İNSANLARDA GENETİK TEST YAPILARAK HASTALIKLARA YATKINLIK DURUMUNUN BELİRLENMESİ VE ETİK

Osman ALP

İnsan Genom Projesi• İnsan Genom Projesi; Amerika Birleşik Devletlerinin desteği ile

başlatılan ve insan hayatında bir çok hususu belirlediği görülen genlerin bir haritasının çıkarılması ve genlerin fonksiyonlarının ortaya konulması ile ilgili projedir. Proje ile insan hayatı bakımından önem taşıyan bir çok amaca ulaşma hedeflenmiştir. Bu hedefler;

• hastalığa yol açan genlerin tespiti ve bunların hastalıksız olanları ile değiştirilmesi,

• insanın genetik yapısına uygun ilaç üretilmesi,• genetik yapının incelenerek muhtemel rizikolara karsı söz konusu

rizikoların gerçekleşme ihtimalini azaltacak bir hayat tarzı belirleme imkanı,

• hastalıklı nesillerin doğumuna engel olma seklinde özetlenebilir.

Projedeki Gelişmeler

• 1990 yılında 18 ülke desteğiyle başlatıldı ve 2000 de ilk sonuçlar dünyaya ilan edildi. 2003 te «tamamlandı.»

• Dünya da Eylül 2011 itibariyle 29 toplumdan 2500 bireyin tüm genomu belirlendi.

• Türkiye'de Genom araştırmaları 2010 yılında Boğaziçi Üniversitesi önderliğindeki bir proje kapsamında başladı ve bu projenin sonuçları 20 ocak 2012 de bitirilerek açıklandı.

• Bu proje ile 17 ilden 17 bireyin genomun belirlendi.

İncelenen Yapı ve Özellikler

• İnsan genomu yapısında yaklaşık 30 000 – 35 000 gen ve bu genlerdeki temel şifre yapısını oluşturan yaklaşık 5 - 6 milyar baz (nükleotid) diziliminin olduğu tahmin edilmektedir.

• Yapılan çalışmaların sonucunda İnsan genomları arasında 1/1000 fark olduğu görülmüştür.

Hastalıklara karşı genetik yatkınlık

• Genetik silahı doldurur, yaşam tarzı ve çevre tetiği çeker”

DNA TESTİ İÇİN ÖRNEK NASIL ALINIR?

7

HANGİ ÖZELLİKLER İNCELENMEKTEDİR

KOMPLEKS HASTALIKLARAlzheimer hastalığıGöğüs kanseriKoroner arter hastalığı Diyabet, tip 1 Diyabet, tip 2 Lösemi, kronik lenfositik Akciğer kanseri Melanom Multipl skleroz

24 Kompleks hastalık

KALITSAL HASTALIKLARBeta talasemi MTHFR eksikliğiBiyotinidaz yetersizliğiAilevi Akdeniz humması Fanconi anemisi Galaktosemi Gaucher hastalığı Sickle cell disease

75 Taşıyıcı hastalık

İLAÇLARPlavixStatinlerTamoxifenB-Blockers (hypertension) WarfarinAbacavirCarbamazepineCaffeine

9 ilaç

DİYET VE FİT Yeme Davranışı Özellikleri Beslenme Gereksinimleri

Vücudunuz ve Kilo

Obezite ile ilişkili Rahatsızlıklar

Egzersiz

2- İlaçlara Hassasiyet• Size özel genetik profiliniz bir ilacın sizde etkili olup

olmaması olasılığını, yan etki yaşayıp yaşamayacağınızı belirleyebilir ve hekiminizin sizin için en iyi dozu reçete etmesine yardımcı olabilir.

• Genetiğinizden dolayı, bazı ilaçlar daha az veya daha fazla etkili olabilir, ideal dozaj düzeyleri belirlenebilir veya bazı durumlarda, yanlış ilaç yüzünden kişisel zarar ortaya çıkabilir. Testteki İlaç Yanıtı Raporu, genotipinize göre hangi ilaçların sizin için en uygun olduğunu belirler.

•BU TESTİN UYGULAMA ALANLARI:

-Kardiyoliji-Cerrahi (Plavix)-Onkoloji-Bulaşıcı hastalıklar-Farmakoloji

İlâç Adı Abakavir Aminoglikozid antibiyotikler Kafein Karbamazepin

Neyin Genetik Testi Aşırı duyarlılık İşitme kaybı Metabolizma Aşırı duyarlılık

GEN HLA MT-RNR1 (mtDNA) CYP1A2 HLA Region HLA Region

LOKUS rs3828917 1555A>G rs762551 rs3909184 rs2844682

GENOTİP G/G A C/C G/G C/C

Klopidogrel Metotreksat Statinler Statinler Warfarin

Metabolizma Toksisite Miyokard damar tıkanıklığına karşı koruma Miyopati Duyarlılık

CYP2C19 CYP2C19 MTHFR KIF6 SLCO1B1 CYP2C9 CYP2C9 VKORC1

rs4986893 rs4244285 rs1801133 rs20455 rs4149056 rs1057910 rs1799853 rs9923231

G/G G/G T/T T/T T/C A/A C/C G/A

3- Evrensel Genetik Taşıyıcı testi

• GENETİK HASTALIKLARDA TAŞIYICILIK AİLENİZ İÇERİSİNDE NESİLLER BOYUNCA SESSİZ BİÇİMDE TAŞINABİLMEKTEDİR

• Taranan Kalıtımsal Hastalıklar:-Pathway şu an 76’den fazla çekinik genetik hastalığı taramaktadır..

BU TESTİN UYGULAMA ALANLARI:

-Dahiliye-Kadın Doğum ve Evlilik öncesi tarama-Çocuk Hastalıkları

Taşıyıcı Hastalık Listesi 3-Metilkrotonil-CoA karboksilaz yetersizliği Alfa-1 antitripsin yetersizliği Amiyotropik lateral skleroz Beta talasemi Biyotinidaz yetersizliği Bloom sendromu Canavan hastalığı Kistik fibroz Diyabet, kalıcı neonatal Faktör XI yetersizliği Ailevi disotonomi Ailevi Akdeniz humması Fanconi anemisi Galaktosemi Gaucher hastalığı Glutarik asidemi, tip 1 Glikojen depo hatalığı, tip 1A İşitme kaybı, nonsendromik kalıtsal Hemokromatox Hemoglobin C Hemoglobin E HMG-CoA liaz yetersizliği Maple şurup idrar hastalığı

Orta-zincirli asil-CoA dehidrogenaz yetersizliği Metilmalonik asidemi Mukolipidoz Multipl karboksilaz yetersizliği Niemann-Pick hastalığı Fenilketonüri Polikistik böbrek hastalığı Pompe hastalığı Propionik asidemi Hasta sinüs sendromu Tay-Sachs hastalığı Tay-Sachs yarı yetersizliği Tirozinemi Çok uzun-zincirli asil-CoA dehidrogenaz yetersizliği Beta-ketothiolase deficiency Acrodermatitis enteropathica Autoimmune polyglandular syndrome, type I Argininosuccinate lyase deficiency Bartter syndrome type 4A

Taşıyıcı Hastalık ListesiCarnitine deficiency, primary systemic Cerebrotendinous xanthomatosis Citrullinemia type I Corticosterone methyl oxidase deficiency Crigler-Najjar syndrome Dihydropyrimidine dehydrogenase deficiency Dubin-Johnson syndrome Ehlers-Danlos syndrome, dermatosparaxis Ehlers-Danlos syndrome, hypermobility Ehlers-Danlos syndrome, kyphoscoliotic Ethylmalonic aciduria Galactokinase deficiency GM1-gangliosidosis Hearing loss, DFNB59 nonsyndromic Homocystinuria, cblE type Homocystinuria, classic Hurler syndrome

Hypothyroidism, congenital Krabbe disease Lipoprotein lipase deficiency, familial MTHFR deficiency Mucolipidosis II Mucolipidosis III Nephrotic syndrome, steroid-resistant Prekallikrein deficiency Prothrombin deficiency Rh-null syndrome Rickets, pseudovitamin D-deficiency Sandhoff disease Short-chain acyl-CoA dehydrogenase deficiency Sickle cell disease Spherocytosis, hereditary Thrombocytopenia, congenital amegakaryocytic Von Willebrand disease type 2 Normandy Von Willebrand disease type

4- Diyet, Beslenme & Egzersiz

• Sağlıklı bir kiloya kavuşma ve sürdürme • Metabolizmanızı ve diyet alışkanlıklarınızı anlama • En iyi performans için fizik aktivite ve egzersizin etkilerinin ideal duruma getirilmesi • Diyetinizin beslenme dengesinin geliştirilmesi • Daha iyi hissetme ve daha fazla enerjiye sahip olma

Yeme Davranışı Özellikleri Atıştırma Açlık Hisleri Doygunluk – tokluk Hissi Yemenin Engellenmesi Yeme İsteği Tatlıya Düşkünlük

Gıda Reaksiyonları

Kafein Metabolizması Şeker ve Tatlı Laktoz intoleransı Alkol Kızarıklığı

Beslenme Gereksinimleri Vitamin B6 Vitamin B12 Folat-Folik Asit Vitamin A Vitamin D Vitamin E

Egzersiz Güç ve Dayanıklılık Eğitimi Aşil Tendonu Yaralanması Kilo Kaybı ve Egzersiz Yanıtı İyi Kolesterol (HDL) Vücut Yağının Kaybı Kan Basıncı İnsülin Hassasiyeti Sprinter Geni

Vücudunuz ve Kilo Kilo Kaybı ve Yeniden Kilo alma Metabolizması Adiponektin Seviyeleri Bel Çevresi

Obezite ile ilişkili Rahatsızlıklar Obezite Yüksek Kan Şekeri Yüksek Kan Basıncı Azalmış HDL Kolesterol Yüksek LDL Kolesterol Yüksek Trigliseritler

FAYDALAR– Hastalıklara yatkınlık durumu bilindiğinde tedbirlerin

alınarak yaşam stilinin ona göre ayarlanması– Uygun ilaç ve doz kullanılması– Bilinçli diyet programları yapılabilmesi – Hangi yiyeceklerin vücut için yararlı olduğunun bilinmesi– Ne tür egzersizlerin sağlığımıza olumlu etki yapacağının

bilinmesi– Genlerimizde bazı hastalıklar potansiyel olarak olsa bile

çevre, beslenme ve yaşam şeklimizi düzene soktuğumuzda uzun yıllar sağlıklı yaşam sürdürmenin mümkün olabilmesi

ETİK• Genetik bilgi kişiye ait özel ve gizli bir şifredir. Bu şifrenin başkaları

tarafından bilinmesi gizliliğin ortadan kalkmasına sebep olacaktır.• Genetik ayrımcılık

– Hastalıklara yakalanma riski taşıyan insanların deşifre edilmesinin sakıncaları

– Sigorta şirketlerinin bu kişileri sigorta kapsamına almaması veya yüksek prim uygulaması

– İşe alımlarda sıkıntı oluşturması– Sosyal hayattaki dışlanmaların olabilmesiPsikolojik etkiEndişe ve korku: Önceden kalıtsal hastalığın bilinmesi ve ne zaman öleceğim korkusuyla yaşanması psikolojik açıdan kötü sonuçlar doğuracaktır. Böyle bir durumun hastaya söylenmesi ne kadar etik olacağı tartışmalıdır.

BİYOLOJİ VE TIBBIN UYGULANMASI BAKIMINDAN İNSAN HAKLARI VE İNSAN HAYSİYETİNİN KORUNMASI SÖZLEŞMESİ: İNSAN HAKLARI VE BİYOTIP SÖZLEŞMESİNİN ONAYLANMASININ UYGUN BULUNDUĞUNA DAİR KANUNKanun No:5013 Resmi Gazete: 09.12.2003-25311

Yukarıda anılan Kanunun IV. Bölümünde ise İnsan Genomu ile ilgili genel esaslar vurgulanmıştır: Buna göre

“Bir kimseye, genetik kalıtımı nedeniyle herhangi bir ayrımcılık uygulanması yasaktır (m. 11); Genetik teşhise yönelik testler başlığını taşıyan Genetik hastalıkları teşhise yönelik veya ya kişinin bir hastalığa neden olan bir geni taşıdığını belirlemeye ya da genetik bir yatkınlığı veya bir hastalığa eğilimi ortaya çıkarmaya yönelik testler, sadece sağlık amaçlarıyla veya sağlık amaçlı bilimsel araştırma için ve uygun genetik danışmada bulunmak şartıyla yapılabilir (m. 12);

İnsan genomu değiştirmeye yönelik bir müdahale, yalnızca, önleme,teşhis ve tedavi gayeleriyle ve sadece, amacının, herhangi bir altsoyun genomundadeğişiklik yapılması olmaması halinde yapılabilir (m.13).

Cinsiyetle ilgili ciddî bir kalıtsal hastalıktan kaçınma hali hariç, doğacak çocuğun cinsiyetini seçmek amacıyla suni döllenme tekniklerinin kullanımından kaçınılacaktır (m. 14);

İNSAN GENOM PROJESİ VE HUKUK DÜNYASINA ETKİLERİProf. Dr. Mustafa Fadıl YILDIRIM*

Gen Hakları Bildirgesi - UNESCO1997 yılının kasım ayında BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) düzenlediği konferansta ‘‘Birleşmiş Gen Haritası ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’’ yayınlanmıştı. Bu bildiride, üye ülkelerden genetik hakların koruma altına alınması için gerekli yasal düzenlemeleri yapmaları istendi. İnsan Onuru ve Genetik Harita, Genetik Haklar gibi alt başlıkları bulunan bildirgede 25 madde yer alıyor. Bildirgede bulunan bazı maddeler şöyle: • MADDE 2: Genetik yapısı ne olursa olsun herkesin saygı görmeye hakkı vardır. • Madde 4: Doğal halindeki ‘‘Human Genome’’ ticari kár elde etmek için kullanılmaması

gerekir. • Madde 5: Bireye ancak ulusal yasalar çerçevesinde uygulanacak araştırma, tedavi ve teşhis

metodunun potansiyel riskleri ve faydaları belirtildikten sonra genetik müdahale yapılabilir.

• Madde 6: Hiç kimse genetik yapısı yüzünden ayrımcılığa tabi tutulamaz. Çünkü bu durumda insan hakları, temel özgürlükler ve insan onuruna zarar verici sonuçlar ortaya çıkabilir.

• Madde 7: Araştırma amacıyla insanlardan alınan genetik veriler, başka amaçla kullanılamaz ve yasalar uyarınca bu bilgilerin gizli tutulması gerekir.

• Madde 8: Genetik müdahale sonucunda vücudunda herhangi bir hasar oluşan kişinin tazminat açma hakkı bulunması gerekiyor.

• Madde 10: Özellikle biyoloji, genetik ve tıp dalında yürütülen araştırmalarda, insan hakları, temel özgürlükler ve insan onuruna saygı gösterilmelidir.

BİLME VE BİLMEME HAKKI• Gerçek tedavisi olmayan ve ortaya çıkış zamanı önceden tahmin

edilemeyen bir hastalığa olan genetik yatkınlığın araştırılması söz konusu olduğunda temel olarak iki tip insanla karşılaşırız.

• “Bilmek isteyen” ve • “Bilgiden uzak durmak isteyenler.

Bazı insanlar bilmeme isteklerini dile getirmektedirler ve bu günümüzde bir hak olarak görülmektedir. Bilmeme hakkı ve bununla birlikte kişisel kaderin belirsiz kalması yasal bir haktır.

Burada genetik hastalığın kişiye bildirilip bildirilmemesi etik açıdan tartışılan bir konudur. Kanaat odur ki toplumu ilgilendiren yada başkalarına da zarar veren bir durum varsa diğer insanların haklarını gözeterek bunun hastayla paylaşılıp gerekenlerin yapılması uygun karşılanmaktadır. Ama sadece kişinin kendisini ilgilendiren bir durum söz konusu ise bilme ve bilmeme hakkını kişinin kendi tercihine bırakılabilir.

SONUÇ• Günümüzdeki genetik çalışmalar sayesinde hangi genin değişimi ne gibi hastalıklara

neden olduğu bilinmektedir. Erken yaşlarda bu bilgiye sahip olan bireyler zamanında tedbirlerini alırlarsa uzun yıllar sağlıklı yaşayabilir. Bu bilgi sayesinde bir çok hastalığa yakalanmadan mutlu bir yaşam sürdürmek mümkündür.

• Ancak genetik testlerin; kanunlar çerçevesinde, ahlak kuralları, dini ve etik değerler ölçüsünde yapılmaları mutlak şarttır.

• Bu çalışmalar görüldüğü kadar masum niyetlerle yapılmayabilir. Genetik bilgi ile toplumun genetik zaafları belirlenerek sadece o topluma etki edebilecek biyolojik silah bile geliştirilebilir.

• Bu testler kişilik haklarını ihlal etmeden gizlilik esasına göre olmalıdır. • Ayrıca genetik test yapılan kişiler uzmanlarınca en ayrıntısına kadar

bilgilendirilmelilerdir.• Kişinin kendi hayatını ilgilendiren genetik çalışmalara belli ölçüler içinde izin

verilebilir ama kendisinden sonra gelecek nesli ilgilendiren işlemler yasaklanmalıdır.

Teşekkürler