เกรดความรหลายหลากจาก

แมลง

กลมงานอนกรมวธานแมลง กลมกฏและสตววทยาสำานกวจยพฒนาการอารกขาพช

กรมวชาการเกษตร

เกรดความรหลายหลากจากแมลง ผเขยน/ภาพ :ศรณพนไชยศร ลกขณาบำารงศร ยวรนทรบญทบ สนดดาเชาวลต ชมยพรบวมาศ อทธพลบรรณาการ ชฎาภรณเฉลมวเชยรพร เกศสดาปวนมณ เรยบเรยง :ศรณพนไชยศร ศลปกรรม :สทธศโรดมแกวสวสด

พมพครงท 1 :กนยายน2554 จำานวน5,000เลม พมพท :โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย

บทนำา “เกรดความรหลายหลากจากแมลง”เปนเอกสารทรวบรวมเรองราวบางเรองทซกซอนอยกบแมลงหลายๆเรองมาจากคำาถามของผทเคยตดตอกบกลมงานอนกรมวธานแมลงเพอขอความอนเคราะหตรวจจำาแนกชนดแมลง และอกหลายเรองมาจากความตงใจของผเรยบเรยง ทตองการเผยแพรความรใหกบผทสนใจเรองแมลง ผานการบอกเลาแบบสบายๆอานเพลนๆ และนาจะจดจำาไดงาย ทจรงแลวเรองลกษณะนของแมลงยงมอกมาก แตถกจำากดดวยปจจยหลายๆประการ โดยเฉพาะในเรองเวลาทมไมมากนก และเรองผใหขอมล/ผเขยนกลำาบากไมแพกน การทจะบงคบขเขญใหนองๆชวยกนผลตเรองราวสก 1 หนากคอนขางยาก เพราะทกคน ทกเรองราวตองตงอกตงใจเขยนจากตำาราบางประสบการณบางกดจะเปนเรองยากสำาหรบนองใหมหดเขยนเทาทสามารถนำามาเสนอในเอกสารฉบบนถง 35 เรอง กนบวามากพอสมควร กตองขอขอบคณทกคนทชวยกนเขยนหรอใหขอมล จนสามารถนำามาเรยบเรยงไดเปนเลม และหวงใหผทไดรบเอกสารคงอานสนก เพลดเพลนและไดรบความรเกยวกบแมลงเพมขนสกเลกนอยกเปนความสขของผตงใจเขยนทกคน

ศรณพนไชยศร นกกฏวทยาเชยวชาญ กนยายน2554

สารบญ เรอง หนา

ขาเทยม 1

รยางคแหงความตาย 2

สามคสามแบบ 3

ขาแมคโค 4

แมลงเฟรชช 5

ผายลมไลศตร 6

แมงหวหงอก 7

แมลงสญลกษณสารกระตนทางเพศ 8

กระสวยแมลง 9

ไวโอลนท“ส”ไมได 10

ดวงผสบทอดเผาพนธจากบรรพบรษผเปนเจาแหงทะเล 11

ตกแตนผ 12

ถงมลานขากหนไมพนหกขา 13

แมลงปนใย 14

ตอนอนวน 15

แมลงกนได 16

ฤาจะมแสงแตตวบนตวทคลานตามดนพาถวลนาฉงน 17

อาณาจกรซบซอนทนาพศวง 18

หนามสารพดพษ 19

ความลบของเหลกใน 20

สารบญ

เรอง หนา

ตระกราเกบเกสร 21

ปรศนาเสยงทแสนไพเราะ 22

หนวดกงเคลอนท 23

ธรรมชาตแหงพฤตกรรม 24

สอสารภาษาแบบมด......มด 25

ระบำาผง 26

เวยนวนวนเวยน 27

นกสเกตบนผวนำา 28

แมลงพลกม4ตา 29

สมบตลำาคาในนำา 30

แมลงนนจา 31

แมลงกม“เหงอก”เหมอนกนนะ 32

ตาทแสนอศจรรย 33

ตาทนาฉงน 34

ตาเรดาร 35

ขาเทยม ครงแรกทไดยนคำ�ว� “ข�เทยม” ทกคนจะตองนกถงอปกรณทนำ�ม�ใชแทน “ข�” ทข�ดห�ยไป อนเนองม�จ�กส�เหตต�งๆ แตนกกฏวทย�รดว�ข�เทยมหม�ยถงข�ของแมลงทปร�กฏบรเวณด�นล�งของปลองทองในระยะทเปนตวหนอน ซงพบไดกบตวหนอนของผเสอในอนดบ (Order) Lepidoptera และตวหนอนของตอฟนเลอย ในอนดบ Hymenoptera ข�เทยมหรอภ�ษ�องกฤษใชคำ�ว� proleg หรอ false leg เกดจ�กผนงลำ�ตวและกล�มเนอทยนออกม�จ�กลำ�ตว ไมมขอปลองเหมอนข�จรง (true leg) มหน�ทชวยใหหนอนส�ม�รถยดเก�ะกบวตถทเก�ะอ�ศยไดมนคงยงขน ในหนอนผเสอข�เทยมจะมไมเกน 5 ค และปล�ยข�จะมเลบ (crochets) ทมจำ�นวนและก�รเรยงตวแตกต�งกนไปแตละวงศ สวนข�เทยมของตอฟนเลอยจะมม�กกว� 5 ค และไมมเลบบรเวณปล�ยข� ห�กเปนคนไมกลวหนอนลองจบหนอนหง�ยทองดข�เทยม ซงนอกจ�กจะไดรบคว�มรแลวน�จะไดรบคว�มเพลดเพลนทแปลกกว�ทเคยพบเหนจ�กสงอน

ศรณ พนไชยศร

เลบ

รยางคแหงความตาย แมลงเปนสงมชวตทมรย�งคต�งๆ ม�กม�ย แตละรย�งคกทำ�หน�ทแตกต�งกนไป แตรย�งคทสำ�คญนนคอ รย�งคแหงคว�มต�ย ซงหม�ยถงรย�งคทมอบคว�มต�ยใหแกเหยอ หรอสงมชวตชนดอน รย�งคเหล�นนไดแก รย�งคข�หนบ (grasping / raptorial leg) ซงเปนลกษณะข�ทมก�รดดแปลงสวนโคนข� (coxa) ใหมคว�มแขงแรงและใชหนบศตรหรอเหยอเพอจบกนเปนอ�ห�ร ข�ลกษณะนส�ม�รถพบไดใน ตกแตนตำ�ข�ว และนอกจ�กนยงมรย�งคแหงคว�มต�ยอกรปแบบหนง คอ รย�งคข�จบ (clasping leg) เปนรย�งคข�ทมโคนข� และนองข� (femur) แขงแรง แตมขน�ดสน เพอใชจบเหยอเชนเดยวกบตกแตนตำ�ข�ว ซงรย�งคลกษณะนพบไดในข�ของแมลงด�น� และแมลงด�สวน นอกจ�กรย�งคแหงคว�มต�ยทพบไดในแมลงสองชนดน ยงพบรย�งคประเภทอนๆ อกหล�ยประเภททเกดจ�กก�รดดแปลงรปร�งของอวยวะสวนต�งๆ เพอใหเกดประโยชนสงสดในก�รดำ�รงชวตของแมลง ซงห�กพจ�รณ�ดแลวจะพบว� ก�รปรบเปลยนรปร�งลกษณะต�งๆ เหล�นเองเปนปจจยสำ�คญอย�งยง ททำ�ใหแมลงส�ม�รถดำ�รงเผ�พนธอยคกบโลกใบนไดเปนอย�งด

ตกแตนตำ�ข�วล�ยเปลอกไม

ชฎ�ภรณ เฉลมวเชยรพร

รยางคขาหนบ

เกศสด� ปวนมณ

สามคสามแบบ แมลงนช�งมเรองเหลอเชอม�กม�ยจรงๆ ดอย�งข�ของแมลงด�น�นนซ แมว�จะม 3 ค เหมอนกบแมลงชนดอนๆ แตไมอย�กจะเชอเลยว�ข�แตละคจะมรปร�งลกษณะไมเหมอนกน และกทำ�หน�ทแตกต�งกนอกดวย ซงข�คแรกหรอข�คหน�ของแมลงด�น�จะเปนแบบข�จบ (clasping leg) ทำ�หน�ทในก�รจบเหยอ ลกษณะของข�ประเภทนจะม ฐ�นข� (coxa) และ ตนข� (femur) ขน�ดใหญและแขงแรง ด�นในมรองต�มย�ว สวนหน�แขง (tibia) จะเรยวย�ว ด�นในของตนข�และหน�แขงจะเรยบ ไมมหน�ม สวนข�คท 2 หรอข�คกล�ง เปนแบบข�เดน (walking leg) ทำ�หน�ทในก�รเดนหรอวง ลกษณะของข�แบบนจะมตนข�และหน�แขงเรยวย�ว แตปลองข�ปลองอนๆ มลกษณะปกต ซงแมลงสวนใหญจะมข�แบบน และข�คท 3 หรอข�คหลงเปนแบบข�ว�ยนำ� (swimming leg) ทำ�หน�ทในก�รว�ยนำ� ข�ลกษณะน ปลองข�จะแบนคล�ยใบพ�ย โดยเฉพ�ะสวนหน�แขง และฝ�เท� (tarsus) โดยขอบด�นข�งจะมขนละเอยดขนหน�แนนและเรยงตวกนเปนแถวเพอชวยในก�รว�ยนำ� ก�รทแมลงตวเดยวแตมข�ถง 3 แบบ กเปนคว�มส�ม�รถพเศษของแมลงทมก�รปรบเปลยนอวยวะต�งๆ เพอใหเหม�ะสมกบก�รใชง�นและก�รดำ�รงชวตในสภ�พแวดลอมทอ�ศยอย ช�งเปนสงทน�มหศจรรยจรง ๆ

แมลงด�น�

ข�คหน� (ข�จบ)

ข�คกล�ง (ข�เดน) ข�คหลง (ข�ว�ยนำ�)

ขาแมคโค แทบไมน�เชอว�แมลงตวเลกๆ จะมววฒน�ก�รลกษณะต�งๆ ไดม�กม�ย ลองดข�คหน�ของแมลงกระชอน กจะพบกบคว�มแปลกทแตกต�งจ�กข�แมลงของอนดบอนๆ เพร�ะข�แตละปลองมขน�ดสน บรเวณโคนข� (coxa) ซงตดกบผนงลำ�ตวมลกษณะคอนข�งปอมสน ขอข� (trochanter) เปนปลองทมเยอบ�งๆ เชอมตอกบสวนตนข� (femur) ทำ�ใหข�เคลอนไหวไดง�ย สวนตนข�นเปนปลองทมขน�ดใหญทสด และมคว�มแขงแรงม�กอยตดกบสวนนองข� (tibia) ทมลกษณะคอนข�งแบน ปลองสดท�ยเปนสวนปล�ยข� (tarsus) มลกษณะเหมอนฟนเปนซๆ คล�ยคร�ด ปล�ยสดของสวนนเปนสวนของเลบ (claw) ลกษณะทกล�วม�ทงหมดเปนลกษณะข�ขด (digging leg) ของแมลงกระชอนทใชขดดนเพอทำ�รเข�ไปอ�ศยอยใตดน ข�ขดยงพบไดในตวออนของจกจนทอยใตดน ซงจะใชข�ขด ขดดนเพอขนม�เก�ะเหนอพนดนหรอตนไม และลอกคร�บเปนจกจนตวเตมวยตอไป ข�ขดจงเปรยบไดกบรถแบคโฮ (Backhoe) แตคนไทยไปออกเสยงเปน “แมคโค” ทใชขดดนขดบอ ซงพบเหนกนเสมอๆ

ชมยพร บวม�ศ

ปล�ยข�

แมลงเฟรชช แมลงเฟรชชแมลงอะไรนะชอนารกจงจะนารกนาสนใจเหมอนนองป1ทกาวเขาไปเปนนองใหมในรวมหาวทยาลยตางๆ หรอเปลา มาทำาความรจกกนดกวา แมลงเฟรชชทกลาวถงนนเปนแมลงทรจกกนมากอนเกาวาคอดวงกนกระดก(rovebeetle)แมลงขนาดเลกวงและบนไดรวดเรวขณะวงมกชอบยกตอนปลายของสวนทองขนๆลงๆดวงกนกระดกเปนแมลงในวงศ (Family) Staphylinidae อนดบ (Order) Coleopteraมลกษณะเดนอยทปกคแรกทมขนาดสนมาก ปกคหลงมขนาดใหญแตพบซอนอยใตปกคหนา ทำาใหมองเหนสวนทองไดชดเจน ความสำาคญของดวงตวนอยทนำาพษ ทเรยกวาPaederinซงจะซมออกมาเพอปองกนตวเมอเวลาตกใจหรอออกมาตามรอยแตกของลำาตว หากถกบบบดหรอขยและถาเหยอ/คนสมผสกบนำาพษนจะทำาใหเกดอาการระคายเคองมผน แสบคน เกดเปนตมนำาใส และทงรอยแผลเปนเมอแผลหายหากบนเขาตาจะทำาใหเกดอาการระคายเคองของเยอบตาขาว ดวงกนกระดกจะพบมากในชวงเดอนธนวาคมถงเดอนมถนายนของปถดไปซงในเดอนมถนายนเปนเดอนทเปดเรยนภาคตนของปการศกษา นสตนกศกษาจงเรยกวา“แมลงเฟรชช” เมอรบรเรองราวความเปนมาของชอ“แมลงเฟรชช”แลวรสกอยางไรนาจะมความ“นากลว”มากกวาหรอวายงรสก“นารก”เหมอนเดม

ศรณพนไชยศรและยวรนทรบญทบ

ผายลมไลศตร ในชวตประจำาวนของเราทกคนยอมไดรบสมผสถงกลนตางๆมากมายไมวาจะเปน กลนนำาหอมกลนดอกไมกลนอาหารรวมทงกลนไมพงประสงคตางๆ เชนกลนผายลมหรอกลนตด แตใครจะรบางวามสงมชวตทนาอศจรรยชนดหนง ทสามารถใชประโยชนจากกลนตดของมนในการปองกนตวจากศตรไดเปนอยางด แมลงตด(bombardierbeetles)เปนดวงในวงศ(Family)Carabidaeอนดบ(Order) Coleoptera มรปรางแตกตางกนทงขนาดตวและลวดลายซงมหลากหลายสสนแตสวนใหญมลำาตวสดำาเปนมน บางชนดมลวดลายสเหลอง สแดง อาศยตามใตหน กอนดน ทอนซง ใบไม เปลอกไม แมลงตดเปนแมลงตวหำาทวงและหลบซอนไดรวดเรวแตมกไมชอบบน บางชนดกนหอยทาก บางชนดกนวตถเนาเปอยเปนอาหาร เมอแมลงตดถกรบกวนจากสงมชวตชนดอน มนจะปองกนตวเองโดยการปลอยสารประเภทออกไซดของไนโตรเจนออกมาจากตอมของเหลวภายในสวนทองพรอมกบเสยงดง “ปอป” ซงคลายกบเสยงผายลม โดยสารทปลอยออกมาจะมลกษณะคลายละอองควน มความรอนและมกลนเหมนคลายกรดไนตรก เมอสารนถกอากาศจะระเหยกลายเปนไอ สารนมความไวตอผวหนงสวนทบอบบาง เมอถกผวหนงจะไหมและมอาการแสบรอน การปลอยสารไลศตรของแมลงตดนอกจากจะเปนการปองกนตวเองแลว ยงเปนการโจมตศตรทเขามาทำารายไปในตวดวย จะเหนไดวาทกสงทกอยางยอมมประโยชนและโทษในตวของมนเอง กลนหอมบางกลนอาจเปนกลนทใชเปนสารลอสำาหรบดกฆาแมลง แตกลนไมพงประสงคบางกลนสามารถชวยใหสงมชวตบางชนดอยรอดไดฉะนนอยาดวนตดสนจากกลนทไดรบในสมผสแรกกแลวกน

อทธพลบรรณาการ

แมลงตดปลอยสารไลศตร

แมงหวหงอก “แมงหวหงอก” เปนชอทพนองไทยทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เรยกเพลยกระโดดปกแบน (flat-winged planthopper) ชนดหนงในวงศ (Family) Flatidae อนดบ (Order) Homoptera เพลยกระโดดปกแบนชนดนเมออยในระยะตวออนลำาตวจะปกคลมดวยเสนใยสขาว โดยเฉพาะปลายสวนทอง เสนใยจะอยรวมกนเปนพวงบางครงมองดคลายเพลยไกแจในวงศ Psyllidae แตเพลยกระโดดปกแบนในวงศนจะอยรวมกนอยางหนาแนนตามกงไมจนมองดขาวโพลนไปทงกงทวทงตนซงเปนทมาของชอ“แมงหวหงอก” แมลงชนดนมเรองราวทนาสนใจ ในแงทนอกจากจะทำาลายพชโดยการดดกนนำาเลยงจากพชทเกาะอาศย ยงเปนแมลงทมผนยมนำาไปบรโภค โดยนำาตวออนไปลางนำาแลวนำาไปควกอนนำาไปบรโภค ซงมปญหาเกดขนหลงการบรโภคเกดอาการวงเวยนศรษะ คลนไส แตยงไมเคยมรายงานเกยวกบการเสยชวตจากการบรโภคแมลงชนดน อยางไรกตามแมวา “แมงหวหงอก” จะเปนแมลงทบรโภคได กตองพงระวงถงปรมาณทบรโภค และหากบรโภคแลวเกดอาการดงกลาว ตองรบไปพบแพทยโดยดวนและอยาลมนำา“แมงหวหงอก”ไปยนยนใหแพทยดดวย

ศรณพนไชยศรและยวรนทรบญทบ

ตวออน

ตวเตมวย

แมลงสญลกษณสารกระตนทางเพศ ไมนาเชอวาชอแมลงจะเปนชอเชงสญลกษณของสารกระตนทางเพศไปไดลองถามผชายทงหนมและสงวยวารจก“แมลงวนสเปน”ไหม คำาตอบสวนใหญจะรจกบางคนอาจเคยทดลองใชมาแลว แตถงหากไมรจกกจะรถงความหมายของชอน คำาวา“แมลงวนสเปน”ความหมายของผจำาหนายและผบรโภคจะหมายถงสาร“แคนทารดน”(cantharidin) ทพบในดวงนำามนชนดหนงทมชอวาแมลงวนสเปน (spanishfly);Lytta vesicatoria Linnaeus สารแคนทารดนมลกษณะเปนผงสเหลองอมนำาตาลหรอสเหลองนำามนมะกอก ไมมกลน มรสขม พบทบรเวณลำาตวโดยเฉพาะสวนอกปกและบรเวณขอตอของขา ในดวงนำามนทตายแลว สารนกยงตดคงทนอยบนตวดวงเมอคนหรอสตวสมผสจะทำาใหเกดผนคนพพองภายในเวลา2-3ชวโมงและหากบรโภคสารนจะทำาใหเกดอาการคลนไส อาเจยน ปวดศรษะ ปวดทอง ทองเสย อาการรนแรงจะถายออกมาเปนลมเลอดและตายในทสด ถาไดรบสารนเพยง 30 มลลกรม สารนมความทนตอความรอนไดสงถง218องศาเซลเซยส ถาพจารณาจากคณสมบตของสารกจะพบวาจดอยในประเภทสารอนตราย แตกพบวาสารนมประโยชนอยางมากในวงการปศสตว โดยใหสตวกน เพอชกนำาใหเกดความพรอมในการผสมพนธ และดวยคณสมบตขอนเองททำาใหมการศกษาวจย เพอนำาสารนไปใชในสวนประกอบของตวยาเพมสมรรถนะทางเพศ ชอ“แมลงวนสเปน” จงเปนชอเชงสญลกษณสารกระตนทางเพศมาจนทกวนน

ศรณพนไชยศรและยวรนทรบญทบ

กระสวยแมลง ในระยะ2-3ปทผานมาหลายคนคงเคยสงเกตเหนวตถขนาดเลกรปรางหนาตาคลายกระสวยสเทาๆดำาๆเกาะหรอเคลอนทอยตามพน/ฝาผนง/เพดานบรเวณหองตางๆ ในบาน รวมทงหองนำา และในบางครงอาจจะเหนสวนหวยนออกมาจากกระสวยมองดคอนขางนารงเกยจ จงเปนทมาของคำาถามวา “มนคออะไร” “มอนตรายหรอไม”ดวยเหตทเขามาใกลชดกบคนในอาคารบานเรอน และคอนขางจะมจำานวนเพมมากขนเจาวตถขนาดเลก รปรางหนาตาคลายกระสวยดงกลาว เปนแมลงชนดหนงทเรยกวาผเสอหนอนกนผา (household casebearer) ; Phereoeca sp. ซงเปนผเสอในวงศ(Family) Tineidae อนดบ (Order) Lepidoptera ตวหนอนจะอยในปลอกทมรปรางคลายกระสวย ปลอกมขนาดความยาวประมาณ 8-13 มลลเมตร กวางประมาณ 3-5มลลเมตร หวทายเปด ซงตางจากหนอนปลอกทพบเหนทวไปในวงศ Psychidae ทมปลายเปดเพยงดานเดยว ปลอกของผเสอชนดน เกดจากหนอนเมอฟกออกจากไขจะสรางเสนใยออกมาผสมกบเศษผงดนทรายหรอผงปนขนาดเลกสรางเปนปลอกหมตวและจะอาศยอยในปลอกนนตลอดระยะทเปนหนอน ไมวาหนอนจะเคลอนทไปไหนกจะพาปลอกเคลอนทไปดวยอาหารของหนอนจะเปนพวกเสนผมของคนหรอขนของสตวทรวงอยตามพนหอง เสนใยผา หรออาจเปนพวกเศษซากแมลงทตดอยตามมมหอง หรอตดอยกบใยแมงมม หนอนจะออกจากปลอกเมอเปนตวเตมวย ซงเปนผเสอกลางคนขนาดเลกประมาณ 10-13 มลลเมตร (เมอกางปก) ดวยลกษณะของหนอนทเคลอนทไปมาพรอมกบยดหวเขา-ออก รวมทงสทมๆ ของปลอกทหม เปนภาพทไมชวนมองจรงๆอยางไรกตามยงไมมรายงานถงอนตรายของหนอนชนดนทเกดขนกบคนโดยตรง

ศรณพนไชยศร

ไวโอลนท ““ ส ”” ไมได กไมใชเครองดนตรทชอไวโอลนนถงจะ“ส”ไดไวโอลนทกลาวถงในทนหมายถงดวงหายาก ชนดหนงของประเทศไทย พบไดในปาลกทมสภาพคอนขางชน เปนดวงทมลำาตวแบนสนำาตาลหวและอกปลองแรกยนยาวปกเปนแผนแบนบางสนำาตาลยนออกมาทางดานขางของลำาตวยาวจรดปลายสวนทอง มองดคลายไวโอลน ซงเปนทมาของชอดวงไวโอลน (violin beetle, fiddle beetle, Java fiddle beetle) ซงเปนดวงในวงศ(Family)Carabidaeอนดบ(Order)Coleopteraดวงชนดนดำารงชวตโดยเสาะแสวงหาแมลงขนาดเลกกนเปนอาหาร มนสยชอบบนเลนไฟในเวลากลางคน และมวธการปองกนตวโดยการปลอยสารเหลวออกจากตอมบรเวณสวนทองทมองคประกอบของกรดบวทรก(butyricacid)เขาสเหยอ/ศตรมผลทำาใหเหยอ/ศตรเปนอมพาต

ศรณพนไชยศรและยวรนทรบญทบ

ดวงผสบทอดเผาพนธจากบรรพบรษผเปนเจาแหงทะเล อานชอเรองกรสกตนเตนดวงตวไหนนะนาสนใจเหลอเกนอยากรจกจงดวงตวนมชอเรยกวา ดวงไทรโลไบท หรอหงหอยยกษเทยม (trilobite beetle, pseudofirefly)ดวงในวงศ(Family)Lycidaeอนดบ(Order)Coleopteraเปนดวงทมหนาตาประหลาดเหนครงแรกไมคดวาเปนแมลงดวยซำา รปรางหนาตาชางเหมอนกบซากดกดำาบรรพไทรโลไบท(trilobitefossil)ทเคยเหนในหนงสอมนาเลาถงเรยกวาดวงไทรโลไบทแลวชอหงหอยยกษเทยมมาจากไหน กพบวาดวงไทรโลไบทยงมรปรางลกษณะและพฤตกรรมคลายคลงกบหงหอยยกษเพศเมยชนดไมมปกและชอบคลานอยตามดนแตแตกตางตรงทดวงไทรโลไบทไมมอวยวะทำาแสงจงไมมแสงทบรเวณปลายสวนทองเหมอนในหงหอยยกษเพศเมย มเรองเลาคลายตำานานทนาสนใจสำาหรบดวงตวนทเชอมโยงไดวาดวงไทรโลไบทอาจเปนดวงทสบทอดลกษณะทางพนธกรรมมาจากสตวดกดำาบรรพไทรโลไบททมการกลาวอางวาเปนบรรพบรษของแมลงและเคยรงเรองมากเมอ 480–500 ลานปกอน จนเปนเจาแหงทะเลและมฉายาวาผเสอแหงทะเล(butterflyofthesea)แตกไดสญสนเผาพนธไปแลวเมอ250ลานปและเมอยอนกลบมาดลกษณะของดวงไทรโลไบทใหชดๆกชางละมายคลายคลงอยางยงกบซากดกดำาบรรพไทรโลไบทเสยเหลอเกนหรอวาจะเปนจรงตามตำานาน โอ!เจาดวงไทรโลไบทเจาชางเปนดวงทลกลบและนาสนใจจรงๆ

ศรณพนไชยศรและยวรนทรบญทบ

ฟอสซลดวงไทรโลไบท

หงหอยยกษเทยมและดวงไทรโลไบท

ดวงไทรโลไบท

ตกแตนผ ตกแตนผ แคไดยนชอกเกดคำาถามขนในใจมากมาย ทำาไมถงเรยกตกแตนผ?จะนากลวสมชอหรอเปลา? ลองมาหาคำาตอบกนด ตกแตนผ (spotted grasshopper);Aularches miliaris (Linnaeus) เปนตกแตนหนวดสนทมสสนสวยงามมากชนดหนงจดอยในวงศ (Family) Pyrgomorphidae อนดบ (Order) Orthoptera ขนาดลำาตวยาว6-7 เซนตเมตรปากสดำาหวสขาวสลบสเขยวเขมดานบนของสวนอกมตมสเหลองหรอสสมกระจายอยทวไปปกคหนาสเขยวมจดประสเหลองกระจายทวทงปกลำาตวและสวนทองสดำาสลบสสมเขม สาเหตทเรยกวาตกแตนผ เพราะตกแตนชนดนมความสามารถทำาลายพชไดอยางไมนาเชอ ภายในชวขามคนสามารถกนใบมะพราวทงสวนจนเหลอเฉพาะกานใบเหมอนผหลอกชาวบานจงขนานนามวาตกแตนผตกแตนชนดนขยายพนธปละ 1ครงโดยวางไขในดน ตวออนอยรวมกนเปนกลมกนวชพชเปนอาหาร เมอเปนตวเตมวยจงไตหรอบนขนตนมะพราวกดกนทำาลายใบนอกจากนยงเขาทำาลายพชอนๆไดอกหลากหลายชนด อาท ขาวโพด ยางพารา หมาก สนทะเล ปาลมนำามน ฯลฯ ตกแตนผมพฤตกรรมเฉพาะตว คอ หากถกรบกวนใหตกใจจะผลตสารลกษณะคลายฟองสบออกมาทางดานขางของปลองอก สารนมกลนรนแรง ซงเปนเหตผลสำาคญ ทำาใหรอดพนจากศตรทงหลายรวมทงมนษยกไมนำามารบประทานเพราะทนไมไดกบกลนทตกแตนผผลตออกมานนเอง

สนดดาเชาวลต

ถงมลานขากหนไมพนหกขา ตวอะไรมขาตงลานขากกงกอไงละจรงๆมขาไมถงลานขาแตในการจำาแนกสตวไดจดใหกงกอเปนสตวในพวกลานขา (millionped) แลวทำาไมมขาตงมากมายแตยงหนไมพนหกขา ในความหมายนหมายถงกงกอตองตกเปนอาหารของแมลงชนดหนง และแมลงชนดนนกคอ ดวงดนขอบชมพ ซงเปนแมลงกลมเดยวกบแมลงตด ในวงศ (Family) Carabidaeอนดบ(Order)Coleopteraแมลงชนดนมลกษณะทแปลกกวาแมลงชนดอนเพราะมปกคหนาเชอมตดกนทำาใหบนไมไดเมอยงมชวตขอบของอกปลองแรกและขอบปก คหนามสชมพสด พบบางทมสเขยว เมอดวงตายขอบสดงกลาวจะเปลยนเปนสทองแดงบางคนจงเรยกวาดวงดนขอบทองแดงดวงชนดนมความวองไวเดนเรวเพราะเปนดวงตวหำาตองเดนหาเหยอจบกนเปนอาหารเหยอเปนจำาพวกกงกอหากมโอกาสเดนไปในปาและพบดวงดนชนดนมกจะพบกำาลงกดกนกงกอ จงเปนทมาของคำากลาวทวา “ถงมลานขากหนไมพนหกขา” ดวงดนขอบชมพจดเปนดวงทหายาก และเปนแมลงคมครองตามพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปาพ.ศ.๒๕๓๕

ศรณ พนไชยศรและอทธพลบรรณาการ

แมลงปนใย ใครรจกแมลงปนใยบาง หลายคนตองสายหนาแนนอน แมแตนกกฏะเองกอาจไมคนเคยหรอลมเลอนไปเนองจากไมคอยจะไดพบเหนแมลงชนดนแตหากใครเคยสงเกตเสนใยสขาวทแผปกคลมตามลำาตน / กง ของตนไมในปา ลองเดนเขาไปดใกลๆ จะเหนวาใตใยนนมแมลงอาศยอยหลายตวเหมอนเปนครอบครว (colony) นนแหละแมลงปนใยเสนใยทแผปกคลมเปรยบเสมอนบานของแมลงปนใยนนเอง แมลงปนใย (webspinner,footspinner)แมลงในอนดบ (Order) Embioptera เพศเมยไมมปก เพศผสวนมากมปกทมลกษณะและขนาดเหมอนกนทง2คแมลงชนดนเกดขนมาในโลกนานกวา300ลานปรปรางลกษณะจงดโบราณและแปลกๆโดยเฉพาะขาคหนาทมลกษณะสนทและมตอมผลตเสนใยบรเวณสวนปลายขาซงแตกตางจากแมลงในกลมอนๆทผลตเสนใยจากตอมบรเวณสวนกน (rectal gland)หรอตอมนำาลาย (salivary gland)สวนขาคหลงขยายใหญและแขงแรงมากเพราะตองใชในการเดนหลบหนศตรแมลงปนใยสามารถเดนไดทงเดนไปขางหนาและเดนถอยหลงและขณะเดนจะพบปกไปดานหนาเหนอสวนหวซงกเปนพฤตกรรมทแปลก จากแมลงอนอกเชนกน

ยวรนทรบญทบ

ตอนอนวน คนทวไปแคไดยนคำาวา“ตอ”กรสกไดถงความนากลวและอนตรายทเกดจากการตอยของตอ และสวนใหญกจะรจกแต “ตอหวเสอ” นอยคนนกทจะรจก “ตอนอนวน”หลายคนคงสงสยวานาตาจะเหมอนตอหวเสอไหมนากลวเหมอนกนหรอไมคำาถามเหลานคงเกดขนในใจตงแตอานชอ “ตอนอนวน” แลว “ตอนอนวน” เปนตอในวงศ (Family)Vespidaeอนดบ(Order)Hymenopteraเชนเดยวกบตอหวเสอแตอยคนละสกล(Genus)และมรปรางนาตาไมเหมอนกนตอนอนวนมรปรางคอนขางผอมตวเรยวกวาตอหวเสอมากสของลำาตวเปนสนำาตาลออนใสๆ ทงสวนหว สวนอกและสวนทอง ยกเวนตารวมเทานนทมสเขมแลวทำาไมถงไดชอวา“ตอนอนวน”กดวยเหตผลทวาตอชนดนออกหากนในเวลากลางคน (nocturnal wasp) เวลากลางวนจะอยภายในรง ซงตรงกนขามกบตอหวเสอทออกหากนในเวลากลางวน (diurnal wasp) สวนกลางคนจะกลบเขารง แตกมเรองเลาทมาของชออกเรองหนงวา ทเรยกวา “ตอนอนวน” กเพราะวาหากถกตอชนดนตอยจะไมสามารถไปไหนไดตองนอนทงวน ซงนาจะเปนเรองเลาขำาๆ หรอเพอใหเขากบชอ“ตอนอนวน”มากกวาเพราะไมวาจะถกตอชนดใดตอยกคงตองนอนซมกนทงวนนนแหละแตกยงนบวาโชคดทพบ“ตอนอนวน”ไมงายนกเพราะตอชนดนจะอาศยอยในปาทอยสงกวาระดบนำาทะเลพอสมควรแตสำาหรบตอหวเสอพบไดทกททกระดบความสงและขอยำาเตอนทกคนวาหากถกตอตอยตองรบไปพบแพทยเรวทสด เพราะผลจากนำาพษของตอมอนตรายถงชวตและหากเปนไปไดใหนำาตวตอไปยนยนใหแพทยไดตรวจสอบดวย

ศรณพนไชยศร

ตอนอนวนตอหวเสอ

แมลงกนได แมลงกนไดหรอ edible insect มมากมายหลากหลายชนด ปจจบนหลายประเทศนยมชมชอบการกนแมลงเพราะรวาแมลงนอกจากจะมโปรตนเทยบไดกบเนอสตวแลวยงอดมไปดวยธาตอาหารตางๆอกมากสำาหรบประเทศไทยมผคนนยมบรโภคแมลงมาชานาน และดวยภมปญญาของแตละทองถน จงสามารถรจกเลอกชนดของแมลงมาบรโภคดวยวธการตางๆเชนบรโภคดบๆหรอนำาไปควนงตมทอดหรอปรงเปนนำาพรกโดยขอเทจจรงแมลงสวนใหญสามารถนำาไปบรโภคได แตกมบางชนดทจดวาเปนแมลงอนตรายไมควรนำาไปบรโภคไดแกดวงนำามนหรอดวงโสนหรอดวงไฟเดอนหา(bristerbeetle)ดวงชนดนมขาวเสมอๆวามผบรโภคแลวเสยชวตทงนเนองมาจากผลของสารแคนทารดน(cantharidin) ทอยตามตวดวง สวนอกชนดคอเพลยกระโดดปกแบน (flat-wingedplanthopper) ซงมผบรโภคแลวเกดอาการวงเวยนศรษะ คลนไส การบรโภคแมลงนอกจากจะมอนตรายทเกดจากชนดของแมลงโดยตรงแลว ปจจบนยงมอนตรายทควรพงระวงถงแหลงทมาของแมลงทนำามาบรโภค ตองปราศจากพษตกคางของสารกำาจดศตรพชรวมทงวธการนำาไปบรโภคตองถกสขอนามยดวย

ยวรนทรบญทบ

ดวงดง แมลงเหนยง

นางพญาปลวก แมลงเมา

ตกแตน

จกจนไขมดแดง

แมลงดานา

ศรณ พนไชยศร และ อทธพล บรรณาการ

ฤาๅจะมแสงแตตวบน ตวทคลานตามดนพาถวลนาฉงน แสงระยบระยบของหงหอยทบนวนเวยนในยามคำาคนทำาใหบรรยากาศรายรอบตว ชางนารนรมยเสยจรง และเมอมองไปตามพนดนกยงเหนจดแสงนอยใหญ เมอกอนเคยนกสงสยเหมอนกนวาคอแสงอะไร มาวนนกไดรแลววา แสงทเหนเปนแสงทเกดจากหงหอยเหมอนกน แตเปนหงหอยทอยในระยะตวหนอน ซงแสงทเหนจะเปนจดแสงขนาดเลก หรอไมเชนนนกเปนแสงทเกดจากหงหอยเพศเมยชนดหนง ตวโตแตไมมปกหรอทเรยกกนทวไปวา หงหอยยกษ ซงมอวยวะทำาแสงบรเวณปลายสวนทองมลกษณะคลายดวงไฟทำาใหแสงทเปลงออกมาคอนขางจา เหนเปนจดแสงขนาดใหญและแสงของหงหอยเหลานนจะมชวงการกะพรบแสงแตละครงหางกนมาก จนเสมอนวาหงหอยยกษชนดนไมกะพรบแสง ดงนนเมอเดนหรอคลานตามพนดนในยามคำาคนจงดคลายดวงไฟดวงนอยๆเกลอนกระจายดารดาษประดจราว“ดาวบนดน”นบเปนสสนแหงความมหศจรรยของแมลงอยางทสดอกมตหนง

ศรณพนไชยศรและยวรนทรบญทบ

อาณาจกรซบซอนทนาพศวง ทกคนคงเคยเหน“จอมปลวก”และคงนกอยากจะรวาขางในกองดนทเหนจะเปนอยางไร ถาใครไดเคยผาหรอทำาลายรงปลวก จะพบวาภายในรงมลกษณะซบซอนราวกบอาณาจกรใหญโตทนาพศวง ปลวกภายในรงจะมหนาตาหลายแบบ (polymorphism)นกกฏวทยาจดใหปลวกเปนแมลงสงคมทมววฒนาการขนสงหรอแมลงสงคมแท(eusocialinsect)มการแบงวรรณะและหนาทกนอยางชดเจน“แมงเมา”เปนปลวกทมปกหลงจบคผสมพนธแลวจะสลดปกทง หาททำารงใหม เพศเมยจะพฒนาตอไปเปน “ปลวกนางพญา” นอนอยในกระเปาะนางพญา (queen nest) ทอยเฉพาะทแสนสบาย มปลวกงานเพยรปอนอาหารตลอดเวลาจนสวนทองขยายใหญกวาเดมหลายรอยเทาสวนเพศผจะพฒนาไปเปน “ปลวกราชา” นอนเฝาอยขางๆ ทงปลวกนางพญาและปลวกราชาเปนปลวกในวรรณะสบพนธ(reproductivecaste)เมอการวางไขของนางพญาเรมลดลงปลวกจะสรางวรรณะสบพนธรอง(supplementaryreproductivecaste)ขนมาทดแทนซงมรปรางเหมอนปลวกวรรณะสบพนธแตมขนาดเลกกวา ปลวกททำาหนาทระแวดระวงปกปอง คมกนไมใหศตรกลำากรายเปนปลวกในวรรณะทหาร (soldier caste) ปลวกวรรณะนมสวนหวขยายใหญและมกรามกดทแขงแรงมากสวนหนาทหาอาหารทำาความสะอาดรวมทงซอมแซมรงเปนหนาทของปลวกวรรณะงาน(workercaste)ซงเปนปลวกขนาดเลกตวออนนมและมจำานวนมากกวาปลวกวรรณะอนๆ ปลวกมโปรโตซว(protozoa)ชวยยอยสลายเซลลโลส(cellulose)ทำาใหปลวกสามารถกดแทะเยอไมจนผกรอนทำาใหบานเรอนพงทลายเปนหลงๆไดปลวกจงเปนศตรตวรายของเคหสถานบานเรอนรวมทงตนไมในปา แตในระบบนเวศธรรมชาตแลวปลวกเปนแมลงทมประโยชนอยางยง เพราะปลวกจะชวยยอยสลายอนทรยวตถใหเปนอนนทรยวตถ ทมประโยชนตอสงมชวตอน

จอมปลวก

ภายในรงปลวก

ปลวกนางพญา

ปลวกงานปลวกทหาร

หนามสารพดพษ หนอนบง หนอนราน ความสวยงามทแฝงไวดวยอนตราย ขนธรรมดาๆ ในสายตา ของมนษยกลบเปนสงพเศษทธรรมชาตสรางใหหนอนสามารถเอาตวรอดอยไดในธรรมชาต ปองกนตวหรอทำาอนตราย หนอนบง หนอนราน มอวยวะทเรยกวา stinging hair และ spine เปนขนหรอหนามทใชปองกนตว โครงสรางททำาใหเกดพษจะพบอยบนผวหนงของ ตวหนอน โครงสรางดงกลาวประกอบดวยขน อาจเปนขนสน ขนยาว ขนแขงคลายหนาม ขนดงกลาวพบทวลำาตว หรอรวมกนเปนกลมตามปลอง ลกษณะเปนทอกลวงบรรจสารพษอยขางใน สารเหลานสรางมาจากตอมพษ (poison gland) ซงพบอยทฐานของขน เมอสมผสถกขน พษของหนอนจะทำาใหเกดอาการแสบรอนทนท เกดผนแพทผวหนง จากนนจะบวม ชา เปนผนลมพษ พษจะกระจายไปบรเวณขางเคยง ทำาใหเกดการอกเสบ บวม เชน ทตอมนำาเหลอง อาจมอาการปวดศรษะ คลนไส อาเจยน ชา เปนอมพาต และชอคได อาการจะเปนมากในผทมประวตแพ ในกรณขนพษเขาตาอาจทำาใหตาบอดได การรกษาอาการพษจากขนพษของหนอน ทำาไดโดยการดงเอาขนพษออกดวยเทปกาว ใชนำาแขง ประคบบรเวณทถกพษ กนยาแกแพ (antihistamine) ยาระงบปวด ในรายทแพมากใหรบ นำาสงโรงพยาบาล

หนอนมงกร

หนอนบงพเหลอง

หนอนบงเหลอง

หนอนราน หนอนรานสนดดา เชาวลต

ความลบของเหลกใน หลายตอหลายคนคงเคยไดยน และหลายคนอาจเคยไดรบรความเจบปวดทเกด จากเหลกในมาแลว และอกหลายคนคงอยากรวาเหลกในคออะไร “เหลกใน” เปนอวยวะท ดดแปลงมาจากอวยวะวางไข (ovipositor) ของแมลงในอนดบ (Order) Hymenoptera (ผง ตอ แตน มด) นนเอง ซงนอกจากจะทำาหนาทวางไขแลว ยงใชเปนอาวธไดดวย โดย จะมตอมพษตดอยทบรเวณโคนของเหลกใน สำาหรบผงจะตายหลงจากตอยเหยอ เกดจากการทเหลกในของผงมลกษณะพเศษ นนคอเปนเงยงคลายกบฉมวก มรอยบากทลก เมอผงตอยเหยอจงไมสามารถดงเหลกในกลบคนได เหลกในจะหลดออกมาพรอมตอมพษ ผงตวนนกจะบาดเจบจากการทผนงชองทองฉกขาด และตายไปในทสด สวนตอ แตน รอยบากของเงยงไมลก จงทำาใหดงเหลกในกลบได และสามารถตอยเหยอไดซำาแลวซำาอก แตในโลกของเรากยงคงมผงบางชนดทตอยไมไดนนกคอ ผงชนโรง (stingless bees) ซงเปนผงทไมมเหลกใน แตใชกรามในการกดเพอตอสและปองกนตวเองจากศตรทรกราน

ตอหวเสอ

ชนโรงไมมเหลกใน

ยวรนทร บญทบ

เหลกในผงหลดตดกบเหยอ

เหลกในตอ

เหลกในผง

ตะกราเกบเกสร หากกลาวถงตะกราเกบเกสรหลายคนคงเกดความสงสยวา เกยวของอยางไรกบแมลง จรงๆ แลว ตะกราเกบเกสร (pollen basket หรอ corbiculum) คอ สวนขาหลงของผงทมลกษณะแตกตางจากขาแมลงทวไป เพราะมการดดแปลงรปรางใหแบน และมแผงขนหนา เพอใหมความเหมาะสมในการหาอาหาร โดยผงจะนำาเหลาเกสรดอกไม (pollen) ตางๆ ทเกบรวบรวมมาไดผสมกบนำาตอย (nectar) จากดอกไม แลวปนเปนกอนเกสร (pollen load) เกบไวทขาหลงนกอนนำากลบไปเปนอาหารใหแกตวออนทอยภายในรง

รงผง

ตะกราเกบเกสร

ขาหนา ขาหลง

ยวรนทร บญทบ

ขากลาง

ปรศนาเสยงทแสนไพเราะ หลายคนคงคนเคยและรจกรปรางหนาตาของจงหรด เดกหลายคนเคยจบจงหรด มาสกน บางครงกเคยฉงนสงสยวา ทำาไมจงหรดบางตวสงเสยงรองแหลมดง แตบางตวกลบ ไมมเสยง ปรศนากกระจางชดวา เสยงทไดยนเกดจากอวยวะทำาเสยงทมเฉพาะในจงหรดเพศผเทานน โดยจงหรดจะใชปกคหนาถกน ปกดานขวาจะทบบนปกดานซาย เมอจะทำาเสยง จงหรดจะยกปกคหนาขน ใชอวยวะทำาเสยงบรเวณปกทมลกษณะคลายหนามหรอปม (file) เรยงเปนแถวอยบรเวณโคนปกคหนาดานขวาถกบสนแขง (scraper) บรเวณขอบปกดานซาย ทำาใหเกดเสยงหวานแหลมกองกงวานฟงไพเราะยงนก

จงหรดขณะทำาเสยง

หนามหรอปม สนแขง

ชมยพร บวมาศ

หนวดกงเคลอนท หากกลาวถง “หนวดกง” ทไมไดหมายความถงหนวดของสตวนำาประเภทกงแลว หลายคนอาจนกถง “หนวดกง” ทหมายความถงเสาอากาศ ชวยในการรบสญญาณภาพของโทรทศน ซงในปจจบนเยาวชนยคใหมอาจไมคนเคยกบคำาคำาน แตในมมมองของนกกฏวทยาผศกษาเกยวกบแมลงชนดตางๆ กจะนกถงแมลงชนดหนง ทมรปรางลกษณะคลายกบแบกหนวดกงไวกบตวตลอดเวลาจนดราวกบวา “หนวดกงเคลอนท” ซงจรงๆ แลว หนวดกงทกลาวถงน คอทอขบของเหลว (siphunculi หรอ cornicle) ของเพลยออน (aphid) ทมลกษณะเปนทอคตรง ยนยาวออกมาจากบรเวณดานบนของปลองทองปลองท 5 หรอ 6 ซงเปนลกษณะพเศษทพบเฉพาะในเพลยออน แมลงปากดดขนาดเลก ลำาตวออนนม รปรางคลายผลฝรง ในวงศ Aphididae อนดบ Hemiptera เทานน หนวดกงในเพลยออน มขนาดสนหรอยาวแตกตางกนแลวแตชนดของเพลยออนและไมไดทำาหนาทรบสญญาณภาพเหมอนกบหนวดกงของโทรทศน แตทำาหนาทขบของเหลวเหนยวออกมา เพอปองกนตวเองจากศตร

เพลยออน

หนวดกงทว

ชฎาภรณ เฉลมวเชยรพร

ชมยพร บวมาศ

ธรรมชาตแหงพฤตกรรม “มดแดง” สรางรง พฤตกรรมนาสนใจ ดงไมใบไกลใหใกลชดกน สรางเยอเจอใยใหเลยวเกยวพน ประกบครบครนเปน “บานมดแดง”

ชมยพรบวม�ศ

สอส�รภ�ษ� แบบ มด..มด มดเปนแมลงทอยรวมกนเปนกลมหรอเปนสงคมขน�ดใหญ ซงก�รอยรวมกนเปนจำ�นวนม�กจำ�เปนตองมก�รสอส�รระหว�งมดแตละตวภ�ยในรง แลวมดสอส�รกนดวยภ�ษ�อะไรหนอ?มดไมส�ม�รถใชเสยงพดคยกนไดเหมอนมนษยแตมดพดคยกนโดยอ�ศยก�รสมผส ท�ท�งรวมกบก�รปลอยส�รเคมจ�กตอมบรเวณปล�ยสวนทอง บรเวณทอง และบรเวณข�กรรไกร ซงพบว�ห�กมดเดนไปพบอ�ห�ร มดจะปลอยส�รเคมทอยบรเวณปล�ยสวนทองแตะต�มเสนท�งทพบ เพอเปนก�รบอกเสนท�งและเมอพบมดง�นตวอนๆ มดจะส�ยหวไปม�และใชหนวดบยใบใหไปห�อ�ห�รต�มเสนท�งทไดปลอยส�รเคมไวแลว สวนมดตวทจะต�มไปห�อ�ห�รกจะใชปล�ยหนวดแตะต�มท�งทไดปลอยส�รเคมไวแลว แตห�กมผบกรกรง มดจะปลอยส�รเคมออกม�จ�กตอมบรเวณข�กรรไกรพรอมๆกบล�กสวนทองเปนวงเพอเตอนสม�ชกในรงใหลกขนม�ปองกนรงและเหล�สม�ชกตวนอยภ�ยในรงจ�กศตรผรกร�น มดบ�งชนดอ�จจะฉดพนส�รเคมจ�กเหลกในซงกลนของส�รเคมทปลอยออกม�จะส�ม�รถขบไลศตรผบกรกไดและถ�มดจะไปสร�งรงใหมมดจะบอกเหล�สม�ชกใหไปชวยกนโดยก�รปลอยส�รเคมบรเวณปล�ยสวนทองนำ�ท�งไปยงจดทจะสร�งรงใหมและจะส�ยลำ�ตวพรอมกบดงข�กรรไกรของมดตวอนๆ เพอเปนก�รสงสญญ�ณใหรวมมอรวมใจกนในก�รสร�งรงใหม พฤตกรรมก�รสอส�รของมดแตละเรองดช�งน�สนใจม�ก บ�งเรองแมว�จะดซบซอนแตกส�ม�รถสอส�รใหเข�ใจกนไดอย�งด ซงทำ�ใหมดมคว�มสมครสม�นส�มคครวมกนเปนหนงเดยว และห�ญกล�ทจะตอสกบผรกร�นทมทงพลกำ�ลงและขน�ดตวทใหญกว�ไดอย�งไมสะทกสะท�น

ระบำ�ผง ระบำ�ผงในทนหม�ยถงก�รเตนรำ�ของผง(beedance)ซงเปรยบเสมอนภ�ษ�ทใชในก�รสอส�รของสงคมผงโดยมผงสำ�รวจ(scoutbee)เปนผรบหน�ทสงข�วเกยวกบแหลงอ�ห�รคว�มอดมสมบรณของอ�ห�รรวมทงระยะท�งจ�กรงถงแหลงอ�ห�รใหแกผงง�น(worker)ภ�ยในรงซงก�รสอส�รตองอ�ศยส�รเคมก�รแสดงท�ท�งเสยงและก�รสมผสตวกนก�รสอส�รโดยใชท�ท�งก�รเตนรำ�ของผงม2แบบไดแก การเตนรำาแบบวงกลม(rounddance)ผงสำ�รวจจะเตนรำ�เปนวงกลมบนผนงด�นในของรงผงและจะเตนวนอยหล�ยรอบน�นประม�ณ½-1น�ทจงหยดเตนจ�กนนจะเคลอนย�ยไปเตนในตำ�แหนงต�งๆบนผนงรงห�กพบว�แหลงอ�ห�รมคว�มอดมสมบรณม�ก ผงสำ�รวจจะเตนอย�งรวดเรวและรนแรง ก�รเตนแบบวงกลมนไมไดบอกทศท�งของแหลงอ�ห�รแตจะบอกเพยงระยะท�งว�อยภ�ยในรศม100เมตรจ�กรงเท�นน การเตนรำาแบบสายทอง (tail wagging dance) เมอพบแหลงอ�ห�รทไกลจ�กรงม�กกว� 100 เมตร ผงสำ�รวจจะเรมเตนรำ�แบบส�ยทอง โดยผงจะวงเปนเสนตรงขนกอน แลวหมนวนรอบซ�ยและขว�รอบละครงวงกลม ก�รเตนรำ�ลกษณะนจะส�ม�รถบอกทศท�งระหว�งแหลงอ�ห�รกบทตงของรงได ผงสำ�รวจจะเตนแบบนซำ�แลวซำ�อกจำ�นวนรอบและระยะเวล�ในก�รเตนเปนตวกำ�หนดระยะท�งจ�กรงถงแหลงอ�ห�ร ผงสำ�รวจจะย�ยตำ�แหนงก�รเตนไปยงทต�งๆ บนรวงรงใหสม�ชกภ�ยในรงไดรบรม�กทสดจงหยดเตน คว�มรนแรงของก�รเตนเปนก�รบงบอกถงคว�มอดมสมบรณของแหลงอ�ห�รเชนเดยวกบก�รเตนรำ�แบบวงกลม ในขณะทผงสำ�รวจกำ�ลงเตนรำ� ผงง�นจะสงเกตและรบรถงกลนและชนดของดอกไมจ�กเกสรทตดอยต�มตวผงสำ�รวจ

ยวรนทรบญทบ

การเตนรำาแบบวงกลม การเตนรำาแบบสายทอง

เวยนวนวนเวยน แคอานชอกรสกเวยนหวแลว ตวอะไรกนอกนะ แตนกกฏวทยากเดาไดอกวา นาจะเปน “มวนวน” เจามวนวนน จรงๆ นาจะชอมวนกรรเชยงมากกวา เพราะมอปนสยชอบหงายทองวายนำา แตเมอควำาตววายนำากลบวายวนเวยนเวยนวนซะอยางนน จงไดชอวา “มวนวน” มวนวน (backswimmer bug) เปนแมลงในวงศ (Family) Notonectidae อนดบ (Order) Hemiptera ลำาตวรปไขคอนขางยาว ประมาณได 5-12 มลลเมตร สนำาตาลออน ดานหลงโคงนน หนวดสน ปากแบบเจาะดด ขายาว ขาคหลงคอนขางแบนและยาวกวาคอนๆ มขนปกคลมเหมาะสำาหรบวายนำาและชวยใหวายนำาไดรวดเรว มวนวนชอบลอยตวบนผวนำา เมอดำาสใตนำาจะนำาฟองอากาศบนผวนำาตดตามลำาตวและใตปกลงไปดวยเพอใชหายใจ พบชกชมในชวงฤดฝนบรเวณแหลงนำา เชน บง บอ สระ คลอง หนองนำาและนาขาว มวนวน สามารถจบเหยอทมขนาดใหญกวาตว เชน แมลงทตวโตกวา ลกกบ กงและปลาตวเลกๆ เพอดดกนเปนอาหาร

ชลดา อณหวฒ

ชมยพร บวมาศ

นกสเกตบนผวนำ� หลายคนอาจจะเคยสงเกตเหนสงมชวตขนาดเลกขายาวๆ คลายแมงมม เคลอนท ไปมาบนผวนำาอยางรวดเรวในแหลงนำาใกลๆ บาน เคยสงสยบางไหมวาคอตวอะไร แตหาก ไดไปดใกลๆ ชดๆ กจะรวาเปนแมลงชนดหนง ทชาวบานเรยกกนวา จงโจนำา ซงในความหมายของนกกฏวทยาจะหมายถงมวนจงโจนำา หรอ water strider หรอ pond skater แมลงในวงศ (Family) Gerridae อนดบ (Order) Hemiptera แมลงชนดนจะพบอยบนผวนำา มลำาตวคอนขางเรยวยาว ขาคหนา (fore leg) คอนขางสนใชในการจบสตวอนกน เปนอาหาร สวนขาคกลาง (mid leg) และขาคหลง (hind leg) จะยาวกวาลำาตวหลายเทา เพอชวยใหเกดการกระจายนำาหนกของจงโจนำาเวลาทอยบนผวนำา ปลายขา (tarsus) ของขาทงสองคมจำานวนปลอง 2 ปลอง และทสำาคญมขนขนาดเลก (microseta) จำานวนมาก ปกคลมและซอนกนอยหลายชน จงทำาใหปลายขาไมเปยกเมอเวลาสมผสนำา รวมทงทำาใหจงโจนำา สามารถเคลอนทบนผวนำาไดคลองแคลว รวดเรว ราวกบนกสเกตบนผวนำาทมลลาทาทางนามองนาชม ไมแพนกสเกตนำาแขงทกำาลงโชวลลาพลวไหวบนลานนำาแขง

สนดดา เชาวลต

แมลงพลกม 4 ต� ยอนนกถงสมยเกาๆ ครงยงตวเลกเปนเดกนอย เมอมเวลาวางมกรวมกลมลงเลนนำา ตามหวย หนอง คลอง บง นอยใหญใกลๆ บาน สนกสนานตามประสา หลงผานสงครามในนำาอนแสนสนก นงผกผอนใหหายเหนอยรมฝงนำา สายตาอนแสนซนกฉงนเขากบ แมลงตวนอย วายวนบนผวนำา มองไปนานๆ ชกเวยนหว เพราะไมวาจะนานเทาไหร แมลงตวนอยเหลานนกไมมททาวาจะหยดนงเสยท แมลงอะไรกนหนอหนาตาแปลกพลก ขนาดคอนขางเลก มความปราดเปรยวอยในตว ลำาตวสดำามน รปรางคลายรปไขคอนขางยาว หวทายแหลม บรเวณกลางหลงนนขนเลกนอย ขอบขางลำาตวสนำาตาลออน ขาคหนายาวคอนขางจะบอบบาง ขาคกลางและคหลงแบนและสนกวาขาคหนามาก หนวดสน หนวดปลองทสามขยายใหญมองดเปนแผนคลายใบพด ครนมองสวนหว หนาตาแปลกพลกเสยยงกวา เพราะมองครงแรกคดวามสตา แตความจรง คอ ตารวมซงมเพยงหนงค ถกแบงเปนสองสวนโดยขอบของสวนหว ทำาใหเหนเปนตาซกบนและซกลาง ทำาใหดคลายกบวามสตา สองตาอยเหนอผวนำา และอกสองตาอยใตนำา เพอใหสามารถมองเหนไดทงดานบนและดานใตผวนำาในเวลาเดยว ตวเตมวยสามารถบนไปยงแหลงนำาอน เมอยายทอยดวงชนดนมกอยรวมกนเปนกลม วายนำาไดเรวมาก พบตามบอและแหลงนำานง กนแมลงทตกลงไปในนำาเปนอาหาร เพศเมยวางไขเปนกลมใตใบของพชนำา หนอนมลำาตวยาว แคบและคอนขางแบน สวนทองแตละปลองมเหงอกหนงค และมกฝงตวตามรมฝงเพอเขาดกแดและรอวนออกเปนตวเตมวย เจาสงมชวตขนาดเลกรปรางหนาตาประหลาดพลกทกลาวถง มชอเรยกวา “ดวงสตาหรอดวงตะพาบ (whirligig beetle)” ในวงศ (Family) Gyrinidae อนดบ (Order) Coleoptera

ดวงสตาหรอดวงตะพาบ

ซกลาง

ซกบน ซกบน

ซกลาง

ตาซกบน

ตาซกลาง

สมบตลำ�ค�ในนำ� หากไดไปเดนหรอเลนนำาบรเวณแหลงนำาธรรมชาต และมโอกาสหยบกอนหนหรอกงไมทแชอยในนำาขนมาพลกด หลายคนอาจจะแปลกใจทพบวตถคลายเหรยญสตางค ตดอยกบกอนหนหรอกงไม บางคนอาจดใจคดวาพบเหรยญสตางคโบราณ แตจรงๆ แลวสงทพบเปนสมบตอนลำาคายงกวาเหรยญสตางค เพราะมนคอหนอนของ “ดวงเหรยญกษาปณ” ซงเปนแมลงในอนดบ (Order) Coleoptera วงศ (Family) Psephenidae หนอนชนดนมคณคามหาศาลในการเปนตวชวดคณภาพนำาและสงแวดลอม เพราะจะพบเฉพาะในแหลงนำาทมความบรสทธ สะอาด และทนำาไหลแรงหรอหากเปนนำานงกตองเปนแหลงนำาทมปรมาณออกซเจนสงเทานน หนอนดวงเหรยญกษาปณ มรปรางกลมคลายเหรยญกษาปณ มขนาดลำาตวยาว 6-10 มลลเมตร โดยทวๆ ไปมสทองแดง ซงเปนทมาของชอสามญ “water-penny” หนอนมรปรางแบนและมแผนแขงปกคลมตลอดทงตว มองดคลายกบไทรโลไบท (trilobite) สงมชวตโบราณทสญพนธไปนานหลายลานป หนอนดวงกษาปณดำารงชวตอยโดยกนสาหรายหรอไดอะตอม (diatom) และหายใจโดยทออกซเจนซมผานผนงลำาตวและผานเหงอกทมลกษณะคลายขนนกซงตดอยบรเวณปลายสวนทอง หนอนมชวตอยในนำานานประมาณ 6–12 เดอน ในระยะสดทายหนอนจะเคลอนตวมาเขาดกแดทดนหรออนทรยวตถบรเวณรมฝง และเจรญเตบโตเปนตวเตมวยทมขนาดลำาตวยาว 4-6 มลลเมตร เมอเปนตวเตมวยจะขนมาอยบนบกบรเวณใกลๆ แหลงนำา หลงจากผสมพนธเพศเมยจะวางไขประมาณ 400-700 ฟอง บรเวณใตกอนหนในแหลงนำาทอยใกลๆดวงเหรยญกษาปณมวงจรชวตเฉลย 1-2 ป

ยวรนทร บญทบ

หนอนดวงเหรยญกษาปณ

ตวเตมวยดวงเหรยญกษาปณ

แมลงนนจ� หากเอยถงคำาวา “นนจา” ทกคนยอมนกถงนกลาผมความปราดเปรยววองไว จโจมศตรไดรวดเรวแมนยำา และมเอกลกษณทสำาคญทสดคอความเปนเลศในการพรางตว ถาจะลองเปรยบเทยบวถชวตของนนจากบแมลงสกชนด แมลงทควรคกบฉายา “แมลงนนจา” มากทสดคงหนไมพน แมลงดานา และ มวนแมงปองนำา แมลงดานา (giant water bug) วงศ (Family) Belostomatidae และมวนแมงปองนำา (water scorpion) วงศ Nepidae แมลงทง 2 ชนดอยในอนดบ (Order) Hemiptera เปนแมลงทอาศยอยในนำาและวายนำาไดรวดเรวมาก คอยดกจบสตวนำาขนาดเลก อาท แมลง ลกปลาขนาดเลก ลกออด หอย และซากพชซากสตวกนเปนอาหาร แมลงทงสองชนดนมอวยวะพเศษกวาแมลงชนดอน คอมแพนหางทเปนแผนเลกๆ 2 แผนประกบกนเปนทอ และจะยกแพนหางนนขนปรมผวนำาเพอสดอากาศหายใจและเกบอากาศเพอไวใชหายใจเวลาอยใตนำา ขณะทยงไมลงไปใตนำาจะมการพรางตวอนแนบเนยนคลายนนจา โดยจะซอนตวอยในพชนำาอยางสงบนง เพอรอเวลาใหเหยอทถงฆาตเคลอนทเขามาใกล จากนนมนจะใชขาคหนาทเปนแบบขาจบ (clasping legs) จบเหยออยางวองไว และใชปากเจาะลำาตวเหยอพรอมๆ กบการปลอยสารททำาใหเหยอเปนอมพาต ปฏบตการชวงนจะอยใตนำา เหยอจะคอยๆ หยดการเคลอนไหว เพองายตอการดดกน นอกจากนมนยงสามารถทำาอนตรายมนษย โดยการเจาะผวหนงและสรางบาดแผลเปนรอยไหมได การพรางตวของแมลงทง 2 ชนด สามารถใชไดดกบแมลงหรอสตวเลกๆ เทานน แตสำาหรบมนษยแลวแมลงนนจายงไมสามารถหาวธเอาชนะความชอบในการเลนแสงไฟทมนษยเปดไวสำาหรบลอแมลงในทงนาได แมลงนนจามกถกมนษยจบไปบรโภคไดอยางงายดายเสมอๆ สดทายจากแมลงนกลากไมอาจอยเหนอหวงโซอาหารได และกลบกลายเปนผถกลาไดเชนเดยวกน

อทธพล บรรณาการแมลงดานา มวนแมงปองนำา

เกศสดา ปวนมณ

แมลงกม““ เหงอก”” เหมอนกนนะ เมอพดถง ”เหงอก” ทกคนจะนกถงแตปลา เพราะปลาเปนสตวนำาทมเหงอก ซงเปนอวยวะชวยในการหายใจเปรยบเทยบไดกบปอดของมนษย แตจะมสกกคนทคดถงแมลง หลายคนอาจไมเคยรวาแมลงกม ”เหงอก” เหมอนกน และกใชในการหายใจเชนกนเหงอกของแมลงพบไดในตวออนของแมลงบางชนดทอาศยอยในนำา ลกษณะของเหงอกเกดจากสวนของผนงลำาตวขยายออกเปนถงบาง ภายในมทออากาศฝอยบรรจอยเรยกเหงอกลกษณะนวา tracheal gills ออกซเจนในนำาจะซมผานผนงบาง ๆ ของเหงอกนเขาไปในทออากาศฝอยเพอสงไปยงเซลลทตองการ นอกจากนเหงอกยงชวยกำาจดคารบอนไดออกไซดออกนอกรางกาย เหงอกของแมลงโดยทวไปมรปรางลกษณะ 2 แบบ ไดแก เหงอกทมลกษณะคลายใบไมซงพบในตวออนของแมลงปอเขม (narrow-winged damselflies) บรเวณปลายสดของสวนทอง สวนเหงอกอกแบบจะมลกษณะเปนเสนสน ๆ อยรวมกนเปนกระจกบรเวณระหวางโคนขา (coxa) และลำาตว รวมทงบรเวณดานขางของปลองทอง ซงพบไดในตวออนแมลงชปะขาว สำาหรบตวออนแมลงเกาะหน (stoneflies) เหงอกมลกษณะเปนเสนขนสน ๆ รวมเปนกระจกอยสวนปลายสดของสวนทอง ตวหนอนของดวงสตา (whirligig beetles) และดวงเหรยญกษาปณ (water-penny beetles) ลกษณะของเหงอกจะเปนเสนคลายขนนกซงเหงอกของตวหนอนดวงสตาจะตงอยดานขางทงสองขางของปลองทองแตละปลอง สวนตวหนอนของดวงเหรยญกษาปณจะอยบรเวณปลายสดของสวนทอง และสำาหรบตวออนแมลงหนอนปลอกนำา (caddisflies) ลกษณะของเหงอกจะเปนเสนขนสน ๆ กระจดกระจายอยบรเวณดานลางของสวนทอง ทนาแปลกใจ มากและหลายคนอาจคดไมถงวาผเสอกมเหงอก ซงพบไดในตวหนอนผเสอกลม Pyralid ทอาศยอยในนำาโดยเหงอกมลกษณะเปนเสนขนอยบรเวณสวนอกและสวนทอง

เหงอกของตวหนอนดวงเหรยญกษาปณ

เหงอกของตวออนหนอนปลอกนำา

เหงอกแมลงปอเขม

ยวรนทร บญทบ

ตาทแสนอศจรรย สงมชวตตางๆ มองเหนไดดวยตา แมลงกมตาเชนเดยวกน แตแมลงมตาทมลกษณะพเศษแตกตางจากสงมชวตชนดอนๆ โดยแมลงมตา 2 ประเภท ไดแก ตารวม (compound eye) และตาเดยว (ocelli eye) แตตาทใชในการมองเพอหาอาหาร หรอหลบซอนจากศตรนน คอ ตารวม ซงม 1 ค อยทสวนหวของแมลง ตารวมประกอบดวยหนวยตา (facet) ซงมลกษณะเปนเลนสหกเหลยม หลายๆ พนอนประกอบรวมกน หนวยตาแตละอนมเลนสรบภาพ ดงนนภาพทแมลงเหนจะเปนภาพแบบเรยงกนหลายภาพ (mosaic image) ซงแตกตางจากภาพทมนษยมองเหน แมลงตางชนดกนจะมจำานวนเลนสรปหกเหลยมแตกตางกนออกไป เชน มดงานบางชนด ม 6-9 อน แมลงวนบานม 4,000 อนผเสอมตงแต 2,000-27,000 อน และแมลงปอมตงแต 10,000-30,000 อน ยงมจำานวนเลนสมาก ภาพทเหนกยงชดมากขน ทำาใหแมลงมองเหนสงตางๆ โดยเฉพาะการรบรภาพวตถทเคลอนไหวไดเรว ทำาใหสามารถลาเหยอและหลบหลกศตรไดด

ตาแมลง

ภาพทมนษยมองเหน ภาพทคาดวาแมลงจะมองเหน

ตาทนาฉงน ตาเดยว (simple eyes หรอ ocelli) มลกษณะเปนเมดกลมๆ ขนาดเลกอย ระหวางตารวมทง 2 ขาง มกพบตาเดยวจำานวน 1-3 ตา แลวแตชนดแมลง โดยทวไปแมลงมกมตาเดยว 3 ตา เรยงกนเปนรปสามเหลยม ตาเดยวพบไดในแมลงทงตวออนและตวเตมวย แมลงใชตาเดยวในการมองระยะใกลๆ เพยงไมกนวฟตเทานน แตสวนใหญใชในการรบรแสงสวาง รบรกลางวนและกลางคน ดวยเหตนเองจะพบวาแมลงทออกหากนในเวลากลางคนจะมตาเดยวทมขนาดใหญกวาแมลงทหากนในเวลากลางวน

ยวรนทร บญทบ

ตาเรดาร “อะไรอยทไหน กหาเจอ ตาเปนเรดารเชยวนะ” หลายคนคงเคยไดยนประโยคน แลวทำาไมตองเปรยบเทยบการหาของเจอกบเรดารดวยละ กเพราะวาเรดาร เปนอปกรณทใชในการคนหาตำาแหนงทอยหรอแสดงเอกลกษณ หรอนำาทศทางของวตถทเคลอนท โดยผานระบบคลนแมเหลกไฟฟาเชนเดยวกบไมโครเวฟ อปกรณนพบไดในระบบสอสารเกอบทกชนดตามฐานทพของหนวยทหารหรอหนวยงานสำาคญๆ เชน สนามบน เปนตน แตกนาแปลกทมแมลงชนดหนง มอวยวะททำาหนาทคลายเรดาร นนคอ ตารวม (compound eye) ของแมลงปอ แมลงในอนดบ (Order) Odonata ตารวมของแมลงปอมขนาดใหญมากจนตาขางซายและขวาเกอบจะชดตดกน ทำาใหสามารถมองเหนไดรอบทศทาง (ในมม 360 องศา) แมลงปอจงมองเหนสงตางๆ ไดเปนบรเวณกวาง ซงเปนววฒนาการของแมลงใหเหมาะสมกบพฤตกรรมการดำารงชวต โดยเฉพาะแมลงปอ แมลงทดำารงชวตดวยการเปนตวหำา (predator) การทมตาขนาดใหญและมองกวาดไดถง 360 องศา ทำาใหเหยอไมเคยรอดพนจากสายตาของแมลงปอไปได เคยอานพบวาแมลงปอเพยงตวเดยวสามารถกนยงไดถง 60 ตว ภายในเวลา 1 นาท นอกจากนการทแมลงปอมตาเรดาร กชวยใหแมลงปอสามารถหลบหนศตรไดอยางวองไวและรวดเรว แมลงปอยงใชตาเรดารนในการคนหาตำาแหนงทเหมาะสมในการผสมพนธและวางไข ซงทำาใหแมลงปอสามารถดำารงเผาพนธมาไดยาวนาน ตงแตยค (Epoch) คารโบนเฟอรส (Carboniferous : 350 ลานป) จนถงปจจบน

ยวรนทร บญทบ

แมลงมคาลำา...นำาธรรมชาตสมดล