Insan Nasil Insan Oldu_ - M. Ilin_ E. Segal - Say Yayinlari

7/27/2019 Insan Nasil Insan Oldu_ - M. Ilin_ E. Segal - Say Yayinlari

1/1011


2/1011

NSAN NASIL NSAN OLDU


3/1011

M. lin - E. Segal


4/1011

Rusa aslndan eviren:


5/1011

Ahmet Zekerya


6/1011

Bilim Dizisi


7/1011

nsan Nasl nsan Oldu / M. lin - E. SegalSertifika No: 10962Yayn Haklar Say YaynlarBu eserin tm haklar sakldr. Yaynevinden yazalnmakszn ksmen veya tamamen alnt yaplamhibir ekilde kopyalanamaz, oaltlamaz ve

yaymlanamaz.Yayn Ynetmeni: Asl Kurtsoy HsmRusa Aslndan eviren: Ahmet ZekeryaDzelti: Aya Kran Kapak Resmi: Geopolitical Child Watching thBirth of the New Man,Salvador Dal, 1943Say Yaynlar

Ankara Cad. 54 / 12 TR-34410 Sirkeci-stanbulTelefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 50web: www.sayyayincilik.come-posta: [email protected] Datm: Say Datm Ltd. ti.

Ankara Cad. 54 / 4 TR-34410 Sirkeci-stanbulTelefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 50e-posta: [email protected] sat : www.sa kitap.com


8/1011

EVRMENN NOTU

Dnya zerinde insann evrimi konusundkitap yazmay yazarlara Aleksey Maksimovi Gsalk vermiti.

Bu kitabn yazarlarndan biri, Gorki ilekonumas srasnda unlar sylemiti:

Biliyor musunuz, ben bu kitaba nasl balaimdi, usuz bucaksz uzay gznzn getirin. Yldzlarn, bulutsularn doldurduu uzBu devler devi bulutsulardan birinde Gnealev yanyor. Gneten gezegenler kop

Kck bir gezegende madde canllayor, kbilincine varmaya balyor. Bunun sonucnsan ortaya kyor.

Yazarlar 1936 ylnda, insann oluumalp dnmeye nasl altn, ate yakmademiri eritmeyi nasl rendiini, doaya egeolmak iin nasl savatn, dnyay nasl kavdeitirdiini anlatan bu kitap zerinde almbaladlar.


9/1011

Kitabn birinci blmnde ilkel insan ve oplum dzeni anlatlmaktadr.

kinci ve nc blmlerdeyse, klelikderebeylik dnemlerinde insann geliimi ve

ortaya konmaktadr.


10/1011

NSAN BR DEVDR

Bu dnyada bir dev var.

Bu devin yle kollar var ki, hi glk ekmbir lokomotifi kaldrabilir.

Bu devin yle ayaklar var ki, gnde binkilometre koabilir.

Bu devin yle kanatlar var ki, bulutlar zerkularn kamad yksekliklerde uabilir.

Bu devin yle yzgeleri var ki, su albalklardan daha iyi yzebilir.

Bu devin yle gzleri ve kulaklar vagrlmeyeni grr, baka bir ktada konuulaitir.

Bu dev o kadar gldr ki, dalar delip g

ve doludizgin akp giden sular durdurur.Bu dev, yeryzn istedii gibi dei

ormanlar diker, denizleri birletirir, lleri sular

Kimdir bu dev?


11/1011

Bu dev insandr.

Acaba insan nasl dev oldu, nasl dnyefendisi oldu?

Biz bu kitapta ite bunu anlatacaz.

M. lin - E. Se al


12/1011

I. BLM

1

Ta Sayfal KitapYeryuvarla byk bir kitap gibi ayaklar

altnda duruyor.

Yerkabuunu meydana getiren tabakalar, her

abaka, bir kitap sayfas gibidir.Biz, bu kitabn en son sayfasndayz. lk yapr

ok derinde. Okyanuslarn dibi ve ktalarn torada.

Bu ilk yapraklara, kitabn ilk blmlerine varlamamtr. Onlarda neler yazl olduunu, aahmin edebiliriz.

nsanlarn yaad zaman yaklatka, k

okunmas daha kolaylayor.Scak lavlarn yakp buruturmu olduu say

yeryznde da silsilelerinin nasl meydana geldbaka sayfalar, yerkabuunun ykselip ala


13/1011

onucunda, denizlerin nasl genileyip yedaraldklarn anlatyorlar.

Deniz hayvanlarnn kabuklarndan meygelmi beyaz sayfalardan, beyaz tabakala

hemen sonra kmr gibi kara tabakalar geliyor.

Kaln kmr tabakalarnn meydana geayfada, bir zamanlar yeryzn kaplayan

ormanlarn tarihini okuyabiliriz.

Yer yer elle izilmi gibi, yaprak izlerine kmr haline gelen ormanlarda yaam hayvaosillemi iskeletlerine rastlanyor.

Bylece, sayfa sayfa dnyann tm ta

okuyabiliriz. Kitabn kahraman, yani insan, ancon sayfalarnda belirir. lk bakta, bu byk kkahramannn insan olmad sanlabilir. zamanlarn dev fil ve gergedanlarnn yannda ikinci derecede bir ahs gibi grnr. Fakat bu

kahraman, gittike artan bir cesaretle n pkmaya balad.

Ve bir gn geldi ki insan, bu byk kitabn ykahraman deil, ayn zamanda onu yazanlarda


14/1011

olmaya balad.

te bir rman kesitinde, buz anda meygelmi tortul tabakalar arasnda bir kara izgi agrnyor.

Doa denen kitapta bu kara izgi, aa kmizilmitir. Kumlarla topran arasnda bu inaa kmr tabakas da nereden kt? Oyangnndan kalm bir iz olmasn!

Yangn izleri, geni bir sahay kaplar, buraizgiyse ksack. Byle bir iz, ancak ateten kolabilir.

Atei de, ancak insan yakabilir.

stelik, atein yannda insann daha bzlerine: ta aletlere, avlanm hayvaparalanm kemiklerine rastlarz.

Okunabilmesi Gereken Sz

lk insann avlanrken yaam olduu yerldrm olduu hayvanlarn kemiklerine astlanr. Buralarda sararm et kaburgalar, boy

balar ve yaban domuzlarnn eri dileri bul


15/1011

Kemikler baz yerlerde byk ynlar meygetirirler. Bunlardan, insann uzun zaman ayn ykald anlalyor.

En ilginci de udur ki, avc kulbelerinde bu

at, yaban domuzu ve bizon kemikleriyle birliktemamut kemikleri, yani byk mamut balar, renbenzeyen uzun eri dileri, gvdeden ayrlmmamut ayaklar da vardr.

Mamut gibi dev bir hayvan ldrebilmeknsan, ne kadar gl ve cesaretli olmalyd. mamutu paralayp kulbelere kadar gtrebin bundan daha fazla bir kuvvet gerekti. mamutun her aya neredeyse bir ton arl

ba da bir insann sabilecei byklkteydi.Fil avnda kullanlan zel tfekler tayan bug

avclar bile mamutla kolay kolay baa kamazKald ki, ilk insann tfei de yoktu ve silahlabaktan ya da sivri ta burunlu kargdan ibaretti

Geri aradan geen binlerce yl iinde ta adeie deie daha keskinlemi ve mkemmellemiti. Ta bak ya da ta a madan nce insan ta n st kabu unu


16/1011

onra przleri yontup kendine sivri ve kesici ayapard.

akmakta gibi sert bir malzemeden yapabilmek byk bir hnerdi. Bunun iin i

yapt ta aleti kullandktan sonra atmaz, gzbegibi korur ve krlendii zaman bilerdi.

nsan, kendi emeinin ve zamannn debildii iin, yapt aletin de deerini bilm

balamt.nsan, aletinin zerine titriyordu, nk eme

zamann ne demek olduunu biliyordu.

Ne kadar uralrsa uralsn, ta yine

Mamut gibi bir hayvan ldrebilmek iin takarg kt bir silaht. nk mamutun, zrhl gegibi kaln bir derisi vard.

Yine de insan, mamutlar ldrebiliyordu.

avc kulbelerinde bulunan mamut balar ve dspat ediyor.

lk avclar mamutlarn hakkndan nasl gelebiliacaba? Bunu ancak insan szn okurken


17/1011

insanlar anlamnda dnebilenler anlayabiliryapmay, avcl, ate yakmay, ev kurmay ve tolemeyi, insan tek bana deil, br insabirlikte, onlarla el ele vererek renmiti.

Kltr ve bilimi tek bir insan deil, milyoemeine dayanan insan toplumu yaratmtr.

nsan yalnz olsayd, hayvan olarak kalrd.

Toplumda hayvan insana eviren, emek olmu

Baz kitaplarda ilk avclar, kendi emei ve aher eyi elde etmi bir Robinson olarak edilirler.

nsan gerekten byle bir Robinson olsnsanlar topluluk halinde deil de, ayr ayr ahalinde yaam olsalard, hibir zaman insanbir kltr yaratamazlard.

Zaten Robinsonun hayat da gerekte, D

Defoenun anlatt gibi olmamt. Defoe, geryaam bir denizcinin hayatn, kitabna esas oalmtr. Bu denizci, anlatlana gre, bir geayaklanmaya nayak olduu iin okyan


18/1011

ortasnda ssz bir adaya karlm. Yllar sadaya gelen gezginler, adada tek bana yaolan denizciyi bsbtn yabanilemi bir bulmular. htiyar denizci, konumay bile he

hemen unutmu, insandan ok haybenziyormu.

ada insann bile tek bana insan okalabilmesi pek kolay deildir.

Ya ilkel insana ne denir?lkel insan insan yapan, birlikte yaamalar, b

avlanmalar ve alet yapmalaryd.

nsanlar mamuta sr halinde ullan

Mamutun kll gvdesine bir deil, onlarca aplarlard. Mamutu kovalayan insan srsayakl ve ok elli bir varla benzerdi. Hatta yonlarca el, onlarca ayak deil, bir o kadar da kafas ilerdi mamut avnda.

Mamut, insandan kat kat byk ve glyd,nsanlar ondan akllydlar.

Mamut o kadar ard ki, insan ezmesi iten


19/1011

deildi. Ne var ki insanlar da bu devi yenmekasl onun bu arlndan faydalanyorlard.

nsanlar mamutu kuatp stepi tututuruyoAtein parltsndan lgna dnen ve da

mamut, atein kovduu tarafa doru kayAtese, insann sinsice tertibine gre, mabatakla doru kovuyordu.

Mamut oraya varnca, bataklk yerde kuru

kgir bir bina gibi kveriyordu. Etraf grlemesini andran brmeleriyle sarsarak, kayan kh dierini bataklktan karmaya abaabaladka da daha derine batyordu.

Artk insanlara sadece mamutu ldkalyordu.

Mamutu tuzaa drp ldrmek kolay deama ldrdkten sonra, yaadklar yere srkledaha gt. lkel insann yaad yerler genel o

bir rman su basmayan yksek kysnda bulunrmak insann hem su ihtiyalarn karlar, hemkylarnda ate yakmak iin gerekli malzemeyi,a salard.


20/1011

yle ki, mamutu en alak yerden, batakyukarya srklemek gerekiyordu.

Bu ite de yine bir ift deil, onlarca ift el al

Mamutun kaln derisi, sert sinirleri, gl adakeskin talarla kesilir, paralanrd. Tecrhtiyarlar, hayvann ban ve ayaklarn gvddaha abuk ayrmak iin nereden kegerektiini retirlerdi.

Mamut paralara blndkten sonra, yaadklar yere tamaya koyulurlard.

in elbirliiyle yrmesi iin insanlar heazdan barr ve onlarca insan, kll byk bir

ya da uzun hortumlu ba srkleye srgtrrlerdi.

Avclar kan ter iinde, bitkin bir halde kulbevarrlard. Bundan sonra balayan byk

grlmeye deerdi. nsanlar, drt gzle bekledmamutu avlaynca bayram yapyorlard. Uzuzaman iin yiyecek saladklarna seviniyorlard.

nsann br hayvanlarla yarmas sona er


21/1011

nsan, hayvanlarn en byn yenerek yarmonuna galip olarak gelmiti.

Yeryznde insanlar, daha byk bir oalmaya baladlar. Zamanla bu oalma dah

artt, insanlar btn dnyaya yayldlar. Bylece bhibir hayvana ksmet olmayan bir ey insana koldu.

Tavanlarn da saylar oalp insanlarnki k

olabilir mi?Olamaz. nk tavanlar oalnca, bunlar

yrtc hayvanlar daha da oalr ki bu da tavayeniden azalmasna sebep olur.

Demek oluyor ki, yabani hayvanlarn salabildiine artamaz. Bunlarn kolay aamadklar snrlar vardr.

nsan kendisi gibi, hayvanlar da evreleyen d

nrlar oktan amt: Alet yapmay rennceleri yemedii eylerle beslenmeye baldoay kendisine kar daha cmert olmzorlamt. nceleri tek bir insan srsgeinebilecei yerde, sonralar iki, hatta


22/1011

opluluu geinebilir olmutu.

Daha sonralar, byk hayvanlar avlabalamakla insan doadaki etkinliini ve yaalann daha da geniletti.

Artk insann, bitkisel yiyecekler toplabeslenmesine gerek kalmamt. Otlama iini hesabna bizonlar, atlar, mamutlar yapyorlardhayvan srleri, steplerde otluyor ve tonlarca ot

evirerek semiriyorlard. yle ki, insan bir bizonda mamutu vurmakla, yllarca ylm besin ve kaynana sahip oluyordu.

Yedii besin insana son derece gerekFrtnal, tipili, souk gnlerde yiyecek aramgidilemezdi. Yaz da k da scak olan o bzamanlar gemie karmt nk.

Bir deiiklik, baka bir deiiklii douruyor

nsan, yiyecek mallar yapmaya balaynca,yerde daha uzun mddet yaamak zorunda kalnk mamutu beraberinde kolayca tayamazd

Baka sebepler de insann artk avare


23/1011

kurtulmasna yol at. nceleri her aa insana, hayvanlardan korunmak iin snak olabilirdi.

Artk insann yrtc hayvanlardan korkusu azaAma yeni bir dman belirmiti: Souk.

Souktan ve kar frtnasndan korunmak nsann gvenebilecei bir barna olmalyd.

nsan kinci Bir Doa Yaratyor

yle bir zaman geldi ki, insan, kocaman sdnyada, kendisi iin kck, scak bir dkurmaya koyuldu. Maara azlarnda ya da diplerinde, deri ve dallardan yapt ve ne yamkar, ne de yelin girebilecei bir at altna s

Kk dnyasnn ortasnda yakt ate, geaydnlatyor, kn da styordu.

Eski insanlarn avlanmak iin yerletikleri yerlkulbenin atsn tutan direkler vard. Bunlarn iz

bugn bile rastlanr. Direkler arasnda ocak, yapma gnei evreleyen kmrlemi tbulunmutur.

Duvarlar oktan kp rmse de y


24/1011

bellidir. te buradaki topraktan, bu dnyay knsan hakknda birok bilgi edinilir.

Ta baklar, akmakta paralar, paralahayvan kemikleri, ocaktaki kl ve kmr, topra

kumla kararak, doada bulunmayan bir meydana getirmitir.

Ancak izleri kalm bu evden kp birka teye gidilecek olursa, insan emeinden

grlmez. Ne alet bulunur, ne ocak, ne ocakta kve kl, ne de kemik.

nsan emeinin izlerini saklayan topra kazabulunan ta bak ve kazma aralarn ggeirirken, oktan snm ocan kmeelerken, nceki dnyann insan iin son dolmadn apak grrz. nk insan kendi kk dnyasn kurmutur.

2

Gemi Zamanlara lk GeziBizon ve mamut avclarnn yaadklar yerlerd

ok iki ta alete rastlanr. Bunlardan biri, iki ucubir gen, dieriyse yarm daire eklinde kesk


25/1011

evhadr.

Bu aletlerin baka baka ilerde kullanbesbellidir. Yoksa bu kadar farkl olmazlard.

Bu aletlerle ne iler grldn nasl anlamalAletler gzden geirilince baz eyler anlal

ama en iyisi zihnen ta devrine dnp insanlaraletlerle neleri ve nasl ilediklerini grmektir.

Romanlarda sk sk: On yl geriye dnelimzlere rastlanr. Romanclara kim ne diyestedikleri ekilde dnebilirler. stelik kahramahakknda da istediklerini yazmakta serbesttirler.

Peki, yazdmz bu gerek hikyede biz hareket etmeliyiz? Uydurmaya hakkmz yok. Sbizim on yl deil, on binlerce yl geriye dnmgerekiyor.

Yine de, Ta Devrine dnmek mmkndr.

Ta Devrine gitmek isterseniz, her eyden yannza uzak yolculuklarda gerekli olan almalsnz. Bata adr gelir. adr; katlanbambu denekler, yere baland kazklar ve b


26/1011

akacak ekile birlikte, kk bir antaya sadrdan baka daha bir yn ey gerekir: Bagneten koruyacak bir apka, balta, tengazoca, matara, kak, pusula ve harita. B

bunlar bir bavula yerletirip yannza silah da aldonra (Ta Devrinde avlanmadan geinilemezyakn limana gidip gemiye bilet almak kalr.

Ancak bilet alrken Ta Devrine gideceylemeyin. Sylerseniz, gemiye bineyim de

marhaneye dersiniz.

Bilette: Ta Devrine gidi-geli szleri yebasbaya baka bir yaz olacak: Melbourne.

Bu biletle Avustralyaya giden transatlabinebilirsiniz.

Birka hafta sonra gemi sizi gezinizin amacyerlere ulatracak.

Btn mesele u ki, XX. yy.da bile insanlaryerlerde, mesela Avustralyada, ta aletler kullanUzak gemi zamanlara gidilemeyeceine dnyamzda bugn de ayn artlarda yaanayere gidilebilir. Bilginler insanlarn eski a


27/1011

nasl yaadklarn renmek istedikleri zaman yaparlar.

Avustralyada bugne kadar ta aletleri kulnsanlar yaamaktadr. Bunlarn nasl altk

grebilmek iin, yaadklar yerlere gitmeliyiz.

Avustralyal avclarn yaadklar yerlere gideyer yer dikenli allklarla kapl, susuz, teplerden geip ktann ierilerine doru g

rmak kylarnda bulunan aalarn altnda, kabuu ve dallardan yaplm kulbeler grece

Kulbelerin yannda ocuklar oynar, kaderkekler alr. Sa sakal uzam bir ihtiyar, vurulmu bir kangurunun derisini yzer. htelinde gen eklinde bir ta bak grrz. Bizuzun geziyi yaptran ey de ite bu ta aletkendisidir.

ada Avustralya yerlileri elbette ilkel de

kel insanlarla aralarnda binlerce kuak Kullandklar ta aletler, gemiin kalntlar olupbirok eyi aydnlatabilir. Avustralya yerlilealmalarna dikkat edilirse, ta genin avc oldu u rlr. en bi imli b le b aklarla


28/1011

hayvan ldrlyor, derisi yzlp barsemizleniyor.

kinci eski alet, yani yarm daire eklindeki bgrebilmek iin daha da uzaklara, Avustraly

gneyindeki Tazmanya Adasna gitmek gOrada kadnlar byle baklarla, pek uzak olmbir gemie kadar elbise bier, deri yzekeserlerdi.

Aletler arasndaki bu iblm, insanlar arasblmn gsterir ki bu, daha avclkla geinennsanlarla balamt.

Daha ok i karabilmek iin, bir ib

gerekiyordu. Erkekler avlanrken, kadnlar durmuyor, kulbe kuruyor, elbise dikiyor, opluyor, yiyecek hazrlyorlard.

Yallarla genler arasnda da iblm vardr

Bin Yllk OkulHer i ustalk ister. Ama onu bir kims

renmek gerekir.

Eer her dlger baltay, bk ve rendeyi ke


29/1011

bulmak, stelik bunlarla nasl ilemek gerekdnmek zorunda olsayd dnyada tek bir dbulunmazd.

Corafya renmek iin herkesin d

dolamas, Amerikay yeniden kefetmesi, Afrncelemesi, Everest Tepesine trmangerekseydi ve btn bunlar birer birer anlatsbuna bir insann mr yetmezdi.

nsanlarn gittike daha ok ey rengerekiyor.

ki yz yl nce on alt yanda profesr ovard.

Sovyetler Birliinde yalnz lise renimi tayldr. Ve ileride daha uzun sre okumak zorunluba gsterecek herhalde. nk her yeni yl, bbirok yenilik getiriyor. stelik bilimlerin saysartyor. Bir zamanlar yalnzca fizik vard. Oysa

eofizik, astrofizik var. nceleri yalnz kimya vbugnse jeokimya, biyokimya ve ziraat mhendde var. Yeni bulularn etkisiyle bilimler, canl hcgibi geliip oalyorlar.


30/1011

Ta Devrinde bilim diye bir ey yoktu. ecrbesi yeni yeni birikmeye balamt. nemei de imdiki gibi bileik deildi. Bununrenmeye az zaman harcanyordu. Ama o za

da renmek gerekliydi.Vahi hayvanlarn izini gtmek, vurulan hayv

derisini yzmek, kulbe kurmak, ta bak yapbtn bunlar hner ve ustalk isterdi.

Hner, ustalk nereden alnrd?nsan, usta olarak domaz, ustalk sonr

renilir.

nsann hayvandan ne kadar uzaklat, onda

kadar farkl olduu asl burada grlr.Hayvanlar, derilerinin rengi ya da gvdele

ekli gibi, doal aletleri ve bunlar kullanma yede ana babalarndan soyaekim yoluyla a

Domuzun toprak kazmay renmesine lzum yonk burnu bu ie elverili bir ekilde dKemirgenler de aa kemirmeyi ve kesmeyi korenirler. nk kemirmeye ve kesmeye elvdileri vardr. Bunun iin hayvanlarn ne aletleri v


31/1011

ne de okullar.

rdek yavrusu yumurtadan kar kmaz, sineyenge avlamaya balar. Oysa bunu kendkimse retmemitir. Yabanc kularn yuvalar

ana babadan uzak byyen guguk kuu yavonbaharda yalnz balarna yola kar ve A

yolunu elleriyle koymu gibi bulurlar.

Hayvanlar, ana babalarndan birtakm b

alrlarsa da bunlar iin okul, phesiz sz koolamaz.

nsana gelince i deiir.

nsan, aletlerini kendisi yapar, onlarla do

Bunun iin de onlar kullanma yetisini, babasndan miras olarak deil, retmenlerindeecrbe sahibi insanlardan alr.

nsan, gramer kurallarn ve aritmetik problem

zme usullerini doutan bilseydi, bu tembepek houna giderdi herhalde. O zaman insaokula ihtiyalar kalmazd, ama bu da insannyararna olmazd. Okulsuz hibir ey renilensana zg hner ve yeti, bir noktada donup


32/1011

bir sincabnkinden farksz olurdu.

Bereket versin insan, hazr hner ve yedomaz. renir ve retir: Her kuak, insaortak tecrbe hazinesine yeni bir eyler k

Bylece tecrbe gittike artar.

nsanln bilgi snrlar gittike geniliyor.

nsan insan yapan, ona bilim, teknik, sanakltr veren, hep o bin yllk okul, yani emek okul

nsan bin yllk okulda renime ta devbalamt. Tecrbeli avclar, genlere zor amesleini, yani yabani hayvanlarn toprak zebraktklar izleri tanmay, rktmeden ava

yaklamak gerektiini retegelmilerdir.Av ustalk ister ama imdi avc olmak

kolaydr. Bunun bir nedeni artk avclarn silahkendilerinin yapmamalardr. Ta Devrind

opuzundan bana ve mzrak ularna kadaeyi kendileri yaparlard. Bu ite yal bir genlere ok ey retebilirdi.

Ev ilerinde de bilgi ve tecrbe gerekti. Kad


33/1011

lerinden baka, kulbe kurmay da becermeOdun kesmeyi de, terzilii de.

Her insan topluluunda, mrleri boyedindikleri i tecrbelerini genlere aktaran,

yal erkekler ve kadnlar olmutur.

Peki, ama kendi ustaln, bilgi ve tecrbnsan bakasna nasl verebilir?

Gstermek ve anlatmakla.

Bunun iinse dil gereklidir.

Hayvanlarn yavrularna, doal birer alet pene ve dilerinden faydalanmay retmgerekmez. Bunun iin de hayvanlarn konubecermeleri hi de gerekli deildir.

nsan iin konumak zorunluydu.

Dil, hem ortaklaa alma, hem de ya

ecrbe ve ustalklarn genlere retmelergerekliydi.

Peki, Ta Devri insan nasl konuurdu?

Dilsiz Dil


34/1011

Maaralarn derinliklerinde, ilk insann avlanyaad yerlerde, ou zaman insann kendisdaha dorusu kalntlar da bulunur.

1924 ylnda, Simferopol ehri yaknlarndakiKoba adl maarada Sovyet arkeologlar, ilknsann kemiklerini buldular. Bu insan, maaortasnda ekenar drtgen biimli bir megmlmt. Yine ayn maarada, geyik kemikle

a aletler de bulundu. Ta Devrinin balangcyaam olan insanlara ait byle bir kzbekistandaki Teik Ta maarasnda bulunmutu.

lk avclar burada bir da geidinin yama

yerlemilerdi. Balca avlar kolay yakalanamayan da keisi olduuna gre bunlaevik ve atik olmallard. Teik Ta maarasndaalet ve hayvan kemiklerinden baka sekiz yalabir ocuun kafatasyla kemikleri de bulunmutu

Ta Devrinin balarnda yaam olan insankalntlar yalnz Sovyetler Birliinde deil byerde, Amerika ktas hari btn ktabulunmutur.


35/1011

Bu devre ait kalntlardan biri Neander Irvadisinde bulunduu iin, bilim adamlar dnsanlarna Neandertal insan derler.

Kahramanmza biz de Neandertal indiyeceiz. Kendisine yeni bir ad vermek gerenk onu pithecanthropus erectustan ayranbinlerce yl iinde deimitir.

Beli dorulmu, elleri daha eviklemi,

nsan yzne daha ok benzemeye balamtr.

Yazarlar kahramanlarnn d grnlerini ayrntlaryla, unlara benzer szlerle tasvir edAlev alev yanan gzler, marur kartal bu

karga kanad gibi kara salar. Kahramann kahacmi zerinde durmak akllarndan bile gemez

Bizim tutumumuzsa bambaka. Kahramankafatas hacmi bizim iin birinci derecede nembizi gzlerinin renginden ve salarnn parltsdaha ok ilgilendirir.

Neandertal insannn kafatas zerinde yancelemeler beyninin, pithecanthrerectusunkine oranla b m eli mi oldu


36/1011

gstermitir.

nsann bin yllar boyunca yapt almalar gitmemi, kendisini, hele ellerini ve kafatasn bbaa deitirmitir. nk hep kafa buyurmu,

almtr.

nsan, bir ta parasna keski biimini vermurarken, kendisi farkna varmadan parmakladeiiyor, daha evikleiyor, daha ustalay

Ayn zamanda beyni de deie deie bileekil alyordu.

Neandertal insanna bir gz atsaydnz, maolduu aklnza gelmezdi.

Oysa yine de maymuna ok benzerdi.Dar aln, bir siper gibi gzlerinin zerine sark

Eri dileri ileriye doru kkt.

Neandertal insann ada insandan ayran

ve enesiydi. Aln arkaya doru eik, enesiysm, yok mu belli deildi.

Hemen hemen alnsz olan bu kafatasnda, ansann beyin ksmlarndan bazlar eksikti. Alt


37/1011

de henz konumaya elverili deildi.

Byle bir alna ve eneye sahip olan insan, insan gibi dnp konuamazd.

Neandertal insannn da konumas gerekiyBunu gerektiren, benzerleriyle ortaalmalaryd.

nk insanlar birlikte altklar zaman, ileeylerde hi olmazsa biraz olsun birbi

anlamalydlar. nsan, enealt blgesinin enesinin geliip konumaya elverili hale gelmbekleyemezdi. nk bu, binlerce yl isterdi.

Peki, ama insanlar nasl anlayorlard?

Tm vcutlaryla. Henz bir zel konuma orgolmad iin, btn vcutlar konuurdu; yzadaleleri, omuzlar, ayaklar ve en ok da eller.

Kpekle hi konutuumuz olmu mudur? K

ahibine bir eyler anlatmak istedii zaman, gzlerine bakar, onu burnuyla iter, ayaklarn dizlkoyar, kuyruunu sallar, gerinir, esner. Kkonumay beceremez, bunun iin de burnu


38/1011

kuyruunun ucuna kadar btn vcuduyla konuzorunda kalr.

lk insanlar da szlerle konumay bilmezAma baka insanlarla anlamaya yardm eden

vard.

nsan, kes diyeceine bu anlam ifade edeekilde elini sallard; ver diyeceine avucunu uburaya, beriye gel yerine de parman kv

aret ederdi. Sesi de ellerine yardm karsndakinin dikkatini jestlerine ekmek barr, brrd.

yi, ama bunlar nereden biliyoruz?

Toprak altnda bulunan her ta alet pargemiin bir ksmdr. Ama jestlerin paralarnkalntlarn nerede bulmal? oktan rm ellerin hareketlerini nasl tasavvur etmeli?

Atalarmz olan eski insanlar, biz ada insaaz ok bir eyler miras brakmam olsalardelbette imknsz olurdu.

Jestlerle fade Edilen Anlamlar


39/1011

Bir zamanlar Leningrada bir Kzlderili gelDelik burunlar anlamna gelen, Nemepu

kabileye mensup olan Kzlderili, d grnFenimor Kuperin, sava baltalaryla

Kzlderililerine benzemiyordu.Amerikal misafir ne makosen ayakkab giym

de ban ku tyleriyle sslemiti. Srtnda hergiydii gibi elbiseler vard. Kzlderili lisann biliyor ve ngilizceyi de ana dili gibi mke

konuuyordu.

Bu iki dilden baka, Kzlderililer araskullanlan ok eski zamanlardan kalm nc de biliyordu.

Bu dil, dnyann en basit dilidir. Bunu renin gramer kurallarn bilmeye gerek yok. Bu oumuza g gelen fiil ekimlerinin ad bile yoTelaffuzu renme ii de yok, nk dilde keyok. Misafir Kzlderilinin konutuu dil, esadeil, iaret yani hareket diliydi.

Bu dilin bir szln yapmay deneseyaa yukar yle bir ey kard ortaya.


40/1011

Jest Szlnden Bir Sayfa

Ok Bir el, gzle grnmeyen bir yay tutar, el de yayn grnmez kiriini ekiyormu aretler yapar.

Vigvam (Kzlderili evi) Kenetleparmaklardan meydana gelen iki tarafl, sivri da

Beyaz insan Alndaki teri siler gibi hareket apkann kenarn ifade eder.

Kurt Elin iki parma, iki kulaa benzeteriye doru uzatlr.

Tavan Bir elin iki parma ileri doru uzbr elle bir kavis izilir ki, iki uzun kulak ve tavyuvarlak vcudunu gsterir.

Balk Avu, dikine durumda saa sola haettirilir. Bu, yzen bal hatrlatr.

Kurbaa Parmaklar birletirilip zplar gibi kapanr.

Bulut ki yumruk ban zerine kaldrlr. Bug kaplam bulutlar temsil eder.


41/1011

Kar Yine ayn jest. Yalnz bu kez yumruklaraneciklerinin dne dne yamasn taklit edercyavaa alr.

Yamur Yine ayn jest. Yumruklar a

birdenbire yere doru indirilir.

Yldz ki parmak ban zerinde bklp alhareket yldzlarn titreyiini gsterir.

Burada her jest, her hareket havada elle izbir tablodur.

En eski yazlarn harf deil resim olmalar gibeski diller de herhalde hareketlerle izilen esimdir.

ada Kzlderililerin kulland iaret dili, ek insanlarn konutuklar dil deildir. Kzlderi

dilinde, eski jestlerden baka, ilk insanbulunmas mmkn olmayanlar da vardr. r

Kzlderililerin diline son zamanlarda gestlerden birkan alalm:

Otomobil ki el, ilkin tekerleklerin dnmesinieder, sonra direksiyonu eviriyormu gibi yapar


42/1011

Katar Yine dnen iki tekerlek harekeokomotifin bacasndan duman kmasn taklit el hareketleri.

Bu jestlerin yakn zamanlarda do

phesizdir. Szlkte bunlarla yan yanansanlardan kalm olduklar pek muhtemel estler de buluyoruz. rnek:

Ate El aadan yukarya doru saa

haraket ettirilir. Bu ykselen duman gsterir. Havay dikine yaran el hareketi.

Kim bilir, belki ilk insanlar elleriyle havay yardzaman, al demek isterlerdi. nk insan

aleti ayn hareketi yapan keskiydi ve almaeyi yarmaktan ibaretti.

Kullandmz aret Dili

Jestlerle konuma dilinden bugn de faydalan

Evet demek istediimiz zaman, ou haldba hareketiyle yetiniriz.

Orada ve oraya demek istediimiz za


43/1011

parmamzla iaret ederiz. Hatta bunun iin, parma dediimiz, konuan zel bir parmavar.

Selamlarken bamz eeriz. Bamz sa

omuz silkeriz, aresizlik ifadesi olarak elleaarz, kalarmz atarz, dudak srrz, dbkeriz, elle tehdit ederiz, yumrukla masaya vurayamz yere vururuz, el sallarz, bamz iki elarasna alrz, elimizi kalbimize gtrrz, kucak

anlamnda ellerimizi yana aarz, elimizi uzvedalarken havadan pckler gndeririz.

te size iinde tek bir sz olmayan bir konum

Ve bu dilsiz dil, jest dili hi unutulmuyor. bu dilin baz avantajlar var. Bazen uzunkonumayla anlatlamayan birok ey tekhareketle anlatlabilir. yi bir aktr bazen yarmek bir sz sylemez, ama kalar, gzleri, dudyzlerce sz anlatr.

Bayraklar araclyla iki gemi arasnda konuulduunu grmsnzdr. Bu konuma olmasayd, rzgrn ve dalgalarn uultusunu, bde to seslerini bastrabilmek i in ne l bi


44/1011

gerekirdi. Kald ki, byle hallerde kulan da inpek faydas olmaz. O zaman i gzlere der.

Binlerce yl yaadna ve insanlara buggerekli olduuna gre, iaret dilinin hi de kt

olmad anlalyor.

Sesli dil, eski iaret dilinden stn gelmi, onu bsbtn skp atamamtr. Malup olastn gelenin hizmetine girmitir. Birok halkta i

dilinin, uaklar gibi bakalarna baml olanlarolarak kalmas sebepsiz deildir.

Kafkasyada, baz Ermeni kylerinde devkadar kadnlarn yabanc erkeklerle, bildiimiz

dilinde konumaya haklar yoktu. Meramlarn ael iaretiyle anlatabilirlerdi.

aret dili Suriyede, randa ve daha byerlerde de grlmtr.

ran ahnn saraynda uaklar harekedertlerini anlatabilir, sadece kendi seviyelerinkimselerle szl konuabilirlerdi. Bu zavakelimenin gerek anlamnda konuma hakknyoksundular.


45/1011

Grlyor ki, oktan kaybolan gemiin kalntzlerini bugnk hayatmzda da buluyoruz.

nsan Akl Sahibi Oluyor

Ormanda yaayan her hayvan, her yandan binlerce sese kulak verir ve binlerce iareti izler

Bir dal atrdamas, dmann yaklatna olabilir. Kamaya ya da kendini savunmak

direnmeye hazrlanmak gereklidir.Gk grledi ya da aalarn yapraklarn d

bir yel estiyse, bir delie ya da yuvaya yaklaan frtnadan saklanmak gereklidir.

rk yaprak ve mantar kokan topraktahayvan kokusu geldiyse, koku duyulur duyulmazleyip yakalamaldr.

Her hrt, her koku, ot zerindeki her iz, her ya da slk bir ey anlatr, bir ey ifade eder ve byaplmasn gerektirir.

lk insan da doadan gelen seslere kulak veok gemeden bu seslerden baka, o lulu undan insanlarn nderdi i sesler


46/1011

anlamaya balamt.

Bir avc ormanda geyik izi bulursa, arkasgelen br avclara bunu el sallayarak bildArkadakiler geyii daha grmemi olsalar

verilen iaret, avclarn silahlarna daha arlmalarn ve karlarnda geyiin

boynuzlarn grm gibi tetikte davranmagerektirirdi.

Hayvann yerdeki izi de bir iarettir.Bir iz bulunduunu bildiren el sallay da i

haber veren iaretti.

Avclardan biri yerde bir iz bulduu ya da yak

hayvann kard hrty iittii her defasopluluun br yelerine bunu bildiren bir verirdi.

Bylece, doadan insana gelen iaretlere b

z, yani insan topluluunun insana ilettii iarhaber veren iaret eklendi.

van Petrovi Pavlov bir kitabnda, insan siaretleri haber veren iaret olarak niteler.


47/1011

Balangta iaretleri haber veren iaret, saest ve barlard. Gz ve kulaklarn aldiaretleri haber veren iaretler, bir te

merkezine gider gibi insann beynine giderdi. B

iareti haber veren iareti, yani bir hayaklayor szn kapnca hemen; ellere, kdaha salam tutun; gzlere, yapraklara dikkatle bakn; kulaklara, ormann atrthrtlarna daha iyi kulak asn diye emrederdi.

Hayvan daha grnrlerde yoktu, ama insankarlamaya hazrd.

Byle iaretler, hareketler ve barlar arttkbeyine gelen iaretleri haber veren iar

klatka, insann kafasnda bulunan bu mstasyonun ii de o derece artyordu. Beyindeyeni hcreler meydana geliyordu. Beyin gelihacmi byyordu.

Neandertal insannn kafatas hpithecanthropus erectusunkinden 400-500 daha byktr. nsann beyni geliiyor, dnmeyi reniyordu.

nsan ne i hatrlatan bir i areti rd za


48/1011

gece bile olsa gnei dnmeye balyordu.

Gidip mzra getirmesini iaret ettiklermzrak yaknda olmayp grnmese bile, dnebilir olmutu.

Ortaklaa alma insana konumay, konumdnmeyi retmiti.

nsan, akln doadan bir armaan olarak almkendi emeiyle kazanmtr.

Dilden Dile

Daha aletler azken ve insann tecrbesi ktkeecrbeyi bakasna iletmek iin en basit ia

yetiyordu.alma toplumsallatka, jestler

oplumsallayordu: Her eyi tam oanlatabilecek ayr ayr jestler gerekmiti.zorunluluk, hareketlerle ifade edilen anla

dourdu. nsan, jestleriyle hayvann, silahn, aesmini havada izmeye balad.

nsan oklu kirpinin eklini izerken, saizmekle yetinmeyip bir an iin kendisi de


49/1011

kirpiymi gibi bir hal alyordu. Kirpinin topra kazp attn, inelerini nasl diktiini harekeasvir etmeye balyordu.

Byle bir pantomim iin, zamanmzda, a

gerek sanatlarda rastlanlan derin bir ggcne sahip olmak gerekir.

Su iiyorum dediimiz zaman, szlerimuyu nasl itiimiz, bardaktan m, ieden

avucumuzdan m itiimiz anlalmaz.O zaman jestlerle konuan insan, su ime

belirtmek iin avucunu azna gtrr, grnmuyu kana kana iiyormu gibi yapard. Grenu gerekten tatl, souk ve susuzluu gideriyo

gelirdi.

Biz yalnz, avlanmak deriz. lk insansa iarhareketlerle bandan sonuna kadar tmahnelerini tasvir ederdi.

aret dili hem fakir, hem de zengindi. Zennk eya ve olaylar canl bir ekilde edebilirdi. Fakirdi, nk jestle, mesela sol ga gz de gsterilebilirdi, ama gz anlamn


50/1011

etmek ok gt.

Jestlerle bir eyin aslnda az ok uygun taasviri yaplabilirdi, ama soyut bir kavram hibir anlatlamazd.

aret dilinin baka yetersizlikleri de vGeceleri bu dille konuulamazd. nk karanlhareketleri grlmezdi. Gn nda da iaret dkonumak her zaman mmkn olmuyordu.

Krda insanlar jestlerle kolayca anlaabiliyorFakat aatan bir duvarn avclar birbirlerayrd ormanlarda, jest ve iaretlerle konumknszlayordu.

te o zaman sesten medet ummak gerekmilk zamanlarda dil ve boaz, sahibinin irad

pek tabi olmuyordu. nsann dilinden, boazkendisinin karmak istedii sesler yerine b

esler kyordu. Bunlar birbirine kararak babrme ve lk eklini alyordu. nsann diline hkim olup aka anlalacak bir ekonumaya balayabilmesi ok uzun srmt.


51/1011

Dilin az boluundaki hareketleri, jestlergze arpmayanyd. Fakat bunlarn bykavantaj vard ki o da iitilebilmeleriydi.

Eve kabilesinin dilinde bildiimiz yrmek y

u ekiller kullanlr: Zu dze dze emin admyrmek; zo bula bula hangi yolda oldubakmadan acele yrmek; zo pia pia kadmlarla yrmek; zo govu govu ban ne deip hafife topallayarak yrmek.

Sesle ifade edilen birer resim biiminde olazler, basbaya emin admlarla yry, diz

bkmeden yryen bir insann emin admyryn btn ayrntlaryla belirtiyor.

Ksacas ka eit yry varsa, o kadar da grlyor.

Jestlerle izilen resmin yerini, artk szle edilen anlamlar almtr.

te insan nce jestlerle, sonra da skonumaya byle alyordu.

nsan Emek Yaratt


52/1011

Bir insan, bir rman akntsna kar gidonunda nasl kaynaa varrsa, biz de ecrbesinin kaynana geldik.

Bu kaynakta hem insan toplumunun, hem

hem de dncenin balangcn bulduk.

Bir rmaa dklen kollarla rman dahagenilemesi ve sularnn artmas gibi, ecrbesinin rma da gittike geni

derinleiyordu. nk her yeni kuak, ecrbelerini bu rmaa aktyordu.

Kuaklar birbiri ardndan gemie karynsanlar ve kabileler iz brakmadan yok oluyor, ve kylerin yerinde yeller esiyordu. Zamann gcne hibir ey dayanamayacak gibiydi. Fnsanln tecrbeleri kaybolmuyor, biyaamaya devam ediyordu. Dilde her almadaki her hareket, bilimdeki her kavkuaklarn bir yere toplanm tecrbesidir.

Irmaa akan sular rmakta kaybolmad gibikuaklarn tecrbeleri de boa gitmemitirzamanlar yaam olan insanlarn emei, insecrbesinin rma nda nmz insanl


53/1011

emeiyle kaynamtr.

Irman kaynana, her eyin balangcnabyle vardk. alan, konuan, dnen bir olan insan ite byle dodu.

Maymun deie deie insan haline gelinkadar gemi olan binlerce yla gz ataFriedrich Engelsin, insan emein yahakkndaki szlerini hatrlamamak imknsz.

3Av Toplumundu

Fransann Solutre blgesinde, kayalkuurumla biten ykseke bir yayla vardr.

Arkeologlar bu yaylann eteinde byk bir kyn bulmulardr. Burada mamutlarn kemikleri, ilkel -kz boynuzlar ve maara aylakafataslar grlmtr. Fakat kemiklerin o

kemiiydi. Bunlar insan boyunu aan yhalindeydi. Bilim adamlar bu kemik ynn eayrdktan sonra, burada en az yz bin at kaymlardr.


54/1011

Byle muazzam bir at mezarl nasl meygelmiti? Kemikleri dikkatle inceleyen bilgbirounun krk, paralanm ve yank oldugrmlerdir. Bu kemiklerin buraya, a kadn

elinden getikten sonra yldklar belli olmutumezarlnn gerekte muazzam bir yiyecek arpl olduu anlalmtr.

Bu kadar p bir ylda ylamazd. Demek insburada yllarca yaamlard. Fakat p yn

baka yerde deil de burada, uurubulunuyordu. lk avclar, kulbelerini niin dovada deil de bir uurumun kenarnda kurmul

Avclar ovada bir at srsne rastladklarnda

ve yksek otlarn arasnda gizlene gizlene ihtrye yaklarlard. Her avcnn elinde birka mbulunurdu. ndekiler iaretlerle, atlarn nerede vkadar olduklarn, nereye doru gittiklerini bildiri

Avclar at srsn kuatp emberi yava ydaraltrlar, ilkin ovada kara birer leke gibi gatlar artk iyice seilirdi. Atlar byk bal, ayaklydlar, vcutlar uzun sert kllarla kaplyd.

Atlar birden rk tetikte bulunur ka m


55/1011

hazrlanrlard. Fakat i iten gemi olurdumzrak bulutu, uzun gagal, kanatsz kular gibi adoru uard.

Mzraklar atlarn sarlarna, srtlarna, boyun

aplanrd. Nereye kamalyd? Dman, atlaaraftan sarmt. Birdenbire ykseliveren bu duvarn yalnz bir k yolu, yalnz bir kaps Uurum. At srs, kurtulmak iin, vahi bir kinve grltyle bu kapya atlrd. Avclarn da istzaten buydu. Sry hep bir tarafa, uurum yrerlerdi. Korkudan lgna dnen atlar, nle

hibir ey grmeden kaarlard. At srs, sallkuyruklar, kprm srtlaryla, canl bir seli andSonunda ister istemez uurumun kenarna vandeki atlar tehlikeyi grp balard kinemahlanmaya. Fakat artk durulamazd. Arkadaki

ndekileri sktrp iterlerdi.

Bu canl selin bir elale gibi uuruma akma

aada kanl bir ceset yn meydana gelirdi.

te av byle sona ererdi.

Sonra kaya dibinde ateler yaklr, yalla


56/1011

datrlard. Av btn toplumundu. Fakat eparalar en cesur ve en usta avclara verilirdi.

Yeni nsanlar

Saate baktmz zaman, akrep hareketsizgelir bize. Fakat bir iki saat sonra akrebin ydeitirdiini grrz.

nsanlarn hayatnda da byle olur. evremizhatta kendimizdeki deiikliin ou zaman farolmayz. Tarihin akrebi bize hareketsiz gibi grAncak birka yl sonra akrebin yerini deitirdikendimizin de evremizin de deiip bakalatarkna varrz.

Eskiyi yeniyle karlatrmak iin elimizde hdefterleri, fotoraflar, gazeteler, kitaplar Atalarmznsa bu kyaslamay yapacak hibiryoktu ellerinde. Hayat kendilerine hareketsideimez grnrd. nk rakamsz ka

zerinde akrebin hareketi fark edilemez.Ta aletler yapan her usta, kendisine u

retenin btn hareket ve usullerini olduuekrarlamaya alrd.


57/1011

Kadnlar ev yaparlarken, oca bykannelerkurarlard.

Avclar hayvanlar, atalarndan grdkleri kovalayp bir yere kstrrlard.

te yandan insanlar hi farknda olmadan alede, evlerini de, almalarn da deitiriyorlard.

Her yeni alet, ilk zamanlarda eskisine benzerdi. lk mzrak, kargdan az farklyd. lmzraa ok benzerdi. Fakat okla karg birbirartk iyice farkllamt. Ok ve yayla avlankargyla avlanmaya hi benzemezdi.

nsann yalnz aletleri deil, kendisi de deiiy

Bunu kazlarda bulunan iskeletlerden anlyMaaraya giren insan, Buz ann sonmaaradan kan insanla karlatrrsak, bubaka baka iki varlk olduu grlr. Maagiren, daha maymuna benzeyen, eli bkk, boc

bocalaya yryen, hemen hemen alnsz ve eNeandertal insanyd. Maaradan kansa grnyle bizden pek az farkl olan, boylu Kromanyon insanyd.


58/1011

Maara Evler

nsann yaay deitike evi de deiiyEvlerin tarihini yazsaydk, maaradan balamgerekirdi. Doa yaps olan bu evi, insan hazr o

bulmutu.

Doa kt bir mimardr. Dalar ve dalamaaralar yaparken, buralarda insann yaayumurunda bile olmamtr. Bunun iin, ins

barnacak maara ararlarken, kendilerine bakmdan uygun olana pek seyrek rastlarlard.ya tavan ok alakt, ya duvarlar kmek zeya da kaps o kadar dard ki, ieriye emeemekleye girmek bile zordu.

Evi, iinde yaanabilecek hale getirmek iin bopluluk kollar svar, maarann tavann ve duvaa aletlerle kazr, aa kazklarla da dzeltirdi.

Hemen giri yerinde ocak kazlr, evresine

dizilirdi. Anneler yavrularna zenle yhazrlarlard. Bunun iin yerde bir ukur kazlrynden dek yerine de ocaktan lk kl konulu

Maarann bir kesinde, ay eti ve her


59/1011

yiyecek stoklar iin bir ambar yaplrd.

Bylece insan, doann yaratm olduu maaekidzen veriyor, onu kendi emeiyle insan eeviriyordu.

Bu ie harcad emek, zaman getike artyo

nsan, kaya diplerinde hazr atms yerler buzaman altna duvar ryor, hazr duvar bulunczerini atp ev yapyordu.

Fransann gneyindeki dalarda, ilk insanlakalma byle bir ev bulunmutur. Yerli halk bueytan Oca gibi acayip bir ad vermitir.

byk ta paralarndan yaplm bu inin oca

yalnz eytann snabileceini sanmlardr. Atalaarihini daha iyi bilselerdi, eytan Ocann, arafndan deil, insan eliyle yaplm olduanlarlard.

lk avclar bir zamanlar burada kayalk biraltnda, dadan kopmu ta paralarndan meygelen iki duvar bulmular. Bu hazr iki duvara ki duvar da insanlar rm. Duvarlarn biri byevhalardan, dieri de kazklar arasna dallar


60/1011

zeri hayvan derisiyle kaplanarak yaplmtr.

Bu sonuncu duvarn byle yapldn saahmin ediyoruz, nk zamanla yklp gitmitir.

Duvarlarla evrili geni bir ukur olan zemidibinde akmakta paralar, kemik aletleboynuzlar bulunmutur.

eytan Oca yar ev, yar maaradr. buradan gerek eve gei pek uzak deildir.

ki duvar rebilen insan drt duvar da rebilir

Bylece maaralarda, hazr kaya atlar adeil, ak havada kurulmu ilk evler belirdi.

Avclarn Evi1925 yl sonbaharnda Don Irma kylar

Gagarino ky halkndan Antonof, yeni bir yvamak iin avlusunda toprak kazyordu.

Krek ikide bir kemik paralarna arpgcrdyordu.

Kyl, tam o srada oradan geen Vladadndaki retmene:


61/1011

Bu kadar kemiin ne ii var burada, birkazamyorum, neredeyse krek krlacak, yaknmt.

retmenin yerinde baka biri olsayd, durupene aldktan sonra yoluna devam ederdi.

Ky retmeni byk bir arkeoloji hevesliKylnn ukurdan kard kaln, sar, cilalbyk bir dii dikkatle incelemeye balad.

Byle byk bir di, ancak mamut dii olabilir

Don kylarnda mamut ha! ldrmak iten de

retmen, ukurdan karlan bir yn k

oplayp bir arabaya ykledikten sonra, kehirdeki mzeye gtrd.

Kk ehirlerdeki mzelere yolunuz dmoralarda ok eitli eyalarn bulunduunu golmalsnz. Bir de bakarsnz mermer bir anrsnn yannda, arie Katarina devrinde yabir beyin portresi...

Baka bir odada da o havalide bulunan madebitki koleksiyonlarnn yannda, kll elinde de


62/1011

utan kartondan bir pithecanthropus erectus.

retmen Gagarino, kynde bulunan kemte byle bir mzeye teslim etmiti.

Mze mdr, mamut diini ve br kemkataloa kaydedip pithecanthropus eremadenlerin yanna koymakla yetinebilirdi.

Ama yetinmedi. Hemen Leningrad AntropoloEtnografya Mzesine bir mektup yazd. Neva Irkysndaki binalardan birinde bulunan bu mzRus bilginleriyle gezginlerinin dnyann bucandan toplam olduklar zengin koleksiyaklanr.

ok gemeden Leningraddan GagariZamiyatin adnda bir arkeolog geldi. Leninbilginle ky retmeni aratrmalara baladlar.

Gagarinoda neler bulunmutu?

Kazlarn daha ilk gnlerinde, akmaktakazma aletleri ve keskiler, kemik bir biz, delinmmavi tilki dii, kmrle kark mamut ve bhayvan kemikleri bulunmutu.


63/1011

akmaktandan aletler ve mamut dii parukurdan baka, ambar duvarlarnn tobadanasndan da kt. Belliydi ki, toprakta kemve ta aletler, ayklanamayacak kadar oktu.

Kaz ileri aylarca devam etti, yeni yeni bulundu. Bulunan eyalar, yani i aletleri, eyalar, heykelcikler, yabani hayvan kemtinayla sandklara yerletirilip Leninggnderiliyor, orada da uzmanlar incelem

balyorlard.

Mineraloglar aletlerin hangi tatan yapolduunu anlyor, paleontologlar ilk insanlarn hhayvanlar avladklarn renmek iin kem

nceliyor, usta restoratrler de mamut diiyaplm olup zamanla anm figrleri onaryorla

te yandan arkeologlar dikkatle, arkbiliminin tm kurallarna uyarak kaz ilerine dediyorlard. Gzlerinin nnde, ilk avclarngittike daha iyi beliriyordu.

Avc evi, duvar dipleri boyunca ta bloklar, mkellesi ve dileri bulunan bir zeminlikti. muhtemel ki duvarlar a a kazklar arasna


64/1011

dallarn hayvan derileriyle kaplanmasyla yapKazklarn ular da yukarda birleerek meydana getirirlerdi. Duvarlarn berkitilmesi idiplerine talar ve mamut kemikleri ylrd.

Byle bir ev dardan byk bir kulbenzerdi. Bir duvarn dibinde, mamut diyaplm kadn heykelcikler bulunmutu. Biri todieri de zayf bir kadnd. Sanatnn,heykelcikleri doadan kopya ettii anlalyKadnlarn salar zerinde zellikle durulmu, bzenle ilenmiti.

Kulbenin ortasnda, yerde sandk vazifesini gdairesel bir ukur vard. Bulunan kemik ine,

lki dilerinden gerdanlk ve bir mamut kuyanlalan burada korunmak istenmiti.

ne, diki ilerinde kullanlyordu, gerdanln yarad malm. Ya mamut kuyruu niin

dikkatle saklanmt?Baka yerlerde bulunan eyalara dayan

ylenebilir ki, ilk avclar yabani hayvabenzemek iin sk sk srtlarna hayvan postu ge


65/1011

arkalarna kuyruk takarlard.

Gagarinodaki zeminliklere benzer konyurdumuzun baka blgelerinde de bulunmuVoroneje yakn kylerden birinde o kadar sk k

bulunurdu ki, kye kemikler anlamna Kostenki ad verilmiti.

Bulunan kemiklere bakarak, bir zamburalarda mamut, maara aslanlar, maara a

ve at avlayan insanlarn yaam oylenebilirdi.

Konstenki kynde Sovyet arkeologlanceledikleri konuttan, orada insanlarn bir zemideil, birka zeminlikte yaadklar anlalAvclar ortaklaa, toplu halde avlanZeminliklerde gzelce yontulmu ta ve kemik abulunmutu. Eyalar arasnda fil diinden heykelcikleri de vard. Bunlardan birinde dusulyle yaplm bir desen ve mein nlk eilebilmiti. Demek insan daha o zaman lemeyi biliyordu.

lk avclarn evleri imdiki evlerimize benzemezdi. D ardan evin ancak dairese


66/1011

msei andran dam grnrd. Eve yalnz bacgirilebilirdi, nk damdaki bacadan baka yoktu.

Toprak duvarlarn dibinde kanepe yerine m

kafalar duruyordu. Yatak vazifesini de togryordu. Bu evin sakinleri orta yerde, baopraktan yaplm yastklara koyup uyurlard.

Kanepeleri kemikten, yataklar topraktan ola

evde masalar tatand.Evin en aydnlk yeri olan ocak banda, yass

evhalardan i tezgh yaplrd. Byle tezgzerinde aletlere, malzeme paralarna

krntlarna, yarm kalm eyalara imdi bile rastte tezgh zerine serpilmi kemik boncuBazlar hazr, cilal ve delik. Bir ksm daha deil. Usta, uzunca bir kemii birka yerentmise de, ayr ayr boncuklar ha

dorayamam. Bir ey engel olmu, belknsanlar evlerini brakmak zorunda kalmlarustaca yaplm mzrak ularn, delikli kemik ineitli ilerde kullanlan ta keskileri bgittiklerine gre, herhalde byk bir tehli


67/1011

karlamlard.

Bu eyalar yapmak pek kolay deildi. Her baatlerce emek verilmiti. Tarihte ilk ine olan k

neyi ele alalm. ne byk bir ey deil

grnr, ama bunu yapabilmek byk ustalk iste

nsan konutlarndan birinde, hammaddesyapm yarda kalm eyalaryla, tam donatkemik ine bulunmutu. Atlyede her ey olduu

kalmt.O kadar ki, eer bugn ine ie yarasayd

atlyede hemen ertesi gn ine yapbalanabilirdi.

Ancak unu da sylemeliyiz ki, imdi bbecerebilecek ustalar bulunabilecei phelidir

ne yle yaplrd: nce keskiyle takemiinden bir kymk karlp ucu, prtkl bir

ivriltilir sonra ta bizle delik alr ve bir ta levperdahlanrd.

ne ustalar her toplulukta bulunmazd. Kemiken deerli eyalardan biriydi.


68/1011

Karla kapl stepte tten birka zeminlik grnBunlardan birine yaklap gzleri yaartan dumaldrmayarak damndaki baca deliinden girelim.

Farz edelim ki bamza sihirli bir klah ggrnmez olmuuz da, kimse bizi grmZeminlik duman iinde, karanlk ve grltl. Buen az on yetikin ve ok sayda ocuk var.

Gzlerimiz dumana alnca, insanlarn yzlervcutlarn daha iyi gryoruz. Bunlarda maymundan hibir eser kalmamtr. Boylu byakkl ve gldrler. Elmack kemikleri gzleri birbirine yakn. Yaz vcutlarna k

boyalarla eitli ekiller izmiler.Yerde oturan kadnlar, kemik inelerle ya

hayvan derilerinden elbise dikiyorlar. ocubaka oyuncaklar olmadndan bir at aya ve boynuzuyla oynuyorlar. Ocak banda, evhalardan yaplm tezghta bir usta bakurmu, bir aa mzran bana kemikten bgeirmeye urayor. Yannda baka bir ustakeskiyle bir eyler iziyor.


69/1011

Yaklaalm bakalm, nasl alyor.

Usta, bir kemik levha zerine, otlayan bir at riziyor.

Atn t gibi bacaklarn, ksa yeleli uzun boyban alacak bir ustalk ve sabrla iziyocanlym da neredeyse ayak deitirecek grnyor.

Resim hazr, ama ressam izmeye devam edAtn zerine yandan bir izgi ekiyor. Sonra bir dbir daha. Kemik levhadaki atn zerinde acayesim meydana geliyor. Ne yapyor bu ilk u

ada bir ressamn bile imrenebilecei bu

esmi niin bozuyor byle?Resim gittike karyor. Derken atn zerind

kulbe resmi beliriyor. Bunun yanna ressamkulbe daha iziyor. Bal bana bir kamp!

alacak ey! Bu acayip resim ne ifade edBu rasgele mi oluyor yoksa ressamn bile bile ybir fantezi mi?

Ne biri, ne de dieri. lk insanlarn maarala


70/1011

astlanlan bu garip resimlerden koleksiyyaplabilir. te, iki kulbe resminin altnda bir mau da stne tane kulbe izilmi bir bizon. Y

ba, omurgas ve ayaklar kalm. Eik bu

akall ba, n ayaklar arasnda. Etrafn iknsan evirmi.

Byle acayip hayvan, insan ve ev resimkemik ve ta levhalarda ve kayalarda da rastlada, bunlar en ok maara duvarlarnda bulunur.

Yeraltnda Resim Sergisi

El fenerlerimizi alp maaraya gidelim. Gideher dnemeci, her yolu aklmzda tutmalyz. yeraltndaki bu labirentte yolu armak iten de

Kayalk koridor gittike daralyor. Tavandazyor. Fenerlerimizi duvara evirip dik

bakyoruz.

Yeralt sular, maaralar parlak kristaslenmi. Hem de insan eli demeden.

lerliyoruz. Biri anszn:

Buraya bakn, diye baryor.


71/1011

Duvarda kara ve krmz boyalarla izilmi bir esmi. n ayaklarnn stne diz km. Kartna mzraklar saplanm.

Durup on binlerce yl nce burada almessamn eserine bakyoruz.

Biraz tede bir resim daha var. Duvarda ediyormu gibi grnen acayip bir yaratk rhayvan desen hayvan deil, insan desen insan

Bu kambur yaratk sakall, kvrk boynuzlu vekuyruklu. El ve ayaklar insannkiler. Elinde biutuyor.

Resme dikkatle baknca, bunun bizon

giymi bir insan olduu anlalyor.Bundan sonra ayn ekilde baka bir resim, s

bir tane daha grdk...

Acayip bir resim sergisi!

Zamanmzda ressamlar, kl atlyelerde alTablolar mzelerde zerlerine k debileceekilde aslr.

lk insan karanlk maaralarda, baka insanla


72/1011

uzak bir yerde resim yapmaya zorlayan neydi?

Demek bu resimler bakalar grsn, seydiye yaplmamt.

O halde ilk ressam, bu resimleri niin izmithayvan maskeleri takm, dans eden insan figne ifade ediyordu?

Bir Muamma ve zm

Bir ka avc dans ediyor. Her birinin bandabizon kellesinden yzlm deri ya da bizonu anboynuzlu maske var. Hepsinin elinde ya yay ya dmzrak. Dans, bizon avn temsil ediyor. Avclabiri yorulunca, der gibi yapyor. O zaman bak

avc ona kr ulu bir ok atyor. Bizon yaralanKendisini ayaklarndan tutup srkleye srmeydana karyor ve bann zerinde balladktan sonra serbest brakyorlar. Bu kez

meydandaki yerini bizon maskeli baka biri a

Bazen de bu danslar bir dakika bile verilmeksizin iki, hatta hafta sryor.

Bir gezgin, ilk avclarn bir dansn ite anlatyor. Fakat gezgin bu dans nerede g


73/1011

olabilir?

Kzlderili kabilelerinde, eski zaman avclageleneklerinin yer yer yaamakta olduu KAmerika steplerinde.

te ilk ressamn maara duvarna izmi oav dansnn tasvirini, gezginin bu notlarnda buld

Bylece anlamn kavrayamadmz muammasn zm olduk. Fakat zlenmuamma, bu bulmaca, bir yenisini kard oHaftalarca sren bu acayip dans neyin nesiydi?

Dans bizim iin bir elence ya da sanattr. FKzlderililerin yalnz sanat akna ya da elenc

hafta boyunca kendilerinden geinceye kdans ettiklerini dnmek zordur. stelik onlardans da, danstan ok bir trene bir ritele benz

Byc, ubuunun duman ucunda tteni ne

avurursa, dans edenler de, hayali bir hayvan igibi o yana gidiyorlar. Byc, dumanna veyne gre, dans edenleri bir kuzeye, bir douygneye, bir batya yneltiyor.


74/1011

Dans byc ynettiine gre bu, dans olmkp bir by treni oluyor.

Kzlderililer, garip hareketleriyle bizobylemeye, onlar by gcyle bozkrlardan

kendilerine doru getirmeye alyorlar.

te maara duvarlarnda dans eden esimleri bunu anlatyor. Resimdeki sadece

dans deil, ayn zamanda by trenini idare

bycdr. Mealelerin nda resim izmekmaaraya girmi olan ressam da yalnz redeil, ayn zamanda bir bycdr.

Ressam, hayvan maskesi takm avclar ve bizonlar tasvir etmekle, av uurlu klmak iin yapyor. Ve dansn ava yardm edebilir olduyzde yz inanyor.

Bu bize vahice ve anlamsz gibi grnr.

Biz ev kurmaya balarken, duvarc ve dlgehareketlerini taklit ederek dans etmeyiz. balamadan nce de elde silah dans etmeyiz. Fbizim sama saydmz eylere atalarmz cidey gzyle bakarlard.


75/1011

Maarada bir kemik levha zerine kesizilmi bir av sahnesi vard. Levhann ortasvurulmu bir bizon, evresinde de avclar; bizyalnz ba ve n ayaklar yenmemiti.

Bu resim ne ifade ediyordu?

Sibiryann baz yerlerinde otuz ya da krk yl avclar ayy vurduktan sonra ay bayram yapaVurulmu ay eve getirilip bakeye t

yerletirilirdi. Ban n ayaklarnn arasna koyanne ekmek ya da akgrgen kabuundan yapgeyik figrleri dizerlerdi. Bunlar ayya adkurbanlard. Aynn yzn akgrgen kabuudaireciklerle ssler, gzlerine gm pa

koyarlard. Sonra avclar gelip yznden perlerBu birka gn, daha dorusu birka gece sr

olan bayramn, ancak balangcyd. Her gece aetrafnda toplanlarak arklar sylenir, dans ed

Avclar yzlerine akgrgen kabuundan yaahtadan maskeler takp ayya yaklar, karseilir, sonra ay gibi yryerek dansa balarlard

ark ve danslardan sonra yemek balard. A


76/1011

etini yer, bana ve n ayaklarna dokunmazlard

Bylece kemik levha zerindeki resmin ne ettii de anlalyor. Yani bu bizon bayramBizonu kuatm olan insanlar, etini avclara ve

in ona kranlarn sunuyor ve bir dahaki sefyine byle cmert olmasn rica ediyorlar.

Kzlderililerin yaadklar yerlere gidersek, avc bayramlarnn onlarda da det olduunu gr

Guiol kabilesinden Kzlderili avclar da, vurdgeyiin art ayaklarn douya evirir, nne yiyeceklerle dolu bir tabak koyarlar. Sonra nbegeyie yaklaarak sa elle, burnundan kuyrukadar svazlar, ldrlmesine raz olduu iineekkr ederler. Bunu yaparken l hayvana:

Dinlen byk karde, derler.

Byc geyie dnerek:

Sen bize boynuzlarn verdin, teekkr eder.

4Tarihin Akrebi


77/1011

Tarihin akrebini birka bin yl ileriye alalm. ybizi zamanmzdan ancak elli yzyl ayrsn.

Elli yzyl!.. Bir insann, hatta bir ulusun haya

konusu olunca bu pek uzun bir sredir. Fakat konumuz ne bir insan, ne de bir ulustur, bnsanlktr.

nsanln ya bir milyon kadar olduuna gryzyl da pek fazla saylmaz.

Akrebi ileri aldk diyelim. Yeryuvarla gevresinde birka bin defa daha dnd demektre iinde yeryznde neler oldu? Tepesindek

klahnn bir hayli daralp bzld hemen

arpar.Karlarn meydana getirdii klahn evresind

ormanlarn uzand zamanlardan bu yana gemitir. Ormanlar seyrelmi, baz yerlerde boormanlarn ierilerine kadar sokulmutur. ormanlar, urada burada, yerlerinde kamlundalk brakarak geriye ekilmilerdir.

u rman dirseinde grnen tepedeki ne?bir or an serilmi ibi...


78/1011

Bu, insan eliyle deitirilmi bir toprak paraBaaklar arasnda eilmi kadnlar grnyor. leyen oraklar, baaklar biiyor.

ekici oktan grmtk, oraysa ilk gryoruz. Bu orak hi de imdikine benzemTatan ve aatan, yani hilal biiminde bir aackeskiler dizilerek yaplmtr.

Grdnz bu toprak paras, yeryzndearlalardan biridir. nsan eli dememi doada bar yorganlar henz seyrek.

Yabanl otlar, baaklar her taraftan sktrynsan henz bu otlarla savamay bilmiyordu,

baaklar yine de yenilmiyordu otlara. Bir gelecek altn baakl buday okyanusu yeryzn kaplayacakt.

Irman kysndaki yeil ayrda beyaz, sar, a

bir dalan bir toplanan irili ufakl hayvgrlyordu.

nek, kei ve koyun srleriydi bunlar. emeiyle evcilletirilmi, deitirilmi bu hayv


79/1011

henz pek azd. Bunlar kendi balarnn arbakmak zorunda olan yabanl akrabalarndan hzl oalyorlard.

Birka bin yl sonra, yeryznde ya

mandalarn says, evcil kz ve ineklerinkindeolacakt.

Tarlalar ve hayvan srleri olunca, yaknlardade olmalyd. te ky de rman dik ky

yerlemitir. Artk bu bildiimiz o avc kulbelerideildi. Burada, kazk ve dallardan yapkulbelerin yerini, sivri daml ahap evler alEvlerin duvarlar balkla svanmt. Kapnn zeat altndan uzanan kiriin ucunda, a

yontulmu boynuzlu bir boa ba gze arpyBoa, evi koruyan Tanryd. Ky yksek bir it vhendekle evriliydi.

Her taraftan duman, hayvan gbresi ve tazkokular geliyordu.

Evlerin yannda ocuklar oynayor, domuzlayavrular amurda yuvarlanyorlard. Evin kapsndan, ieride yanan ate grnyordu. ba nda bir ihti ar kadn rek i iri ordu. Ha


80/1011

cak kln zerine koyup stn toprak bir mrtyordu. Belli ki, mlek imdiki frnlarn gryordu. Kanepenin zerinde aatan yapnakl kap kacak gze arpyordu.

Kyden kp rmaa doru inelim. Kyda dolu bir kayk. Irman kt gle kadar kagidersek, orada da bir ky grrz. Fakabsbtn baka bir biimde yaplmtr. Gkysnda olmayp ada gibi iindedir.

Gln dibine kazklar aklm, kazklarn zktkler konup deme ekilmitir. Bu aayapma adaya kprlerle gidilir. Evlerin duvarlbalk alar ve balklkta kullanlan aletler aslm

Glde ok balk olsa gerek. Halk yalnz balkgeinmiyor galiba. Evlerin arasnda ubuklarlm sivri daml dairesel ambarlar grnBurada tahl korunuyor. Ambarlarn yannahrlarda inekler bryor.

En ince ayrntlarna kadar gzmcanlandrdmz bu eski ky oktan yok olmutuzamanlar evlerin bulunduu yerler su altnda kalmGln dibinde byle evlerin kalntlarn nasl bul


81/1011

Bu imknsz gibi grnyorsa da, bazen gl sulaekilip yzyllarca saklad eyleri gzler erdii de oluyor.

Bir Glden Neler renildi

1853 ylnda svirede iddetli bir kuraklk olmVadilerde rmaklarn suyu azalmt, gllerin ekilerek amurlu dipleri meydana kmt. Gl kysndaki Obermaylen kasabasnn

udan bir para toprak koparabilmek iin kurakaydalanmaya karar vermilerdi.

Bunun iin suyu ekilen araziyi, bir bentle gayrmak gerekti.

e baland. k giyinmi ehirlilerin pazar gmavi ve yeil sandallarla geziye kt yarabaclar atlarn dehleyerek bende toayorlard. Toprak hemen oradan, kurumu gdibinden alnyordu. Birdenbire kazmaclardan b

krei, yar rm bir kaza arpt. Derkekazn ardndan bir ikincisi, ncs bulunduzamanlar insanlarn burada alm oldanlalyordu. Krein topraa hemen her vurueni ta baltalar olta i neleri anak mlek k


82/1011

kyordu. Arkeologlar olaya el koydular. Bulunakaz, gln dibinden kan her eyi inceleyvaktiyle Zrih Glndeki gl evlerinden yapkasabay olduu gibi kitap sayfalarna geirdiler

Kazk temeller zerinde kurulmu byle gl ebir zamanlar lkemizde de, imdi Moskovbulunduu yerlere yakn Klazma Irmanda ve Mehri yaknlarnda Veletma Irmanda da vard.

Arkeologlar svirede Nevatel Glnncelediler. Yaplan incelemeler, gln dibinin bkat olduunu gstermitir.

Brekte hamurun peynirden kolayca ayrld

gln dibinde de bir kat dierinden ayrmak koAltta bir kat kum, onun stnde ev, kap kacak vekalntlaryla amur kat, sonra yeniden kum tabaBu bylece birka defa tekrar ediyordu. Yalnyerde, iki kum tabakas arasnda kaln bir k

abakas vard.Bu tabakalar nasl meydana gelmiti?

Kumu su getirebilmiti, kmr nereden km


83/1011

Burada ate yaklm olduu da belliydi.

Bilim adamlar, tabakalar inceleyerek glnarihini rendiler. ok eski zamanlarda gkylarna gelen insanlar, kylerini bu

kurmulard. Yllar sonra gl sular kabara kakyy basmt.

nsanlar su altnda kalan kylerini bgitmilerdi. Yaplar suda ryp harap olm

nceleri krlanglarn cvldat damlarn zekk balk srleri yzmeye balamt. Evin akadar ak kaplarndan, yzgelerini oynata oyurna balklar kyordu. Sobann yankanepenin altnda yengeler byklarn kmldaty

Harabelerin zerini yava yava amurlar, bunlakumlar kaplyordu.

ok daha sonralar, su yava yava ekgln dibi grnmeye balad. Eskiden kbulunduu kumluk alandan da ekildi. Ky grnmyordu. nk kumlarn altnda kalmt.

nsanlar yeniden gln kysna g ettiler. Balemeye, sar kumlarn zerine yongalar salba lad. Gl kenarnda birbiri ardnca eni ve sa


84/1011

evler ykseldi.

nsanla gln sava ite byle srp gidiyordavata talih bir insanlara, bir gle glyordu.

yapyor, gl ykyordu.

Bu sonu gelmeyen savatan usanan insagln kenarn brakp dibine kazklar abunlarn zerinde, gln ortasnda yaabaladlar. Demenin aralklarndan grnen

artk insanlar iin tehlikeli deildi. Ne kykselirse ykselsin, demeye kadar kamazd

Ama insann sudan baka bir dman daha Ate...

nsan, maaralarda yaad o uzak zamanateten korkmazd. Maarann ta duvarlar yandeildi ya.

lk ahap evlerle birlikte ilk yangnlar da ba

Binlerce yldr, insann hep isteine boyun een imdi bir yrtc hayvan gibi trnaklarn gstermit

te Nevatel Glnn dibinde bulunan kmr tabakas, eski bir yangn kalntsyd.


85/1011

Ne ana baba gnyd yangn! nsanlar cankurtarmak iin ocuklarn barlarna basarak atlyorlard. Allarda lgna dnen hayvanlar,bas baryorlard. nsanlarn onlar dn

vakitleri yoktu. Aa kasaba, etrafa kvlcaarak yanyordu.

Kasaba halk iin yangn byk bir felaketti.

Evleri kl eden ate, bize ve mzelerimize

deerli eyler yani aa kaplar, balk alar, buday taneleri ve bitki saplar gibi ebrakmtr.

Ate kolayca yakabilecei eyleri, nasl olmumucize kabilinden korumutur?

Eyalar tutuarak suya dyordu. Su ndryor yani koruyordu. Bylece zedelenm

gln dibine kyorlard. Orada eyalar bakbela bekliyordu: rme tehlikesi. Fakat yan

kmrlemeleri, onlar bu tehlikeden kurtarncecik bir kmr kabuu, eyalar rmkorumutu.

Eyalar ateten ayr, sudan ayr etkilenselerd


86/1011

olup giderlerdi. Fakat atele su birlikte iliyordayede binlerce yl nce dokunmu ve ok day

olmayan bir keten paras bile korunabilmitir.

lk Kuma

lk kuma, tezghta dokunmam, elle rlm

Eskimolar, imdi bile kuma dokumazlar, reBunun iin drt ke bir gergefe, zg dgren uzunlamasna iplikler gerer, enine aplikleri dorudan doruya parmaklaryla geirirl

Uzunlamasna iplikler gerilmi bu gergefin, idokuma tezghlarna benzer hibir taraf yoktur. dokuma tezghnn asl, yine de bu drt

gergeftir.Gln dibinde bulunan kmrlemi ve kara

bez paras, insann hayatnda ok nemli bir gsteriyor. nceleri hayvan derilerinden elbise

giyen insan, artk keten yetitirerek ipliklerkuma yapmtr.

Kumatan binlerce yl nce doan ine, en nideri dikmekten bez dikmeye gemitir.


87/1011

Mavi ieklerle kapl keten tarlas, kadbana yeni iler amt.

Eller, orak ilerinden yorgunluunu alamadan, ketenleri kkleriyle dikm

gerekiyordu. Keten dikilip kurutulur, sonra ykyine kurutulurdu. Ama i bununla da bitmKurutulmu keteni tokmaklarla dver, tararBylece apak keten hazr olurdu. Artk sra, kmeini eirecek olan kirmendeydi. Ancak bu

onra dokunmaya balanabilirdi.

Kadnlarn ketenle uramaktan bakamaya vakitleri kalmazd. Buna karlk, artk ba rtleri, nlkleri, saakl etekleri vard.

lk Madenciler

imdi her evde, yapma malzemelerden istedkadar eya bulabilirsiniz.

Doada ne tula, ne ini, ne dkme demir, nkt vardr. nsann ini ya da dkme demir etmek iin, doann verdii arac tannmaykadar deitirmesi gerekmitir. Dkme dkendisini douran maden filizine benzer mi? Y


88/1011

ar saydam ini bir fincana bakld zabalktan yapld akla gelir mi?

Ya beton, selofan, plastik, suni ipek, sekauuk gibi maddeler? Dalarda beton kayala

da aatan ipek yapabilen bcekler negrlmtr?

nsan, maddeye hkim olduka, yava yava atlyesinin daha derinliklerine giriyordu. e ta

yontmakla balayan insan, imdi molekllerle,gzle grlmeyen paracklarla urayor.

Bu i ok eski zamanlarda, maddeler aylan kimyann douundan ok daha

balamt. Denebilir ki insan, maddeyi ou zadeitiriyor da, farknda bile olmuyordu.

lk mlekiler bal piirdikleri zaman, farolmadan maddeye hkim oluyorlard. Bu kolay deildi. Maddenin zerrecikleri bir ta paras

yontulup deitirilemez, elle ekil verilemez. Buel gc yerine, maddeye yeni nitelikler kazandrbaka bir kuvvet gerek.

nsan atein yardmyla bu yeni kuvveti bu


89/1011

oldu. Ate, bal, ekmei piiriyor, bakr eritiyo

Gl diplerinde ta aletlerle birlikte, ilk bakr ade buluyoruz.

Yz binlerce yl boyunca aletlerini tatan yaolan insan, nasl oldu da birdenbire madendenyapmay renebildi? stelik madeni nerede bu

Ormanlarda ve ovalarda gezinirken, paralarna rastlamayz. imdi bakr kle ebulunur. Eskiden byle deildi. Birka bin yl kle bakr, imdikinden daha sk bulunabilirdi. kleleri ayaklarnn altnda yuvarland nsanlar buna nem vermezlerdi, nk aleakmaktandan yaparlard.

Bakr, insanlarn dikkatini ancak akmakenmeye balaynca ekti. nsanlar kyharcadklar iin akmakta tkenmeye balalerken, etraflarnda bek bek akma

paralar brakrlard ve bunlar artk hibiryaramazd.

Yz binlerce yl boyunca, ie yarar akmayedekleri hissedilir derecede azalmt. steli


90/1011

akmakta, balta, kazma, bak gibi byk ayapmaya uygun deildi.

Birok yerde akmakta ktl balad. Bu bbir felaketti. lkemizde demir yetersizlii

gstermi olsa, fabrikalarmzn halini dDemir arayp bulabilmek iin gittike yerin derinliklerine inmek ve oradan maden cekarmak zorunda kalrdk.

Eski insanlar da byle yapm, akmaocaklar amaya balamlard. Bunlar dnyadmaden kuyularyd.

Baz yerlerde tebeir yataklarna, on-on iki mderinlikte eski maden ocaklarna rastlanr. Bilgibi, akmaktayla tebeir ou zaman bir ybulunurlar.

O zaman yeraltnda almak tehlikeliydi. Ople inilirdi. Karanlk ve dumanl ocaklarda ra y

kk bir ya kandili nda allrd. madencilerin hayatlarn korumak iin mocaklar ve tneller dayanaklarla tutturulur. zamanlardaysa, ocaklarn duvar ve taban

eki tirme i bilmezlerdi. ken ocakl


91/1011

madencilerin diri diri gmld olurdu. Bugnakmakta ocaklarnda, tebeir tabakalar alm madencilerin iskeletleri ve geyik boynuzuyaplm kazmalar bulunur.

Byle ocaklardan birinde iki iskelet bulunmbir adamla bir ocuk iskeleti. Anlalan baba, oda alp ie gtrm ve bir daha eve dnmemi

imdi gelelim yine akmaktana.

akmakta azalyordu dedik. Hele iyisini etmek gittike gleiyordu. Oysa akmansana ok gerekliydi. Baltasn, ban, aphep ondan yapard.

yle ki, akmakta yerine baka bir ey bugerekti. akmaktandan baka insanlar daha ndenemediler! Hele gzleri hep bakr klelerindBu yeil kleler nasl talard acaba, bir ie yamyd?

Bir kleyi alp ekile dvmeye baladlar.zannettikleri iin bakr da ta gibi ilestiyorlard. Bakr, ekile dvldke sertleeklini deitiriyordu. Ama bakr dvmek u


92/1011

sterdi. Fazla dvlnce incelip paralanrd.

nsan ite bylece madeni ilk kez dvmeye,lemeye balamt. Geri bu, madeni slemekti. Souk ilemeden, starak ilemeye

pek uzun srmedi.

Kimi zaman bakr klenin ya da bakr fiatee dt oluyordu. Belki de insan, bpiirdii gibi bakr da bile bile piirmeyi dene

Ate tavn alnca, bakr eriyip ocan ddklerek yuvarlak bir ekilde birikirdi.

nsanlar, elleriyle yaratm olduklar haraarak bakar ve bu yeilimtrak kara ta k

bakra evirenin kendileri olmayp atein olduunu sanrlard.

Eriyip ocan dibine toplanan bakr paralayekileriyle balta az, kazma ve bak yaparlard

Bylece insan, tabiatn sihirli mahzeninde pve dokunulduu zaman n n ten bir mbulmutu. Yani insann att kle ya da filiz, olup karsna kmt.


93/1011

te bu harikay yaratan da insann emeiydi.

lk iftiler

Geen yzyln sonlarnda, Rus arkeologlarnd

V. Hvoyko, Kiev ilindeki Tripolye Ky yaknlaeski bir ky bulmutu.

Daha sonra yurdumuzun gneyinde bunun gibkyler bulundu.

Bu kyleri, arkeologlarmzdan T. S. Passek L. Bogayevski incelediler. Bu incelemeleiftilerin be bin yl nce yaam olduklarn yice biliyoruz.

Etraf yksek bir itle evrili kyn ortasndal vard. Alann evresinde de drt daml, boprak sval ahap evler ykseliyordu.

Hatta daha o zamanlar bu evlerden bbalktan yaplm bir maketi bulunmutu. B

oyuncak olmayp by iin kullanmak zere yapolduu pek muhtemeldir.

Belki de insanlar, iinde kadn ekilleri de bulbyle bir kk evin, byk gerek evi kt ruhla


94/1011

ve eitli uursuzluklardan koruyabilecenanyorlard.

Maket evin kapsnn sanda bir soba, solundteberi koymak iin kaplarn bulunduu yksek

yer gze arpyordu. Bunun hemen yannda, ezen eilmi bir kadn figr vard. Kurban keyerse kapnn karsndaki pencerenin yanndSobann banda da, ocan koruyucusu saylakadn figr duruyordu.

Byle bir eve hakkyla ev denebilirdi. kaplamas dorudan doruya kiriler zerindzerinde yatlabilen sobas, imdiki Rus kylebulunan sobalar andryordu. Demesi, pii

opraktan olduu iin sertti. Topra piirmek ikurulurken demenin zerinde ate yakBalkla sval duvarlar, eitli resimlerle sslenm

Her evde, birbirinden blmelerle ayrlm boda vard.

Kylerde evlerden baka byk kulbelebulunuyordu.

Halk arasnda usta mlekiler, demir


95/1011

bakrclar da vard.

mlekiler bir metre yksekliinde kpler yonlar renkli resimlerle sslerlerdi. Pembbalktan yaplm kaplar, izgilerin, helezonlar

eitli ekillerin meydana getirdii eytanca yapdesenlerle sslenirdi. Desen, yer yer gzgenie am bir insan yzn, bir yaban hayvya da gnei andryordu.

Kydeki kazlarda bulunan aletler incelenirsealetlerden bakr aletlere geiin nasl olduu agrlr.

Bak, kazma, ok ular gibi en eski alakmaktandan ve kemikten yaplmt.

Toprak, tatan ya da boynuzdan yaplm apalenirdi. Aa bir sap geirmek iin apaya alrd.

Ekinler, inek kaburgalarndan ya da aayaplm oraklarla biilirdi. Aa orakla babiilemeyecei iin zerine akmaktandan yakeskin diler taklrd.


96/1011

Yine ayn kylerde ilk bakr aletlerin, yani gyzl balta azlarnn kalplar da bulunmutur.

O zamanlar hangi tahllarn yendiini bile biliimdi. Arkeologlar, Kolomiyina Kynde duv

vamada kullanlan baln iinde buday, avdar, dar taneleri ve baaklar bulmulard.

Emein Takvimi

Zaman yllar, yzyllar, binyllarla leriz. nsann hayatn inceleyenlerinse baka bir tabaka bir zaman ls kullanmalar gerekmrnein, u kadar bin yl nce diyecek yerde a devrinde, yeni ta devrinde, bakr devrtun devrinde deriz. Bu, yllar gsteren bir ta

olmayp insan emeinin deitii devirleri gsakvimdir. Bu takvimden, insann yolu zerinde haamalardan, hangi duraklardan gemi ohemen anlalverir.

Hepimizin bildii takvimde hem byk, hem kzaman lleri, yani yl, ay, gn, saat vardr.

Zaman, byk ve kk paralara ayrlmtr. emeinin devirlerini gsteren takvimde de


97/1011

Devrinin yontma ta devri ve cilal ta devri oayrlmas gibi.

imdi hikyemizde ta aletlerin yerini maletlere braktklar, iftiliin ve hayvanc

doduu tarih aamasna gelmi bulunuyblmyle birlikte dei toku balamt. Bir yyaplan bakr balta az, yava yava bir kabidierine geiyordu.

nsanlar buday verip deri almak ya da kumaanak mleklerle deitirmek iin kayklarlaky dolarlard. Kabilelerden biri bakr bakmzengindi, dieri de mlekleriyle n salmt. Bherhangi bir gln ortasndaki kazklar ze

kurulmu kyn halk, mallarn deitirmek iin misafirleri karlard. Mallarla birlikte kabilecrbeleri ve yeni alma metotlar da birdierine geerdi.

Kabilelerin konutuklar diller baka bolduuna gre, dei toku srasnda insaaret diline bavurmalar gerekiyordu. Bkabilelerine dnerken beraberlerinde yalnz edeil, farkna bile varmadan benimsedikleri ya


98/1011

zleri de getirirlerdi. Bylece kabilelerin dzlerle birlikte fikirleri de birbirine karrd.

Yabanc kabilelerin tanrlar da kendi tanrlayannda yer alrd. Birok inantan, gelecekte

bana halklar kapsayacak inanlar douyordu.

Tanrlar byle geze geze, yeni yeni yerlerdeyeni adlar alyorlard. Ama adlar ne olursa obunlar kolayca tannrd.

Eski halklarn dinlerini incelerken, BabilTammuz, Msrllarn Osiris, Yunanllarn Adonis verdikleri tanrlarn hep ayn Tanr olduunu grBunlar eski iftilerin, sonbaharda lp ilkbahyeniden dirilen tanrsndan baka bir ey deildi

Bazen tanrlarn nasl gezdiklerini harita zebile gsterebiliriz. rnein Adonis, YunanisSuriyeden, Sami halklarnn yaad lkelegelmitir. Bunu bizzat Adonis ad da gste

Samilerin dilinde bay demektir. Yunananlamadklar bu sz insanlara ad overmilerdir.

te eyalarn, szlerin, inanlarn dei to


99/1011

byle oluyordu.

Dei tokuun her zaman bar iinde, kavyapld sylenemez. Eer misafirler bkumalar, tahl zorla alabilirlerse, bundan

ekinmezlerdi. Zaten bir aldatma olan dei tou halde gz gre gre soygunculuk halini aMisafirler ve ev sahipleri silaha sarlp tartarpmayla hallederlerdi. Yabancy soymakldrmek de gnah saylmazd.

yle ki, kylerin kalelerle evrilmeye balanebepsiz deildi. Davetsiz misafirlerin gelmem

in kylerin evrelerine hendekler kazlr, rlrd.

Yabanc kabilelerden olanlara pek gvenilmHer kabilenin yeleri, yalnz kendilerini insan syabanclara insan gzyle bakmazlard. KendiGnein ocuklar, Gn insanlar adlarn

yabanclaraysa aalayc lakaplar takarSonralar bu lakaplarn baz halklara, alnyaptrlm gibi, ad olduklar da ok grlmt

Kzlderililer arasnda imdi bile tozlu burunve e ri halk ibi kabileler vardr. Herh


100/1011

vnlemeyecek bu lakaplar, sz geen kabkendileri seip alm olmasalar gerek.

5ki Yasa

Tarihte, gezginlerin gemileriyle yalnz yeni deil, oktan unutulmu zamanlar da bulddefalarca grlmtr.

Avrupallar Avustralyay bulduklar zaman, bana bir ktay ele geirmek onlar iin bybaaryd.

Avustralyallar iinse bu gerek bir talihsnk insan emeinin devirlerini gsteren takgre hesaplanrsa, bunlar daha geri bir zamyayorlard. Avrupallarn greneklerinden biranlamyorlar ve dzenlerine boyun estemedikleri iin kendilerine yabanl hayvanladavranlyordu. Avustralyallar halen kulbeyayorlard. Avrupa ehirlerindeyse yksek bkurulmutu. Avustralyallar zel mlkiyetin olduunu bilmiyorlard. Avrupadaysa, bakasnn ormannda geyik avlarsa o-radan atl


101/1011

Avustralyal iin yasal olan, Avrupal iin sutu

Avustralyal avclar, karlarna bir koyun skt zaman sevin lklaryla sry sararkm koyunlara her yandan yamur gibi m

yadrrlard. Ama burada ie Avrupal iftilemavzerleri karrd.

Hayvanclkla uraan Avrupal iin koyunolduu halde, ilkel artlarda yaayan Avustralyal

in bir avd. Avrupallarn yasalarna gre koyunatn alan ya da byten sahibinin maAvustralyallarn yasalarna greyse hayvan, zleyip vurannd.

Avustralyallar kendi zamanlarnn yasauyduklar iin Avrupallar bunlar insan deillermkoyun srsne saldran kurtlarm gibi tepelerle

Avustralyal kadnlar, patates ekili bir bulduklar zaman da iki yasa birbiriyle arp

Kadnlar hemen bu tatl yerelmalarn denekazp karmaya balarlar ve bu kadar ok kkn bir yerde bulunmasna aarlard. Buradaat iinde topladklarn baka yerde bir


102/1011

oplayamazlard.

Ama bu ans, kadnlar iin byk bir feolurdu. Silahlar patlar, kadnlar kimin tarafndaniin ldrldklerini anlamadan, srtlarnda ykl

yere serilirlerdi.

Amerikann bulunmas da iki dnya arasndatma idi.

zel Mlkiyet Yoktu

Amerikay bulan Avrupallar, yeni bir dbulduklarn sanyorlard.

Kristof Kolomba, zerinde:

KOLOMB, KASTLYA VE LEON N YENDNYA BULDU! szleri yazl bir nian verilmi

Ne var ki bu yeni dnya, gerekte eskdnyayd. Avrupallar oktan unutmu old

gemilerini, bir rastlantyla Amerikada bulmuKzlderililerin grenekleri okyanusun

kysndan gelenlere vahi ve anlagrnyordu. Kzlderililerin evleri, elbis


103/1011

dzenleri, Avrupallarnkine benzemiyordu.

Kuzeyde yaayan Kzlderililer topuzlarn, mularn tatan ve kemikten yapyorlard. Demirolduunu henz bilmiyorlard. Artk iftilikle u

msr ekiyor, kabak, bakla, ttn yetitiriyorBalca ileri avclkt. Ahap evlerde yakylerini itle saryorlard.

Daha gneyde, Meksikada yaayan Kzlder

bakr aletleri, altndan ssl eyalar, kerpyaplm, alyla svanm byk evleri vard.

Amerikaya ilk kanlar yani fatihler, btn bgnlk notlarnda tm ayrntlaryla inceden inanlatmlard.

Ama eyalar anlatmak, dzenleri anlatmaktadaha kolaydr.

Amerikadaki dzense ylesine acayipt

Avrupallar bunlar hi anlamyor ve bu konuda keyler anlatyorlard.

Yeni dnyada para, tccar, zengin ve fakir yKzlderililer arasnda, altnn ne olduunu


104/1011

kabileler vard, ama deeri bilinmiyordu.

Kristof Kolombun gemicilerinin ilk grdKzlderililerin burunlarnda altn ineler, boyunlada altn gerdanlklar vard. Fakat bu ssleri bo

oyuncak ve ufak tefek eyalarla hi nazlanmdeitiriyorlard.

Denizin te yanndan gelenler, dnyada yansanlarn kle ve efendilere, aa ve ky

ayrlmalarna almlard, burada nedense heitti. Amerikada dman esir edilirse ne kde uak yaplr, ya ldrlr ya da evlatla alnrd

Burada ayr ayr kimselere ait atolar, eiftlikler yoktu. nsanlar uzun evler denilen evlerde yaarlard. Tm bir soy bir yerde yortaklaa alr, hep birlikte yer ierlerdi. Toprakayr insanlarn deil, btn kabilenin malyd. Yaoprakta alan toprak kleleri yoktu. Buyaayanlarn hepsi zgrd.

Derebeylik dzeninde, yani toprak klelii ayaayan Avrupallar artmak iin yalnz buyeterdi. Kald ki, dahas da vard.


105/1011

Avrupada bir kimse bakasnn malna el koyandarmann yakasna yapp kendisini apar hapse tkacan herkes bilirdi. Buradaysa nemlkiyet, ne jandarma, ne de hapisane v

Bununla birlikte burada kendine zg bir dzen vBu dzeni koruyorlard, ama Avrupadaki gibi de

Avrupada devlet, zenginlerin mal ve myoksullarn el uzatmamalarna, uaklarn efendiboyun emelerine, toprak klelerinin aalar

almalarna dikkat ederdi.

Buradaysa insan, akrabas ve soydavunurdu.

Biri ldrlecek olursa, bunun cn btnbirden alrd. Fakat iin tatlya baland da oldrenin akrabalar af diler, ldrlenin akrabalarmaanlar verirlerdi.

Avrupada imparatorlar, krallar, prensler v

Buradaysa ne kral vard, ne taht. Kabilenin ibtn kabile huzurunda efler kurulu zmlerdkimse gsterdii yararlk iin efler kuruluna sakat iini iyi yapmazsa atlrd. eflie seo da larnn ba na efendi kesilemezdi. Zaten


106/1011

z, baz Kzlderili kabilelerin dillerinde sahatip demekti.

Eski dnyada devletin bakan kral, aileninde babayd. Toplumun en byk birlii devle

kk birlii de aileydi. Kral uyruklarn, babocuklarn yarglar ve cezalandrrd. Kral olkeyi, baba da oluna mlkn miras brakrd.

Yeni dnyadaysa, babann ocuklar ze

hibir nfuzu yoktu. ocuklar analarnn olup oyannda kalrlard. Uzun evde her eyi kadnlar ederdi. Avrupallarda erkek ocuklar evde kalocuklarsa kocaya giderlerdi. Burada tam teerkek kadn deil, kadn erkei evine alrd.

efendisi kadnd.Bir gezgin unlar yazmt:

ou hallerde evin efendisi kadnd. etrafnda btn soy smsk birlemi olurdu. E

toklar ortakt. Fakat eve av seyrek getiren erbana gelmedik kalmazd. Ne kadar ocuu veolursa olsun, her an yorgann denkleyip evi terk emri alabilirdi. Kadn dinlememek olm


107/1011

Dinlemediinde biri araya girip onu korumerkein kendi soyuna dnmesi ya da baka sobir kadnla evlenmesi gerekirdi. Kadnlar bykuvvetti. Yerlilerin deyimiyle efin boynuzunu kr

gerekirse, yani onu yeniden baya bir sra evirmek gerekirse, bunu uzun uzadya dnmhemen yaparlard. efi seme ii de yine kadelindeydi.

Eski dnyada kadn erkeine ba

Kzlderililerde kadnn yerini Pukinin hikyesinden renebiliriz: John Tenner geryaam bir insan. Kzlderililere esir dt zakendisini Net No Kua adl bir kadn evlatla etmi. Bu kadn Otavuavlar kabilesinin nderiKaynda hep kendi bayra bulunurmu. NeKua, ngiliz kalesine girdii zaman, top atlkarlanrm. Yalnz Kzlderililer deil, beyazlaona sayg gsterirlermi.

Byle bir dzende insann soy aslnn badeil, anada aranmasnda alacak bir ey yoAvrupada ocuklar babalarnn soyadburadaysa analarnn soyadlarn alrlard. Ge ik so undan, ana sa A so undan o


108/1011

ocuklar Ay soyundan saylrd. Her kadnlardan, bunlarn kzlarnn ocuklarndan vorunlarn yine kz torunlarndan meydana gelirdi.

Avrupallarn btn bunlara akl ermiy

Kzlderililere de, grenek ve trelerine de gzyle bakyorlard.

Yay ve ok, ilk kayklar ve ilk apalar zamankendilerinin de tpk byle bir dzenleri oldu

Avrupallar u-nutmulard.lk kolonistler ve gezginler, Amerika hakkn

notlarnda soy nderlerini, toprak aalar oasvir ederler. nderlii bir rtbe, totemi de ayarlard. Bu notlara gre nderler, yani

kurulu, senato; byk askeri efse krald. imdiki bakomutana kral demek gibi bir ey.

Amerikal beyazlar, birka yzyl boyunca halkn grenek ve trelerini anlayamam

Amerikal Morgan Eski Toplum adl kitabAmerikay ikinci defa kefedinceye kadar bu rp gitmiti. Morgan, rokualarn ve Azte

yaadklar klan toplumunun, Avrupallarn


109/1011

gemi olduklar bir aama olduunu ispat etti.

Fakat Morgan, kitabn 1879 ylnda yazmt. Amerikann kefedildii dnemden bahsediyor

Beyazlar Kzlderilileri anlamadklar Kzlderililer de beyazlar anlamyorlard. Kzldebeyaz insanlarn bir avu altn yznden birbirlgrtlana sarlmaya hazr olmalarna erdiremiyorlard. Beyazlarn Amerikaya

Insan Nasil Insan Oldu_ - M. Ilin_ E. Segal - Say Yayinlari

Documents

Transcript of Insan Nasil Insan Oldu_ - M. Ilin_ E. Segal - Say Yayinlari