników wypowiedzi:— kropka— średnik

— przecinek.

2.11. Myślnik obok innych znaków interpunkcyjnych

a) przed myślnikiem pomijamy przecinek, np.

Nawet jeszcze w głębi snu, w którym potrzebę oparcia się i przytulenia zaspokajać musiał, używając do tego swej osoby, zwiniętej w kłębek drżący —

towarzyszyło mu uczucie osamotnienia i bezdomności.

b) kropkę, pytajnik, wielokropek i wykrzyknik przed myślnikiem pozostawiamy, np.

— Jeśli ktoś Kalemu zabrać krowy — odpowiedział po krótkim namyśle — to jest zły uczynek.

— Doskonale! — zawołał Staś — a dobry? — Tym razem odpowiedź przyszła bez namysłu:

— Dobry, to jak Kali zabrać komuś krowy.— Ja nie uwierzę, żebyś to pan, generał Krywult!!... — Jej wzrok skupił się na

Wildem. — Krywult, generał Krywult... — mówiła pośpiesznie.

2.12. Myślnik wyznaczający relacje między dwoma wyrazami lub wartościami, a w szczególności:

a) występuje między wyrazami o znaczeniach przeciwstawnych, np.

Wyrazy biały — czarny, wysoki — niski to antonimy

b) występuje między wyrazami oznaczającymi początek i koniec jakiegoś odcinka, np.

Na trasie Warszawa — Kraków często zdarzają się wypadki

c) zastępuje wyraz przeciwko, np.

mecz Legia — Polonia, pojedynek Gołota — Tyson

d) występuje między liczbami lub cyframi oznaczającymi wartości przybliżone, np.

Widziałem ten film 3 — 4 razy.Na mecz przybyło 30 — 35 tysięcy widzów.

Poszukuję do pracy 30 — 40-letnich mężczyzn z wykształceniem średnim.

e) zastępuje określenie od — do, np.

Pieniądze należy wpłacać na konto w terminie 23 — 28 IV br.W latach 1756 — 1763 toczyła się wojna siedmioletnia.

UWAGA: W druku liczby arabskie oznaczające przedział od — do rozdziela się półpauzą, czyli kreseczką średniej wielkości, niemającą po bokach odstępów, np. 1914–1918. Półpauza używana w funkcji myślnika ma po bokach spacje.

2.13. Użycie myślnika dla uniknięcia dwuznaczności

Umysł tknięty taką zarazą to umysł zamknięty, jednowymiarowy, monotematyczny, obracający się wyłącznie wokół jednego wątku — swojego

wroga.

3

3. PYTAJNIK

•służy do wskazywania na intencję osoby mówiącej, która oczekuje odpowiedniej informacji od osoby, do której kieruje pytanie. •zdania pytające mają specjalną, odmienną od innych zdań, intonację.

ALE: wszystkie zdania pytające (tzn. te, które w pisowni są zakończone znakiem zapytania) mają charakter rzeczywistych pytań, czyli tzw. pytań samoistnych. Zdania pytające mogą wyrażać:

• niepewność (np. Co robić?), • zdziwienie (Już północ. — Co? Północ? Tak szybko?); • pytania retoryczne mogą też służyć na przykład do wyrażania ironii (I któż by w drukowane nie wierzył gazety? — S. Trembecki) • oburzenie (Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie [...]? — C.K. Norwid), • forma prośby lub łagodnego nakazu (Czy mógłbyś zamknąć okno? Czy nie moglibyście się uspokoić?).

3.1. Pytajnik na końcu zdań pytających: stawiamy na końcu wszystkich wymienionych we wstępie do tego paragrafu zdań pytających; również wtedy, gdy występują one w tytułach dzieł i rozdziałów, np.

Miłość to nasza? Gdzie postawić przecinek?

Jeśli jednak tytuł ma formę pozornie pytajną, możemy znak zapytania opuścić:

Co ptaszki robią w zimie (Opowiemy wam, co ptaszki robią w zimie).

Nie należy jednak opuszczać pytajnika w tytule mającym formę pytania rozłącznego, np.

Szczyt ignorancji czy perwersja? (Czy to szczyt ignorancji, czy perwersja?)

3.2. Pytajnik w zdaniach pytajnych rozłącznych: zdania pytajne rozłączne zamykamy pytajnikiem, a gdy przed każdym członem pytania występuje partykuła czy, oddzielamy te człony przecinkami; jeśli poprzedza ona tylko drugi człon — przecinka nie stosujemy, np.

Czy już zmądrzał, czy jeszcze nie?ale:

Już zmądrzał czy jeszcze nie?

Czy mam trochę czasu, czy nie?ale:

Mam trochę czasu czy nie?

3.3. Pytajnik w zdaniach złożonych

a) Znak zapytania stawiamy w miejsce kropki, gdy zdaniem pytającym jest zdanie nadrzędne, np.

Czy nie wiesz przypadkiem, która godzina?Co zrobiłbyś, gdybyś znalazł się na bezludnej wyspie?

Gdzie mógłbym pojechać, skoro mam mało pieniędzy?Postępujemy tak bez względu na szyk zdań:

Skoro mam mało pieniędzy, gdzie mógłbym pojechać?

b) Znaku zapytania nie stawiamy, gdy zdaniem pytającym jest zdanie podrzędne (jest to tzw. pytanie zależne). Również w tym wypadku jest obojętne, czy zdanie podrzędne występuje po zdaniu nadrzędnym, czy odwrotnie, np.

Wiedział, do kogo udać się po pomoc.Pamiętam dobrze, kto to powiedział.

Jak to naprawdę było, nikt dokładnie nie wiedział.

c) Zdania współrzędne, z których drugie jest pytajno-przeciwstawne (zaczyna się od ale czy, ale co, ale jak itp.), zamykamy pytajnikiem, np.

Mówił, że nie ma czasu, ale czy to prawda?Zapewniał o swojej lojalności, ale jak to sprawdzić?

3.4. Pytajnika w nawiasie wówczas, gdy mamy wątpliwość co do treści poprzedzającego wyrazu lub zdania, np.

Dziadek wrócił z Ameryki w 1925 (?) roku.

3.5. Pytajnik zastępujący znaki interpunkcyjne oddzielające oraz dwukropek, toteż w przypadku gdy dochodzi do zbiegu znaków, pytajnik pozostawiamy, a kropkę, średnik, przecinek i dwukropek powinniśmy pominąć, np.

Kto jest autorem słów: Czy wiesz, co to jest marzycielstwo? To jest tęsknota za prawdą — czy nie Narcyza Żmichowska?Mocny Boże! Gdzie pałasz? gdzie pałasz?

Po znaku zapytania można postawić tylko wielokropek, myślnik albo wykrzyknik (oraz cudzysłów i nawias zamykający):

A rewolucja?... Ten chrzcin obrzęd krwawyOdradzającej się ludzkości?...

Gdzież są twoje szklane domy? — rozmyślał brnąc dalej. — Gdzież są twoje szklane domy?

3.6. Łączenie pytajnika z wykrzyknikiem

a)Wykrzyknik umieszczony po pytajniku zwiększa emfazę, np.

Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!...

b) Natomiast pytajnik po wykrzykniku może oznaczać emocję, zdziwienie, zakwestionowanie treści zdania wykrzyknikowego, np.

— Głupstwa! — wykrzyknął z oburzeniem. — Twoim zdaniem to są głupstwa!?

3.7. Pytajnik na końcu i w środku zdaniaJeśli pytajnik występuje na końcu zdania, wyraz następujący po nim, jako rozpoczynający nowe zdanie, musi zaczynać się wielką literą; mała litera po pytajniku oznacza, że stoi on w miejscu innego znaku oddzielającego.

O Sienkiewiczu? słowami Sienkiewicza? Dobrze!

4

4. WYKRZYKNIK

• służy do oznaczania emocjonalnego zabarwienia wypowiedzi, uwydatniania jej charakteru żądającego lub rozkazującego. • używany do wyróżnienia jakiegoś fragmentu wypowiedzi.

W zakresie użycia wykrzyknika piszący ma dużą swobodę. Jednak należy przestrzec przed nadużywaniem tego znaku interpunkcyjnego. Zbyt duża liczba wykrzykników w tekście oznacza zwykle nadmierną egzaltację i — z punktu widzenia większości użytkowników języka — jest rażąca.

4.1. Znak wykrzyknienia po wszelkich okrzykach, zawołaniach , stanowczych żądaniach lub stwierdzeniach, na które mówiący kładzie bardzo silny nacisk, np.

Czas na obiad!Proszę o ciszę!

Wszystkiego najlepszego!Precz z moich oczu!... posłucham od razu

a) Znaku wykrzyknienia używamy też po wyrazach-wykrzyknikach (np. ach!, ciach!, hopla!, o!). Jednakże w wielu przypadkach, zwłaszcza gdy chcemy podkreślić, iż wypowiedź nie jest silnie emocjonalna, wykrzyknik po takich wyrazach możemy pominąć, zastępując go przecinkiem.

O! popatrz, to Kowalski.Halo, słucham, halo!

b) Jeśli został użyty tryb rozkazujący, wykrzyknika nie trzeba koniecznie używać, można go zastąpić kropką. W ten sposób możemy oznaczyć niską temperaturę uczuciową wypowiedzi, np.

Przynieś mi to we wtorek.Nie przejmuj się tym zbytnio.

c) I odwrotnie: wypowiedzenia, które mają formę zdań oznajmujących lub warunkowych, a oznaczają polecenie, rozkaz, możemy zamknąć wykrzyknikiem, np.

Mógłbyś wreszcie zacząć myśleć poważnie o życiu!Pójdziesz tam jeszcze dziś!

4.2. Znak wykrzyknienia wielokrotnie powtórzony

Możemy postawić dwa, a nawet trzy wykrzykniki, jeśli tego wymaga bardzo silne zabarwienie emocjonalne wypowiedzi, np.

Dosyć! Dosyć! Dosyć tego!!!

4.3. Znak wykrzyknienia w zdaniach rozpoczynających się od wołacza:

a) Po wołaczu lub wyrazie-wykrzykniku możemy umieścić przecinek, a znak wykrzyknienia na końcu, np.

Dzieci, proszę wstać!Hop, hop, tu jesteśmy!

b) Po wołaczu lub wyrazie-wykrzykniku oraz na końcu zdania możemy postawić znak wykrzyknienia, np.

Dzieci! Proszę wstać!Hop! hop! Tu jesteśmy!

c) Po wołaczu lub wyrazie-wykrzykniku możemy postawić znak wykrzyknienia, natomiast na końcu zdania kropkę, np.

Dzieci! Proszę wstać.Hop! hop! Tu jesteśmy.

Tekst po znaku wykrzyknienia na ogół rozpoczynamy wielką literą, wolno jednak — jakkolwiek ten zwyczaj współcześnie jest rzadko stosowany — użyć litery małej, co oznacza na ogół, że następujący po wykrzykniku tekst jest dalszym ciągiem zdania pojedynczego, np.

Dzieci! proszę wstać!Hop! hop! tu jesteśmy

4.4. Użycie wykrzyknika zamiast kropki: gdy wykrzyknik zastępuje kropkę, następujące po nim wypowiedzenie musi zaczynać się wielką literą, np.

Jakież to denerwujące, gdy arystokracja nie umie się zachować! Tak mało się od nich wymaga, a nawet tego

nie potrafią! Te osoby powinny były wiedzieć, że muzyka jest jedynie pretekstem dla zebrania

towarzyskiego, którego i one były częścią wraz z manierami swymi i manikiurami.

4.5. Znak wykrzyknienia w tytułach utworów i rozdziałów

Ad astra!, Morze, morze!

4.6. Wykrzyknik w nawiasie

Za pomocą wykrzyknika w nawiasie zaznaczamy, że we fragmencie poprzedzającym nie ma pomyłki. W ten sposób oznaczamy także cytaty zawierające błąd: wykrzyknik w nawiasie sygnalizuje, iż błąd nie pochodzi od cytującego, lecz od autora cytowanego tekstu. Czasem, zwłaszcza w pracach naukowych, stosuje się też oznaczenie (sic!) — łacińskie tak. Można więc stosować dwa sposoby zapisu:

W serii Biblioteka Pisarzów (!) Polskich wydano najcenniejsze utwory literackie.W serii Biblioteka Pisarzów (sic!) Polskich wydano najcenniejsze utwory

literackie.

W ten sposób możemy także zwrócić uwagę na jakiś fakt:

Mozart swą pierwszą operę skomponował w wieku dwunastu (!) lat.

4.7. Wykrzyknik po pytajniku

W pewnych wypadkach wykrzyknik możemy umieścić po pytajniku.

5

5. DWUKROPEK

Główną funkcją dwukropka jest wprowadzanie jakiejś wyodrębnionej partii tekstu; może to być:

• wyliczenie, • wyszczególnienie, • cytat, • uzasadnienie, • wynik, • wyjaśnienie.

Dlatego też nie należy go uważać za znak oddzielający, lecz wyodrębniający jakiś fragment, który wynika z tekstu wcześniejszego.

Dwukropek pełni również funkcję prozodyczną, gdyż podczas głośnej lektury w jego miejscu konieczne jest zawieszenie głosu.

5.1. Dwukropek używany do przytoczenia czyichś lub własnych słów

Nigdy nie wypowiedział Ludwik, powiada Bertrand, „niedorzecznych słów”: „Państwo to ja” (znowu legenda?), natomiast on sam był przez całe życie niestrudzonym sługą Francji.

Czyli jedynie to, co jest wymysłem, zalicza się do literatury, natomiast jeżeli ktoś powie: „i ja tam byłem, miód, wino piłem”, już jest podejrzany, bo może wierzy, że to wszystko zdarzyło się naprawdę?

Przytoczone słowa rozpoczynamy wielką literą zawsze wtedy, gdy cytat składa się z dwu lub więcej zdań; cytaty krótsze możemy rozpoczynać literą małą. Tekst cytowany po dwukropku należy wyodrębnić za pomocą jednego z trzech sposobów:

•myślnikami, np

Wyciągam portfel i mówię rzeczowym tonem: — Potrzeba wam pewnie pieniędzy, mogę wam z przyjemnością pożyczyć — ale na ten widok twarz jego nabiera tak strasznej dzikości, że chowam czym

prędzej pugilares.

•cudzysłowem, np.

Można powiedzieć: „Sztuka jest konstruowaniem czystych form”, tak zrobił S.I. Witkiewicz. Albo: „Sztuka jest odzwierciedlaniem rzeczywistości”, tak czyniło i czyni wielu. Albo: „Sztuka jest ekspresją”, tak ją określał

Croce.

•kursywą, np.

O Stanisławie Witkiewiczu z pochyleniem głowy [...] powiedzieć trzeba: oto człowiek wielki.

5.2. Dwukropek używany do wymienienia wyrazów, zwrotów, objaśnianych następnie w tekście

Wyraz: bolączka zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.Ostatnia powieść Żeromskiego: Przedwiośnie chyba na zawsze pozostanie w

kanonie lektur szkolnych.

W takich wypadkach częściej jednak stosuje się inny rodzaj przestankowania, polegający na ujmowaniu tytułów, objaśnianych wyrazów i zwrotów w cudzysłów lub na wyróżnieniu ich kursywą, np.

Wyraz „bolączka” zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.Ostatnia powieść Żeromskiego „Przedwiośnie” chyba na długo pozostanie w

kanonie lektur szkolnych.

Wyraz bolączka zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.Ostatnia powieść Żeromskiego Przedwiośnie chyba na długo pozostanie w

kanonie lektur szkolnych.

Jeśli zastosowaliśmy jeden z takich sposobów wyróżnienia, dwukropek jest zbędny.

5.3. Dwukropek a wyliczenie szczegółów, o ile przed samym wyliczeniem zostały one zaznaczone w formie ogólnej, np.

Odmienne części mowy to: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.Zdaniem autorki na zawartość informacyjną znaku składają się:

1) jego odnośność podmiotowo-logiczna [...];2) jego walor emocjonalno-stylistyczny [...];

3) jego wartość systemowa [...].

Jeśli wyliczenie nie jest poprzedzone określeniem ogólnym, dwukropek możemy pominąć:

W drodze do Rzymu zwiedzili Wenecję, Padwę i Florencję.

Nie stosuje się też dwukropka, gdy wymieniamy tylko dwa wyrazy lub wyrażenia połączone spójnikiem i, np.

Nasi pływacy byli najlepsi w stylach klasycznym i motylkowym.

Najwybitniejszymi polskimi pisarzami romantycznymi są Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.

5.4. Dwukropek i podmiot szeregowy

Dwukropek powinniśmy postawić, jeśli w zdaniu występuje podmiot szeregowy, a orzeczenie ma formę liczby mnogiej, i gdy następuje wyliczenie kompletne, np.

Do odmiennych części mowy należą: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

Dwukropek nie jest potrzebny, gdy orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej (takie zdanie ma charakter wyliczenia przykładowego), np.

Do odmiennych części mowy należy czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

5.5. Dwukropek i zapowiedzi w postaci: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej mówiąc itp.

Jeśli przed wyliczeniem pojawia się zapowiedź w postaci wyrazów lub wyrażeń takich, jak: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej, inaczej mówiąc, odwrotnie itp., możemy poprzedzić je przecinkiem i zamknąć dwukropkiem albo przecinkiem (po wyrażeniach a mianowicie, jak, jak np. możemy postawić tylko dwukropek). Po takich wyrażeniach można też nie stawiać żadnego znaku, np.

Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem: straciliśmy czas.Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem, straciliśmy czas.Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem straciliśmy czas.

5.6. Dwukropek i zdania, przynoszące wyjaśnienie lub uzasadnienie zdania poprzedzającego

Dwukropek może też poprzedzać zdania, które przynoszą wyjaśnienie lub uzasadnienie zdania poprzedzającego, np.

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka: wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka.

Frazeologia zajmuje się częścią zasobu leksykalnego języka, a mianowicie: połączeniami wyrazowymi, które mają charakter stały.

5.7. Dwukropek i przydawki rzeczowne

Dwukropek może również wprowadzać przydawki rzeczowne o charakterze wyjaśniającego równoważnika zdania, np.

Jego główny cel: stanowisko dyrektora, przysłaniał mu wszelkie inne życiowe ambicje.

6

6. NAWIAS• Za pomocą nawiasu możemy wskazywać, które partie tekstu w

stosunku do tekstu głównego mają charakter poboczny, drugoplanowy bądź uzupełniający. Do tego samego celu można użyć dwóch przecinków lub dwóch myślników, lecz wydzielenie za pomocą nawiasu jest najsilniejsze.

• Zasadniczo stosuje się trzy rodzaje nawiasów: okrągły ( ), kwadratowy [ ] i prosty / /; przy czym nawiasu prostego używa się tylko w piśmie komputerowym i specjalistycznych zapisach. Nawiasy składają się z dwu znaków: otwierającego i zamykającego. Używanie innych nawiasów, np. ostrokątnych < > albo klamrowych { }, jest możliwe, jednak — pominąwszy użycia specjalne, np. w naukach ścisłych — niecelowe, gdyż trzy podstawowe rodzaje nawiasów całkowicie wystarczają.

• Za podstawowy należy uważać nawias okrągły. Zwłaszcza w piśmie odręcznym można używać wyłącznie takiego nawiasu.

6.1. Nawiasy i wypowiedzi uzupełniające lub objaśniające tekst główny

W nawiasy ujmujemy te części wypowiedzi, które uzupełniają lub objaśniają tekst główny, są jego alternatywnym sformułowaniem, np.

Styl wzniosły, czyli górny (jak go T. Sinko nazywał), uchodził za najwyższy z trzech stylów wymowy, podobnie jak subtelny — za

najniższy.

Omówiwszy obie strony procesu poznania („naszą”, tj. teorii, i „tamtą”, tj. Natury), bierzemy się wreszcie do automatyzowania procesów

poznawczych.

6.2. Nawiasy i wtrącone przykłady i objaśnienia

Boy-Żeleński przetłumaczył na język polski utwory bardzo wielu pisarzy francuskich (np. Balzaka, Diderota, Voltaire’a, Rabelais’go), był

też autorem oryginalnych wierszy satyrycznych.

6.3. Nawias okrągły zamykający po liczbach i literach będących składnikami wyliczenia

Istnieją w zasadzie trzy rodzaje postawy osoby mówiącej wobec stanu rzeczy objętego wypowiedzeniem: 1)

postawa badawcza, 2) postawa integrująca, 3) postawa opisowa.

Można też te liczby i litery ujmować w nawias okrągły, np.

O impresjonizmie w muzyce — zob. (33).

6.4. Użycie nawiasu kwadratowego

a) W nawiasie kwadratowym umieszczamy wstawki odautorskie w cytatach, np.

Przez aluzję literacką będziemy więc rozumieć aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego [podkreślenie moje — E.P.], dzięki czemu dany utwór

posługuje się w większym lub mniejszym stopniu zawartością drugiego utworu jako sposobem wyrażenia własnej treści.

b) Do oznaczania skrótów i objaśnień w cytatach lepiej używać nawiasu kwadratowego, gdyż w tekście mogą pojawić się też nawiasy inne, pochodzące od autora cytowanego tekstu; sporadycznie używa się do tego celu nawiasu ostrokątnego < ...>, np.

Oni mówią dalej, że ja w Ferdydurke (i w innych utworach) walczę z fałszem i zakłamaniem... Zapewne. Ale czyż nie jest to znowu uproszczenie [...] moich

intencji?

Najbardziej rozczulająca była chwila, kiedy po różnych pieśniach zaintonowaliśmy wszyscy [pieśń]: Święty Boże! święty mocny! o święty nieśmiertelny! zmiłuj się nad

nami.

c) Jeśli musimy użyć dwu nawiasów w odniesieniu do tego samego fragmentu, nawias kwadratowy może ujmować treści szersze, a nawias okrągły — węższe, np.

Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie [z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)].

Można jednak w takim wypadku stosować również podwójny nawias okrągły:

Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie (z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)).

Najlepiej jednak unikać nawiasów w nawiasie, gdyż utrudniają one odbiorcy orientację w tekście.

6.5. Nawias kwadratowy do oznaczania zapisu fonetycznego

[trompka, tagże] to zapisy wymowy wyrazów trąbka i takż

6.6. Nawias okrągły lub kwadratowy i dane bibliograficzne cytatu lub źródła, na które powołujemy się w tekście. Zamiast tego możemy podobne informacje przenosić do przypisów, np.

Wielki Posejdonios miał twierdzić (Aëtius, Plac., I 6): „Świat jest piękny. Widać to z jego kształtu, barwy i

bogactwa gwiazd [...]. Również jego barwa jest piękna. A także świat jest piękny dla swej wielkości”. Wedle relacji Cycerona (De nat. deor., II 13.37) stoicy sądzili, że świat

„pod każdym względem”.

6.7. Nawias obok innego znaku interpunkcyjnego

a) Pytajnik, wykrzyknik i wielokropek umieszczamy przed wstawką nawiasową, np.

Czy mam jeszcze czas? (Zastanawiał się przez moment).

b) Przecinek, średnik, pauzę i kropkę umieszczamy po wstawce nawiasowej, np.

Zdziechowski — to nagość uczucia religijnego (czy jak je nazwiemy) — to również bezkompromisowość etyczna [...].

Mnoży się liczba rzeźb z 3 i 2 wieku [...]. Do najsłynniejszych należą tutaj Wenus z Milo (ryc. 106), Grupa Laokoona (duszonego przez węże na rozkaz Apolla), Nike z

Samotraki (ryc. 107).

Wyjątkowo, jeśli wstawka nawiasowa zawiera pełne zdanie rozpoczynające się wielką literą, kropkę możemy umieścić przed nią, natomiast całe zdanie nawiasowe kończymy kropką po nawiasie zamykającym, np.

A cóż z trzecią, z Klimą? — spytała Sewerowa. (Tetmajer miał wówczas trzy córki).

c) Pytajniki, wykrzykniki i cudzysłowy, odnoszące się do tekstu umieszczonego w nawiasie, stawiamy przed nawiasem zamykającym, np.

W końcu postanawiają (bardzo przytomnie!) pójść drogą eksperymentów i doświadczeń.

Każdy adwokat, inaczej „mecenas”, pławi się w górnym mniemaniu o swojej „kulturze ogólnej” (bo to przecież „prawo kształci”), a były inżynier od wodociągowej rury uważa

siebie za naukowca pełną gębą, niczym Heisenberg.

d) W miarę możności należy unikać zbiegu nawiasu zamykającego i otwierającego. Zbieg taki jest dopuszczalny w następujących wypadkach:

•kiedy podajemy informacje o autorach cytatu, a cytat kończy się nawiasem, np.

Można więc mówić [...] o synonimach zróżnicowanych pod względem emocjonalnym (np. łazik, włóczęga, włóczykij, obieżyświat; żołdak, wojak; ateusz, ateista; kmiotek i chłop).

•kiedy bezpośrednio po nawiasie zamykającym pojawia się znak skrócenia przytoczonego tekstu, np.

Z czasem z elementem starej szopki krakowskiej zespalał się charakter rewii paryskiej (tej z kabaretów artystycznych, nie z music-hallów) [...].

7

7. CUDZYSŁÓW• Ma charakter wyodrębniający i składa się z dwu znaków — otwierającego i

zamykającego. Stosowany jest przede wszystkim do wydzielania słów cytowanych i oznaczania specyficznych użyć wyrazów i wyrażeń, bywa on więc określany również jako znak redakcyjny.

• W druku i w rękopisach używa się najczęściej cudzysłowu o postaci: „ ” (tzw. cudzysłów apostrofowy), można też spotkać się z jego wariantem: ” ”;

• W specyficznych zastosowaniach pojawia się też cudzysłów ostrokątny: » « (używany

do specjalnych wyróżnień w tekście i w przypadku, gdy występuje cudzysłów w cudzysłowie ) lub « » (służy głównie do wyodrębniania znaczeń (w pracach naukowych i w słownikach), a także do wyodrębniania partii dialogowych i przytoczeń, zwłaszcza w utworach poetyckich. )

• W publikacjach naukowych spotyka się też cudzysłów definicyjny o formie ‘ ’ lub ‛ ’.

• W piśmie maszynowym stosuje się cudzysłów złożony z dwu identycznych znaków: ″ ″, a w tekstach pisanych przy użyciu komputera również " " (stosowany nawet w książkach, choć niepoprawny z punktu widzenia typograficznego, gdyż symbol " oznacza cal lub sekundę — jednostkę geograficzną).

A. Uwagi szczegółowe i zalecenia7.A.1. Cudzysłowy ostrokątne

Cudzysłowy ostrokątne, niezależnie od opisanego wyżej zwyczaju, mogą być używane do wszelkich wyróżnień i mieć identyczny zakres użycia jak cudzysłów apostrofowy. Ważne jednak, żeby konsekwentnie używać jednego typu cudzysłowów w jednej publikacji, a jeśli jest taka potrzeba, użyć innych do wyróżnień dodatkowych.

7.A.2. Cudzysłów złożony z apostrofów

Ze względów praktycznych zalecamy jednak użycie cudzysłowu złożonego z apostrofów jako podstawowego, a do wyodrębniania fragmentów w tekście cytowanym i do wyróżnień specjalnych — cudzysłowów ostrokątnych.

7.A.3. Cudzysłowy definicyjne

W funkcji cudzysłowów definicyjnych najlepiej używać pojedynczego cudzysłowu apostrofowego lub cudzysłowu ostrokątnego, np.

Dobry przykład stopniowego uogólniania się i uabstrakcyjniania treści stanowią dzieje rzeczownika wyraz. Pierwotnie znaczył on ‘to, co wyrzezane, posąg’, następnie zyskał treść o ogólniejszym zakresie — ‘wizerunek w ogóle’ [...].

B. Użycie cudzysłowu jako znaku cytowania7.B.1. Cudzysłów i przytoczenia

Autor osiemnastowiecznego poematu o malarstwie, du Fresnoy, pisał: „Niech poezja będzie jak malarstwo, a malarstwo niech będzie podobne do poezji”.

Wyraz „biznesmenka” — moim zdaniem — przyjmie się w języku polskim.Sławny artykuł „Wasz prezydent — nasz premier” ukazał się w „Gazecie Wyborczej”.

7.B.2. Sytuacja gdy tekst cytowany został wyróżniony za pomocą innego rodzaju czcionek, nie musimy stosować cudzysłowu, np.

Sławny artykuł Wasz prezydent — nasz premier ukazał się w Gazecie Wyborczej.

Cudzysłów możemy też pominąć, gdy cytowany fragment występuje po dwukropku, a koniec cytatu da się jednoznacznie wskazać, np.

Autorem słów: Moja nimfa tajemna pono gęsi pasie! jest Adam Mickiewicz.

7.B.3. Sytuacja gdy w obręb cytatu wprowadzono jakieś komentarze: jeśli w obręb cytatu wprowadzono jakieś komentarze: autora czy narratora — wydzielamy je myślnikami, np.

„Duszą Narodu polskiego — pisze Mickiewicz — jest pielgrzymstwo polskie”.

C. Użycie cudzysłowu ze względów znaczeniowo-stylistycznych

7.C.1. Cudzysłów zastosowany dla wyodrębnienia wyrazów użytych ironicznie

Ojcowie miasta zabrali się wreszcie do zrobienia porządku z tym szpecącym miasto „zabytkiem”.

7.C.2. Cudzysłów użyty do wyodrębnienia w tekście wyrazu obcego stylistycznie. Dotyczy to przede wszystkim użycia wyrazów i wyrażeń potocznych w stylu naukowym.

Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez „połykanie” całych zgłosek.

UWAGA: Nie należy ujmować w cudzysłów wyrazów użytych przenośnie, w znaczeniu wtórnym, oraz związków frazeologicznych w wypowiedziach potocznych i artystycznych. Błędy polegające na nadużywaniu cudzysłowu są bardzo częste w rozmaitych publikacjach, a także w tekstach prasowych.

Codziennie „wkuwam” kilkadziesiąt słówek angielskich. (cudzysłów zbędny)Wielu dorosłych wciąż pisze „jak kura pazurem”. (Frazeologizmów nie ujmujemy w

cudzysłów).

7.C.3. Cudzysłów użyty do wyodrębnienia niektórych nazw własnych: przezwisk, mniej znanych pseudonimów, kryptonimów organizacji, jednostek wojskowych, a także nazw własnych instytucji lub obiektów, które występują na końcu wielowyrazowych nazw opisowych, np.

Oddziałem „Piast” dowodził „Orzeł”.Polskie Biuro Podróży „Orbis”, Polskie Linie

Lotnicze „Lot”.

D. Zbiegnięcie się cudzysłowu z innym znakiem interpunkcyjnym

7.D.1. Cudzysłów i kropka

Kropkę stawiamy zawsze po cudzysłowie, np.

Nie wiedząc, że to cytat z Mickiewicza, często powtarzamy „Pan każe, sługa musi”.

7.D.2. Cudzysłów i znak zapytania

Znak zapytania stawiamy albo przed zamykającym cudzysłowem, gdy odnosi się on do treści wyrażenia zawartego w jego obrębie, albo po nim, gdy dotyczy całego zdania; jednocześnie kropka powinna zamykać zdanie oznajmujące, które kończy się cytatem zakończonym znakiem zapytania i cudzysłowem zamykającym, np.

Wspominając minione lata, moglibyśmy powtórzyć za Gałczyńskim: „Ile razem dróg przebytych? Ile ścieżek przedeptanych?”.

Czy dobrze pamiętam ten fragment wiersza Gałczyńskiego: „Więcej Osmańczyka, mniej Grottgera i wszystko będzie cacy”?

7.D.3. Cudzysłów i wielokropek, jeśli cytat został urwany

„Ksiądz pana wini, pan księdza”… to słowa Mikołaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedzą.

Jednak w tekstach naukowych skracamy tylko tak (wielokropek w nawiasie kwadratowym oznacza skrócenie tekstu cytowanego):

„Ksiądz pana wini, pan księdza […]”

UWAGA: Możemy się również spotkać z zastosowaniem wielokropka przez autora, którego tekst tylko cytujemy. Wówczas obowiązuje następująca kolejność wielokropka w odniesieniu do cudzysłowu zamykającego:

a) „Kto był na wojnie, ten wie…” (wielokropek jest częścią cytowanego tekstu);b) „Kto był na wojnie, ten wie […]” (piszący zaznacza wielokropkiem, że przytacza tylko fragment

cytatu).

7.D.4. Cudzysłów i wielokropek, jeśli wielokropek jest częścią cytowanego tekstu

Jeśli wielokropek jest częścią cytowanego tekstu, cudzysłów należy umieścić po nim, np.

„Razem, młodzi przyjaciele!…” to wezwanie do solidarnego działania, które kilkakrotnie pojawia się w Mickiewiczowskiej Odzie do młodości.