Industriële Vormgeving John Heskett
Transcript of Industriële Vormgeving John Heskett
Copyrighted material
Industrielc vormgcving
-rh't. One
Gopyngnted matenal
VOOR INGRID EN PETER
C )oYflght8d ma flal
ohn Heskett Industriele vormgeving
SUN
C )OYflght8d ma flal
,
Oorspronkdijke titel: Indu$l1ial Design . Londen (Thames and Hudson) 1980, 1987 Vwa1ing: Jeske Nelissen, met medewerking van Leo van de Munkhof cn Marijke Munnichs OlJl!iagontwerp en boekver7orging: Leo de Bmin, Ooij o Thames and Hudson Ltd . Londen 1980 o Nederbndse vemiing: Uitgeverij SUN, Nijm~en/ Amsterdam 1989
I S BN 90 6168307 6 NUR 656.654
Eerstc dmk: september 1989 Tweede druk: seprember 1994 Derde druk : mei 1997 Vierdc druk: m •• n 2003
www.uitgeverijsull.n1
C )oynght8d ma rial
Inhoud
Inleiding 7
HOOFD TUK I
Va.n uaditioneel handwerk naar industTiCle kunst II
HOOFDSTUK 2
IndustriaIisatie en bet rocken "aar barmonie 28
HOOfDSTUK 3 Het 'Amerikaansc
HOOFD TUK 4
, en massaproduktie 53
en rationalisering 73
ROOPDST K 5 Kunst cn industrie in bet begin van de twintigste eeuw 91
HOOPDSTUK 6 Het ont taan van de profcs5ionele indusuicle vormgeving 113
HOOFDSTUK 7 De opkomst van de 'streamlining' 130
HOOfDSTUK 8 Bedrijf vormgeving en produktidentiteit 139
HOOFDSTUK 9 Tcchnologiscbe vemieuwing en vOlIllgeving v~~r bet bui.bo uden 161
ROOfDSTUK 10
pelen, lereo, werkeo en vrije tijd [74
HOOFDSTUK I [
Massaproduktie en individuele kcuze [95
HOOFDSTUK 12
VO[lIlgeving en po)jtick 202
Be luit 222
Een keuze uit de litentuur 231 Herkom t van de iUu tr:uies 236 Register 237
•
Copyr ~ted rT' r al
Copyrighted material
Inleiding
[11 de afgelopell twee eeuwen is de mens er steeds beteT in gcslaagd om de omgeving waarin wij wonen te beheerscn en VOIll. te geven, zozccr zelfs dat het cen gemeenplaat~ is gewordcn te spreken van cen door de men gemaakte wereld. Het instrument van deze omvorming wa. de gemech.ni,sccrde industrie. Een aanzwcllendc Stroom kunstvoorwerpen ell werktuigen vloeide nit haar werkplaatscn en fabrieken om te voonien in de behocftcn en wcnSCll van cen grocicnd ded van de wercldbevolking. Dc vcrandering was nict alleen kwantitatief van aard, maar wijzigde ook radicaal de kwalitcit van het leven dat wij Iciden, of wuden willen lciden.
In de gcschicdcni5 van de industriCle vormgeving keren de twee onJosmakelijk met clkaar verbollden thema's continu'itcit ell vcrandering voortdurcnd in andere gcdaanten tcrug, en oms raaktcn zij hevig met e1-ka.1r in conflict als gevolg van de regerutrijdige cisen die zij stelden. Dc spanningen russen bcide werden nog vcrhevigd door de wijzc waarop de industriCle vorrngevillg historisch tot ontwikkeling kwam. Ofiehoon zij wortclt in de traditie van het ambacht, maahe zij geen cenvoudig lineaire ontwikkeling door van ambacht nur mcchanische produktic, maar volgde zij veeleer ht:t patroon vall voorrdurendc diversifiering, tijdem welke zij steeds weer nit:uwe facroren en invlocden in zich opnam. Een duidclijke lijn die men eehter in deze ontwikkcling kan waamcmen is dat vormgc:ving, het ontwerp van de visucle vorm, gclcidclijk aan los is komen te Sta3n van de daad van het vervaardigen.
7
Gopyngnted matenal
In de ambachtelijke produktie gaan ontwerp en uitvoering samen. Hun onderlinge afstemming vcrloopt via ccn samcnspel van oog, hand en material en . Doordat het gehele proces door cen persoon kan worden uitgevocrd lijkt bet minder complex, gaat het cen mensclijkc schaal niet te buiten en krijgt het cen ogenscbijnlijke eenvoud waardoor bet rowel door ambachtsman au buitenstaander au cen duidclijke eenheid wordt ervaren. In de op malSaproduktie gerichre industrie valt dczc samt."I1hang uitcen cn komt de complexiteit van ontwerp en vervaardiging duidelijk aan bet licht door de splitsing ervan in cen reeks gespcciaJiseerdc werkzaamheden. Deze deelprocessen zijn onderling weliswaar verbonden, maar zo dat de relaties ert\lS$cn vaak a1s afstandclijk en onpL'J"soonlijk worden ervaren . Ondanks de gewijz.igde omstandigheden van de indu.,tricle produktie, gaan veel srudies over varmgeving crvan uit dat de cenhcid, cigcn aan de ambachtclijke produkrie, nog steeds bestaat, en wordt vormgeving afgeschilderd als een autonoom, gecsrclijk proces, dat zich af'pcclt binnen cen
verhouding tusscn vormgevcr Men legt de nadruk op de indi
prcstatie en in de analyse van produktcn rockt men vooral naar de unicke kcnmerken van de uiterlijke varm. Deze benadcriog wordt soms ondersteund door de manier waarop tcntooruteUin.gen en museumcoUecries voorwerpco als zuivcre vormcn exposeren, waarbij men nalaat crop re wijzen dat de vormgeving bClnvlocd is door het produktieproccs en de manier waarop de voorwerpen werden gcbruikt.
Dezc op de vorm gerichte memodologie is niet aileen toegepast in de analyse van ontwerpen uit bet vcrledcn. Ook - en daarbij kan men meer vraagtekcns zetten - rracbt men er maar al te vaak hedcndaagse opvattingen ovt.'J" 'goede' vormgeving, gewoonlijk omschrevcn in termen van specifiekc vormprincipes, historisch mee te onderbouwen. Een dergcLijke benadering is er in bet algemeen sterk op gericht het publiek die waarden en normco bij te brengen, die in bepaal-
de meorieCn of instellingen worden gekoesterd. Door de rechtrnatighcid van enke! die produktco die met deze normco in overeenstemming zijn te bcnadrukken, is bet mogclijk het primaat of de onontkoombaarhcid van bcpaalde tradities te bepleiten en zo een beeld van cen formcle of tbeoretische eenheid te presenteren da.t weinig Ie makco beeft met de feitclijkc diver itcit van de vormgeving, lowel in heden als verleden.
Als reactie op de bcperkingen van dcze formalistiscbe visie op alledaagse voorwerpen hem men de ingrijpende veranderingen die door de industria lisa tie zijn teweeggebracht onderzoeht door de vormgeving op te vatten als een maat"$chappelijk verschijnsel. Hoewcl deze benadering een waardevoUe aanvulling biedt, is de zwakte ervan dat zij te veeJ de nadruk legt op de maatschappelijke context, en daardoor voorbijgaat aan de peTsoonlijke eigenaardigheden en de vrijbeid van de individueJc ontwcrpcr. Zijn rol wordt teruggcbracht tot die van ceo willoos werktIIig ten dienste van maatschappelijke, economischc: of politieke nc1sels en waarden.
Dezc studic lcunt op beidc benaderingco t."11 bebandch zowcl het aandecl van individuele antwerpers als de maatschappclijke bept.'J"kingcn die hun werk mede bebben vormgegevcn . Zij verwerpt de opvatting dat VOl mgeving kan worden beoordeeld vanuit cen enkel standpunt of op grond van een enkcl waardensysteem. De diversitcit die men in de vormgeving aantreft, maakt bet nu eenmaal noodzakclijk de wissclende rollen en funetiC! die zij vcrvult in de beschouwing te beuekken . Om baar bctckenis vast te kunnen stellen moet men zich afvragen waarvoor zij werd ontworpen en waarvoor rij feitclijk wordt gebruikt. Dat betekent dat er een onderscheid moet worden gemaakt tussco de
• mamer waarop Cen ontwerper naar VOfUl-
geving kijkt en de manier waarop wij de vormgeving ervaren, als wij voorwerpen in het gebruik bclcven.
Voor een verkhring van de wijze waarop de industriCle vormgeving rich histori ch heeft ontwikkeJd. dienen we ook in re gaan
8
Gopyngnted matenal
op de organi,atorische cn maatschappcJijke context dic de aanzet gaf tot het bcdenken van de ontwerpen. en de materiele cn institutionele kadcrs zonder welke de ontwerpcn niet hadden kunnen worden uitgevocrd. Dit wiJ echter niet zeggen dat het werk van ontwerpers cnkel en alJeen ZQU zijn af te Iciden uit dit soorr factoren: de conceptie van een ontwerp is niet louter een weergave in visucIe vorm van revoren va.,tstaande waarden. maar een creatief, katalyusch proce waarin sprake is van een wissel werking tussen externe factoren en overtuigingen, begaafdhedcn en vaardigheden van individuele of groepen ontwerpers. De invlocd van ext erne factoren is gewoOillijk het grootst bij het vaSt5teUen van de e1ementen die van belang zijn voor de gebruiksfunctie van een ontwerp - dat wil
de criteria op grond waarvan het gc-. zal worden bevonden voor een be
oogd praktisch doel. Individuele creativitcit spcclt gewoonJijk de bclangrijkste raj bij het bepalcn van de mate waarin de uitcinddijke vorm cen esthetischc gewaarwording biedt, en een psycbologische of symbolische flmctie heeft. Een van de markanute naoorlogsc Britse vorOlgevers. Misha Black. bevestigdc de cigen opvatting die omwcrper van hun rol bebbcn: ' Oat creativircit de: grondslag vormt van hun wcrk. is de overtuiging die alJe omwerpers moti vccrt ... Om allce,n aI als ontwerper te kunnen be taan is het geloof dat men tcnminste over cen beetje crcatief talt.'11t bt.'Schikt even als voor een metselaar bet vertrouwen dat hij cen rechte laag bakstt.'11CD kan leggen.'
Wanneer het is uitgevoerd. gaat een Ont-
9
werp cchter als tastbaar artefact dec! uitmaken van de eigentijdsc fysieke wl' rkclijkheid en wordt het gcbruikt voor specifieke doeleinden in cen maatschappij die bcpaaJt hoc men de vorm crYan waarnccmt cn waardeen. Deze waardering kan gebaset.-rd zijn op andere voorandcrstcllingen dan die vaLl dc ontwerper cn de producent. en ik hoop bier duidclijk te maken da.t de waardcn die aan ontwerpen in hun socia Ie functie wordt.'11 toegekend, niet absoluut vastliggcn. maar verandcrlijk zijn en rclatief.
Het zaJ duidclijk zijn dat men in H:n bock onmogclijk zein maar een rcprcscntaticve 5eIcetie kan bieden uit de brcdc scala van ontwerpen die in een periode van vclc ticntallen jaren zijn vervaardigd. Ik probet.-r daarom hier cen ovcrzicht te geven van de hoofdlijnen uit de gcschiedt-nis van de indusmclc vormgcving en duidelijk te maken dat uiteenlopende krachtcn en invloeden de vorrnt.'11 en de maatschappelijke rol ervan hcbben bcpaald. De spccifieke voorbcelden die worden bcsproken werden vedal gesclccteerd omdat ze typisch zijn voor dele therna's en invJocden. en nie! ZOZeer omdat ze aJs enige hiervoor rcprescntaticf zouden zijn. AI zuUen mijn cigcn voorkeuren en vooringetlomenheid duiddijk blijkcn. loch wil ik met dit bock niet cen bepaaJd gczichtspuDl propag~-rcD . Dc bedocling ~-rvan is tot begrip aan te zenen. hoe en waarom de voorwerpcn om ons heen zijn zoals zc zijn en ccn ladcr aan Ie reiken waarin de Iczcrs hun eigco crV3-ring van de voorw(.-rpcn uit hun dagclijk.~ Ieyen een plaau kunnen geven.
Gopyngnted matenal
Copyrighted material
HQQFDSTUK I
Van traditioneel handwerk
naar industriele kunst
In toenernende mate en in ecn stced groter decl van de wereld wordt onze directe mueIc omgcving bchccr t door prod uk ten die volgens industriele methoden zijn vervaardigd. Thui en op het werk. in scholen. fabrieken. kantoren en winkel,. in open bare gcbouwen. langs de open bare weg en in verkeer en vervoer. vormen zij het zichtbare cultureJe landschap van het dagelijks leven, en te zamen genomen scheppen zij ecn complex patroon van functie en betckenu. waarin bet bccld dat wij van de wercld hebbcn. de houding die wij er tegenovcr aannemen en de zin die wij aan onze relarie met de wercld
• • gcven. n3UW z1Jn verweven. Aangezien machines een herhaalbare prc
cisie hebben die door de meruelijke hand niet kan worden geevcnaard. geven vorm en constructie van industrieJe produkten zelden cen indicatie van het aandcel en de persoonlijkhcid van de makers. Daarom. en omdat ze in grote aantallen worden geproduceerd. overa] worden aangetroffen en er niet zelden complex uitzien, lijken ze som$ een vrcemd en zclfs ovcrweldigcnd cigen leven te leidcl1. Toch zijn ze aile onmiskenhaar cen tastbare. materieIe vertaling van cell procC5 van mel1-sclijke vormgeving. van ontwerp. beoord~ ... ling cn spccifia. ... ing.
Dit proces van vormgeving is oneindig gevaricerd en de preciezc aard crvan is daarom moeilijk in ecn c:nke1e formule of definitic samen te vatten. Het ontwerp kan het werk zijn van een persoon of van een samenwerkend team; het kan de vTucbt zijn van een uitbarsring van crcatieve inruItie of de uitkomst van cell zorgvuldige calculatie op
I I
C )oYflght8d ma flal
basi van techniscbc gcgcvcns of van grondig markconderzock, maar bet bn ook - zoab sommige ontwcrpers beweren - aflungen van de muak van de vrouw van de directeur. Factoren die cen beperkende of juist stimule.rcnde rol in het ontwerpproccs kunnen spelen. zijn bijvoorbceld besli singen v:m zakelijke of potiticke aard, de wijze waarop de omgeving is georganiscerd waarin een ontwerper werkt, de staat van ontwikkcling waarin zich het materiaal en de produkricfacititeiten bevindcn waarover hij kan bcschikken, of de hccrscnde maatschappetijke en csthetische denkbcclden - de reeks van OlOgCtijkc combinatics is cindcloos.
Welke echter ook de bijzondcre omstandigheden mogen zijn, indunrielc vormgcving is een cTt.-aoef proces waarin iets wordt bcdacht en vcr vol gens nader uitgewerkt, los van de middclcn waarmec het wordt geproducccrd. In dit proces gaat het om cen uitcindclijkc synthc.\e van clkaar ver. terkende en vaak onder ling strijdige factoren, die uitmondt in een driedimcnsionaal ontwerp. en om de materiCle werkelijkheid daarvan, die met mechanische middclen in veelvoud kan worden gereproduceerd. He! is dus nauw vcrbonden met de industrialisarie en rnechanisarie die rond 1770 met de IndustriClc Rcvolutie hun intredc deden in Groot-Brittannie, al kan het niet simpelwt-g worden bcschreveri als cen deterministisch gevolg van deze gebeunenissen. Het doorslaggevendc kenmcrk ervan. de scheiding van ontwerp en fabricageproces, manifesteen zich in fcite al voor de lndustriele Revolutie. vanaf de laIC middeleeuwen, tOCtl zich op basis van ambachtelijke produkticmethoden een vroegkapitalistische industriCle organisatie begon te ontwikkelen.
Dc groei van de handel in de middcleeuwen was cen beslissende fase in deze ontwikkeling naar specialisering. In de ontluikende neden van WeSt-Europa, zoals Florence, Venetic, Ncurenberg en Brugge, onmonden grote ateliers die opgezet waren om tc voorzien in de verfijnde smaak van hoven, kerken en rijkc kooplieden. Hoewcl traditionele
vaardigheden en technicken nog de overhand hadden, gingen dezc ateliers zich meer spccialiSctcn. Er wcrd een groot aantal voorwerpen van hetzclfde type vervaardigd, al bestond het produkrieproces in wezen uit het met behulp van ambachtelijke methoden herhaald kopieren van bestaande modellen. Vcel werk dat door deze ambachtslieden werd gemaakt, was technisch en anisrick gezien van hoog niveau, en DlS'en kunstenaars en handwcrkslieden bestond geen strikte scheiding. Als er een onderscheid was dan hing dat eerder af van het bereikte niveau dat bcrustte op ccn gemecnschappelijke ocfcning en bedrevenhcid. dan van vcrschillen in aard en type van werkzaambeid.
De ononderbroken uitbreiding van de handel en de handel mogelijkhcden en de grocicnde omvang van de produktie-cenheden schiepen echter cen concurrentiedruk die op zijn heurt een behoefte aan vernieowing wakker riep alsook cen vraag naar een karakteristieke trek of technisch snufje waardoor een produkt zich kon onderscheiden en de aandacht van afncmers op zich kon vestigen. Begin zestiende eeuw begonnen in Italie en Duitsland de eerste. opkomende ontwerpers met modelboeken aan deze behoefte tegcmoet te komen. Deze boeken bestonden uit verzamelingen gravures die met nieuwe, mechanische drukproccdcs in grote aantallen werden vervaardigd, waarin decoratieve vorlllcn. patronen en motieven waren afgebeeld. Gewoonlijk waren zc bestemd voor takken van de textielnijverbcid als de bandwevcrij of voor de meubcImakerij. Dc modelboekcn bevatten ontwerpen die needs opnieuw voor verschillende doclcinden kondcn worden gebruikt, en hun betekenis voor de geschicdenis van de industriele vormgeving was dat cal ontwerper, door zijn werk in dezc vorm opcnbaar te maken, niet langer betrokkcn was bij de wijle waarop de modellen werden tocgepast en gcbruikt.
Naarlllate in de zevenriende ecuw het centrum van de handel in Europa zich verplaatste van bet Middellandse-Zeegebied naar de Atlantische kust. kwam het brandpunt van
12
Gopyngnted matenal
de macht te liggen bij lIationalc staten met eell gecentraliseerde, monarchale rcgering, waarvall het Prankrijk van Lodewijk XlV de bdicbaming was. Tijdcn dc rcgering van de 'Zonnekoning' zorgden de omvang en grandeur van het leven aan het hof voor een overvloedige klandizie voor kunstenaars en geschoolde vaklieden, hetgeen uiteindelijk leidde tot de opriehting van nunufacturen die door de Kroon werd(.-n gcfinancierd en beheerd. De beroemdste hiervan, gesticht in 1667, bevond rich in Gobelins, en al is deze het bekcndst geworden door haar tapissericen, zij verschafte ook faciliteiten aan scbrijnwerkers en e.delsmedcn. Het was een groots opgezette onde.loeming waarvan het aantal ambacht Iieden in dc honderden licp, met een sehool voor zestig leerlingen. Charles Le Brun, de eerste kunstenaar aan bet hof van Lodewijk XIV en directeur van de manufactuur in Gobelins, en een staf van kumtL'naars, decorateurs en graveurs Icverden Ontwcrpcn voor een reeks artikclcn als rijtuigell, tapisscrieCn en meubcls, die vaak zo weclderig werden gedeeoreerd dat men zc moeilijk nog gebruiksvoorwerpen kan nacmen.
Andere vonten van zowd grote als kleine staten prob(."C:rden het model van de absolutistiscbe regering en de voomame stijl van het Franse hoAcven na te volgen. Op de concenrratie van de macbt in het centrum volgde de verbreiding van mcrcantilistische eeonomische beginselen die telden dat hulpbronnen, vaardighedcn CII produktcn dicnden te worden aangewend en bebecrd ten bcboeve van de staat, gepersonifiecrd in de heerscr . Als gevolg daarvan gingen mecenaat en koninklijke investeringen hand in hand, bet duidelijkst in de grote porscleinmanufactuTen die in de acbtticnde ccuw avera! in Europa werden gevestigd.
Het tijne pondein dat in de zeventiende eeuw uit China wcrd gelmporteerd, was vecl beter van samemteUing dan welk keramisch produkt in Europa oak en oefende zo'o aantrekking kraeht uit op kringen van het hof dat bet cen golf van onderzoek naar de geheimen van de produktie losslacg. Dc voor-
13
naamne doorbraak op dit gcbied went in 1709 bereikt in de manufactuur in Meissen die door de groomt.'Ttog van Saksen was gestieht. Typiseh voor de wijzc waarop in Mcissen de vonllgeving werd benaderd was dat men putte lIit ceo groat aantaJ bronnen. Aanvankclijk wt..,.d bet toch 31 beschikbare vakmanschap van kllmtenaars en handwerkslieden aan het hof, zoals de goudsmid Johann Jakob Irminger, tevens aangcwend voor het ontwt"'pen van vaatwerk, tigurcn en decoratieve motieven; en tegen het midden van de jaren twintig van de zeventiende ecuw nam men ook a.cadcmisch opgcleide bceldhouwers in diemt am bet model tC vervaardigcn voor de bccldjes waarmec Mei en beroemd werd. Daarnaast waren vecl ontwt-rpen afkomstig van anoniemc ambachtslieden die in de manufactuur werktcn. Et-n andere belangrijke bran voor ontwerpen waren de modclboeken, die nag steeds in aanzienlijkc aantallen werden uitgegcven. In de jaren !wintig van de zevcntiende eeuw maaktc Meissen cen serie bccldjes die bekend werd als 'Callot-figuurtjes' cn die was gebascerd op cen bock met gravures dat in 1716 door Jacques Callot in Amsterdam was gepublicct'Td. Men maaktc van dcrgelijke boeken dankbaar gcbruik al bron voor figuurmodellcn, deeoraticvc motievcn en details, en bun invlocd was soms opmcrkelijk wijdverbreid.
De produktie van porselein maakte in het begin deel uit van het leven aan bet hof; vandaar dat bij de vormgeving niet gelet wcrd op de kostcn, maar het accent lag op artisticke kwaliteit en uitrnuntend vakman chap. Dc enormc sub idies die nodig waren am de manufacturen in stand tC bouden, vormdcn cchteT cell zwarc financiCle last, en rond het midden van de achttiende ceuw werden nieuwe afzetlllark ten aangeboord om dt' bcdrijfskosten enigszins te neutraliscren . De grociende middcnklasse Iccrde de smaak van thee, koffie en cacao waardcren, hetgeen leidde tot cen toename in het gebruik van porselein, en in de vormgeving verschoof het accent van artistieke exdusiviteit naar aan-
Gopyngnted matenal
vaardbaarheid voor een grote markt. Sommige manufacturen gingen zich ook sterk op exporunarkten richten; Meissen ging bijvoorbcdd de Turkse handel in koffiekopjcs zonder oor bch.ccr$Cf1. De groei van de bedrijven werd in het algemeen mogeLijk gomaakt door uitbrciding van de handwcrksmethoden en de artistieke kwaliteit van het werk ging onder de druk van grootschalige produktie onvermijdelijk achteruit.
Hocwcl de vormgeving op het vasteland van Europa hoofdzakelijk bep~-rkt blecf tot de produkten van koninklijke manufilcturen, tegt:n de twecde hclft van de achuiende ceuw had zij zich in Frankrijk ook ccn plaats verworven als een specialinische, vaalt zcer goed bcraaJde werkzaamheid voor handel ondernemingen die kwalitatief gocde ontwerpen nodig haddcn voor dcssins op een plat vlak, zoals textiel- en behangmanufacturen. En mct de inct."I1storting van het absolutistische regcringsstelscl onder invloed van de Frame Revolmie, maesten de vrocgere koninkLijke manufacturen die hadden weten te overleyen, gaan eoncurrcrcn op de markt en werden hun ontwerpers in plaats van hoffunctionarissen onafhankelijke employes.
[n vccl opzichten wckcn de faetoren dic van invloed waren op dc vormgeviug ill het Groot-Brittanuie vall de achuiende ceuw nauwelijks af van die in de rest van Europa. Her was cen blociendc periode voor modc\boeken en vecl vooraansraandc kunstenaars leverden ontwerpen voor een grote varicteit van objccten. Een bclangrijk verschil was eehtcr dar dc op het vasteJand gangbare vorm van absolutistische monarchic in Groot-Briuannic niet had weten door te zctten. De economische waarden van handclsvrijheid en private winst werden bevorderd en stand vastig verdcdigd door het parlement, waarin, zoals Eric Hobsbawm zo treffcnd uitdrukt, 'het geld niet aileen spralt, maar ook rcgecrdc'. Dit verklaan waarom zoveel van de bcroemde namen die nauw verbonden zijn met de ontwerpcn en produkten uit deze periodc, gecn kunstenaars en ontwerpers waren, maar zaltclijke ondememers en
vClllicuwcrs zoals Chippendale, Wcdgwood en Boulton.
Kenmerkend warcn de oDtwikkc\ingen die plaatsvondcn in de produktie van wat ' toys' gcnocliid werdcn - de hoofdmoot aan produktcn van de metaalnijverheid in Birmingham, wals knopen, gespen, s1uithaken en omlijstingen. In het midden van de achtriende eeuw was de fabricage hiervan nog gcbascerd op eraditionele methoden en cen netwerk van k1eine werkplaatsen, aJ bestond er in de verschillende fa$Cf1 van de produktie een hoge mate van specialis2tie. Matthew Boulton, die in 1759 het bedrijf van zijn vader erfde, nam zich voor het hoofd te bieden aan de hevigc concurrenrie in deze bedrijfs.-13k, en goedkoper te produceren dan zijn concurrenten door een schaalvergroting in te voeren op grond van gemechaniscerdc fabricagemethoden. Danom kocht bij in 1761 in Soho ccn fabrieksterrcin aan dat geschikt was voor de bouw van grote ateliers, met seromend water in de nabijheid voor machines die werd,""11 aangedrcven door waterkracbt. De produktic wcrd uitgebrcid, en toco de gicterij in Soho in 1766 was VOllooid, werkten er meer dan zcshonderd mensen.
Hoofdzakclijk werden nog steeds concurrerold geprijsde mode-artikelen geproducecrd, bcstemd voor wat in die tijd ceo massamarkt was, maar Boulton begon al spocdig de produktie uit te breiden naar nieuwe terrcinco, zoals het Sheffield pleetwerk, cco goedkope manier om zilver aan te brengen op een ondcrgrond van koper. Oit leidde later tot de produktie van zwaar verzilverd plcct en ormulu, cen legering van goudpoedcr en kwik waarmcc kopcrcn afgietseLs werden verguld. Talrijke andere ideecn en onderncmingen werden beproefd, waarvan sommige succes hadden en andere bijna tot een financielc catastrofe leidden. Boulton wekte inderdaad vaak de indruk dat hij zaltelijke rampspoed over zich afriep door zo'n omvangrijke stroom produkten uit Soho de wereld in te ruren, sommige en masse gcproducecrd voor een grillige markt, andere vervaardigd uit kostbare materialen en mer
14
z
I
Gopyngnted matenal
een uiteme aan vakmanschap, en kennelijk bestemd voor een kritischer klantenkring Er zat cchtcr cen logica achter deze diversiteit, en vormgeving was daarbij een centrale fac-tor.
Boultons benadering van vormgeving was eclccti ch, cen weer piegeling van de in zijn tijd heersende opvattingen. 'Mode heefr in deze zaken veel te betekenen', schreef hij, 'en die van her huidige tijdperk onder cheidt
COPy Iqh :cd 11' 1
rich door het ovememen van de meest Elegante omamenten zonder dat men het aandurft nicuwe tc bcdcnken.' Eclccticisme was daarom, evenals cen lage prijs, een economische noodzaak, want de modieuzc markt vroeg om cen grote kcus. En aangezien de artikelcn van Boulton ook in het buitenland werden verkocht, werd erg vee! aandacht besteed 33n dc afwijkcnde bchocften en de verscheidenhcid in smaak van de specifieke markten. De modelboeken die in Soho werden samengestcld bevatten vormen, ontleend aan tal van bronnen. aangezicn Boulton vaak werkstukken leende van vrienden en kennissen om er gietvormen en tckeningen van te kunnen maken. Ook ccn nctwcrk van tusscnpcr onen in binnen- en buitcnland zorgde
15
Copyr red
1-2. De vercn rococo-decoratie van cen tel kanncn van Derby hire fluoriet ell ormulu (links) en de ingelogen neocla55ici ruche verfijning van cen kanddaber van helfield plcet latcn d grole verscheidenheid in m.teri •• 1 en tijl zien die de ontwerpcn van
Matthew Boult n p elk nive.u van de produktie kcnmcrktc.
Copyr h ed 11' r .11
I
voor de aanvoer van taHoze voorwerpen, gietvormen, bocken en schetsen, en bovendien werden er modellen en tekeningcn aangekocht van vooraanstaande kunstena<lrs als John Flaxman enJames Wyatt. Hocwel weinig bekcnd is over de tekcnaars en vaklicden in Soho, Iijkt het merendcel van Boultons onrwerpen door hen te zijn bedacht, meer op basis van vormen en modellen die van elders waren bijeengebracht, dan via opdrachten aan derden.
Het beste werk dat door Boulton w~"Td z gefabricccrd was VOl mgegeven in neoclassi
ci tische stijl, ge'inspireerd door bet werk van Robert en James Adam. Dcze stijl raaktc aan bet eind van de achttiende eeuw bij aristocratic en middenklasscn in zwang. Of de gebrocders Adam werkclijk voor Boulton Ont
""ierpen en in welke mate, is niet te achterhalen, nuar ze Ludden indirect ongetwijfeld cen grote invloed op zijn produkten, en dat de neoclassicistische mode samenviel met cen gunstig bandclsklimaat paktc wei bijzonder forruinlijk uit. Dc geometrische eenvoud en het berhaald gebruik van kla siekc motieven, kenmc.'Tkc.nd voor dcze stijl, maakten hem bij uitstek geschikt voor vcelvoudige reproduktic, en het feit dat Boulton dit zo goed wist uit te buiten vormdc in Soho de verbindende sclukel tussen massaproduktic en ambachtt~ lijk werk.
Zijn bclcid was crop gt"Ticht gclcidelijk ccn staf op tc bouwen van hooggcschooldc ambacht lieden die de kwalitcitsnOlUIen in de sector van de massaproduktie konden bandhaven en tevens bun talcotcJl konden aanwenden voor de meer eisende maar minder regelmatige produktie van kwaliteitsgot~ deren. Basisomwerpen en -onderdelen konden over de hele Iinie worden gebruikt, omdat mallen en matrijzen konden worden aangepast aan verschillendc metalen. Maar hoewei hier wcrd gewerkt volgClts indusrriele methoden, was individueel vakmanschap nog altijd csscntiecl, en doordat de fijnere artikelen in hoge mate met de hand werden afgewerkt en er veel vaknunschap aan te pas kwam, vormden zij een klasse apart. Derge-
lijke luxeartikelen waren niet bijzondcr winstgevend, maar bezorgden Boulton de reputatie dat ruj kwalitcit leverde en een groot aantal relatles in vooraanstaandc anistieke en maatschappelijke kringen. En de ideeen en ontwerpen die hij via deze contacten onafgebroken kreeg aangeleverd kwamCll weer ten goede aan de lucratieve sector van de massaproduktie.
Een zelfde verhouding tussen verschillende categorieen produkten bestond in de opzet van bet aardewerkbedrijf dat werd opgebouwd door cen tijdgenoot en gocde kennis van Boulton, Josiah Wedgwood, hocwel hier in de organisatie cen meer uitgesproken onderschcid werd aan.gcbracbt ttlssen zogenoemde 'gebruiks-' en 'decoratievc' artikclen. Evcnals de door Boulton geproducecrde lux~-anikclcn wcrdl.TI Wcdgwoods mooiste decoratieve artikelen vcrvaardigd naar de heer ende ncodassicistische tijl, en van fijnc matcrialen, vooral van basalt en jaspis. Bekende kuostenaars als John Flaxman, George Stubbs ell Joseph Wright ontvingen opdrachn.TI voar ontwcrpcn die, hocwc:l er gcbruik werd gemaakt van mechanische rniddelen als draaischij ven, bij de uitvocring en afwerking cen hoge mate van vakmanschap vercistcn . Het artistieke succes van Wcdgwoods d~'Corarieve artikelen was enorm en bezorgde hem internationaal cen voortrdfelijke reputatic op het gcbied van de keramische produktie van zijn tijd.
Die rt'"plltatie was ongetwijfeld terecht, maar moct worden geplaat t binnen bet gcheel van Wedgwoods prestaties. E venals bij Boulton verscbaften de in grote hocveelheden gcproduceerdc gcbruiksvoorwerpcn hem de mankracbt ~TI de tcchniscbe en finandele middelen, ronder wdke de meer onregelmatige en veeleisende prod uk tie van decoraticve voorwerpen niet mogelijk zou zijn gcweest. Dc gebruiksvoorwerpen verdiencn echter zelf ook de aandacht.
De aardewcrkindll tric in N oord-Staffordshire was in het midden van de achttiende ceuw nog klein cbalig, maar twee dementen van vemieuwing tilden haar uit bo-
Gopyngnted matenal
3
vcn hct nivcau van ccn pl3ucl:md nijverhcid. Het cne bestond ujt cen reck pogingen om door hct meermaals was n en hct verbetercn van de samcnstellingcn van dc klci de witheid van porselcin na te boot n, het andere was dc ontwikkcling van mernoden am vloeibarc klei herhaald in vormen te kunn n gieten, zodat brokken klei niet meer a(zonder)jjk gedraaid en mCI de hand op een schij( gemodeUcerd hocfden te worden. Het werk
Copyr crIed Im L 00
van Wedgwood kan worden gezien de voortzetting en combinatie van dcze twee onrwikkclingen . Zijn experimenten ter verbetering van materialen haddcn echtcr niet de nabOOI ins van porsclcin ten docl , maar de verfijning van de bijzonderc eigen chappen van tradjtionele materialen . Een van de eerste vtuchten van dcze aanpak, in de loop van ver cheidene jaren on twikkeld in cen reeks nallwgeZCtle en diepgaande onderzoeken , wa het cremekleurigc aardewerk dat later bekcnd werd als 'Qll en 's Ware' , en dat voor het eerst geprodllcecrd werd in 1763. Wedgwood be chrecf bet als 'typiscb aarde-
17
3. Wedgwoods idea.1 van 'c1eg.nrie en "ellvolld' wordl bdicha.md door de icrlijke proportic van "en lafclscrvic in Queen ' W.re, ca. 1790, gedecorcerd met he! de in 'Creen Water Lear .
c.,opyngnled mL nal
werk v~~r dc tafel. gehcel nieuw van uiterIijk ... gemakkelijk en snel te vervaardigen en derhalve goedkoop·. Hiermee druktc hij zich een tikkeltje te zwak en te bcschcidcn uit. Queen's Ware was volkomen nieuw. en de k walitcit ervan en her fcit dat het kon worden gegoten luiddcn het tijdperk in van de modcmc kcramischc produktie. Wcdgwood was niet aileen een uitmuntend experimenteel wctenschapsbeoefenaar. maar ook een scherpzinnig ondememcr die bcscfte dat er potentieel cen grote markt bestond voor goed en gocdkoop scrviesgoed. De fabriek die hij in Etruria bouwde was ontworpen met het oog op de inzet van mechanisehe middclen. arbeidsdeling en een. naar de normen van die tijd. massale produkrie die grondig marktonderzock nodig maakte. Vanaf 1773 Iiet hij catalogi drukken om reclame te maken voor zijn artikelen. en van de catalogus Gebrui/estJrtikelen werden zcs edities gedrukt. waaronder een Fran e. een Duitse en een Nederlandse.
Dcze mnovaties hadden drasrische gevolgen voor het proces van vormgeving. Dc precisie die het he.rhaald gebruik van een gietvorm bezit. ontnam aan de arbeider die her uitvoerend wcrk doom de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de vorm. waardoor de volledige v<:rantwoordelijkheid voor de kwaliteit bij het ontwerp van het prototype kwam te Iiggen. Gcschoolde modelleurs en ontwerpers waren zeer gezocht. en tegen 177 5 had W ed!,'Wood cr zevcn in voUedige dienst. die aan het hele assortiment van produkten werkten. De massaproduktic van gcbruiksartikelen vereiste ook cen meUere methode van decoreren dan het schilderen met de hand. of schoon deze laaute methode nog steeds werd toegepast bij speciale opdrachten voor !afelserviczen. Door de firma Sad1er & Green uit Liverpool waren in 1752 technieken ontwikkeld voor het decalqucren van keramische decoraties. en zij werd door Wedgwood ingcschakeld om dessins tc maken volgens zijn specifiearie. Bovendien werden er modelboeken samenges!eld met ontwerpen voor randen en decoratieve morie-
yen en vormboeken me! tekeningen van vormen en cen specificatie van de afmetingen . •
Terugblikkend op de toestand waarin de industrie zich beyond in de tijd dat hij met zijn werk begon. schreef Wcdgwood eens: 'De EJegantie van de vorm was een ondcTwerp waaraan erg weinig aandacht werd besteed.' Later be ehrcef hij zijn cigen ideaal vaak als 'c1egantic en cenvoud·. Sommigc gebruiksvoorwerpen uit zijn begintijd. IO omsueeks 1760. bcantwoordden nauwclijks aan dit ideaal. gemodelleerd a1s Ie waren in de meest uiteenlopende fruit- en groentcvormen. in de rocoeostijl die toen in twang was. Het enthousiasme waarmee Wedgwood de ncoc1assicistische mode omhc1sde. leek oehter evc.nzcer te maken te hebben met zijn persoonlijke voorkeur als met zijn handclsinstine!. Dc geiukkige eombinatie van traditionele. funetionele vormen voor huishoudelijk gebruik. in Noord-Stafford hirc ontwikkcld. met de 'e1egantie en eenvoud' van de ncoc1assieistische siervoorwerpen, zou de belangrijlme verdienste worden van Wedgwoods gebruiksvoorwerpen .
In meer dan cen opzicht Iiepen de firma ' van Boulton en Wedgwood vooruit op toekomnigc ontwikkclingcn. Vergclijkt men de twee. dan treedt een essen tied verschil aan het lich! lUSsen beidcr type massaproduktie. Boulton maakte deeora.tieve produkten voor cen modieuzc markt die mel van smaak veTanderdc. Wedgwood produceerde huishoudelijke voorwcrpcn waarbij de esthetische vorm in ovcreenstemming moest worden gebracht met eisen van bruik baarheid en duurzaamheid. Deze twee globale consumptiecategorieen. elk met eigen implicatie5 voor de vormgeving. tekenden zich steeds duidelijker af naarmate de industrialisa.tie voortschreed. De beide firma's hadden nog twee andere bclangrijke kenmerken gemeen. Ten eerste. ook aI waren estheti.-;che waarden beIangrijk. zij waren ondergcschikt aan de vraag of iets commercieel uitvoerbaar was. rodat het belang.rijkste criterium waaraan hun produkten moestro voldocn de vraag
18
4
C )OYflght8d ma flal
was of zij verkoopbaar waren. Ten tweede betrokken beide hun ontwerpen in hoofdzaak van buiten het bedrijf, van kunstcnaars, architecten en publikat.ies, die hun vormen, des ins en motievcn levcrden die buiten het produktieproce waren ontwikkeld. ntwerpcn werden in dat proces gcbruikt en cr, in de meestc gevallcn, nict van afgeleid. Dc kloof kon worden overbrugd doordat de twee firma's een beschciden omvang haddcn en elk in wezen een eenhcid vormde, maar het leverde meer problemen op naarmate de produktie-cenhcden groter en complexer werden en de spccialiscring toenam .
Tocn de Industriele Revolutie in het ncgenriende-eeuw c EngeJand aan kracht won, trad de kloof russen vormgeving en produktie bijzonder scherp aan het licht. We mocten er hier op wijzen dat het ces nict altijd fundamentele veranderingen in de produktietcchnologic mct rich mccbrengt. Waar in sommige bedrij~ takken, 1.0-
als de texticlindustrie, mccbaniscring het gevolg wa en werkcJijk dramatischc veranderingen teweegbracbt, werden er in andere wcliswaar grotere produktie-eenheden gevormd maar bleef de techniek gebascerd op handwerk. In de meubclindustrie bijvoorbeeld ont ton den talrijke grote firma' , maar de produktic werd er tot in de twimig te eeuw niet op grote schaal gcmcchanisccrd. In ommige bcdrijfi takkcn bleef de rraditie van
klcine ambachtelijkc bcdrijven overheerscn. Deze bcdrijven werden teed$ gespecialisecrder en diver er, zoals de onafhankdijke ambachtslieden in de bestek- en metaalwarenindustrie in helfield, die bekcnd tonden als de 'Little Mesters'. Dar gold ook voor de wapen meden en juweliers in Birmingham, die in een deel van de tad waren geve tigd wa.r het wemclde van de klcinc gespccialiseerde ateliers. Wat al dcze verschillende organi atievormen gcmeen hadden was nict de mechaniscring van de produktie, maar commercialiscring cryan.
Het debat over vormgeving werd in het ncgentiende-eeuwsc Engeland bcheerst door de panning die was omstaan russen een aan-
19
IT
• . Em Wedgwood koffiekan uit ca. 1760 mel em bloemkoold in w.s lyperend voor de fruil- en grocnlevormell in keramiek die in hel midden v.n de .chtti nde
• cc:uw tn zwang waren.
Copy r ~ 00 IT' r I
houdende en zich uitbreidende VTaag nau 3T
tikclen met cen traditie van ambachtclijke produktie, zoals meubelen, kt-ramiek en metaalwaren, en de ontwikkeling van een op de handel geriehte produktie waarin de vorlllen en waarden uit het verleden werden .langepast en gewijzigd zodat ze bereikbaar werden voor CCII groter dec! van de bevolking.
Van oudsher waren ornament ell deeoratie uitdrukking van het en de virtuo itcit die ambaehtslieden aan de dag legden in het bewerken van ko tbare CD fijne materialen, een zk htbare indicatie van ceonomisehe en esthetische waarde. Met de invoering van cen eommerciClc produktie op grote schaal kondoo voorwcrpen en kunstprod uk ten eehter gemakkcJijk worden vcrvaardigd in nieuwe materialen zoals gietijzer, papier-mache en guttapercha, met gebruikmaking van nieuwe technickoo zoals persen, modcU~'fcn, vcrgulden en vcrnissen, waarmee de indruk kon worden gewekt dat er zowd waa.rdcvoUe materialen aIs geschoold vakmanschap aan te pas waren gekomen . £On kostbarc textuur en cen illgewikkeld ontwerp, vroeger ecn teken van kwaliteit en exclusiviteit, werden aldus voor grote groepen bereik baar tegen cen bcscheiden prijs. Dergclijke produkten vonden eoo gretig onthaal bij de nieuwc middenklassen, die in de openbarc cn huiscLijke feer een ambiance wensten die hun smaak en status duidclijk zou laten uitkomen. Hun pas vcrworvcn rijkdom en maatschappelijke positie sprcidden zij vaak ten toon door cen opcen.stapcling van decoratieve effecten, hetge-en resultt:erde in ~'Cn overdadige en opzichtige vulguitcit. Evenzccr werden op winst bc!ustc fabrikanten in de verLeiding gebracht om met behulp van decoratie ecnvoudige artikclen ingewikkelder en daardoor duurder te dOCD lijken dan noodzakelijk was. Terwijl academisch ondcrzoek en intellecrueel debar ceo antwoord zochten op de vraag welke historische VOilil zich het bc\te leende om a1s eigentijdse nationale stijl te worden overgcnomen, plunderden fabrikanten de stilistische canons van voorbije culturen op zock naar
CCII nieuwighcidje. Het gevolg daarvan wa dar het lukraak aanbrengcn van ornameoten maar .11 te vaak Iciddc tot cen kloof tusseo stijl en funetie, een die nog werd vt.'fCTgerd door het gebrck aan geschoolde Ontwerpcrs. In namaakadvertenties op de titelpagina van ContrlUts van A.N .W .Pugin, dat in 1836 verscheen, word hlermee de draak ge token, zoals in 'Leren ootwcrpen in zes lessen, gotiek, zuiver Grieks en mengstijlcn', cn 'Loopjongcn gcvraagd voor kantoor die zo nu co dan ook kan ontwerpco' . [n een later bock, The true Principles of Pointed or ChristiaPl Architecture, kantte Pugin zich fel legen 'het foute dcnkbceld dat gebruiksartikclen mocten wordco vcrmomd in plaats van verfraaid' . Zijn remedic legen de hecrscnde kwaal was echtcr grondig gckJeurd door hct fcit dat hlj een vurig aanhangcr was van het katholicisme: de ~'11ige manier waarop schooohcid en gcschiktheid in architectuur en vormgeving koodt.'11 worden bereikt was cen terugkecr naar het geloof van de middelecuwen .
De kritiek die de mcest diepgaandc invloed uitoef~'11de kwam van John Ruskin, William Morris en hun aanhangcrs, die de bewondering van Pugin voor de middelecuw5C samenleving en kunst dcelden, maar zijn gelijkstelling van esmetische co cthische waardcn uitbrciddcn tot ceo radicale vcroordeliog van de industrie en baar produkten, waarbij ze wezcn op de menselijke kosten en offers die dat met zich meebracht in een maatschappclijk stelsel dar dergclijkc goederen nodig had en produceerde. Zij spandeo zich in om het geweteo van het Victoriaame Engeland wakker tc schudden en hadden cen grote invloed in het buitenIand. Hun dcnkbt.'eldt'11 over de industrie haddcn echler een bepcrkte reikwijdte omdat ze in wezen eerder waren gcgrond op een nostalgie naar de ambachtclijke cultuur van het vcrlcden dan op een poging om de besraande situatic te begrijpen en tc verbctcren.
De overtuiging dar verbetering kon worden bereikt met esmetische middelen leidde tot verschilLcnde praktische voorstellen. Het
20
C )oYflght8d ma flal
geloof in de opvoedende waarde van de kunst, dat uitging van het hicrarchische denkbcdd dat als de hogen .. of schone kunsten blociden, de lagerc of toegepastc kun ten wei zouden volgen, mondde uit in een golf van voorstellen om het kunstonderwijs te vt.-rbetercn t.-n musea en kunstcollecries op te zetten die vrij toegankelijk wa.ren voor het publick. Sommigc trachtten echtcr meer rechtstreeks met de industrie lOt een vergelijk Ie komen. Dc belangrijkste onder hen, in het midden van de negentiende ecuw, was Henry Cole, een ambtenaar die e~-n van de drijvcnde krachtcn was achter bel realiseren van de plannen voor de Great Exhibition van ,8 S I. In ,849 richne hij hel jOlln/al of Desigll op, onder rcdacrie van Richard Rcdgrave, dat drie jaar lang dienst deed als platform om zijn dcnkbccldcn uit Ie dragcn en uil tc werken. Cole en zijn coil ega 's waren het met de critki van hun dagen in vecl opzichten cens over de morele waarde van de kunst en de berekenis van het ornament, maar gcloofden in tegenstelling tot hen dat praktische hervormingcn verwczenlijkt konden worden door arristiekc waarden te vcrzoenen met praktisch nut en marktgcrichte produktie. In een van de cerstc nummers van hel jOllmal werd in het redactioncel gestcld: 'Vormgeving ht.-eft bctrekking op twee zaken, in de cente plaats kijkt :OJ strikt naar de bruikbaarbcid van bet voorwcrp dat wordt ontworpen, en daarna pas naar het verfraaien of vt.-rsiercn van die bruikbaarbeid. Het woord vormgeving wordt ecbter door het gewone volk steeds meer in zijn afgelcide in plaats van in :ojn vollt.-dige betekenis opgevat - als ornament, als iets wat niets van doen heeft met bruikbaarhcid en er vaak zelfs mee in strijd is. Door op deze wijze hctgcen op zichzdf slechts een tocvoeging is te verwarren ml."t datgene wat wezenlijk is, zijn veel van die. grme s/ij/fouten ontstaan die men kan waarnemen in bet werk van modeme VOI"III-
, gevers.
Terecbt legde de rcdacrie de oorzaak van het probleem bij de scheiding van vormgeving en produkrieproccs. In een later artikel
2.,
ging uj' nader op dit punt in: 'Dc hoogste schoonbcid in de vormgeving kan slechl$ worden baeikt, w:mncer het geheel van ornamenratie wordt uitgevocrd in strikte OVCT
eenstemming met de wetenschappeIijkc theoric van de produktic - wannccr, in fcite, de natuurlijke toestand van de grondstoffen en de economische f.abricagemetbodcn de grcnzen bepalen en voorschrijvcn waarbinnt.-n de vcrbeclding van de ontwcrpcr zicb uit mag Ievcn.'
In de zes jaargangcn van het jOlm/al Iiet men een grote verschcidcnheid aan wcrk zien dat een dcmonstratie was van Colc's denkbt."Clden. Soms warcn het eenvoudige voorwerpen, zoals Cl.'t1 roodkopcren kok'nbak van Tylers in Londen, waarvall de gebogcn vorm werd aanbevolt.-n omdat hij gemakkclijk was in het gebruik en van de functic was afgcleid, waarbij werd aangetekend: 'Hier kan men zien dat elk voorwerp aan kwaliteit wint, zcJfs in de schoonheid van de lijnvocring, als het in de cerste plaats gemaakt is voor het docl dat het heeft .' De nadruk die hier wordt geJegd op de esthetische waardc van cen nutrige VOIIII was echtcr wat ongewoon. De meeste voorbecIden waren meer dccoraticf van aard en de discussic betrof vooral de vraag of het ornament op :ojn plaats was, zoals bij twce ontwerpen voor kandclaars van Sturges in Birmingham. In de commcnt3Tcn bij deze voorwerpen werd het feit dat Ie gocdkoop waren geacceptecrd als cen voordec! en werd er vooral op gclet of de decoratic 'op de juiste manier in toom werd gehouden '. Het ornament werd niet cenvoudig bcschouwd als een tocvoeging, maar bent een noodzaak in zichzelf. In cen leung van William Dyce die in bet jOlmlal werd gepublicecrd, wcrd dit helder onder woorden gcbracht: 'Ornamentelc kunst is ter vervolmaking van de resultaten van mechanischc vaardigbeid ccn noodzakclijk bcstanddecl. £k zeg noodzakelijlt, omdat wij allen vinden dat dit zo is. De Hefde voor het ornament zit ons in het bloed. We zijn ons er aUemaal van bewust - we Itunnen niet anders - dat ma.chinaIe produkten als een geraamte zonder huid,
6
Gopyngnted matenal
s. Een roodkopcren kolenbak van Tyl"n in Londen, afgcbecld in hel jOllmal oj DtsigtJ. ,849.
6. Twee ontw(".rpcn voor kandel •• n van Sturges in Birmingham uit het joumal oj Dtsign , ,8so.
als een vogel zonder veren zijn - kortom, srukken orga,~isatie, wnder het bestanddecl dat van naruurlijke prod uk ten voorwerpen maakt die cen lust zijn voor de zintuigcn.' AI werd voortdurend de nadruk ge.legd op de bruikbaarheid, dat het ornament een eigen functie had werd evenzeer erkend. Het probleem was om deze twee met e.lkaar in evenwicht te brengen.
Om deze denkbeelden te realiseren en de vormgeving te verbeteren dienden met alIcen fabrikanten en ontwerpers zich in te spannen; het JOllrnal legde er de nadruk op dat ook het publiek hie.rvoor verantwoordelijk was .• Als het publiek niet in staat i voortreffelijkheid te waarderen, dan kunnen we zeker van de fabrikant niet verlangen dat hij deze met verlies produceert.' Oit realisti ch inzicht in de positie van de fabrikant was in de kritiek van die tijd hoog t uitzonderlijk, evenals het besluit van het JOllrnal om elke maand • 20rgvllidig gekoull voorbulden vall geslaagde decoralieve Jabrikaten te bespreken, die zullen worden beoordeeld op I"m gebmik door de conSllmen/'. Oat niet verheven artistieke normen maar het gebruik door de con ument het uitgangspunt diende tc zijn was ecn bclangrijke vernieuwing.
Er waren ook kunstenaars die de problemen van het ontwerpen voor de industrie probeerdcn aan te pakken. Alfred tevens, een becldhouwer, werkte in opdracht van verscheidene firma's in Sheffield, toen bij daar russen ,849 en 1852 woonde, in het bijzonder van Hoole en Co., gespecialiscerd in gietijzcren ovens en haarden. Zijn on twerp voor de opcn haard 'Proscrpine' was een 7 voortreffelijk voorbeeld van zijn aanpak, met ingehouden en ftin gedetailleerde omamen-ten en gebruikmaking van technische innovaties om het rendement te verhogen en warmteverlies tegen te gaan. De hete.lucht- 8 kachel die was ontworpen als het pronksruk van de door Hoole op de Great Exhibition gecxposeerde collectie verried een zelfdc zorg om ornament en bruikbaarheid met elkaar in overeenstemm.ing te brengen: de geperforcerde bladpatronen waren een demon-
22
stratie van de hoge kwaliteit van het gietwerk waar de [trma om bekend stond en fllngeerden als ventilatiegaten voor de afgifte van warmte. Een goede samenwerking tll~ sen kllnstenaars en indllstrie kwam echter niet gemakkelijk tot stand. 70als vee! anekdotes over Steven' ervaringen duidelijk maken. Hij was er heitig van overtuigd dat de vakkundigheid en bekwaamheid van de arbeider een creatieve bijdrage zOllden kunnen
leveren aan hogere maatstaven en beg on op een keer de arbeiders in de gierwerkplaat van Hoole een nieuwe techniek uit te leggen die hij e eotied achtte voor het uirvoeren van een van zijn ontwcrpen. Toen dit Henry Hoole tcr ore kwam. sruurde hij hem van het bedrijfsterrein weg met de sarca rischc opmerking dat hij niet was aangcnomen om her penoncel te ondcrrichten.
Andere werkgevers daarentegen, minder onverzettclijk dan Hoole, zagen onderwijs en choling van het penoned als een middel om
de maatstaven van hun vormgeving te verbeteren. Elkingtons in Birlllingham gaf meer dan vijftig bedienden vrijaf om onrwerplessen te volgen aan het Midland lnstitute in die stad. rerwijl Henry Doulton. nadat hij in zijn
23
7. De open haard ' Proserpine' van Alfred Stevens vocr Hoole in heffield. I 50.
c.,opyngnted rnL nal
8. Itali •• n$(! helcl uchtkachd van gic:tbrons met pandcn van ;aardcwcrk van Minton . Ontworpcn door Alfred
Copyr gr eo mage
levens voor Hoole in Sheffield en gecxposeerd op de Gre.1 Exhibition van 18Sl.
C oyrl h rn nal
aardcwerkfubriek op cxpcrimentele ba i cnige leerlingcn in dienst had gchad, de Lambeth Studio oprichtte die op den duur meer dan tweehonderd leerlingen te we.rk stelde en model stond voor VOl U1gevingstudio's van andere ondcmemingen _
9 Ecn uit tekende illusrratie van de moge-10 Iijkhedcn om commercicle en esthetische
waarden mct elkaar tc verzoencn leverde Christopher Dre ser, dic na een studic aan de School of Design in Londen zijn loopbaan begon als leraar plantkunde. Tijdens zijn studie werd hij diepgaand beinvloed door hct onderwijs van Owen Jones, een n3a tc collega van Henry Cole, dic voor de vormgeving regels trachtte tc formuJercn, waarmcc zij uitdrukking kon geven aan de behoeften en gevoelens van de cijd. De denkbeelden van Jones, uitgcgcvcn onder dc titel Grammar of OmalllClIl, waren gebaseerd op studies van de opbouw van natuurlijke vormen en stijlen uit het verleden, ook aJ werden cigcnJijk meer de principes benadrukt die eraan ten grondslag lagen dan de produkten ervan _ Hij ging uit van hct b lang van de functie en pleitte ervoor deze met 'fantasie en intelligcntie edectisch' te integreren door vormen Wt het verleden aan hedendaag e behoeften aan te passen . Dresser zou verder gun dan zijn leermeester; zijn analyse van de geomctrie en de constructieprincipes van de natuurlijke vormen bracht hem ertoe iedcTc reprcsentacic cn ,ci.listische oplossingen tC verwcrpen.
Rond 1860, nadat hij door verschillende fabrikantcn was bcnadetd met opdrachtcn, liet Dresser de plantkunde varen om zich te
• • • conccntreren op vormgevmg en tOt zlJn dood in 1.904 Icgde hij zich gcheel toe op zowcl twcc- als dricd;mcnsionaal werle Een van zijn bclangrijkste presta ties was cen seric ontwcrpcn voor mctalcn voorwcrpen voor
10 drie firma's: James Dixon in Sheffield, en Hukin & Hcath en Elkingtons in .Birmingham . Dressers e1egante geometrische vormell bouwdcn n3uwclijks voort op historische voorbceldcn, en kenmcrkten zich door ccn cenvoud dic was gebasccrd op een zeer zorg-
25
Copyngrtcd Imago
9-10. Her verfrisscnde en origineJc van de vormcn van Chri ropher Dresser wordt duidelijk in [wee cOllcrasterenrle marcri.len , cen glazen wijllkarar uir 1882 voor Hukin & Heath .ifl Biro1.ingham (hoven) en ccn zilveren thecsre\ uit 1880 voor James Dixon in (p. z6).
Copyrighted material
10. Zilveren theeste\ van hri topher Dresser uit 1880
voor James Dixon in Sheffield.
vuldige analyse van dc functie. waarbij vecl aandacht werd be teed aao bet gcmak waarmec ze gefabricccrd en gebruikt kondcn worden. Zijn omwerpcn ontlcenden hun estheti che kwaliteit eerdcr aan cen verbctering van de gebruikte materialen dan aan tijlcitaten, en zijn oor pronkclijkheid kwam tot uiting in cen onafgebroken ver cheidenheid en cen invcmiviteit die nooit in herhaling verviel. Dat hij zich er terdege van bewust was
Copyr grtc 1m gc
dat hij in een commercieel kader wcrktc. blcek uit de nadruk die hij legde op een zuinig gebruik van materia.len om de kostcn te drukkcn, opdat de produkten, zoals hij verklaarde, niet 'buiteJl het bercik van degeJlen zoudcn vallen die er anders van zouden kun-. , nen gemeten .
Het werk en de gcschriften van Dresser en rijn inzicht in de vakkundigheid en vakbekwaamheid van de metaalbewerker in de bedrijven waarvoor hij ontwierp, waren een voorbceld van de mogclijkheden tOt vernieuwing van de traditioncle waarden en technieken. Hij zag in dat de indu triali atic de om tandigheden had veranderd en nieuwe mogelijkhcden had gcopend, cen inricht dat werd gcvocd door rijn grote bcwondering
26
C' lPY'llll1 j m< n II
v~~r de cijd waarin hij leefde en zijn geloof in de mogelijkhcden crYan. D~-ze bevane in de kiem cen positief uitgangspunt voor dc ontwikkding in de toekomst. Ook aI werden mccr pogingen tOt vemieuwing ondemomen middcls aanpas ing aan de verandcrde voorwaarden van produktic en gebruik. loch beheerste de macht van de lr2ditie. belichaamd in de anci-induslriele leemellingen van Ru kin, Morris en de Arts-and-Cnft -beweging. in Groot-Brinannie de houding tegenover de vormgeving. ook al was hun rcactic op de tijd waarin zij lecfden in wczcn negatief. Het ontbrak de industrii:le vormgeving aan een voorvccbtcr van bet formaat van Ruskin, die zijn denk~-cld~'fl in lezingen en gcschriftcn mel kracht, profecische ovcrtuiging en verbcven retoriek erin hamerdc. In cen utikel getiteld 'The Cestus of Aglaia' dar in 1865 in The ArtjouNla/ verscheen. stc:lde hij de vraag: ' ... in hocverrc ... is ber wenselijk dat de chone Kun ten hoven de mechanische kunsten staan en dezc behcersen?' De bewoordingen waarin hij de vraag formuleerde, lieten wcinig twijfcl bestaan over zijn antwoord. Ook al crkcnde hij 'het verbaasd ontzag en de verplcttcrcnde nederigheid ... waarmee ik oms cen locomotief op een spoorwegstation zie puffcn'. en aJ bad hij bewondering voor de precisie en de mechanische verfijning, tach was er voor de voort-
27
brengselen van de 'mechanische kunst' duidelijk geen plaats in zijn cstheti che fi losofie. 'Want per slot van rekcning', zo luidde zijn negacieve conclusie, 'kan dir gillendc ding, van welke fijne makclij her ook moge zijn, allcen maar op een onbezonncn manier trekken of duwen, en ber werk van cell 0 doen.'
In zijn algehcle afwijzing van de mogdijkheid dat industriae produkten cen csthetlsche waarde zouden hebben, belichaamde Ru kin de krachtige maat.schappclijkc en intellcctueIe stroming in Groot-Brittannie die rigoureus de ingrijpende gcvolgen van de wonderen die het had voortgcbracht afwces. Mer grate heJderheid en hartstocht werden de problemell van de tijd vcrwoord, maar het aangebaren conservatisme oefende ccn ovcrhecrscndc invloed \lit op het artistickc \even en de esthetiscbe opvattingcn in het land. Her verhinderdc dat mcn de vcrworvcnhcdcn en potentiae mogc1ijkheden van de industrie in hun werkcHjke proporties zag en kidde in plaats daarvan tor ecn zich terugtrckkcn in een nostalgisch beeld van het verledcn . Ondertussen ver2llderden de visucle omgcving en het lev(..'fl van de inwoners van het land in aile opzichten ingrijpcnd door de produktcn van fabrich'n en werkplaatscn. Laatdunkcnd docn over dcze ontwikkeling macht dan misschien tijdelijk bicden, men kon er niet blijvcnd aan voorbijgaan.
Capyr t>ted IT' r al
HOOFDSTUK 2
Industrialisatie en het zoeken naar harmonie
De Industricle Revolutie verand(..,.de niet aIleen het traditioncle ambacht, zij leidde ook - naarmate de technische vernieuwing sneller voortschreed - tot de vestigiDg van veel nieuwe industriciin waarm gemechanisecrde proeedes werden aangewend voor de produktie van een groot aaDul nieuwe vormen. Waar deze industrieprodukten, gemeten aan de maatsuven van traditionccl gcoriiinteerde kunstfilosofieen, in esthetisch opzieht niet $C
rieus genomen werden, daar verwierpen techniei en ontwerpers in de meuwe indus
even onverbiddelijk esthctische invloeden en ontzegden daaraan cruge rol in bun werk. Een typisch voorbceld van deze wijzc van denken was Zarah Colburn, een civielingenieur die in 187 J voor een publiek een verhandeling schreef onder de titel Locomo/ive Enginetring and the Mechanism of Railways. Col burns standpunt was ondubbelzinnig utilitaristisch: 'Commcrcielc resoluten zijn thans het voomaamste oogmcrk van de ingenieurskunst, en de auteur kan geen enkele welwillendhcid opbrengen voor die aansteUerij die dere resuhaten niet in haar overwegingen zou wensen te betrekken.' Over esthetiek liet hij zich minachtend uit; hij verkondigde dat 'iedereen die ingenicur wil worden zijn verbc:e!ding zou mQCtco verbieden te spe\en met de vormen of proporties van wat lout(..,. techniek is, maar ... zich slechts dient te richten op de vraag met welke mechanischc middelen eeo mechanisch doel dat men voor ogen heeft het heste !tan worden bereikt'.
Tegeoover deze onverzocnbare uiterst('"11 van esmetisch en utilitaristiseh particolaris-
28
C )OYflght8d ma flal
me, ontvouwde de Duiue architect Gottfried Semper in zijn geschriften een esthetiscbe theorie die de onvermijdelijkheid van de industrialisatie aanvaardde en de problematische verhouding tussen kunst en industrie ondcr ogen wilde zien.
Na het mislukken van de revolutie van 1848 in Pruiscn woonde Semper van 1851 tot 1854 als vluchteling in Londen. Omdat hij in deze periode als architcct niet aan de slag k warn, richtte hij zich op de toegepaste kunsten, waarin hij aI sedert lange tijd gei"ntercsseerd was. Hij gafles aan de School of Design en kwam in contact met Henry Cole en zijn kring. In 1852 publicccrde hij onder de tite! Wisstllschafi, Indus/Tit und Kunst ceo parnflet, dat was gcbaseerd op de indrukken die hij had opgedaan op de Great Exhibition van het jaar daarvoor. Zoals zovcle andere waarncmcn stond hij kritisch tcgcnover de tentoongestelde voorwerpen, maar hij kwam tot de bevinding dat het probleem crin bestond zich op het niveau van de wetenschappelijke en technischc vooruitgang te plaatsen. Hij erkendc dat er cen scheiding wa., ontstaan tu.,sen kunst en industrie, maar bctoogde dat de erfcnis van het verleden, en meer in het bijzondcr de arnbachtelijke traditie, moest worden opgeruimd alvorens het mogelijk zou zijn cen nieuwe kumt te scheppen die uitging van een aanvaardmg en bchcer ing van de mechanisering. 'Ik bctreur de algemene situatie niet', schreef hij, 'ik ben ervan overtuigd dat cr vrocg of laat een verandering zal optreden die in aile opzichten voordclig en eervol zal zijn voor de samenleving.'
Zijn theorie,-'n waren gebaseerd op een grondige studie van de geschiedenis, vooral van de toegepaste kunsten en de technieken die daarin werden gebruikt. Oeze stuctie bracht hem, in tegenstelling tot de academische wetenschappers van zijn tijd, tot de conc1usie dat stijl niet een amalgaam was van vormen die ka.rakteristiek waren voor cen periodc, maar 'de verhcffing tot artistickc betekeni., van de inhoud van de grondidec' in het onlwerpen van een kunstvoorwcrp. Oit begrip grondvorm, zo betoogde hij, werd in
19
de cerste plaats gemodifict.'Crd door de matt.~ rialen en procedcs die crop werden toegepast en ook door 'vclerlei invloeden buiten het werk zelf. die als belangrijke factoren bijdragen tot de vorrngeving ervan', waaronder plaats, klimaat, tijd, gewoontcn, en de maatschappelijke positie van degenc vaor wie het werk bestemd is. Daarom was decoratie, als uitdrukking van deze invloeden, een integraal clement.
Zijn geschriften getuigden van een grote eruditie en zouden een diepgaande, zij het late, invloed hcbben in het begin van de
• • • twmtlgste ceuw, toen een reactle op gang kwam tegcn de herleving van ornamentatie en stijlcn uit het verlcden . Op zock naar esthetische vormen en principes waarin het lechnologisch karaktcr van de modeme wcreid adequaat lOt uitdrukking kon worden gebracht, namen vee! ontwcrpcn de machines, werktuigen en produkten van de industrie tot uitgangspunt van hun theorieen. Tegen de jarcn twinrig van dcze ecuw had zich cen 'macbinc-esthctick' ontwikkcld, waarin het accent I2g op abstracte geometrische vormen, gekoppeld aan een functionalistische filosofie.
Bij het zoeken naar voorbccldcn uit het verledcn die deze functionalistische dcnkbcclden konden rcchtvaardigen, gingen de werken van Semper een belangrijke rol spelen, met name zijn beginsel van de grondvorm. Oit werd aangcpast tot cen historische interprctatie van cen inhcemse traditie waarin, anders dan bij de decoratievc kunst, machines werden aanvaard en gebruikt om tijdloze, functioncle vormcn van een gcometrische eenvoud voort te brcngen. In wezen was dit een teleologischc benadering van de geschiedenis van de vormgeving. Men koos geschikte voorbceldcn uit het verleden, cigcndc zich die toe en narn ze op in cell tnditic die de eigcntijdse 'machine-csthetiek ' moen bevestigen en ondentcunen.
Tot op zekere hoogte was deze functionalistischc intcrpretatie niet ongegrond. Sommige machines en produkten die in de ncgentiende eeuw werden gcfabriceerd, misten
l.opyngnted matenal
inderdaad iedere versiering en waren gcometrisch; hun vorm was afgclcid uit hun coostrucrie en mechanische funcne. De industriele technologic kon allcen maar vooruitkomen door mcchanische afwijkingen steeds kleiner [e maken en de nauwkeurigheid op te voeren. Wiskunde was daarbij ccn onontbcerlijk instrument en de geometric leverde de dricdimcnsionalc vorm waarbinncn de vereiste precisie kon worden verkregen. Ook
Copyr rtcd 1m cc
1 I . De stati5che strakke lijncn van de neodassici5tische clementen die werden gcbruikt voor de construerie van de bal.n5m.chine Amos uic 1867 waren ecrder een symbool van de wClcllsch.ppclijkc ration.liteit en de orde van de in de machine belichaamde principes dan van haar dynamica rijdens gebruik.
al lcgden mechanischc funcne en bruikbaarhcid ecn keurslijf op. toeh blcven cr nog altijd mogelijkhcden om vormen te ordenen en tc rangschikken. cn daarmce ruimtc voor esthensche afwegingen. zclfs voor decoratie. De veelvuldige toepa sing van klassieke gietijzcrcn kolommen bijvoorbeeld, om het geste! van de eerste stoommachines te dragcn . kan men mocilijk opvattcn als cen noodzakelijke uitdrukking van de mechanischc functie. Eerder had dit te makcn met de overtuiging dat die specifieke tijlvorm, met zijn
30
/I
Copv nted 'l1 nal
nadruk op het geomettiscbe, cen geschikt decoratief middd was.
Daarom is het iromsch dat, tocn Sempcrs denkbeelden ingang vonden, ze werden gebruikt voor het zocken naar IIniversele vormen, waarin voorbij werd gegaan aan het meest wczcnlijke en relevante kenmerk van zijn historische opvatting: het inzicht dat ontwerpen beantwoordden aan de specifieke behocften waaruit zij ontstonden, en in het bijzonder aan de tijd, plaats en maauchappelijke omstandigheden waarin ze werden voongebracbt .
Wanneer men de gehele negentiendeeeuwsc vormgeving bcschouwt in het Iicht van dit cruciale aspect van Sempers denkbeelden, wordt bet duidelijk dOlt in veel industriecn zeer vee! week tot stand is gebracht waarin de scherpe tegcnstelling tussen esthetische en urilitaristische waarden werd vcrworpen. Er werd juist geprobecrd dcze waarden met elkaar te verzoenen en te ver-
• emgen. Dc mamer waarop de vormgeving zich
ten opzichte van de nieuwe technologic Ontwikkelde, kan men beel goed iUustreren aan de hand van de ontwik.keliog van de spoorwegen. De verbreiding van spoorwegen over alle landen en continenten was, meer dan iets anders, verantwoorde!ijk voor de drasriscbc verandering die arbeid en leven in de negentiendc eeuw ondergingeo. Reusachtige meuwe industrieen werden opgczet om de enorme hocveelheid en verscheidenhcid aan locomoticven, rijdend materieel en apparatuur te vervaardigen zonder welke deze spoorwegen niet konden functioneren . In veel gevaUen was men bij het ontwerpen van deze zaken noodgedwongen oorspronke!ijk, omdat er eenvoudjgweg gcen precedencen voorhanden waren. Maar niet op aUe tt:rreinen van de produkrie was men louter innoverend bezig. Soms leunde men nog sterk op tradirionele technieken, wat een tegenstdling opleverdc die bet best kan worden vcrduidelijkt wannecr men de ontwerpen voor locomotieven en die voor wagons met elkaar vergelijkt.
31
De eerste locomotieven waren enigszins prirnitieve experimenteD. omdat het er nog vooral om ging het mechaniek zover te ontwikkden dat het kon funetioneren. Consrrucrie en technologie van dcze locomotieven lagen nog binnen het kunnen van dorpstimmerlieden en -smeden; ze zagen cruit zoals ze in c1kaar zaten. Dc Wylam Dilly, die in 1813 door Christopher Blackett werd gcbouwd voor William Hedley en bestcmd was voor de mijn Wylam bij Newcastle, verbergt niet wat hij is: Ct."1l rijdcnde balansmachine in het klein. waarvan de voml de mechanische functie direct wecrspiegclt. Tegen 1829 bleek hoc sterk het zelfvertrouwcn was toegenomen. Op de Rainhill Trials, cen wedstrijd met he·t oog op de sclectie van 10-comotieven die lOuden worden ingczet op 's werclds eente geregcldc stoomtreinvcrbillding voor passagiers - russen Liverpool en Mancbester - , bleek dc winllende locomotief, de Rockel van George Stephenson, er zowei qua etficientie als qua uiterlijk heel wat op vooruit te zijn gegaan. In feite bevatte dele locomotief aile techoische kcnmerken die later in de vormgeving van locomorieven zouden worden uitgewcrkt en verder ontwikkcld. Maar hoezcer hij zich ook door zijn fraaie uiterlijk ondencheiddc van zijn mededingers en voorgangers, 'csthetisch ' verzorgd kon men hem niet nocmen. Anders lag het met de Jenny Lind, die in 1847 door David Joy werd ontworpen voor de London, Brigbton and South Coast Railway. Uit de afmetingen en de constructie van dew locomotief kon men de snelle ontwikkcling afIczen die de spoorwegen in de twec tusscnliggende decennia hadden doorgemaakt. Dc dagen van klussende dorpshandwerkslieden en homen skeletten waren voorbij; de machinebouw begon duidelijk op te komen als een zclfst.andig tc.chnologisch vak, en de aandacht die aan het uiterlijk werd besteed was een vee!betekencndc stolp vooruit . Het metalen onderstel vormde ceo duidelijke cenheid doordat de borizontalc Iijn crvan was verlengd. die terugkeerde in de Iijnvoering van de stoornketel. Dc kIas ieke zuil- en kocpe!-
12
I)
'4
Gopyngnted matenal
I~ . De Wyla ... Dilly. in 1813 door Christopher Blacken gebouwd voor g~bruik in de mijn Wylam in het graafschap Durham . is cen typisch voorbedd van een nj~t verfraaide vorm van eeo loeomotieJ toen deze voor het eer teen funetionde werkclijkheid werd.
• •
..
vormen van de uitlaatklcp en de stoomdom waren puur uit cstheti che overwegingen gekozen. en het spatscherm van het drijfwiel met zijn met nijwcrk versicrdc wand en bet paneelwerk op de stuurcabine waren tot in de puntje verzorgd. De plaatsing van de cilinder en het aandrijfmechani me binnenin het onder tel was. behalve om techni cbe redenen, ook verantwoord doordar hierdoor een fraaie. srrakke lijnvoering ontsrond .
Dc consrructiemeiliode droeg overigen her hare bij aan het aantrekkelijke wrerlijk van dcze locomorieven . Van eeo bcpaalde 10-comorief konden dan wei vccl exemplaren wordcn gebouwd, elk werd afzonderlijk vervaardigd, cn cr wcrdeD zoveel &aaie details met de hand afgewerkt dat men kan spreken van een nieuw OOrt indusrriele am baehtsman.
Door de hcvige concurrentie russen de rivalisercnde spoorwegmaarschappijen in het negenticndc-ecuw5C Groor-Brirtannie kwam het accent nog meer op her uiterlijk te Iiggen. Elke maatsehappij oDtwikkclde een eigen stijl met de bedoeJing een voUedig afwijkende visucle omgeving te ercereD. Dit onderseheid bleef nier beperkt tot de vorm van de loco-
32
,
13 . De Rock" uit 18z9. g~bou wd door vader George en zoon Robert Stephenson, 5:lmen mer Henry Boom. Robert rephenson was de hoofdverantwoordelijke voor
Copyngnted rr age
, " , i t : ~! r
14· DC}fIIIlY Ulld uit 1847, door David Joy o nrworpell voor de London. Brighton and
outh oast R ailway. Zowel uit de onderJinge
Copyngnted rr age
'-- '- '- '-- -- -- -- -- -33
cen onrwerp dar in mech anisch opzicht cen aanzicnJijke Stap vooruit betekende, al werd er weinig aandacht gcschonkcn .an de formcle compo irk.
verhoudingen al uir de deta il blijkt dat er cen begin werd gcmaakt met cen bewuste euhetische verzorging van locomouevcn.
Copv'lgnted 'TIL nal
IS. Nummer 1666 uit categorie Ij6z van de 4-4-0 sncltrcinlocomotieven die Samuel Johnson in 1893 ontwicrp voor de Midbnd Railway. Dc kalme symmetrie en helderc gcbogclI lijllen zijn kenmcrkcnd voor de BritS(! vormgeving van locomoricven a~ het c~d van de ncgmticndc ccuw.
motief en de rijtuigen, maar strekte zich uit tot de aankleding en klcurenscbema' 5, de uniformen van het personec!, publikatics en a1lerlci onderdelen van de inrichting en het mcubibir. Hier werd in feite vooruitgelopen op de modeme programma's voor buisstijlen.
Tcgen het einde van de negentiendc eeuw bad de vormgeving van locomotieven niet aUeen in technisch en functioneel opzicht een
nieuw hoogtepunt bercikt, maar streefde zij ook een csthetischc perfectic na die ecn rijdende reclame zou zijn voor de maatschappij die de locomotieven liet lopen. Et:n typisch voorbeeld was bet omwcrp van de 4-4-0 156z sneltreinlocomoticf dat Samuel Johnson in 1893 maaktc voor dc Midland Railway. In zijn jeugd was Johnson in de leer geweest bij de Leeds Engine Foundry van de firma E.B. Wilson, waar de Jenny Lind gebouwd was, en had hij David Joy geassiSlcerd bij her vcrvaardige.n van de tekerungen. Ook in zijn omwerp uit 1893 zaten de cilinders aan de binnenkant, waardoor de aandacbr werd gC"richt op een strakke omtreklijn aan de buitenbnt. Het resultaat was een lecr fraai gcproportiolleerd omwerp, warnn elk onderdccl barmoniscb in een samcnhangend gcbeel paste. Hoewcl de mantels van de schoorstecn, de dom en de veilighcidskJep naaT vornl Cn formaat verschilden, waren ze op een evenwicbtige wijze symmctrisch tcn opzicbte van e1bar g~'Plaatst. Een denkbeeldige Iijn. afnc-
34
15
Gopyngnted matenal
mend in hoogte, verbond de bov~'11kant van aile dric de ondcrdclen met het dak van de stuurcabine. Dc rondingen ondcraan de drie onderdelen, en van dc kctel, de kraehtig vlociendc lijnen van de spatsehermen boven de drijfwiclcn en de boog van de stuurcabine. maakten aJle delen van de locomotief tot een geheel . In zijn donker-katOlozijnrode jas met glanzende kopcrcn onderdelen was hij een van de meest e1egante locomotieven van zijn tijd. met gToot vakmansehap gebouwd en in staat enorme prcnaties te leveren.
De stoommachinc: vcrandcrde aJdus in het negentiende-ceuwse Groot-Brittannie van een log mechanisme tOt ecn vcrfijnde en efficientc vorm van voortbcweging. waarin technische doelmatighcid en esthetische uitdrukking kracht met elkaar werden gecombineerd. In sommigc opziehtcn is het verwonderlijk dar de vormgeving van zovcel locomocieven zo goed was. Het ontwerpproces was niet aileen fysick van de produkcie gcscheidcn, maar ook sociaaJ: de werknemers in de tckenkamcr werden g~-zien als hooggeschool de arbeidskrachten, dc wcrknemers in de giete:rijen en de: montagewerkplaats war~'11 daarcmegen ambachtslicden. Bovendien vergde het ontwerpen van locomotieven nogal wat samenwerking, binnen cen groot team van technisch specialisten, tckenaars en administratief personcel - de dagcn dat iemand de volledige verantwoordelijkhcid voor cen ontwerp op zieh kon nemen waren albng verJedcn tijd . Twee belangrijke fa.ctoren droegt'11 evenwcl bij aan de elfcctiviteit van deze organisatiestructuur. In de eerstc plaats doorliepen technici en tekenaars over het algemeen cen leertijd in de werkplaats, waar, te oordelen naar de herinneringen van cen techniclI aan zijn jcugdervaringcn in de jaren negentig van de vorige ceuw bij de Lancashire and Yorkshire Railway. de geest van de traditionele ambachten bewaard was gebleven: 'Niemand kreeg meer dan een paar minuten achtcr elkaar uideg van eell voorwerker of helper. Draaien aan de draaibank. en later beitclen en vijlen aao de montagewerkbank, mocstje Jeren door te kijken. met
35
vallen en opstaao. en door je gezond verstand te gebruiken. aIs je dar had. Maar wat je op deze primitieve manicr leerde onthicld je ook. en je deed onderwijl cen hoop menscokennis op.' De Britse spoorwegindu trie was een gesloten wereld waarin iemand gewoonlijk zijn bele leven bleef werkcn, zodat de praktijksehoJing van ontwerpers en Icchnici ook werd bcnut. Tegelijk werd zo gewaarborgd dal de mogelijkheden voor esthetische expressie - welke dan ook - niet van buitenaf werden opgelegd, maar in overeenstemming moesten worden gebraeht met ciscn van functionalitcit. In de twcede plaat was het organisatiemodel van de maatsehappijen ontIccnd aan militaire organisatievormell. Bij her ontwerpproces waren dan wei v~'C1 mensen bctrokken, er bestond echrer cen strikre hierarchie wamn ieders rol en wcrk duidclijk waren omschreven . Hot hoofd van de ontwerpafdeling kon niet elk detail persoonlijk ontwerpcn. maar hij bcpaalde de grole lijnen, had het Jaatste woord, en droeg de cindverantwoordelijkheid.
Voor de vormgeving van locomotievcn bcstonden gcen procedenten. en de vormen ervan waren een uniek produkt van hun tijd . Dit lag andcrs bij de vormgeving van wagons, die. wat haar oorsprong en funcnes betreft, geheel andere kenmerken veTtoonde. De eerste poorwegrijtuigen in Groot-Brittannic waren simpclweg po tkoetsen die op een draaistcl waren gezel. De snclheid waarmec: de trein de diligence verdrong, bcspoedigde waarschijnlijk de vlucht van de koetsenmakers naar de constnlctiewcrkplaatscD van de spoorwegen. naarmatc zij in hun traditionele brood winning werden bl,dreigd. Misschicl1 hadden de passagicrs die dezc vrccI11dc wijzc van vcrvol." aandurfdcn ook wei behoefle aan de vdJighcid van vertrouwde vormen. Wat de redenen ook geweese mogen zijn. de vormen en Icehniekcn die werden gcbruikt in de vormgeving van Brilse spoorwagons bleven tot de twintigste eeuw vast in handen van koet cnmakers. Dc cerstc aanpassing hestond erin dat rijtuigkasten met de wteinden tegen e1kaar op een ver-
16
Copyr ~ted rT' r al
16. In het rijtuig Travtlltr van de Liverpool and Manchester R.ai lway uit bet begin van de jarcn dertig van de vorige ccuw. is nog duidclijk de vormgcving van de po tkoets Ie herkennen . De open dcrdekl.swagen, links, w.s geb.sccrd op traditionele karvormen. I'.s agicrs tonden niet .lIeen blo ( •• n de elemcll((,Il. n133r ook aan rook en roe( van de 10co01o[ief.
len gd onderstel werden gcplaa [St, zodat ze afzonderlijke coupes vormden met zijdeuren. Rijtuigcn voor cerstcklaspassagiers waren goed ge toffcerd. vormgeving en inrichting waren cen afspiegeling van de Engelsc smaak van die tijd. Zc waren tamclijk geriefiijk. ondanks het gebrek 3an verlichting, verwarming cn sanitaire voorzieningcn. In de tweedekJasrijtuigcn werd het ongemak verergcrd door de harde houten zitbanken. Maar deze
waren r. - o ._ .. ___ . _. "Jeken met de rijrui-gen die het lot waren van de derdekla reizigers: door de lage zijwanden waren ze blootge teld aan de clementcn. Op het va teland van Europa was het patroon aanvankclijk hetzelfde. Pa in de tweede helft van de eeuw wcrden verbeteringen ingevoerd, en de me tC vemiellwingen kwamen uit de Verenigde Staten.
Het Amerikaanse spoorwegrijtuig, zoals we dat kennen lIit taHoze western, ontwikkelde zicb volgen een volJedig ander patroon dan her Europese. Een typisch voorbeeld is het ontwerp voor de Baltimore and Ohio Railroad wt 1 65. Het mecst opmerke- ' 7 lijke was dat het niet was onderverdceld in ,8 coupe. Men bettad het rijtuig via demen aan beide uiteinden, en over de belc lengtc was een doorlopend midden pad met aan elke kant een rij dubbcle zitplaatsen. De stoelen hadden omkeerbare rllgleuningen om een variabcle groepering of, alnaar gelang de rij-
c.,opyrrgn ed m rral
rich ring, een andere o p telling m oge1ijk te m aken . Een kachcl aan het cne u iteinde zorgde voor de verwarmin g, en e r w a een k lein toiletcomparriment. Een hoog dak m ct klcine raampjes aan w eer zij den ga f extra lieht cn stah oogte, en hier bevondcn zich de o lielampen die's naches voor verlichting zorgden . Aan elk uiteinde van hct rij tuig w a cen o pen balkon dat he t d pa agicTs m ogclijk m aakte in en uit te stappen , en de verbind ing
17- 18. Dc wagon zonder tusscnwanden van de Baltimore and O hio I"tailroad uit het midden van de jaren :testig van de negcntiende eeuw (rcehts) is een goed voorbecld van de vonngcving van A merikaansc
• • • •
passaglersnJtulgen. tandaardi atie van de
con truetic i duidclijk te zien aan d zieh herb. lende onderdclen van cen wagon van de hieago and North We tern I"tai lway (onder).
Copyngnted ,.. age
Copyr grt( 1m gc
vormde ru sen de rijruigen. H et v ierwieligc, voor verschillcndc klas-
'9 en be temde rijruig van de Midland R.ailway uit 1874 nU tc, daarbij vcrgelckcn, de faciliteiten van he t Amerik aan se t ype en w a nog gebo uwd in dc tn d itie van bc t koctscnm aken . D e bo uw ervan , met cen o nderverdeling in coupes w aarin vecl deuren en ramen van ver chiUendc afmetingen zaten , stond een snelle assemblage in d e w eg. Het
37
Copv'lgnted '11 nal
rijtuig van de Baltimore and Ohio Railroad had een veel regelmariger aanzien. De ramen waren, net al de zitplaat5en, van ceo zelfde model, wat de constructie eenvoudig maakte, evenals het feit dat tussenwanden ontbraken en er maar op twee plaatsen in- en uitgestapt kon worden. Alles was, vergelcken met de handwerksmethoden van de Briese werkplaatsen, duidelijk ontworpen met bet oog op industriele constructie. waarbij grote
'9. Het vicrwielige. 'Ill verschillende klassen hestemde rijtuig van de Midland R ailway uit , 74 hecckcndc
• geen grote voorUltgang, hehalve wat de omvang hetreft en bet comfort van de derde klas.
~o. Een cypiscbe A merikaanse 4-4-0 locomorief uit 1874 van de m •• uchappij Ba Id win. Esthetisch lag de nadruk veeleer op de .angebrachte decoraties dan op de formtle com po ine van de trucrureJe clementen, maar door de uicgesproken vonn en schircerende grandeur van dit SOOrt ontwerpen werden zij een rom3nti ch symbool van de onu lwting van de Vcrcnigdc taten.
(" lPY'llll1 j m< n II
hocvcclheden van een bcperkt aama] gcstandaardiseerde onderdelen werden amengevoegd.
Bijkomende redenen voor de meer open inrichting van Amerikaanse rijtuigen. en het aanbrcngcl] van clcmcntairc voorzieningen. waren de langere duur van Amerikaanse treinrcizcn en de grote klimaatvcr chillen tussen de regio's en seizoenen. waardoor meCT aandacht voor het comfort van de passagiers noodzakelijk was. Bovendien was de invloed van traditioncle con tructicmethoden in Amerika minder groot dan in Engcland. omdat het koetsenmaken er mct dc komst van de spoorwegen nict gcheel werd vcrdrongen. Het land was 20 groot dat postkoetscn in gebruik blcven voor verbindingen over grOte a waarbij zc vaak aanvoerlijn voor de spoorwegcn optraden.
Even onthullend is cen vergelijking tu en de ontwerppraktijk in de Verenigdc taten
20 en Groot-Brittannie. Dc 4-4-0 locomotief die vanaf J 874 door de maatschappij Baldwin werd gebouwd was qua type en vorm repre entatief voor de locomotieven die aan
Copyn
39
...
15
het eind van de negentiende ceuw in Amerika in grote aantallen werden gemaakt, en kan worden vergcleken met de 4-4~ van Johnson voor de Midland Railway. Dc fWlctie van de twee locomotieven is dezclfde, maar ze zijn heel verschiUend van vorm. Het ontwerp van de locomotief van Baldwin wordt geh-nmerkt door openbeid, waardoor men voor het onderhoud overal gemakkclijk bij kon, wat van bet grootste belang was wanneer er op grote afstand van mige onderhoudswcrkplaats lopende reparatics moesten worden verricbt. Dc Amerikaanse bCllaming voor de man op de staanplaats gaf aan dat bij, indien nodig, de locomotief moeS! kunnen reparcrcn: hij werd bekend als machinist (engineer). In Groot-Brittannie blcef hij eenvoudigweg voerman (driver), aangezien de meeste trajecten die bij aAegde nooit verder dan een paar kilometer van gespecialiseerde reparatievoorzieningen waren verwijderd. De grote, gesloten Amerikaame stuurcabinc was noodzakclijk voor het werk over lange afstanden onder zware klimatologische omstandigbedcn, hoewcl er wat de VOml aangaat duide1ijk sprake was van cen esmetischc keuzc. Dc meeste Amcrikaame stuurcabincs uit die tijd vertoonden een voorkeur voor renaissancevormen, ofscboon er bij cen type locomotief werd geexperimentecrd met neogmick en spitsboogramen. Een ander typisch kenmcrk was de zogebeten 'koevanger' aan de voorkant van de Amerikaame locomotieyen. Hij voldeed nauweHjks om grote voorwerpen van de baan te scbuiven, maar kon wei als buffer dienst doen en voorkomen dat er obstakels onder de wick'll raakten die de [rein konden docn ontsporcn. Dc lantaarn voor de ketel brandde gcwoonlijk op olie en was onpraktiscb, omdat hij slechts een lichtbundel van zo'n honderd meter vooruit straaldc, vee! te weinig gezien de afstand die de trein nodig had voor cen noodstop. Evenals de verplichte bel was hij echter ccn nuttig middel om aan mem en dicr te kennen te geven dat er cen trein naderde. En dat was noodzakclijk, omdat de Amerikaanse spoorlijnen door open terre in liepen, terwijl de
Britse waren omheind en bcschermd door natuurlijke barrieres en verbodsbepalingen. De kegdvorm van de Amerikaanse scboorsteen vcrschilde ook opmerkeIijk van de Britse cilindervorm. Amerikaanse locomotieven, vooral die aan de westkust, gebruikten gewoonlijk hout aIs brandstof, omdat kolen van vcr mocsten komen. Hout produccert bij verbranding meer vonken dan steenkool, in droge landstreken cen aanzienlijk brandgevaar. Een vonkenvanger die op de schoorsteen was gemonteerd, verlcende hem deze karakteristieke vonn .
Wat uit deze vergelijking duidclijk wordt is, dat men in dit gcval ontworpen vorm en mechanische functie niet in algemenc zin gelijk mag steUcn . In de twee onderha vige voorbeelden is er ongetwijfcld ceo verband, maar dit moet nader worden aangegeven door een analyse van de functie in de specifieke fysiscbe, cconomische en culturele context. Ook mag men dit verband niet star de~ terministisch opvatten; er blijft altijd cen aanzienlij ke marge voor varia tie en esmeti.~che keuze.
Ook de scheepvaart ondcrging in de negentiende eeuw ceo grote vcrandering: van boutcn zeilboten groeiden de schcpt.'ll uit tOt enOUlle constructies van ijzer en staal, aangedreven door stoommachines eo -turbines. Hocwcl schecpsarchitectuur strikt genomen niet tot de industriele vormgeving bebooTt, werden schepen zo vaak aangchaald als voorbedden voor de ontwikkeling van bet functionalisme dat ze hier aandacht verdiencn.
In het begin van de ceuw werden zcilscbcpen dikwijls gezien als symbool van de harmonic tu5scn mens en natuur. Horatio Greenough, eeo Amcrikaans beeldhouwer, schreef in .8S1 in ceo essay, Form and Fur,,lion : 'Ln de kunst zal, evenals in de natunr, de zid, dat wat een werk beoogt, in dat werk altijd tOt uitdrukking komen wannccr de delen ondergeschikt gemaakt zijn aan het gebeel, cn het gcheel aan de functie.' Schoonheid in schepen ' is tOt stand gebracht, ten cerste door strikte aanpassing van de vorm aan de functie, ten twcede door het geleidclijk
Gopyngnted matenal
ZI
uitbannen van alles wat irrelevant en niet ter zake is' . Schrijvend over klippers verklaarde hij in een ander essay: 'Welke Academic voor Vormgeving, welk onderzoek door kunstkenners. welke Ilabootsing van de Gricken bracht dit wonder van constructie voort? H ier is het onderzoek van de mens op grote diepre aangdand. waar de Naruur de wetten van het bouwen dicteerde ... en hij dwong zichzelf te luisteren en te gehoorzamcn.'
Schoonhcid werd gelijkgesteld aan functionalismc dat door een in een Romanti che. pancbe'istische zin opgcvatte Natuur werd omschreven. De klippers behoorden tellig tot de mooisre scheppingen van hun tijd, maar Greenough was geneigd te vergetcn hoevcel wetenschappelijke berekeningen nodig waren ter bepaling van hun vorm cn voor wclk peciaal dod zc werden ontworpen. Deze schepcn werden gebouwd voor de opiumhandcl met Cnina. waarbij sncJheid noodzakdijk was om zowcl aan parrouillebotcn van de overheid als aan piraten te ontkomen . Later werden zc gebruikt om thee uit China en wol uit Australie te verscbepen. takkcn van handel waarin de goederen die hun afzetgebied het eent bereikten de hoogstc prijs maakten. Snelheid bepaaJde aldus dc vorm van de romp, aan optimale voorwaarden voor de werksituatie en de binnen in hct chip werd pas in de tweede plaats gedacht, en hier moest de functie zieh sehikkcn naar de vorm.
Later werden door zulke uiteenlopende figuren als Henry van de Velde en Lc Corbusier Noord-adantische lijruchepen aangehaald als voorbeelden van functionalismc. De batste nam foco's van lijnboten op in zijn boek Vtrs 'lIIt architecture uit 1923. met enthousiaste ondcrschriften als 'Ecn zuivere, fraaie, helderc, schone en gczonde archirectuur' . De hoogtijdagen van de Iijnboot begonnen in de jaren negentig. Voor veel architecten en ontwerpers waren deze schepcn cen toonbccld van modemitcit: glad. functioncel en mooi. De Imperator van de Hamburg-Amerikalijn uit 1913 vormde het hoogtepunt van een reeks Duitse chepen,
41
gcbouwd om de oppermachtige Britse unardlijn naar de kroon te steken. Deze COO1-
merciele en nation ale rivaljteit bracht echter vecl clemencen tot ontwikkeLing die niet louter met nut van docn hadden. Dc imposante bovenbouw in het midden vall het schip, de hoogte en het aantal van de schoontcncn waren doe1bewuSl ontworpeo om cen machtige indruk van grandeur ujt te stTalcn .
Een zelfde verschil zien we binnen in de lijnboten. Bij het ontwerp moen nice aileen rekening worden gehouden met esscnticIc punten als zccwaardighcid l.'t1 prcstaticvermogcn, maar ook met het feit dat het vcrvoer van de passagiers plaau dicnde te villden in cen gcrieAijkc en geru!tstdlcnde omgeving. In feite beantwoorddc allcen de accoOlmodatie van de derde klas en van de bemanning aan het criterium van functioncle ecnvoud. De aanklcding wa in her algcmeclI van cen luxucuze en zelfi exotische weclde; zij ricp in wczen cen droomwercld op met, 31 naac gelang de vlag waaronder hct sehip voer, elementen als rook alons in de vakwerkstijl van Bciersc jachthuizcn of statige 22
Tudorhuizen . Toch zat er in dit alit'S een logiC!: al dir comfort hiclp niet tegen zeeziekte en vermjndcrdc ook de gevaren van het rei-zen over zee njec, maar het tclde wei geruS( en leiddc de aandacht af. Ook dar was cen belangrijke funetie.
Hij trcinen en schcpen bcstaat er cen complexe verhouding tu en de vorm al mechanj me of constructic cn de vorm als decoratie en symbool. Op een aant:ll niveaus gaan zij een wissclwerking met clkaar aan en kunnen ze op grond van ujteenlopcode waardcn worden begrepen. Het algemcen gangbare vcrvocrmiddcl aan het eind van de negentiende ccuw. de fiets, was ecbeer simpcler, zowel qua constructie als qua funClic. Dezc eenvoud was hct rcsultaat van cen korte pcriode van intensieve cxperimenten in verschillende Ianden. Aanvankelijk werd. onder verschillende benamingell. vcel werk gemaakt van velocipedes, die drie of meer wielen hadden die door middel van uiteenlopcnde en vaak buar uitziende ondcrdclen wer-
CoPY' qhted mater al
21-22. De lijnbool IlIIperdlor uil 1913 van de Ham burgAmerikalijn W'5 mel jZ.ooo Ion in die djd hel grootslc schip ter wercld . De indrukwekkende constructie van de builenkam bestond uit een reeks gcomcc.risc;:hc massa's, in tegent tdling lOt de oprichtige decoratie van de passagiersverblijven in het
schip, wa.rmee men de indruk wi.lde wekken dal hel hier ging om een groot, varend hOld (p. 43).
den aangedrcven. Twcewielige, met pedalen aangedreven rijwiclen deden voor het cerst hun intrcde in Frankrijk, en in de jaren zestig van de negentiende ceuw was de 'gewone' velocipede, in de Engelsc volksmond 'peonyfarthing' genoemd, in grote kring populair. De onderlinge verhoudingen - een groot wie! voor en cen klein lecpwiel - waren voorgeschreven doordat de pedaalaandrijving recht treeks verbonden was met de
42
c.,opyngnted mo nal
voomaaf; het grote voorwiel was noodzakeIijk om de druk op de pedalen om te zetten in een snelheid die hoog genoeg was om de wielrijder in cvenwicht te houdcn. Ongerwijfeld stond de vorm in verband met de mcchanischc fllnetie, maar deze was nict erg doclmatig. Om die [eden en vanwege het gevaarlijk hoge zadel werd dc velocipede maar weinig gebruikt.
Na een niCllwe golf van cxperimenten in
de jarcn zeventig van de negentiende eeuw 2] maakte John Kemp Starlcy uit Coventry de
eerste modeme liers, het 'veiligheidsrijwiel'. Hierin was met succes cen reeks op zichzelf staande vcrnieuwingen samengevoegd tOt een coherent gelled. De belangrijkste kenmerken waren een ruitvormig frame dat de liet stevig en onbuigzaam maakte, kettingaandrijving op het achterwiel, en directe besturing door middcl van ccn naar voren gebogen voonvielvork. Hij raaktc snel ingeburgerd bij het publiek, en latere vemiellwingen zoals knijprcmmen, ver nelling en luchtbanden braehten nog meer verbetering en maakten de liets tot het eerste individuele massa-vervoerrniddel.
Wilde het 'veiligheidsrijwiel' een Sllcces worden, dan moest cen optimale combinatie
43
c.,opyngnted mL nal
lJ . Het R.over 'veilighciduijwiel' van John Kemp taricy uit .888 legde cen b.sisvorm voor het on twerp van ee.n rijwiel v. t. die nog steeds over de hde werdd wordt toegepast.
-
gcvondcn worden van mechani che doelmatigheid, lichtheid en duurzaamheid, en moest ruj bovendicn gemakkelijk te fabriceren zijn. Dc introductie van massaal geproduceerde naadloze talen buizen in de jaren tachtig van de vorige eeuw droeg in belangrijke mate bij tot de produktie van een sterk lichtgewichtframe. Maar de eenvoud van de vorm was bovenal te danken aan het feit dat, anders dan bij de andere voorbeelden die in dit hoofd-
Copyr grt( 1m gc
stuk besproken werden , de fiefS was ontworpen met het oog op cen en kelc functie . Door dit monofunctionccl karakter werd hij cen van de treffendstc voorbcelden van cen Ont
werp waarin vorm en functie samenvallen, want cen doelmatigc vcrvulling van zijn functie bood erg weinig mogelijkheden tot decoratie.
De technologi che ve.mieuwing manifestcerdc zich ook op grote schaal in voorwerpen die werden geproduceerd voor huishoudelijk gebruik, en jui t op dit terrein wordt de functionalistische interpretatie van de vorm twijfelachtiger. De stelling dat mechanisch gefabriceerde produkten er eenvoudig
44
("opyngnted mL nal
en functioneel dienden uit te rien, vond in de negentiende eeuw zeker niee algemeen ingang. Sommige nieuwe industriele procedes maakten niet aileen meer decoratie mogelijk, ze vercistcn in feite decoratieve vormen om problemen bij de vervaardiging of bij de gebrwkte materiaJen op te lossen.
De vormgeving van meubels laat iets van deze problematiek zien. Massaproduktie bracht in het begin met zich mee dat traditio-
nele vormen en technieken werden aangepast en dat men rich concentreerde op de produktie van een beperktc collectic binncn cen vergrote marktgerichte organisatie. De in Groot-Brircannic en de Verenigde Staten traditionele vorm van de 'Windsorstocl' bijvoorbecld, werd op grote schaal geschik t gemaakt voor massaJe produktic. Hij wcrd amcngesteld wt losse elementen. waarvan de mecstc gcmakkclijk aan cen simpele houten draaibank konden worden vcrvaardigd, en jui t doordat de voml wt ccnvoudige elemen ten bestond, sloot hij wonderwel aan bij de beschikbare materialen en technologic. Moeiljjk werd het pas op het moment dar de
45
'Ill
24-25 . De consrructieve eenvoud van stoel nL 14 uit 1 59 van M ichae1 Thonet, en de sicrlijkhcid en fraaic proporti van dczc sroel, Olaakrcn hem tOt cen van de popubirste ontwerpen die ooit gcmaakt zijn (links) . Gebogen hout kon eehter ook worden gebruikt voor decoratievc etrececn, zoals bij de golvcndc lijn vocring van stoel nr. 22 van Thoncr uir hce begin van de jarcn zcventig van de vorige eeuw (reeht ).
Copv nted 'll nal
24 Zj
stoel in clkaar moest worden gezct, wanneer er gaten gcboord moesten worden en de. de~ len in elkaar gcpast. Oat vcreistc een hoge matc van vakbckwaamheid. Lamben Hitchcock uit Bcrkhamstcad in Connecticut ontwikkclde een hoog produktietempo door de onderdelen in te kopen bij toelcveringsbcdrijven en zich mct rijn bcdrijf te concentrercn op de montage. In Hitchcocks atelier werden, zelfs a1 in het begin, mcer dan vijftig toelen per dag geproducccrd, tegcn een
kostprijs van 1,50 pcr nuk, cn men schat dat er tijdens zijn Icvt:n meer dan een miljoen stoclen werd vervaardigd.
Een van de bcroemdste voorbe.elden van de ncgenticnde-eeuwse vorlllgeving, het meubilair van gebogen hout dat werd gemaakt in de ateliers van Michael Thonet. was daarentcgen juist het resultaat van de invoering van een oieu we technologic. Thonet, gcboren in bet Ouitse Rijn1and, begon rond 1830 te experimenteren met ht't buigen van hout. Enkelc van zijn eerstc stoelen werden in 1841 op een tt-ntoonstclling in Koblenz gerien door de Oostenrijkse yom Clemt-ns Metterruch. Als gevolg daarvan werd Thonet uitgenodigd naar Wenen te komen, waar hij octrooi verkreeg op zijn werkwijzcn, en in 1853 opende hij er rijn t-igen bedrij( De tt'Chniek van Thonet kon met recht revolutionair genoemd worden: machinaal gevormde stukkcn hout, gewoonlijk beukehout, werden gebogen en gespanncn onder druk van stoom en in c1kaar geschrocfd, waardoor houtvcrbindingcn voUedig overbodig werden. Dc eenvoud, zowel van her procede als van de vormcn die ermee werden vcrvaardigd, maakte hct mogelijk stoelen in enormc hoevt'Clhcdcn en tegen ccn lage prijs te produceren, en Thonet veroverde al snel de wereldmarkt. Zijn modellen werden op grote schaal nagcmaakt en velc cryan worden tot op de dag van vandaag volgens dezclfdc methoden vervaardigd. Dc Ontwl'Tpen van Thonet rijn elegant en hebbcn kwaliteit, daarover valt nict te twisten, maar rij waren zeker met zo 'vanzelfsprekend' als vaak wordt voorgesteld, want vecl modellen zijn
uitermatc decoratief. Ook kwam in rijn pr~ dukten de modcme technologie met voUedig tot uitdrukking. In 1900 had de firma vi~'Tduizend mcdcwcrkers in dicnst die per dag :w'n ~esdui~end artikelen produceerdell, een verhouding die wecrgeeft dat cr nog vee1 handwerk kwam kijken bij het in dkaar zetten van het gcraamtc van de stoclen en het vlechtcll van de rieten zittingcn en ruggen van vecl van de klassieke modellcn.
Rond 1900 maakten meer dan vijftig firma's in Oostcnrijk meubels van gebogen hout . Minder bekcnd dan Thonet was een van zijn bc1angrijkstc concurrentcn, het in 1867 gestichte Moraviscbe bedrijf van Jakob en Josef Kahn. Oit was ge5pccialisecrd in meubels van gebogcn hout die met behulp van frccs-, gr.lVCCT- en snijwerk werden ge~ decoreerd, en in advertenties werden aangeprezen a1s 'onovcrtTotfcn mcubc1s in vcrschillende stijIen'. Zo kon zelfs simpel geb~ gl-n hout worden aangepast aan de cigentijdie decoratieve smaak.
A anpas.\ing van nieuwe procedes aan de heersende smaak kan men ook waamemcn in het meubilair dat in de jaren vijftig van de ncgcntiendc ceuw werd vl'Tvaardigd door John Henry Belter, eveneens een Ouits emigrant, die rich in New York vcstigde en het patent verwierf op methoden om papicr-mache cn multiplex met behulp van stoompcrsen in complexe vormen te modelleren. In deze artikelen werden vcrvolgens met handsnijwerk ingewikkclde, opengewerkte blocmpatronen aangebraeht in de neo-roeocostijl die toen in de mode was. Het gaatjesantwerp dat zo ontstond was aUeen mogelijk dankrij hct fcit dat de industrieel vervaardigde materialen en vorm zo'n stevige construetie hadden, maar het was geenszins cen rechtstreckse uitdrukking daarvan,
In andere bedrijfstakken maaktcn nieuwe procedes en techniekcn de vervaardiging van een enorme verschcidenheid aan ontwerpen mogclijk, en de produktcn van sommige bedrijven varieerden qua vorm van strak utilitair tot zeer lIitbundig vernerd. In de aardewerkindunrie werden bijvoorbccld de m~
25
C )oYflght8d ma flal
dclleertechniekerl die in de achtciende eeuw in Noord-Staffordshire waren ontstaan, verder onrwikkeld en tOegepast op cen grore verscheidenheid aan nieuwe vormell . De Lambeth Studio van Henry Doulton is al aan de orde geweest, maar de firma leverde haar grootste arciscieke presta ties in feite pas nadat zij cen snelle groei had doorgemaakt en haar reputacie met de produktie van voorwerpen met cen meer utiJitair karakter was gevestigd. Ziektcn en onhygienische toestanden in de sncl groe.iende steden had den dringend ingrijpen noodzakclijk gemaakt en in I 45 werd Doulton enoe overgehaaJd te beginncn met de groot.~cheepsc produkcie van stenen buizen voor riolen eo waterle.idingen. Het was cen zeer succesvolle onderneming, die werd gevolgd door de fabrieage van een grote verscheidenheid aan sanitaire arcikclen voor het hllishouden, en op deze twee terreinen vecigde Doulton zijn naam als een van de voornaamste fabrikanten. Voor deze artikelen werd cen enorme boeveelheid vcrschillende onrwerpen gemaakt, zowel bestemd voor grote instellingen als kazernes en gevangenisscn als voor huishoudcn van clke rang en stand. Gootsteenbakken, badkuipen en toiletponen werdcn gcfabriccerd in cen reeks modellen, sommige overdadig versierd, andere gewoon prakrisch, aJ konden deze laatste, zoals cen cataloguspagina van Doulton
27 uit 1898 laat zien, geglazuurd worden in klcur of vcrsierd met bcdrukte ca lqucerplaatjes, waarmee tegen wcinig extra ko tcn tcgcmoet werd gckomen aan uitccnlopcnde smakcn.
In de glasnijverheid, die in deze periode steeds meer in omvang en produktic toenam , ging men op een oortgclijke manier eclectisch 0111 met .CzCt en' ontwerp. Technische innovatie had hier een minder uitgesproken invlocd totdat de bedrijf: tak in de laat te decennia van de negenciende eeuw radieaal van karakter veranderde. Voor het traditionele blazen, snijden en graveren was nog cen hoge mate van vakbekwaamheid vereist. Er deden rich echtcr twce vernieuwingen voor waardoor de produktie en de verscheidcnhcid aan
47
Copyr crIed Imo cc
26. Ecn Sloel in nco-rococostijl van John Hcnry Beltcr uit New York. Vit machin.al gepeTSt gelamineerd hout werden lteer sterke vormen vcrvaardigd, golvend in verschiUende richungen, die vcrvolgcns door middd van handsnijwerk werden afgcwerkt.
C' lPY'llll1 j '11< n II
27. Een blad~ijdc uit de catalogus van Doulton uit I 98. waarop de serie loiletponen . implicitu' staat
.fgcbecld. Elk model werd gen, .. kt met dezelfde gietvorm. v~riatie werd a.ngebracht door mjddel van
vcrschillcndc soorten gl.zuur en decot:ltie.
c.,opyngnted mL n:ll
18
vonnen coenamen. Een ervan was de techniek van bet blazen in vormen waardoor flessen en potten hcrhaald konden worden gefabriceerd tegen lage kosten en de produktie gelijke trcd kon houden met de toenernende industrialisci ing van bet bicrbTouwen, de vocdsel- en genccsmiddelenbcrciding, de gToei in de wijnverkoop en het inmaken thuis. Dc twcedc was de techniek van het perscn van glas. Gcsmolten glas werd in Clen vcrhittc kopercn of ijzeren vorm gcdaan en gevormd door er cen pcrsstempel in te drukken. Deze methode was voor het cent in bet midden van de jaren twintig van de negentiende ecuw ontwikkcld in de Vercnigde Staten en breidde zich nel over heel Europ2 uit. Dc tcchnick kon allccn maar worden gebruikt voor open vormen, zoals glazen, kommen en scbalen, en aanvankelijk stond men voor het niet gcringe problcem dat er een onelfen en ondoorzichtig oppervlak ontstond. Om dit te neutTaliscrcn werd in Amcrika em decoratietechniek ontwikkcJd waarin gebruik werd gemaakt van bobbcltje en stippeltjcs. Deze groeide uit tot ccn stijl die bckend wcrd als 'kantglas'. De produkrie van geperst glas leidde tot cen snelle uitbreiding van de industrie in Amerika: in 1820 waren er twintig glasfabrieken, tegen 1837 dit aantal opgelopcn COt meeT d3n honderd. In het algemeen was een massale tocname van gocdkoop glaswerk voor dagelijks gebruik het gevolg. De ontwerpen voor de dessins die men aanneft op 'kantglas' waren niet zonder meer, zoals wei bcweerd is. een uiting van de negentiende-eeuwse horror vQClli, maar vormden em adequate en vaak fraaie uitdrukking van matcrialen en produktieproces. Naarmate bet zclfvertrouwen groeidc doordat de techniek beter werd uitgebuit en eT bogere normen aan bet vakmanschap werden gesteld, werden de vormen en ontweTpen steeds geva.rieerder. In een in 1869 uitgegeven catalogus van de New England Glass Company uit Boston, Massachu.o;etts, stonden bijna vecrtienhonderd artikelen afgebecld. en een pagina met de 'Union'-serie laat de varicteit aan vormen zien die deze on-
49
dememing in cen enkcle collcctie produceerde.
Somrnige glasbedrijvcn fabricccrden zowei ambachtelijke produkten als geperst glas, maar diversifiering i een kenmerk dat m".., overal aantreft. Mcn spccldc lieveT in op een breed scala van behoeften en smakcn, d3n dat men zich toelcgdc op een beperkte reeks vormen. Het Engebe bcdrijf van Thomas Webb uit Stourbridge nam russen 1837 en I C)OO in zijn voornaamste serie meeT dan vijfcntwintigduizend uitecnlopende arrikclen op. Op de Wercldtentoomtelling van 1873 in Wenen toonde de internarionaal vermaarde Oostenrijkse fuma J. & L Lobmeyr vijftig eTies drinkglazen, n"Tschilk..,de dcssertscr
viezen en talrijke andere artikclen in zeeT veel srijlen, variCTend van uiterst eenvoudige tot hoogst ingcwikkclde dcssins, en vervaardigd met verschillendc tcchnicken. Dc mccste werden ontworpen door Ludwig Lobmeyr, hoofd van de fLrma, al vcrstrckte hij ook opdrachten aan vooraansraande kunstenaars, zoals Theophil Hansen. Later zou het werk van dit bcdrijf her hele scala gaan bestrijkcn van masual geproduceerde simpele alledugse voorwerpen tot complete glazcn inrichtingen, kristallen kroonluchtcrs, wandverlichting ell kandelabers voor twee van de ka teIcn van de 'waanzinnige koning' Ludwig n, Linderbof en HCTTcnchicmsee in Beieren.
Bovenal waren het vernieuwingen in de metaaltechnologie die ertoe bijdroegen dat er aanzielllijk meer vormen rnogelijk werden en dat deze ook werden toegepast . Giet- en smccdijzer, en later staal, waren de basismaterialen waarmee werd gewcrkt, maar door de ontdekking en toepassing van cell grocicnde reeks metalen en legcringcn breidde het repertoire van cigcnschappcn cn connructieve kcnmerkcn zich almaar uit. Door de bewcrkburheid van gietijzer of de plooibaarhcid van plaatstaal, tin of kOpC:T werd welhaast iedere VOl III mogelijk en uit de manier waarop meraal werd gemodeLlccrd blijkt overduidelijk dat de IIcgentiende-ecuwse opvattingen over vormgeving niet in de eerste plaats werden bepaald door de uitdrukkings-
Gopyngnted matenal
•
2 • Plaat m. I ,cen van de vijfentwintig, uit de catalogus van de New England Gla Company uit Boston , 186\>. Het dessin dat voor de rie 'Union' werd gebruikt taat bekend als 'osseoog en ruj(vormjge punt't en wordt in vee! varianten aangetroffen op geperst glas.
mogdijkheden van de materialen - of door produktietechniekcn - maar in hoofdzaak stoelden op ideecn over cen gedilferentieerde maatschappelijke functie. Men kan dit goed zien wanncer men voorwerpen met elkaar vergelijkt die in wezen hetzelfde zijn maar voor verschillende contexten werden vervaardigd. Een olielamp bijvoorbccld. gebruikt als veiligheidslamp voor mijnwerkers, of vastgeklemd op cen locomotief om aan te
geven wat voor SOOTt trein dcze trok, was altijd in ovcreenstemming met haar functionele karakter en dus van cen verbluffende ccnvoud. Maar een olielamp van Colza. in 1850 vervaardigd voor huishoudelijk gcbruik, wa.s op zo 'n decoratieve manicr vormgegeven dat het ingenieuze mechaniekje dat de olie outomatisch naar de kous pompte compleet onzichtbaar was. De catalogi van negcntiende-ecuwse bcstekfabrikantcn be-
50
vanen eenvoudige, onopge mukte keukenmessen, maar ook in aUerlci desins. Een zelfde vcr chi! is te zien tu sen giet
ijzeren kacbels voor de keuken en de huiskamer - de lijst van voorbeelden i eindeloo. Afgczien van de onvermijdclijke uitzonderingen, hield men zich in de dagelijksc werkomgeving in het algemeen aan het criterium van de praktische doclmatigheid, maar wat andere aspecten van het leven .angaat, in
vrije tijd, tijdens ontspanning en socia Ie omgang, was een kunstzinnige en verfijnde omgeving het ideaal. Deze indeling heeft men later wei eens gelijkgestcld met de klassendcling, ervan uitgaandc dat ccnvoud voortvlocit uit de noden die tOt de sfeer van de arbeid behoren. niet differentieert, voor iedereen beschikbaar is en daarom democratisch; decoratie is pretentieu • wordt in verband gebracht met burgerlijk venoorl en Icidt tot maatschappelijke tegensteUingen. V •• k varieerden de produkten in vorm inderdaad van ecnvoudig tot decor.tief en liep
51
Copy IQ ted IT' 9
2!r30. De rnaatschappdijke • context waarm voorwcrpc:n
worden gcbruikl i niec zelden doorslaggcvender voor de vorm dan de mechanisehe functie. De ccnvoudige oliehmp die aan hec eind van de negco tiende ceu w werd gebruikc op cderbndsc locornotieven (link.) vcrschilc aanmerkclijk van de gcdeGoreerde lamp die werd gebruikl om hel inccricur v.n A rnerikaan .. pa ugiersrijruigen Ie verlichcen (rechts).
Copy r ~ 00 IT' r I
29 30
de prijs evenredig op wurmce zc voor steeds mindt.'T mcnsen waren wcggdcgd; maar zclfs in de huizcn van de Britse arbeidersklasse werd de salon, een kamer die slechts op zonen feestdagen en bij plcchtigc gebeuncnissen werd gebruikt, gemeubileerd en ingericht volgens de ge!dende dccoraticvc smaak. In 1840 vcrklaarde een auteur in cen tijdscbrift voor ambachtslieden en technici: 'In wcerwil van de Utilitaristen en hun mooic theorieen en vernuftigc redencringcn, vindcn wij bet een genot om te schilderen of aanverwante kunuen tc bcocfcnen. De mens werd niet geschapen om zijn hcle bcstaan door tC brengen met zware arbeid.' Een simpele, functione!e vorm stond in het algemeen voor de vaak harde noodzaak van de arbeid en werd als zodanig op die plaats gcduld, maar kunst vertegenwoordigde, in de vorm van decoratic cn ornament, voor veeJ men sen een diep verlangen naar cen beter Jeven. Hct hecrsende esthetische ideaal van de ncgentiendc eeu w was in feite niets anders dan oen droombeeJd van harmonic tussen nut en schoonheid, zoals dat uitvoerig werd verwoord door Matthew Digby Wyatt in zijn boek Metalwork uit [852. Daarin valt bij even
scherp uit tegen wat hij twee categorieen dwepers noemt, de utilitaristen, die nuttige lelijkheid tot stand brengen, en de idealisten, die 'comfort en gemak opofferen aan ornament en effect'. Meningen als deze werden op een meer populairc manier ook verwoord door John Holland, een diehter uit Sheffield aan wie wij het laatstc woord over dit onderwerp laten. Nadat hij in ISS [ het Crystal Palace had bezocht schreef hij een verslag van (winrig pagina's ondt.'T de titcl The Creal Exhibition: A Poetical Rhapsody. Zijn dichtkunst was cen verschrikking, maar in Cen passage over de produkten van zijn gcboortestad verwoordde hij op hoogdravende toon dit algemene harmonie-ideaal:
En daar in dcze utilitaristische dagen Men het hoogst waardoert wat men het
nuttigst acht Verdiencn deze scberpc voorwerpen
evenveeJ lof Van de slimme bandeJsman als van de
plaatselijke mUle: Nut! hi.er waart gij voortdurend Hand in hand met schoonheid Iangs
menige opgepoetste kaehel.
C )oYflght8d ma flal
HOOFDSTUK 3
Het 'Amerikaanse systeem' en massaproduktie
Zoals we hebbt:n gezien hechlte Europa in zijn antwoord op de industrialisa.tie sterk aan de continu'iteit van maatschappcJijke en economischc sttucturcn en opvattingen, op grote schaal werdt:n ambachtclijke tcchnicken en procedes aangepast en verder ontwikkcld voor de produktie van grote hoeveelheden goederen die, in vorm en Ontwlc'rP, uitdrukking waren van een bewust, zij het nict altijd even consequent, cerbetoon aan ttadities uit het verleden. Wat fundamcnteel vcrandcrdc waren vooral de schaal van de produktie en de bedrijfsorganisatie, meer dan de fabricagemethoden waarmee de goederen werden vervaard~d.
Tcgt:n het midden van de ncgentiende eeuw echter, grotcndecls als gevolg van de Great Exhibition van 18SI, maaktc de rest van de wcrcld kennis met nieuwe fabricagemethoden in de Verenigde Staten, die de grondslag zouden Icggcn voor het pattoon en de procedes van de moderne industriele massaproduktie. Kenmerkend was de grootschaligc fabricage van gestandaardiseerdc produktcn, met vcrwisselbare onderdclen, door toepas ing van mechaniscb aangedrcven werktu~en in ccn opcenvolging van vereenvoudigde machinalc bcwerkingen , Dezc aanpak. die in bredc kring bekend werd aIs het • Amerikaanse systeem' van fabricage, had niet aileen gevolgcn voor de produktiemcthoden, maar bci'nvloeddc de hele organisatie en coordinatie van de produktic, bet karakter van bet arbeidsproces. de metboden waarmee goederen werden afgezct en. niet het minst, het soort en de vorm van de gcproduceerde goederen,
53
Gopyngnted matenal
Zoals bij zovcel ontwikkclingcn in de Vercnigde St.aten, was er sprake van Europese voorgangers en invlocden. Omnreeks 1729 had Christopher Pohlcm in Zweden in cen atelier in Stjarnsund wat.erkracht toegepast bij eenvoudige machinale bewerkingen en precisiemetingcn om een vervangbaar radcrwerk voar k10kken te produceren. Later in de achtticnde eeuw paste et--n Franse wapensmid, van wie we niets meer weten dan dat hij Le Blanc ht-'Ctte, vergclijkbare memoden toe bij de produktie van Dluskenen. Na een bezoek aan de ateliers van Le Blanc in 1782 merkte Thomas Jefferson, de tijds gczant in Frankrijk, in een brief op: 'Hier wordt de constructie van musketten verbeterd ... Dezc verbetcrillg bestaat eruit dat men elk onderdeel zo volkomen aan elkaar gelijk maakt, dat hetgeen bij het enc hoort voor om ht,t even welk ander mu.~ket in het wapenmagazijn kan worden gebruikt ... De voordclcn hiervan wanncer wapens moeten worden gerepareerd zijn duidelijk.' Le Blanc ondervond cchrer aanzienLijke tegenwerking van de ambte\ijke bureaucratic die het behe.er voerde over de rcgeringsarscnalcn , en van handwerkslieden die zich in hun broodwinning bedreigd zagen .
Franse ideeen werden aan Engelse ontwikkclingen gekoppcld door een zckere Marc Brunei, cen royali\t die voor de Franse Revolutie was gevlucht. Hij ontwierp machines voor de massafabricage van katrolblokken voor de Britse marine, voor Sir Samuel Bentham , de toenmalige Lnspecteur-Gencraal van de marinewerkplaats en zclf een baanbrekend uitvinder van velerlei soortcn machines voor de houtbcwcrking. Toen na de Napoleontische oorlogen de vraag echter kclderde, raaktc het systeem in vergetclheid.
Dc uitgangspunten werden rond 1800 weer opgepakt in de Vercnigde Staten en op zo'n grote schaal verder ontwikkcld dat het met recht het 'Amerikaanse systeem' kan worden genocmd. Eli Whitney wordt vaak aangchaald a1s de grondlegger ervan, hoofdzakelijk vanwege zijn voorstel in 1798 aan de Amerikaansc rcgering om binnen twee jaar
tit--nduizend musketten te fabriceren (hoewel het contract in feite pas elfja2r later zou worden nagekomen). Uit onderzoek van de musketten die bewaard zijn gebleven blijkt dat het aanta l verwissclbare onderdelen bt~ perkt was en de precisie varieerde, en daarmee de mate waarin ze onderling verwissclbaar waren. Andere wapensmedcn in de Vereoigdc St2tcn, lOah Simeon North en John Hancock Hall, hadden minstens even geavancccrde opvattingen en waren waarschijnlijk geavanceerder in hun produktiememoden. Dc waarheid lijkt te zijn dat niet zozeer een enkelc persoon aanspraak kao maken op de uitvinding van het systcem, maar dat het ging om een in die tijd aJgemeen levend idee dat steeds weer opdook in een onafgebroken reeks verbeteringen die elk gretig werden opgepakt door concurrentt--n.
Met name Halllegde de nadruk op de ontwikkeling van jUi5t datgene wat de onderlinge verwissclbaarheid mogeLijk maakte, namelijk precisiemeting en nauwkeurigheid in de produktie. Zijn werk bereikre zijn hoogtepum in cen vereenvoudigd achterladend vuursteengewecr dat in 1824 op de markt werd gebracht en twin rig jaar lang werd geproducecrd. Zelf verkJaarde hij dat het zijn bcdocling was om 'elk gelijksoortig onderdecl van elk geweer zozeer gelijk tc maken dat het in ieder geweer past, zodat, wanneer mt-'Tl duizt-nd gcwercn uit clkaar zou halcn en de verbindings tukken willekeurig bij elbar op een stapel zou gooien, delC, wanncer men ze wiUekeurig van de stapel zou nemen, op de jui5te plaau terecht lOuden komen.' Om dit te bereikcn moest Hall elk ondcrdecl 20
veel mogelijk vereenvoudigen, en zijn produktcn steken dan ook scherp utilitair af tegen de elegante, ornamentale produkten van meesterwapensmedeo. Zijn methoden werden later verfijnd door firma's die cen intcrnationale reputatic zouden verwerven op het gcbied van de wapenproduktie, zoals Sharp, Henry, Winchester en Remington.
De ontwikkcLing van het Amcrikaanse systeem bcreikte tegen het midden van de negentiende eeuw een hoogtepunt op eeo an-
54
31
C )oYflght8d ma flal
der terrein van de wapcnproduktie - revolvers - met de vestiging van de wapensmederij van Samuel Colt in Hartford in Connecticut. Colt was cen typiscb voorbeeld van dcze generatie Amerikaanse vernieuwers, omdat hij principcs en uitvindingen die algemcen werden toegepast combineerde met cen aparte en uiter t doeltreffende vorm. Andere wapcnsmedcn uit zijn tijd vervaardigden lIit-
Copyngrtc 1m gc
COPY'lgnted r" age
stekende wapens, maar Colt had zo'n lIcces doordat hij zijn bcdrijf volledig op massaproduktie inrichtte en een buitengewoon ftine neus had voor verkooptechnieken en promotie. Zijn atelier [e1de mccr dan vecrtienhonderd machinewcrkruigen en werkte onder leiding van K. Root, een techlli ch genie, als cen magnect op iedereen die was ge'interesseerd in de meest geavanceerdc fabricagcmethodcn. De A merikaan e minister van Oorlog kcnde z.ijn wcrkplaats 'de starus' toe 'van cen nationaal bedrijf. De Navy .36
32 revolver van Colt uit 18s 1 is een typisch voorbceld. Net als bet vuursteengewcer van Hall werd het wapen teruggcbracht tot zijn mcest e1ementaire cen voud en de precisie van zijn verwi selbare Ollderdelen zou jareillang als standaard gelden voor de vorm van handwapens.
55
31. Vuursteengeweer van John Hancock Holt. 1824. Een voorbode van O1assaproduktie.
3l . . 36 avy-revolver van olt uit 18 S I. Of schoon deze revolver als ge chcnkexempl'3r met de hand is gcgnvccrd. blijfl de eleOlenuire ecnvoud duidelijk te zien.
Copv'lgnted '" nal
C loyngh I 19
33. KJok mel kersehouten h t
van Chauncey Jerome die sJechts eenm •• J in de 'Wt dagen hocfde te worden opgewonden. eind jar,,"" vecrtig van de negendende eeuw.
Het feit dat het Amcrikaan e ysteem in de produktie van vuurwapens ontstond, wekt, achteraf bezien, nauwelijks verbazing. Het aanbod van grote hocveelhedcn berrouwbare en goedkope wapens hield reehtstreeks verband met de algemene uitbreiding van het leger en de voortdurende reeks oorlogen met buurstaten en autochtone bewoners van het westen waarin de Verenigde taten waren verwikkcld. Dc enige noemcnswaardige tocpassing van het Amerikaanse systcem builcn de Verenigde Staten yond eveneens in de wapcnindu trie plaats. In 1853 tiehtte de Brit e regering met Amerikaanse maehinewcrktuigen een fabriek in Enfield en ook werden Amerikaanse uitrustingen geleverd aan Pruisen en Frankrijk. Om de installaties en appararuur te kunnen beta len die nodig waren om het nieuwe systeem op te zetten, waren regcringscontractcn noodzakcJijk.
Aileen in de Verenigde taten werd het systeem ook in andere takkcn van industric toegepast die met door de overheid werden gesleund. Voor een decJ had dit tC makcD met het gebrek aan vakliedcn en de afwezigheid van cen diepgeworrelde ambachtclijke traditie. Samuel Colt verklaarde in gcsprek-ken met Brilse technici dat aT-bcidskraehten het best wareD voor de nieuwe methoden van rna aproduktie, omdat zij zo weinig hoefden af te leren. In de jonge Republick vormdc innovatic geen be.dreiging voor gevestigde instellingen en gcwoomen, en in cen open, zich expandcrende amenleving was de kans op rijkdom en sta
tus cen sterke stimulans. Een Brit com misie die in 1853 het ystcem on
dcrzocht, wees op 'de ontevredenheid die in Amerika va.ak wordt geuit ten aanzien van de bestaande verworvenhedcn van de industric en de toepassing van arbeidsbesparende machines, en de gretighejd waarmee elk nicuw idee wordt overgenomen en vcrbeterd .. .'
Omstreeks 1850 had het Amerikaanse systeem :deh over andere bedrijfstakken in New England, hct ccnrrum van de wapcnproduktie, verbrcid en later werd het overgenomcn
Copv nted 'l1 nal
JJ
in andere delen van het land. In de jaren dertig van de negentiende eeu w werd het bij de fabricage van klokken illgevoerd door Eli TCITY, die een uurwerk maakte uit houten onderdclen. In het daaropvolgL"tlde decennium ging Chauncey Jerome ceo stap verder door metalen raderco, ge tampt uit dunne, gcwalste koperen plaat, te gebruiken in plaau van koperen gietstukken. Het resultaal was een minder log uurwerk, en de klokken waarin zij bevestigd werden waren heel plat, geschikt om aan de muur te hangen zonder aI te veel vooruit te steken. Ook de eenvoudige houten kast was een massaprodukt.
Rond 1838 was een cerste poging ondernomen om horlogcs massaal te produceren, zij het met weinig succes, want het ftine mechanick leverdc tame1ijk vee1 problem en op. Pas in 1850 had men de techniek in de vingers, hel eerst bij de American Horologe Company uit Roxbury in Massachusetts. Aaron L. Denniwn, een van de oprichters van dit bedrijf, had een bezoek gebracht aan de wapensmederij van Springfield en was tot de conclusie gekomen dat behalve geweren ook horloges konden worden gemaakt met de procedes van de massaproduktie. Zijn zakhorloges, met uurwerkplaten die door met stoom aangedreven machines uit pletkoper wcrd~"tl gestanst, hadden cen ronde metalen kast die voor duurdere modeUen met de hand kon worden gegraveerd, t'n bedrukte metalen wijzcrplatcn met cijfers in verschillende typografL\Che stijlen. Tegen het einde van de ceuw wa.~ de fabricage van horloges uitgegroeid tot cen bclangrijkc industrie. Het bedrijf Waterbury produceerde een half miljot'n horloges per jaar en de firma Ingersoll bracht cen horloge op de markt dat slcchtS cen dollar kostlC. Ze waren betaalbaar voor iedcreen .
Tot de meest indrukwckkende voorbeelden van het Amcrikaanse systeem behoorde de massaproduktie van landbouwmachint.'S, et."tl bt.-drijfstak die de A merikanen voortdurend verbeterden en verfijnden. In 1819 Vt'TwierfJethro Wood uit Scipio in de staat New York het patent op cen gietijzcren ploeg die
57
was samcngesteld uit demontabele, gestandaardiseerdc en verwisselbarc onderdden. Het Oleest spccuculair waren echter de ontwikkelingen die de graanprodukric radicaal wijzigden. In de jaren 1833 en 1834 vervaardigden zowel Obed Hussey ill CYTUS McCormick praktische maaimachint'S. TCgL"tl de jaren vijftig van de negcntiende ccuw werden dele machines massaal geproduccerd en zo snel verkocht dat de produktic het nauwclijks kon bijbcnen. De machine van McCormick had het mecste succes en cr werden zo'n vierduizend cxcmplaren per jaar van vcrkocht, cen hoog aanta] voor een betrckkelijk ingewikkelde machine.
Amerikaanse produkten werden doorEuropcse waamemers vaak gekritisccrd omdat ze slecht afgewerkt en weinig solide waren, omdat er vcrvangingsmaterialen in verwerkt werden en omdat lC zo gocdkoop waren. De Great Exhibition van 1851 in Londen bracht in deze houding echter een kcntering teweeg. Dc tcntoonstellingssrukken voor de Amcrikaanse stand werden inderha.ast en pas laat in elkaar gezct en konden de grote ruimte die was gerescrveerd niet behoorlijk vul1cn, tot grote hilariteit van de Londense pcrs. Doordat men in de gclegenhcid was de geexposcerdc produkten gedurcnde ceo lange periode Ie bestuderen kon men ze echteT seriellzer bckijken, ~'n tegen het eind van de tentoonSlelling dwongen sommige produkten zeer ved respect af, met name de rubbcrcn artikclen van Goodyear, de revolvers van Colt en de ma.aimachine van McCormick. Dc rest van de wereld was wakker geschud en de Bntse commissie die aansluitend een bezoek bracht aan de V crenigde Staten ZOll de waarschllwing laten horen: 'Dc Amerikanen leggen cen hocveelhcid vernllft aan de dag, samen mct cen onverschrokkcn encrgic, waaraan wij a1s natie cen voorbecld louden moeten nemen, willen wij onze huidigc positic op de groce wcreldmarkt bchollden.'
Het veTSchil tuSscn Europa en Amerika zat hem echter niet alleen in de produktiesystcmen, maar bield in vecl bredere zin verband met a1gemene clllturcle en nuatschappclijke
J4
Gopyngnted matenal
waarden. Hierover werd in de officicle catalogu van de Great Ex.hibition opgemerkt: 'Het spenderen van maanden of jaren arbeid aan cen enkel voorwerp, nict om de inrrinsieke waarde ervan te verhogen, maar louter om de prij of de kUlIsl,vaarde ervan tC verhogen, is in de Verenigde Staten niet gebruikelijk. Integendeel, de arbcid van mens en ma hine tcn dien te van het venneerdercn van de hocvcelheid ofhet aantal arrikelcn die voldocn aan de behoeften van een heel volk, en i crop gcricht om het genot te bevorderen van die bescheiden taak die ze hebbcn.' Dc Europesc houding, gebaseerd op cen ambachtelijkc tradicie waarin de wa.arde van een produkr. zowel economisch als csthcti ch. werd bepaald door de hoevcelheid ge choolde arbeid die het bclichaamde, werd vergcleken met de Amerikaan e benadering. die gebascerd was op industriCle methoden. waarin de nadruk lag op de kwantiteit en bruikbaarheid voor grote groepen van de bevolking. Maar kon men met recht tellen. ZO:I.I in de Clt2.1ogus gebcurde, dat dit ver chil 'de produkten van de Amerikaansc indu tric anders dan die van andere landen' maakte? Volgen George Walli • lid van de Britse c mmi ic van, 5]. en directeuT van de Birmingham School of Art and De ign, moeSl mcn een scherp onder cheid maken
dc produkticwijze, een terrein waarop hij de unieke Amerikaanse pre taties erkcndc, en de geprodllceerdc goed ren, die naaT zijn mening cen weer piegeling wa.ren van de hccrsende uropese maak. c oorten produkten die bij hierbij vooral in gedachten had behooTdcn allc tot de rraditioncle gebieden van de ElITOP e decoratieve kunst -mClIbels, metaalwaTcn, keramiek, glaswerk en juwclcn - waarop Amerikaanse producenten moe ten coneurrcren met dc invoer uit Europa . In deze bcdrijfstakkcn leiddc technischc en cot11mcrciCle vemieuwing nict auromaeisch tOt nieuwe vormen . WaJlis' oordeel over de industrieen die binnen zijn blikveld viden wa nallwkcllrig en cherprinnig.
p hct moment dat hij zijn rapport uitbracht begonnen de resultatcn van de Amerikaanse
vindingrijkhcid cchter naar buiten te komcn in totaaJ nieuwc produkrcn die niet zo comforrabel pa ten in de Europese opvatting van decoratieve kun t, en deze prodllkten zouden rich verbreiden in cen matc dic aile aandacht op zich vestigde. Het voorbecld was de naaimachine.
Het na.aicn met de hand vraagt om cen voortdurcndc en subtiele wissel werking tussen Stor. hand cn oog. Vaak was geprobeerd
dcze handvaardigheid met mechanische middelen na te bo t n, maar een mcchaniehe naaim3chinc werd pas haalbaar in J 44,
toen Elias Howe. een bekwaam tcchniclls uit Bo ton, cen naald ontwikkelde met het oog in dc punt. die amen met cen ewe de naald cen in e1kaar grijpende steek maakte aan de tegenzijde van de . Met vallen en opstaan slaagde Howe er ten lange leste in om zijn machine met aanmerkelijk succes in produktic tC brengcn . Het idee werd ook opgepakt door Isaac Merrit inger, die het omweTp van Howe vcrbeterdc en met de plaauing van het naaimcchani me op cen verticale as de ma hine haar definitieve vorm gaf. Evenal Samuel Colt paarde Singer mechanisch vernuft aan commcrcicle handighcid. Omdat hij be efte welke grote mogclijkbcdcn de
35
(' lPY"lll1 j '11< rill
naaimachine bood, nam hij met onvermoeibare energie de afzet ter lund, waarbij hij introduceerde wat tegenwoordig onvermijdclijk bij het modeme levcn Lijkt te horen : kopen op afbetaling. De mas ale prod uk tie en verkoopcijfers die door inger werden gehaald leiddcn ook tot vormverandcringen van zijn produkten. Zijn eer te machine uit 18S1 wa een l.ecr ecnvoudig, functionecl mechanick, maar omdat hij inzag dat ook het
uiterlijk mectelde werd het mechanismc vcrborgen in ccn geperste kaSt van gelakt mctaal die wa versicrd met gesjablonecrdc bloemmotieven. Het onder tel en de pedaalaandrijving, vervaarrugd als extra onderdelen die niet bij de waren inbegrepcn, waren ook vcrsicrd met en rasterwerk, zodat ze in cen hui houdelijke omgeving niet zouden misstaan. De grondvorm van de Singer-naaimachine werd bepaald door de mcchani che [unctie, maar de presentaoe aan het publiek conformeerde zich aan opvattingen over wat csthetisch paste binnen de socia Ie omgeving waarin de machines werdcn gebruikt.
Een interessante tegenstclling leven ook cen anderc machine wt die cijd op die de arbeid patronen drasci ch wijzigde: de schrijfmachine. de naaimachine wa zij het
59
]4 . Ecn deel van de stand van de Verenigde uten op de Gre.t Exhibition van 1 5 I ,
waarop de zeer uccesvolle exposities van Goodyear en
olt te zien zijn.
Copv'lgnted 'Il [lal
35-36. Dc cerslc naaimachinc van I.M . inger uit I 5 I had nog cen rowe vorm, maa_r was doclmnig. Singer 'New Family ' uit ca . 1870 wa da.remegen omgcvormd tot cen vcrkoopbaar produkt.
resultaat van een langdurig proces van inventie en verftining. In 1873 werd cen door Sholes en Glidden gebouwde machine. waarin vee I hardnekkige problemen waren opgelo t, gedemonstrecrd aan Philo Remington, eigen3ar van een famijiebedrijf met een de reputa tie op bet tenein van de van wapcns, naai- en landbouwmachines. Vanwege de inzinking in de wapenproduktie na de Amerikaanse Burgeroorlog was Re-
Copyngnted rr age
mington op zoek naar nieuwe produktcn en hij tekende een contract om de schrijfmachine in produktie te nemen . Twee van zijn beste technici, William K. Jenne en Jefferson M. Clough, kregen de opdracht een nieuw ontwerp voor de machine te maken, rodat hij geschikt zou zijn voor massaproduktie. Zij hadden ook aan naaimachincs gewerkr, hetgeen duidelijk te zien is aan de vorm en decoratie van de kast. het onderstel en de hefboom waarmee de wagen werd gccransporteerd. Dc schrijfmachine was niet :w'n onmiddeIJijk succes al de naaimachine, maar uiteindelijk werd ze op grote schaal gebruikt in de kantoren, een geheel andere visuele omgeving. Al gevolg daarvan kreeg zij gaandeweg cen strakkere, onversierde vonn, zoals de Remington nr. 10 uit 1907, waarin werd teruggcgrcpen op een meer uitgesproken functioned uiterlijk .
60
Copv'lgnted '" nal
I 70 had het A merikaan e ysteem va te voe! gekregen in meer dan (wintig bedrijfstakken, wauonder behalve de voorbeelden die al aan de orde zijn geweest,
• • • precme-appararuur en -lIlstrumenten; m3-chinewerkmigen, vooral machines voor houtbcwerking; spoorwagons van he! type zoals be proken in het vorige hoofd tuk; betek, waarvan de: vorm in een connnu proces
door midde1 van wal n werd geper t in
pla31 van ge tampl; muziekin trumelllCll zoals piano' en harmoniums, en huishoudgereedschap. Het zou zi h nog verder verbreiden naarmate de indu triele olllwikkeling in A mcrika razendsncl om zich heen greep. De uitbreiding van het zakenleven stimulecrde de massaproduktie van eenvoudige, doclmatigc kantoormcubclcn: chrijftafels, bureau, archielkaslen, draaistoelen en verstelbarc voor'de typiSlc . Nieuwc uilvindingcn werden grctig overgcnomcn. Sommige, zoal fiet en, werden vervaardigd door firma's die al be: chikten over de nodige ervaring en appararuur; andere, zoal Iclefoons cn fonogra[cn, zouden de ba i gaan vormen van nieuwe bedrijfstakken.
De r, tografie bijvoorb c1d werd voor het eer t in bredere kring populair door de Iichtgewicbt Kodak camera van Georgc an
61
37- J . 0 eeor tC hrijfmachinc van R emington (link5), afgclcid uil o nrwerpcn va"
.L. ho k'S en . liddell, verschecn in 1874. 0 coratieve clcmcmCl1 waren weggclatcn in de R Cl11illgt n nr. 10 uit 1907 (rechts) .
c.,opyngnted 1110 nal
39. Kodak Folding Pocket camero, 1895.
40. Kodak Brownie camera, 1900·
uit 18 waarin cen gebruiksklarc fi lm zat. Oeze eigenschap had echter het nadeel dat de camera voor het ontwikke.len terug moest naar de fabrick. Door een nicuwe methode van laden, waarbij gebruik werd gemaakt van een rol61m, werd het in 1895 mogclijk een camera op massale schaal te gaan produceren, de Kodak Folding Pocket camera. In 39 1900 volgde de Brownie, die vol gens zijn 40 onrwcrpcr. Frank Brownell. door cen kind
bediend moest kW1I1cn worden. De simpelc zwartc doos gaf exact weer wat het apparaat was; uitcrst ccnvoudig en goedkoop, waarmee de fotografic wcrd onrdaan van haar aurcool en bereikbaar werd voor amateurs.
Nict alle massa-artikc1en waren cchter zo puur op het gebmik afgestemd. Vele kwamen cveneens tegemoct aan de modicuze voorkeur voor ornamenratie en decorarie, cen verschijnsel dat vaak is afgcdaan 31s cen vcrlocdering van de smaak. ook al wordt biermee nauwelijks een anrwoord gegeven op de vraag waarom het zich in Amerika voordeed.
Ten dde had dit re Olaken met het feit dar de Verenigdc Staten warcn uitgegrocid tot cen complexe en heterogene samenleving, zich bewust van haar positie in de wercld en op zoek naar een cigen culturele identiteit.
62
•
III
c.,opyngnted OlL nal
Een estherisch eclecticisme maakte het mogelijk deze vcrscheidcnheid en aspiraties te weerspiegelen, en dat er Europese voorbcelden werden nagevolgd, kon dan ook nauweUjks verbazing wekken. Geringschattcnde opmerkingen van Europese bezoekers over de culturcle tekortkomingcn en het vermcende materialisme van Amerikanen droegcn in bclangrijke mate bij aan het ontstaan van ccn minderwaardigheidsbesef, cen gevoel dat 'cultuur' iets was dat van buiten kwam, cen begeerlijk goed. Dcclname aan internationale tentoonstellingen met de onvermijdeUjke vergclijkingen waartoe deze aanleiding gaven, invoer van goederen, pub1ikaties en modeUcnbocken, en de grote aantaUen Europese immigranten, waren allcmaal factoren die hierbij van invloed waren. Het Europese wantrouwen tegenover machinaal gemaakte proclukten werd de Amerikanen oak ingeprem door de gcschriften van John Ruskin en William Morris. Eenvoudige, praktisch bruikbare produktcn werden gezien als bcwijs voor het 'pure materialisme' waarvan de Amerikanen vaak werden bericht. Maar evenals in Europa dcden csthetische symbolen en toespeHngen niet noodzakelijkerwijs afbrcuk aan de doelmatigheid. In zijn Historical Regis/er of the Centennial Exposilion of ,876 ter gelegenheid van de WercldtentoonsteUing in Philadelphia, was Frank Leslie vol lof over de 'verwerking van arrisrieke denkbccIden ' in gastoesteUen en -procedes in de $land van de MitcheU Vance Company. Veel decoratie bleef ook aUeen hiertae beperkt cn deed geen afbreuk aan de gebruiksfunerie van produkten, noeh aan het A merikaanse enthousiasme voor, en het stre-
• •
ven naar, vermeuwmg. Her vermogen om doelmatigheid te paren
aan verfraa iing werd duidcUjk gedemonstreerd in de meubelontwerpen van bedrijven die alle waren gcvcstigd rond de stad Grand Rapids in Michigan, aan het eind van de negentiende eeuw het centrum van de Amerikaanse meubelindustrie. De fabricage was er in hoge mate gemechaniseerd en het produktieproces Uet ecn grote vindingrijk-
, •
heid zien op tcchnisch en organisatorisch gebied. In een studie over de ontwikkc,Ung van deze meubeLindostric heeft Kenneth L. Ames gewezen op twee bijzondere eisen waaraan de vormgeving van het meubiJair uit Grand Rapids moest voldoen, die overigens ook voor vecl andere produkten opgingen: het moest vertrouwd aandoen, maar ook iets aparts hebbcn, en het moest er degeUjk uitzien zonder dat het kostbaar was om tc maken. Mechanisatie, betoogdc hij, was het middd bij uitstek om aan deze ciscn te kunnen voldoen. 'Als een fijn afgewcrkr meubclstuk voor het grootstc decl machinaal kon worden veTvaardigd, met cen minimum aan handwerk, dan kon het tegen een bescheiden prijs aan het pobliek worden aangeboden.' In de hevige concurrcntiestrijd op de massamarkr voor meubclen die door de bedrijven in Grand Rapids werd gecreecrd, w;u het noodzakclijk de smaak van het publiek scherp in het oog te houden en dientengevolge werd sterk de nadruk gelegd op de vormgeving. Ames citeert hierover cen auteur uit 1887: 'Elke onderneming heeft haar eigen staf van ontwerpers en zij zijn het hele jaar in touw om meobelstukken te ontwerpen die 20 comfortabcl, uniek en mooi zijn als de menseUjke kunst maar kan bewerkste1Ugen.· Typisch voor het eclectL~ch gebruik van renaissancevormcn, in dejaJen zevenrig van de negentiende eeuw nogal in de mode, was een notehouren slaapkamcrameublement van de Phoenix Furniture Company. Dc meubels waren stevig en massief, en het hoge hoofdeinde en de houder van de spiegel wekten een statige indruk. Ecn dccoraricf effect werd bL'rcikr door gefiguurzaagde contourlijnen, en aan de draaibank vervaardigdc medaillons en u irgancden panelen die op de b""isconstructie werden gcHjmd. Varicrend op deze srijl werden ootelbare ontwcrpcn v~~r allerlc:i soorten mcubels gemaakt en zij werden buitengewoon populair.
Er bestond daarom nict w iets als cen uniforme estherica voor de massaproduktic; in feite werkte het Amerikaanse fabrieks.~ystcem, doordat het de aanstoot gaf tot nieuwe
Gopyngnted matenal
41 . SlaapkamcramcublcmclH van de Phoenix Furniture Company uit Grand R.apids. I 78. Ecnvoudige. rechthock ige vormcn vcrraden de herkoIllst crvan uit massaproduktietcchnieken.
vormen van commerciele organisacie en nieuwe verkooptechnieken. diversiteit cn eclccticisme in de hand. produkrie vroeg om massale consumptie en spoedig vestigden zich dan ook warenhuizen in de steden en later postorderbedrijven zoals Montgomery Ward, opgericht in 1872, en Sear. R oebuck & Co., opgericht in I 86. Beide waren gevestigd in Chicago, het Imooppunt van de spoorwegen, bestreken
COPY'Ignted r" age
een groot gebied cn beschikten over een ruime sortering produkten die inspeelden op aIle wac ccn gczin nodig had.
Met zulke scherp concurrerende verkoopmethoden werd het esthetisch aanzicn van een produkt cen uiter t belangrijk middel om de aandacht te trekkcD. Men moest tcgemoct komen aaD alle smaken, en steeds ingewikkc\dcr en gedetailleerder effecten werden tcchnisch mogelijk . In de ca talogus va.n
(" lPY'Illl1 j '11< n II
(' >OY'lght ld r 190
42 . Omslag van de najaarscatalogu van car . R.ocbuck & Co. ujt I 97. De hoorn des ovcrvlocds was cen
bccld vOO r de uitgcbreidc sortcring arcikelcn djc dir bedrijf 101 in afgclcgcn screkcn •• nbood.
CopV'lghted 'TIL nal
Copyrighted image
Copyrighted material
43 Montgomcry Ward wt 1895 werden zesenvijftig verschillcnde klokken aangcboden, vele van vooraanstaande fabrikantcn als Seth Thomas en de flIma Waterbury, varierend van eenvoudige welken tot overdadig vcrsicrde wandllokken en pendules. De kastcn waren onder meer afgewerkt met cikehout, notchout, gclalt ijzcr cn vcrguldscl. In vcrschillende modellen zat vaak hetzelfde uurwerk, zoals bij de 'Dakota' en de 'Caw'. Scars, Roebuck & Co. volgde ceo zclfde lijn. Het hoofdstuk over naaimachines in de catalogus uit 1906 bevatte over aile machines en naaimachinemcubeIs cen stukjc onder de lop 'Vormgeving'. Over de 'Minnesota 8' werd opgemcrkt dat de vorm 'bwtengewoon fraai en aangcnaam van uiterlijk' was, omdat 'het algemene ontwerp was uitgewerkt in ruscige gebogcn lijncn en afgeronde hoeken om elk spoor van grofheid en hoekigheid te vermijden'. Het meubcl werd beschreven als een 'toonbceld van scboonbeid en kunstzinnige
. , vormgevmg .
Am het einde van de eeuw was bet besef dat mechanisering en het Amerikaanse systeem de dageJijkse omgeving dicpgaand hadden veranderd volledig doorgedrongen en stelde men pogingt.'I1 in het werk om te komen tot een machine-esthetiek. Bij het formuleren en vcrspreideo van dezc estheciek speeldc de architect Frank Lloyd Wright een bclangrijke roJ. Hij had gewerkt onder Louis Sullivan, wiens befaamdc uitspraak 'vorm voigt Cunctie' een van de grote polcmische slogans zou worden van de moderne architectuur en vormgeving. Hoewcl vaak tcn onrechte. opgevat aJs ceo Wting van cen cnigszins primitief constructief en estherisch detcrminisme, vormde de ujtspraak van Sullivan. in de context van zijn bctOog, een poging om een organisch cenheidsbcgrip in de arehitcClUur tc formulercn, waarin functie, constructie en passende dccoratie zoudcn kunnen worden samengesmolten om een artistiek adequate wtdrukking te vcrlenen aan de modeme tijd. Wright 113m dit organi~che begrip over en werkte het verder uit, en tot de eerste werkstukken dje hjj als onafhanke-
lijk architect maaktc bchoordcn ook ontwerpen voor meubcls en binnenhuisinriehtingen die in zijn ogen integraal decl uitmaakten van de huizt.'I1 die hij ontwicrp. Evenals zijn gebouwen waren ze gebaseerd op het samenvoegen van cenvoudigc e1emcntl'TI . Dc Stoel die hij omstrccks 1895 door cell meubelmaker uit Milwaukee liet maken voor zijn atelier. verried Wrights toenmalige bclangstclling voor de Arts-and-Crafts-beweging en voor handwerk. Hij realisecrde zich cchter dat de gladde, strakkc Iijncn van zijn meubcIs beter konden worden gerealiscerd met bl'hulp van de precisie van machines dan met de hand. In cen bcToemde Iczing die hij in 1901 in Chicago gar. TIle Art cmd Craft oj tllf Ma,IIiru, maakte Wright duidclijk dat hij positicf stond tegenover mcchaniscring en de mogclijkbeden die deze bood voor esthetische expressie. en kecrde hij z.ich fel tegen het misbruik dat men van machines maakte om 'verrninkte vormen ' lIit voorbije culturen te vervaardigen. Dc machine. zo betoogde Wright, was 'de schepping, niet de schcpper van deze ongerechtigheid'. Zij was (.'t.>Jl huJpmiddel dat cen bijdrage zou kunnen leveren aan de bevrijding van de modeme geest. Door haar neiging tot vereenvoudiging, kon de machine de ware aard en schoonhcid van mateTialen aan het lieht brengen. Neemt men hout als voorbecld, dan 'hcbbcn machines zonder twijfcl cen techniek binnen het bereik van de ontwerper gebracht die hem in staat stelt in zijn ontwerpen bet ware karakter van hout te laten uitkomen in harmonje met's mensen gevoel voor schoonheid, en die op zo'n efficiente manier in de materiClc behocften van dc mens voorzict dat deze sehoonheid van houten gebruiksvoorwerpcn binnen iedcrs bercik komt te liggl-n ' .
Voor Wright bestand l'T geen tcgenstclling tuSScn individuclc waarden Cn massaproduktie. Hij was van mening dat cen beter levcn voor iedereen en een vermindcring van geestdodcnde mcnsclijke arbcid esst.'I1tiCie voorwaarden waren voor de opbloci van cen democratische cultuur. 'Waar durven wij ons de grenzen voor te stellen van cen K unsr die
44
Gopyngnted matenal
de organische vrucht i5 van een adequaat leven voor hct individu?' Maar wilde men deze mogelijkheden ook daadwerkelijk benutten, dan mocstcn kunstcnaars het vermogcn van de machine op ecn crearieve wijze aangrijpcn en uitbuitcn. Ln rij n romanrische visie op de rol van de kunstenaar hield Wright echtcr weinig rekening met de realiteit van de industTiele context waarin mechanisering werd toegepast; en het succes waarmee hij
(' lOY'lght 3d 1lJ
« . Leunstocl onrworpen door Frank Lloyd Wright, ca. 1895. Hoewel deze stoel ambachtelijk is vcrvaardigd, is in de eenvoudige eJegan tic Wrights machine-esthetiek aJ te bespeurcn.
een prakt.ijk opbouwde die voor cen groot dcc! dreef op parriculiere opdrachtcn, verh inderde dat hij ooit in de ge1egenheid kwam om zijn idcalen in het kader van de industrieJc produkt.ie in praktijk te brcngen.
Nicttcmin deden zijn denkbceJden, met name die over mechani ering, in de Vercnigde Staten en Europa in brede kring opgang, en liepen zij vooruit op vecl van de centrale principcs van de Modeme Beweging in de jaren twinrig van deze eeuw. Wrights steJlingen bevatten echter, evenals die van de
68
(' lPY'llJl1 j rn< n II
Moderne Beweging, verschiLlende tegensttijdigheden. De bewering dat aileen eenvoudige, geometrische vormen geschikt waren voor machinale prod uk tie hield weinig rekening me·t de uitgebreide mogelijkheden van de modeme mech~nische technologie. W rights nogal starre toepassing van zijn esthetische principes in sornmige van zijn latere ontwerpen leverde enkclc buitcngewoon ongemakkelijke geometrische meubels op. Maar wezenlijker was dat hij, hoewel hij positicf stond tegenover de voortbrcngsclen van de moderne industrie. omdat deze potentiecl bijdroegen tOt betl'TC levensom tandigheden, geen oog had voor de mensc!ijke kosten die de nieuwe produktiemethoden met zich meebrachten. In 1812 had Eli Whitney het doc! van het Amerikaanse fabriekssysteem helder onder woorden gebracht als 'de vervanging van die vaardigheid van de k unstcnaar die slechts na langdurigc oefening en ervaring wordt verkregen door feilloze en doeltretfende machinale bewerkingen'. In dezclfde periode dat Wright zijn stellingen formuleerde, was het Amerikaanse systeem hard op weg dit dod te bereiken.
Gedurende het groome deel van de negentiende ccuw had in de ontwikkcling van het Amerikaansc systeem het accent gelegen op de analyse van voorwerpen en technicken, met de bedoeling dezc in onderling verwissclbare onderdc!en wtcen te leggen en zodanig vorm te geven dat ze rijp waren voor gemechaniseerde massaproduktie. TII"en 1880 en 1900 begon et .... ingenieur, Frederick W. Taylor, een reeks onderzocken naar arbeidsprocessen met het doc! 'de ene optimale manier' te vinden om taken uit te vocrcn, met andere woordcn: arbeidsmethoden te standaardiscrcn om de produktic tC maximaIiscren. Door de arbeidstijd van de produktiC£~te arbeiders met cen stopwatch op te ncmen en overbodige bewegingen zoved mogelijk te c1imineren, ttachtte hij in feite mensclijke vaardigheden te integreren in de opeenvolgende machinale bcwerkingen. Dit bctekende een complete breuk met het ambachtelijke arbeidsbegrip, dOlt berust op de
valtbekwa.amheid, het beoordelingsvcrmogen en het verantwoordclijkheidsgevocl van individuen. De methoden van Taylor werden in de ccrstejaren van dezc ecuw in brcdc kring bekend onder de naam 'wetenschappclijke bedrijfsvoering' en werden op grote schaal nagevolgd. Dc weerstand echter die ze onder arbeiders vaak opriepen zou Icidcn tot cen belangrijkc wijziging, die in het volgcnd hoofdstuk zal worden behandcld. Hiermt'C probecrde men verlics aan etfcctivitcit tegen te gaan vcroorzaakt door vcrmocidheid ten gevolge van zowcl fysiekc ;Us psychologische factoren.
Coordinatie van het totale arbeidsproccs met het oog op vcrhoging van doclmatigheid en produktie wcrd het cerst volledig toegcpast in de autoproduktic. De Vercnigde Staten bettaden pas bat het tcrrcin van dc automobiclindusttie, waarop de eerste ontwikkelingcn zich grot~'TIdeeis in Europa hadden afgespeeld. Maar het was in de V crenigde Statt .. 1 dat de gocdkope, in massaproduktic vervaardigde auto verrassend snel ten tonde vcrscheen. Dc eerste wagens werden nog stuk v~~r stuk met de hand vcrvaardigd in beperktc aantallen. In 1901 begon Ransome E. Olds echter cen kleine lichtgcwichtauto in massa prod uk tic te vcrvaardigen, een zeer eenvoudigc machine bedocld voor afDemers die weinig vcrstand hadden van techDick. De auto had een gebogen spat chcrm en een opvouwbare kap, duidelijk ontlcend aan het model van cen paarderijtuig, en mocst bcstuurd worden door middcl van cen stuurstok. In 1901 werden zeshonderd van deze auto's verkocht en het aantalliep op tot 6500 in 1905, voor die tijd cen vcrbazjngwekkende prcstatie. Autorijden werd voor ceo breed publick toegankclijk.
Olds' presta tie zou echter in het niet zinken bij die van Henry Pord. De 'Oldsmobile' was aileen maar te gcbruiken in de stad en op goede wegcn; Ford was cr speciaal op uit een auto tc bouwen voor een massamarkt, die ook Ondl'T dc zwaarste omstandigheden mOC5t blijven rijden. Het resultaat was de 'T
Ford' uit 1908. Van meet af aan was hij
45
Gopyngnted matenal
Copyrighted ,.. age
45. De 'Oldsmobile' van Ransome E. Olds. zoal er in 1902 mec werd :advertccrd.
Copyngrtc Ime gc
46. Henry Fords T-modcl. 1!)O8.
(' 1DY 'Illn! '11 n II
enorm populair en Ford en zijn medewerkers stcJdcn a lies in her werk om hem zo goedkoop mogcHjk rc produeercn. Hicrtoe brachren ze in 1914 de ver ehiUcnde c1cmcmen van her modeme van massaproduktie bijccn : massalc produkcic van cen st3ndaardontwerp mct vefwi elbarc onderdelcn. aan
47 cen lopende montageband, waarbij de arbeidefs gedwongen werdcn zieh aan te pa.sscn .an de snclheid en aard van deze band.
Copyrighted 1rT' g
De fonnule had ccn de invloed op de vergroting van de om vang van de produktie en de verlaging van dc ko tprij p·r eenheid: in 1910 werden bijna rwintigduizend T-Fords geproduceerd regen een ko rprijs van · 50 per stuk; in 1916 bijna zeshonderdduizcnd tegcn 360 per stuk. Voordat de produktie van de T-Ford in 1927 werd topgezet waren cr bijna 15 miljoen exemplarcn van de lopende band gerold.
War de vOllllgeving betTcrt vCTkeerdc het
71
47. &n de 1 v,n de lopendc band bij Ford wa ... an bcsturingsccnhcdcn worden geassemblcerd, 191] .
Copy r ~too rT' r 31
I
T-modcl nog in cen ovcrgangsperiode: de VOl mgeving stond nog steeds onder invloe.d van het rijtuig, wat men bijvoorbce1d kon zien aan de gespaaktc widen en het koelswcrk mel zijn opvouwbare kap; de carrosscric was hoog op hel chassis geplaaiSl zodal cr voldocnde spcling was op slechtc plattcLlndswegcn, de mOlorkap was klcin cn de verbindingsplaat mel de carrosscrie zag cr nogal rommclig WI. Dc T-Ford mochl dan niel de mooislc aUlo zijn van zijn tijd, hij was wei hel krachlig ie symbool; de voorbode van (:cn verandering in de industrieIe arbeid en industricle produkten die 31 het voorafgaande in dc schaduw zou stellen .
72
C )OYflght8d ma flal
HOOFDSTUK 4
Standaardisering en rationalisering
Dc ontwikkeling van her Amerikaanse systcem maakre duideLijk dar een produkt. wilde her op massale schaal worden vervaardigd, moest worden gesrandaardiSL'erd, dar wil zeggcn ontworpt.'t1 volgens nauwkeurige, vasre afmetingen. Met de schaalvergroting van handel en industrie in de rwintigste ccuw kreeg het begrip srandaardisering ccn nieuwe, ruimere berekenis.
In de beginfase van de industrialisatie stelde elk produktiebedrijf zelf zijn eigen specificaties vast voor de fabricage van onderdclen en hulpstukken. Het gevolg was dar cr ccn wirwar van maten en soorten verbindingen ontsrond, waardoor gebruikers cen enorme hoeveeJheid rescrvc-ondcrdclen in voorraad moesten hebben om uit de voeten tc kunnen met de vcrschillcnde afmctingen . Sir Joseph Whitworth ondernam t.'to't1 baanbrckcnde poging om orde in deze chaos te sChcpPeJl, met t."Cn srandaardsystecm voor de matt."Il van sehroefdraad van moeren, bouten en sehroe-Vt."I1, da.t in Groot-Brittanniii en de overzcese gebiedsdelen mer sueces werd roegepasr. In de V crenigde Staten wcrd in de jar~'t1 zevcntig van de negcntiende ceuw cen ander, door William Sellars omwikkcld systcem inge-voerd. orndat voor het systeem van Whitworth de noodzakclijke precisie in de produktie nogal wat vakbekwaamheid vereiste. terwijl het systeem van Sellars nauwkeurig. goedkoop en door ongeschoolde arbeidskraehten aan automarische machines in massaproduktie kon wordt't1 roegepast .
De invoering van deze tcehnischc srandaardsystcmen was t.-ssentiecl voor de verwezenlijking op nationalc schaal van her voor-
73
Gopyngnted matenal
...s. In 1!)O8 gaf C.dill. c len overstaan van de Brit c R oyal Automobile Club een opmerkdijk staaltje van
s[3l1daardisering ell onderlingc vcrwi sclbaarheid ten be le. Drie auto's werden uil clkaar gchuld en de onderdden wiUekeurig mel reserveonderdclen gcmengd. Nadat ze wecr in eJkur w"rcn gezel doors to nden de . U[O'
perfect cen [estOl van . chtholldcrd kilomercr.
naamste principe van grootSchalige produk-tic, namelij k onderlinge vcrwis elbaarhcid. 48 De Prui i che regcring zou dit tijdens de oor-log met Frankrijk in 1 70-1 71 terdege bcsclfen. Her Prui isch spoorwegnet was, decls door open bare, dec\s door private ondememingcn aangclcgd. Er waren negcn staa ts- en talrijke private bedrijven bij betrokken, elk met zijn eigen rype locomodef en rijdend matcrice!' Toen dit poorwegnet vanaf de
Copyr ric 101< C
mobi li atie voor mi litaire doelcindcn wcrd gebruikt, kwam pijnlijk aan het licht dat dit vee! oorrig materiee! in het gehcel niet op elkaa r aansloot, met allc bij komcnde problemen van ondcrhoud en reparatie in oorlogsomstandigheden van dicn. Ondcr druk van het rnilitaire oppcrbevel werden de spoorwcgen genarionaliseerd en omgevormd tOt de Pruisische Staatsspoorwegen. De nicuwe
74
(" lPY'llll1 j '11< n II
staatsondememing erfdc het matericcl van de maat.~chappij~," waaruit zij was samcngesteld. Omdat dit matcrieel uitvoering van de noodzakelijke exploitatie- en uitbreidingsplanncn alleL'll maar in de wcg stond, begon men een reeks 'Pruisischc stand<larden' te ontwikkelcn, die niet aileen golden voor technische onderddcn, maar ook voor de vormgeving en produktic van ecn serie standaardtypen locomoticven en rijdend materieel van elk.: gcbruikscatcgorie. Dc eerste standaardlocomoticf deed haar imrede in 1877. Daarna werd niet aileen elk nieuw type in grote aant,allen geproduceerd - wat een aanzienlijke kostcnbesparing opleverde bij de fabricage en exploitatie - , maar werden waar mogclijk ook gest,andaardiseerde onderdclcn gebruikt voor verschillende typen, zoda£ de onderlinge verwisselbaarhcid toenam. Het uiterlijk mocht dan meer op het praktisdl gebruik zijn afgcstcmd dan in Groot-Brittannie, waardoor me~-r mcchanische ondcrdclcn en bedieningstocstellen zichtbaar waren, in het algemecn was sprake van uirgebalanccerde en symmetrische verhoudingcn, en dc gestandaardisecrde ondcrdclen droegen bij tot een zekere ccnheid van vorm.
Ved grote industriCle bcdrijven en handclsondernemingen zouden vervolgens de voordelen van standaardiscring gaan iIlzien, met name de grote produkriebedrij ven van elektrische artikclcn die 3an het eind van dc negcntiende eeuw ontstonden, zoals Siemens en de Allgemeine Elektrizitats Gcsellschaft (AI!C) . [n de cerstc jar~'ll van de twintigste ecuw stelden beide firma's een uitgebreide reeks standaarden vast voor de werkzaamheden in het cigen bedrijf; ABC paste het idee van standaardisering ook toe op produkten voor huishoudetijk gebruik.
In '907 werd Peter Behrens, cen vooraanstaand architect en ontwerper, bij AEG aangcstcld als arti~tiek adviseur, waar hij vcrantwoordelijk wcrd voor de gebouw~," van de onderneming, de graftsche vormgeving en de vormgeving van de produkten. De vorm van de produkten die hij ontwierp w:u niet bepaald innoverend - in zijn clektrische ven-
75
tilatoren en booglampcn bijvoorbccld overheerste de tcchnische functic en zij zageD cr in wezen hetzclfdc uit al5 de produkten van de concurrencen - maar dc smaakvolle wijze waarop hij met materialen, klcur en details omsprong verleende de tcchni.,chc vorln cen opmerkdijk csthetisch aanzien. Bij zijlJ eJcktrische waterketcb zien we daarclltegen iets nieuws. Ook hier zijn er opvallende puntcn van overeenkomst met de uicerlijke vormen waar concurrcrende bedrijvcn Olee voor de dag kwamen; er Hjkt ccn stilzwijgende overeenstemming te hebbcn bcstaan over de heersende smaak van de consumen!. Maar Behrens ontwierp zijn waterketcls op basis van gcstandaardisecrde ondcrdclen die op flexibclc wijze konden worden gecombineerd tot meer dan tachtig varia11ten (al werden er fcitdijk maar dertig in de handel gcbracht). Er waren dric kctelvormcn, en voor iedere vorm tclh'll.s twee dekscls, handgn"pen ~'11 voetstukkcn. Ze waren verkrijgbaar in drie materialen: in ged koper, vcmikkcld en verkoperd, cn clke ketcl kon aan de buit~,"kant op drie verschillendc manieren worden afgewerkt: glad, gedrcven en gegolfd . Men had de keus uit drie versehillende formaten. Stekkcn en verwarmingselementen waren bij aile modellen gc1ijk. Wat het werk van Behrcns ccn innovcrelld karakter vcrIcende en hem onderscheiddc als ccn van dc eerstc modemc industriecl ontwerpcrs, was dat hij de combinatiemogelijkheden van een beperkt aantal standaardonderdclell wist te gcbruiken voor een brede scala van produkten.
Omstreeks het begin van de twintigstc eeuw was hct begrip standaardi!.cring op verschil lende manieren doorgcdrongelJ . Tcchnisehe maten, of b;uisstandaard~-n, en specificatics voor verbindingen die ondcrlinge vcrwisselbaarhcid mogclijk maakten, werden bijna overal op nationaal niveau vastgcstcld , door organen die in hct leven waren gcroepen om dcrgclijke standaardlllaten Ie b~l'a1cn en bckcnd Ie maken. [n 1902 werd de British Engineering Standards Association opgericht, die later zou opgaan in het British
49
50
5' 52
Gopyngnted matenal
49. Het ontwerp van Peter Behrens voor een dektri. che tafdvenrilator van AEC uit 190
(onder) was eerder cen verfijning van cen b taande vorm dan een originecl idee. Dc lijnvocring was zuiverdcr en de glans van de koperen
Copyngnted r" age
vcmilatorblad"n, bt'1chcrrnings~ugd en Iij twerk werd gcaccenruccrd door de donkergrocnc klcur van het metalen omhulsel.
SO-51. Bij Behrens' e1ektrische waterketds voor A£C, die vanaf 1909 werden geproducecrd (p. 77). wees de combinarie van standaardonderdclen op njeuwe methoden van indu Iricle vormgeving, maa.r het effect van de gedreven buitenkant en de met riet omwikkelde handgrepen waren stilistischc middclen gebasecrd op ambachtelijkc vOrmCn en tcchnicken.
tandards Institute. In 1916 maakte de Deutsche Normen een begin met het omvangrijkc proc van undaardisering op landclijke schaal, waarvan de noodzaak tijden de Eer te Wercldoorlog opnieuw van militairc zijde wa bcpleit. In de Verenigde
taten werd in 1918 de American Standard A ooorion opgericht, met krachrige secun van minister van Handel en latere president Herbert Hoover, zelf opgeleid als ingenieur. De samenstelling van deze organen en de mate van overheid rcun en -deelname wi -elden, maar in het algemcen probeerden ze
met insremming van aile belanghebbende parrijen , op ba ivan het beste uit de be taande prakrijk, standaarden va t te tellen. De standaarden werden gewoonlijk op van vrijwilligheid toegepa r, al werden ze in de
ovjet-Unie vanaf 1930 - vanwegc her grote belang dar eraan werd gehecht voor het programma van vcr nc1de industrialisatic tijden de vijfjarenplannen - door een staatsorganisa tie vastgesteld en per decreet voorge chreven.
estandaardiseerde onderdelen of modellen werden daarenlcgen hoofdzakelijk binnen de eigcn muren van grote bcdrijven va 1-
geste1d en waren speofiek v~~r cen producent. In de Verelligde taten k wam her tor een conflict ru en grote en kleine producentcn in de commissie voor sundaarden die in 1905 door de Society of Automobi le Engi-neer wa Kleine producenten die werkren op van assemblage van inge-kochle onderde1en, wilden niet afhanke1ijk zijn van cen leverancier en SteJden daarom een grootscheep programma v~~r de tandaardisering van onderde1en voor: zij opperden zeit! tandaardolltwcrpcn v~~r auro' . De grote bedrijven waren echrer teed beter in taat hun eigen onderdclen Ie vcrvaardigen en haddcn vooral belang bij de standaardi ering van ba isnormen en de kwaliteir van de materialcn. Naarmate de grote bedrijvcn zich uitbreidden en daarbij de kleine produ-ccnten verminderde de druk om tot g binnen de bedrijfstak te komen. Niettemin werd cen grote mate van
'11 n II
overeenstcmming bereikt, en in de grote onderncmingcn werden steed meer internc standaarden vasrgesreld. AI werd her idee van srandaardontwcrpen gepresenrecrd als een maatregcl tcr bescherming van de kleine producenr, v~~r vel en schecn hcr logisch voort re vloeien uir hcr proces van srandaardisering, en om dir re sraven konden ze wijzcn op her opmcrkclijkc SlICCCS van Henry Ford. Aangczien zijn produkricsysreem was opgczer rond de lopende band. waaraan ecn auromobiel in e1bar gezer werd vanuit ecn recks sllbccnheden als chassis, moror, rransmissie en carros eric, was nauwgczerte srandaardi enng vanzelfsprekend. Ticn jaar na dc imroducrie van de T-Ford kon Ford nog bewercn dat hij de auro, aileen omdar hem bespaard bleef dar de markr vroeg om verandcring van vorm. gocdkoop kon producercn, daar er zeer kosrbare machinewerkcuigcn werden gebruikr.
De ovenuiging dar srandaardonrwerpen cen commercielc noodzaak waren kon in stand worden geholldcn zolang cen firma op de markt zo'n grote voorsprong had. Nog in 1921 produccerdc Ford vijfrig procem van allc automobiclcn in dc Vcrcnigde Staten. Dc leidendc posirie van hct bcdrijf werd echtcr aangetast roen de auto-induslrie fllsecrde 101
een klein aantal grole producenren. elk mel een organisarie gebaseerd op massaprodllkric en vcrwikkeld in een felle onderlinge concurrentiestnjd. Ford hield halsstarrig va r aan her T-modcl, maar dalende verkoopcijfers dwongen hem ror aerie over re gaan. In 1927
53 kwam ber 'A-model', in 1932 gevolgd door 54 de 'v', die op zijn beurr in 1933 werd ver
vangcn door cen nieuw model v8. Vir de sreeds nellere opccnvolging van nieuwe modcllen bn mcn opmaken dar Fords overruiging dar vormvcranderingcn ovcrbodig waren, steeds verder werd uirgchold.
De auromobiclindu tric eileen klem Ie zinen cusscn (wee cisen. Encr-zijds vrocg de markr om . produk-tcn, waardoor men, renminsre op middellange rcrmijn, ruet om tandaardiscring heen kon . Men moe t immers dc omvangrijkc invcsteringen in voor ll1a saproduktie bcno-
77
Copyr ~ ed Ima e
Copy IQtlled IT'19
COPY'lgtlled r""'l9
C:opyr hIed IT' r .11
digdc installaties neutralisercn (al mocstcn deze, o m te kunnen profitercn van de sneUe technische vem ieuwing, wei Rcxibcl gcnoeg zijn). Anderzijds werd gcvraagd om nicuwigheden, waardoor men steeds weer met nieuwe modellcn mocst komen om de bclangstclling van de consumcnt vast tc houden . Uit het onwaarschijnlijke huwelijk vall dezc twce tcgenstrijdige ci en kwam de'styling' voorr: het keer o p keer introduceren
COPY'lgnted r" age
53 . Her A-model van Ford uit 1917·
COPY'lgnted r" age
54. Dc 'vS' van Ford, 1933.
Copv'lgnted 'TIL rial
55
van uitcrlijke tijl veranderingen waardoor de nadruk kwam te liggen op de esthetische vorm. Dit leiddc tot de j aarlijks tcrugkerende kermis van 'nicuwe' modellen, terwijl mcn niettemin de produktie van technische ondcrdelcn tot op zckerc hoogtc constant kon houden .
W aartoe de rweede eis leidde kan men zien in dric van de modellen die Ford in tien jaar tijds produceerde. Het A-model uit 1927
(' lOY Illn! 1ll
vert onde nog trekken van zijn voorganger in de vierkante, rechte stuurcabine en het onhandige verbind ingsstuk van de motorkap, al wa dat al veel compacter. De v8 uit 1933 ziet cr echter duidelijk anders uit. H ij is grocer, vertoont meer samenhang en doet zclfvcrzekcrdc.r aan ; de vlociende lij n van de spatbordcn wordt geaccenrueerd cn voortgczct in de [rceplank , de achtcruirwijkende hoek van motorkap en voorruit wordt weerspiegeld in de Iijncn van de portieren en van de luchtsleuvcn. De gestroomlijnde Lincoln Zephyr uit 1936 is daarcntcgcn ccn schoolvoorheeld van sty ling, rechtc lijncn worden verafschuwd, zd fs in de voorbumper zit cen knik . Naast zo'n opgepoet t toonheeld van macht, geknipt voor het hyperbolische taal-
79
55 . De Lincoln ·Zephyr·. 1936. Het bcdrijf Lincoln was cen dochterondememing von Ford en werd geleid door Henry's zoon Edsel. Diem enthou iasme voor [yling kon in de Lincoln-ontwcrpcn vrijcr tot ui tdrukk ing komen dan in het mocderbcdrijf. dat nog door zijn vader werd Ix:hcerst.
Copv'lgn!ed 'l1 rial
gchruik van reclamclicdcn. stcckt het A-model mctig en bescheiden af. Standurdisering maakt het in principe mogdijk om stahiliteit en continultcit te bereiken in de vOllligeving. maa.r mer is men voUedig bczweken voor dc commerciele ciscn van de automobielindu -
• mc. Een zelfde patroon zou zich herhalen in
vecl andere industrieen die massa-artikelen vervaardigden voor markten waarop schcrpe concurrentie de boventoon voerde. In sommige bedrijf.\takken was de vormgcving minder gevoelig voor modieuze veranderingen of stond zij minder sterk bloot aan commercii'le dmk. en op deze teTreinen zouden de mogelijkbcden van standaardiscring dan ook vollcdiger tot hun Techt komen. zeals bijvoorbecld in delen van de meubdindustrie, waarin zich inmiddcls ecn techllologisehe revolutie aan het voltrekken was.
Het aantal machine., voor houtbewerking was in de Ilegemiellde eeuw in de Vercnigde Staten ellorm uitgebreid. terwijl ook hWl mogclijkheden steeds groter werden. Dit Icidde tOt nieuwe mate.rialen die ecn omwenteling tewecgbrachten in de meubclfabricage. Hout is in zijn natuurlijkc vonn geen homogeen matcriaal; zelden hebben stammen of takken cen zuiverc of constante rechte lijn. Gcwoonlijk varieren de Structuur en de stcrkte, en een van de voomaamste vaardigheden van rraditionclc amba.chtslieden als schrijnwerkcrs. kocts~'11- en wagenmakt'Ts hestand emit met dcze talloze variaties in hun werk overweg te kunnen. Machinalc houtbewerking vereist. wil zij effectief zijn. daarentegen constante afmetingen en homogene ma.terialen. Omstreeks het begin van de twintigste ceuw was dc houttcchnologic zo vcr gevorderd dat nieuwe produkten als gelaagd hout, meubclplaat. spaandcrplaat en hardboard in grote hocveclhcden beschikbaar k wamen. Er werden specificaties voor standaardafmetingen opgestcld door nationale commissics. Men legde standaardformaten voor dczc materialen vast. en ook specificaties bcucffcndc de kwaliteit. die informatie bevatten over de samenstelling en stcrkte van
het materiaal. en ovcr de gcschiktheid ervan voor verscmUende doeleinden. De gevolgen van dit proces strekten zieh uit tot het eindfabrikaat. doordat het begrip tandaardisering wt.'Td uitgebreid tot de dricdimensionale vorm, met als rcsultaat een standaardeenheid van ruimte: een module .
Van oudsher waren meubel, vervaardigd als afzonderlijke stukkt-'11. Een dressoir en cen kast konden qua stijl en decoratie een combioatie vormell. maar ze wt.'Tdcn ontworpen en gebruikt als aparte onderdelcn. Een modulair systeem van meubel bcstaat eehter uit ecn reeks cenheden bestemd voor uitecnlopende doc1einden die. doordat :te zijn ontworpen in vec:lvoudcn van de standaardafmetingen. op elkaar aansluitcn en flellibel kunnen worden gerangschikt naar gelang van de beschikbare ruimte en de behoeften van de gebruiker. In de Verenigde Staten was in de jaren tachtig van de negentiende eeuw door O.H.L. Wernicke een systcclII vervaardigd van losse c1~ mentCJl voor ccn boekenkast. die aan alle vier de zijden op elkaar aanslotcn. Pas in de jaren twintig van deze eeuw cehter begon het idee in grote kring aan te slaan. toen cnkelc Amerikaanse en Duitse firma's 'combinatiemeubels' op de markt gingen Deze ontwerpen waren cigcnlijk geen modulairc systcmt.'11. maar vecleer cen reeks op dkaar aansluitendc onderdclcn die kunncn worden gezien als cen tussenfase. Ben typi.,eh voorbeeld was de serie ·Musterrmg'. die in Duitsland op de markt werd gcbracht door Carl Nics uit Marburg-an-der-Lalm. Onder de benaming 'aanbouwmeubilair' werd deze verkocht met de rcc1amc1eus 'Kies zdf. meubilecr zclf. De serie om vane leg- en ladcnkasten. schappen t'n bockenkasten voor huiskamers (.'11 maaktc inderdaad een aanzienlijke flexibilitcit mogelijk. De vormen van de onderdelen waren rechthoekig. met uitzondcring van de hoekdelen. die e1ementen aan twee zijden van een kamer met elkur verbonden. Allc delen waren :to ontworpen dat :te direct aansloten op de mUTen en ze waren afgewerkt in gepolitocrd berkehout of met ivoorldeurige lak. Hun cenvoud paste niet aUecn bij de smaak
80
Gopyngnted matenal
57
van die cijd, die rijke decoraties afwees, maar kan ook worden gezien 31 een uitdrukking van de materialen en machinalc procedes die bij de fabricage werden toegepast. Omdat modeme houtprodukten al meubelplaat en gelaagd bout ltiet geschikt zijn voor een gcdetailleerde bewerking van het opperv 13k en ze he t best kunnen worden tocgepasr in eenvoudige segmenten , ging men vlakkc deurcn zonder panelen gebru iken. Deze marerialen
Copyr cried ImL co
trekken minder sncl hom dan naruurlijk hout , waarvan de planken in cen zwaar raamwerk moesten worden va tgezet om ZC
recht te houden. H et is onduidel ijk wanneer precies her eer
ste volledig modulaire ysteem werd ontworpen, maar vanaf de jaren dertig van deze eeuw begonnen dcrgelijke systemen in vee! Janden te verschijnen. In Nederland on twierp Piet Zwart een complete aanbouwkeuken voor Bruynzed. In 1933 had Zwart voor deze firma keukenkastjes ontworpcn die onder een doorlcpend werkblad kondcn worden gemontecrd. Hij realiseerde z.ich echtcr dat het voordcliger zou zijn keukenmeubilair als een totaalpakket te produccrcn, met gestandaardiseerde c1ementen die waren
1
56. De meubclcollcctic 'Mustcrring' wa vcrgelijkbaar met verschiUende andere onrwerpen die .an het cind van de jarcn rwintig in Duie land werden vervaardigd en die bestonden uit op elk •• r aan luitcnde clementen lIlet bijp.sscndc afmetingen . Ook bracht men cen sene keukendemcnten in de handel die van hetzelfde principe uitging, maar dan afgewerkt met wine lak .
("opyngnled mL nal
57. Dc Bruynzeelkeuken van Piet Zwart uit 1938. Ecn van de mecst gc.vanceerde voorbccldcn van de toepassing van aanbouwclcmcnten in de vormgeving van kcukcns in Europa in de j.ren derrig.
ontworpen met het oog op machinale massaproduktie. Ln 1935 begon Zwart aan een intensieve van het werk in de keukcn, en samen met de technici van het bcdrijf maaktc hij onrwerpen voor dc 'Bruynzeclkeuken' die in 1938 in produktie werd genomen. Dc opzet was zo flexibel dat cr op elke oppcrvlakte cen bruikbarc keukcn inclusicf eetgedeelte kon worden opgebouwd. Zwart ging vecl verdcr dan in die tijd gebru ikclijk met
het aantal voorzieningen en acccssoirc$ dat bij de verschiUendc clcmcnrcn wcrd geboden; met zorg onrwierp hij rekjes, laden, klemmen en haakjes die pastcn bij de vcrschillendc installaties en apparaten. De mceste uit die tijd Iieten ruimte open voor losstaande fomuizen en koclkastcn. In de Bruynzeelserie wcrden ook deze onrworpen a1s aan bou wc!cmentcn, zodat zc ongeacht de grootte van de kcuken vol ledig
'11 n II
konden worden gdntegrecrd . In welke combinatie de onderdelen ook werden gem onrccrd , her resulraar moesr aantrekkdijk en fun ctioneel zijn. Later mcrkrc Z wart op dar hij hcr als zijn raak zag e rheti chc kwalircir re paren 3an oberc doel m3tighcid.
Dc uirbreiding van de adminisrratie van bedrijvcn en overheid in de twin tig tc ccuw brachr heel war papierwcrk en documentaric mer zich mec waarvoor archievcn en bcrg-
Copy' h
ruimrc nodig waren. ok op d ir terrein werden op gro re chaa l aanbouw ysremen ingcvocrd , daar zc aan aile 0 rten huisvesring waren aan re passen en naa r behoeftc konden wo rden uitgebreid. In her begin werden de sysremen mee tal van hour gemaakt , maar nada r de rechnieken o m meraa l re persen verfijnd waren, kwamen er in mas aproduktic vervaa rd igdc sysrcmen van dun plaat talen kantoormeubilair op de markr, die zeer eenvoud ig en duurzaam war n, her systeem R oneo. Hier nam de invloed van stan-
58. K.ntoorm~ubila ir van gep Nt metaa I van R onco " it ca. 1930. met ar hicAadcn .Is aanbouweic met1 lCn die ko ndcn worden aangcpast aan vcrschilkndc oll twcrpcn . ~o I hi~r in her hoofdk.ntoor van de Midland Bank in Londcn .
(.0 Y ghted llate 1;]1
daardisering toe door invoering van cen DIN
specificatie (Deutsche Industne-Norm) voor een standaardsysteem van papicrmaten, namelijk het 'formaat-A' . In dit systcem waren aile papiermaten. of het nu ging om postzL~ gels of grote vellen tekcnpapier. een veelvoud of deling van een modulaire afmcting. en daarom volledig proportioneel. Dc voordclcn wan"ll zo groot dat het uiteindelijk de grondslag vormde van (.'(:n intCTnationale standaard. Het vergemakkelijkte de produktic van archicfsystcm('"Il en papierverwerkende machin(.'S. die binn('"Il dit systeem op efficien te wijze in allerlei soorten konden worden ontworpen. zonder ruimtcverlies of onnodige complicaties.
De streng geometrische vorm van deze kantoorsystemen liet zicn dat men bij de vormgeving sterk op het gebruik lette. Dit becld werd nog versterkt door de kleurcn waarin de metalen system en werden aangeboden. gewoonlijk middelgrijs en olijfgroen. Er was weinig ruimte voor expressie. al werd vaak ruim aandacht bestecd aan de. vormgeving van details. zoals handvaten en codcringen. Maar esthctisch venOOll werd verworpen. men verkoos bescheiden rniddelen die bij doclmatigheid pasten .
Het idt'aaJ van efficientie, in het begin van de twinrigste ccuw zo kracbtig nagestrcefd. was voomamelijk terug te vocren op bet werk van F.W.Taylor, dat in bet vorigc hoofdstuk aI aan de orde is geweest. Dit ideaal kwam vollcdig tot ontplooiing in de 'rationaliscringsbcwcging', waarin aanvankclijk werd gepoogd om uitgaande van uitvoerigc rijd- en bcwegingstudies aile fasen vall de prod uk tie te coordineren. In het ergste geval werden de. arbeiders hierdoor onderworpen aan bet meedogcn1ozc rirme van de lopende band, wat in de film MODERN TIMES door Charlie Chaplin genadeloos aan de kaak werd gestcld.
In vecl ondememingcn groeide echter het bescf dat het klakkeloos overnemcn van dergelijke methoden een averechtse uitwerking bad; dat ononderbroken, intensieve arbeid in een onpersoonlijkc omgeving leidde tot fy-
sieke en psychologische vermoeidheid en de produktiviteit niet ten goede kwam. In de jaren twintig probcerde de rarionaliseringsbcweging daarom aangenamere en prettigere arbcidsmetboden en -omstandigheden tot stand tc brengen. Zo wcrd ruim aandacbt besteed aan de verlichting in kantorcn en fabrieken, wat nieuwe en bruikbare. vormen opleverdc. Frank en Lilian Gilbreth bespraken in hun boek Fatjgu~ Study uit 1916 deze nieuwe nadruk op de VOl ill: 'Een fraai uiterlijk is altijd een bclangrijk element geweest bij het realiseren van hoge verkoopcijfers. en het is vanzelfsprekend en normaaJ dat de fabrikant graag hecft dat zijn produkt er aantrekkelijk uitziet en dat de directeur trots is op het uiterlijk van zijn fabriek of kantoor. Toch zijn aI onze normen me.t betrekking tot "schoonbeid" in cen werkomgeving veranderd. We streven nu veeleer naar doelmatigbeid en het uitbannen van vermoeidheid dan naar decoratic en schittcrcnde vcrfijning.'
Ontwikkelingen in de verlicbtingstechnologic en diepgaandc wetcnschappelijke studies resulteerden in de jaren twinrig van deze eeuw in eOl nieuwe genera tie verlichtingsarmaturen die het licht gclijkmatig versprcidden, waarbij soms gebruik werd gemaakt van opaalglazen omhulscls om verblindcnd licht te tcmpcren. Ze waren stevig bevestigd aan muren of hingen aan het plafond met metalen buizen waarin bet snoer zat, om te voorkomen dat de lamp bij tocbt zou gaan zwaaien waardoor de ]ichtval nadelig zou worden bei'nvloed. De Duitse firma Korting & Mathiesen producccrde in haar colle.ctie 'Kandem' cen hele sene van dcrgclijke armaturen. Een ander gangbaar model was meer specifiek bedoeld voor de verlicbting bij het werk aan machines. werkbanken en bureaus. Gewoonlijk had dit model een gedraaide metalen kap en zorgdcn a1Jerlei hulpmiddelol voor een flexibcle en verstclbare amI. AI is de lamp 'Anglepoise' van Terry en Co. niet een van de eerste lampen van dit type, zij is zeker wei een van de duurzaamste en is met kleine wijzigingcn al vanaf 1934 onafgcbrokcn in produktie. Het schar-
59
8/
60
C )oYflght8d ma flal
nier gcbasecrd op de mensclijke arm en maakt binncn ccn wijdc boog ccn oneindige
Copyr grt( 1m gc
tC oc n.mcncan I'osrurc Lcague normcn voor cen juiste lichaamshouding aan icderecn die gcmtcresseerd was in verbetering. In diezclfde pcriodc begon in Groot-Brittann.ie de Medical Council met onderzoek naar arbcid onge chiktheid en de Indu trial Fatigue Board met ondc.rzoek naar de voorwaarden voor een oprimalc produktic, zodat er tegen 1930 een stapel van meer dan vijftig
5
(links). De [uncnone! vorm werd later. ~ij het met meer estherj ch verzorgde det.ils. overgenomen bij de produktic v.n huishoudelijke vcrLichting.
60. Dc 'Anglepoisc' van Terry (hoven), in 1934 ontworpen door George award in • .
Copv'lgnted 'l1 nal
rapponen lag met e emiele informatie v~~r vormgcvcrs.
Her begrip rat:ionaliscring werd ook tocgcpast op huishoudelijkc arbcid. met allc gevolgen voor de strucruur en vonTI van het wcrk . Zoals ZO vaak werd het pionierswerk verricht in de Vercnigde Staten. In 1869 hadden Catherine Beecher en haar zus Harriet Beecher Stowe cen boek geschreven waarin ingrijpende veranderingen werden voorgc-
COPYrighted Image
61. Tekening v.n cen 32neengeslocen werkruimte met goomeen en vocd5elopsbg van Catherine Beecher en H.rriet Beecher Stowe. in: Tilt America" ~Vol/la,,'s Home, 1869.
steld in de organisatic en indcJing van keukcns. Hiervoor had de chcepskeuken met haar compactc en handigc inrichting model ge t.an . Vanaf 1912 pastc Christine FTcderick de methodiek van de wctenschappclijke bedrij fsvoering toe in h 33.F studie van h uishoudclijk wcrk. Haar gcschriften haddcn grote invlocd in Duitsl.nd. waar de rationali c-
86
6,
62
Copvrlghted material
ringsbeweging uitzonderlijk enthousiast werd omarmd.
In 192 I tichtte de Duitse regering het Rei,lJskllratorilllll for WirtsclJajrlicl,ke;/ (Rijkscom voor eRicicmie) dat ondcrzock moest doen n.or meer doclmacige produkticmiddelcn en werkwijzcn, en daar.an bckendheid moest geven. Dc commissic onderzocht zaken aIs verlichting, wcrkhouding en de coordinatie van het arbeidsproces - en
62. Diagrammcll ter ilIustratie van de rationaliseringsprincipcs tocgcpast op het werk in de keuken, uir: Sdtlllific ,Wanogemelll j" Ihe Home v::an Christine: Frederick. 19Z0.
CopYrigh ~ lIT' q
telde bijvoorbecld een uniforme wijze van boekhoudc.n voor die geschikt was voor aile zakclijke ondcrnemingen, zowel gTate .1 kleine, zodat boeken en documemen goedKoper konden worden vervaardigd op grond van het oIN-formaat-A, en de opslag van documcmcn en archivering overecnkomstig
7
(, Py r h ed IT' n.ll
CopyrlQ lIed rT'age
Copynglled lrT'aoe
63. Gieojzeren kachel van Ferdinand Kramer voor Buderus, 1931. Dit soort compacte ontwerpen kwam in de plaus van de grote, tr.ditionclc belegelde kachels die in Duitsl.nd voor de huisverw2rrning we.rdcn gcbruikt.
64. Een b.dkamerinrichting uit 1927 van Ferdinand Kramer
vOor Budcrus in Hirzcnhain . Dc vorm van het bad was bedocld voor cen zithouding, waordoor minder ruimte nodig was. een belangrijke overweging bij de vormgeving van de 'bestaan minimumwoning' die in de jarcn twinog in Frankfurt werd gebouwd voor de herhui vesting van bewoncrs van krottcnwijken .
8
werden gestandaardiseerd. Het RKW wijdde ook vee! studies aan de rationaIisering van het huishouden, stelde specificatics op voor mc:ubcls en huishoudelijke apparaten om het schoonmaken, wasSCIl en koken te vergcmakkclijken, deed voorstellen voor standaardmaten vall bedden en bcddegoed en legde vast welke handvatten voor keukengerei het veiligst en mt.-cst docLmatig waren . Elk voorwerp dat men bekoek werd op de volgende punten geanalyscerd: materiul, vorm, functie, gebruik, prijs. Er werden goedkope brochures uitgebraeht zoaIs Vcr/ichtillg vall IIt t huis/roudelijk wtrk en Slandaardisering in /tel /lUu/roudfll, wurin dczc denkbccldt."I1 werden uiteengczet en toegelicht .
In de stad Frankfurt vonden standaardisering en rationalisering ill deze tijd hun meest vollcdige uitdrukking. Omdat de bouwactivitciten als gevolg van de Eerstc W ercldoorlog en de naoorlogse economische malaise sw waren komen te liggen, stond de stad voor immense socia Ie problemen, zoals reusachtige sloppcnwijkcn, armocde en ziekte. In 1925 werd Ernst May benoemd tOt stadsarchi teet en zette hij een spoedprogramma op voor woningbouw. Doordat de fmancicle middclen beperkt waren cn de situatie zeer urgent, kwam het begrip 'bcstaansminimum-woning' centraaJ te staan in het programma, in cen poging om de moost fundamentcle levensomstandigheden van zovt.-cl mogelijk mClUen snc! te verbeteren. Er werd zorgvuJdig ondcrzoek gedaan naar het huishoudclijk werk en de afmetingcn van woningen, en daar de meubels die voor de ruimere vooroorlogse huizen waren ontworpen te groot waren om te kunllen worden gebruikt, werd in ovcrt'Ctlstemming met dit nieuwe begrip ccn reeks 'Frankfurter srandaarden ' ontwikkeld. Een staf van architeetcn en ontwerpers, onder wie May, Adolf Meyer, Ferdinand Kramer, Mart Starn en Franz Schuster, ontwierp nieuwe vormen voor aLlerlei gebruiksartikclen en meubilair, van deurklinken tot kachels, t."I1 zclfs een complete 'Frankfurter keuken ' . Vanwege de omvang van het programma werdcn bij grote bedrij-
Vetl conrracten afgesloten voor de mas aproduktie van deze artikclen. Het bock Het "ieuwt huishoudt ll van Christine Frederick was volgen Ferdinand Kramer 'onze bijbcl'. De standaardmeubcLs en -gebruiksartikelen die hij ontwierp waren aUemaaJ uiterst eenvoudig, maar goed doordacht en uitgewerkt, en goedkoop. De keukcn, ontworpen door ecn team van het bureau van de stadsarchitcct, werd opgczct als cen complete standaardcenheid die binnen cen minimnm un ruimte cen efficicntc werkomgcving moest bieden, met ingcbouwdc bcrgruimte en ccn doorlopcnd wcrkoppctvlak. Zij was van een Spartaanse eenvoud, maar wddoordacht opgezet en doclmarig.
PoLitick.: vcrschuivingcn in de gemccntcraad maaktcn in 1930 een eindc aan het experiment. Dc presta ties van de Frankfurter groep, die de niet aflatendc steun genom van de toenmaIigc burgemeener Ludwig Landmann, waren opmerkelijk gczicn dc korte periode die haar ter bcsehikking stond. en wonden duidelijk aan dat standaardi\cring evcnzet.-r kon worden aangewend ten bchocve van soeiaIc programma's als voor het bt.'drijtSlcvcn.
Frankfurt vormde nicttemin et.'tl ujtzondcting. In de jaren twintig van deze ecuw zouden standaardisering en rationalisering beschouwd gaan worden aIs bcgrippcn die uitsluitt.'fld bctrckking hadden op doclmatigheid in industrie en handel, en als zodanig zouden zc zwarc kritiek te vcrdurcn krijgen van vc1e groepen en individuen. Weliswaar werd erkend dat zij bijdrocgen tot cen verhoging van de produktie, maar men was van mening dat efficicntie op zichzclf, en de $obcre esthetiek waarin zij tot uitdrukking kwam, ontocreikend waren ter bevrcdiging van mcnselijke bchoeften. Maar aI te vaak werden mensen tot cen nummer gcma.lkt in onpcrsoonlijke situatics en ontwikkelingcn. Dientengevolge trad cr cen acccntverschuiving op. In pluts van 'maximaIe' werd het dod 'optima Ie ' efficicntie, hctgccn lciddc tOt flexibcler interpretarics. Het grondbeginscl bleef eehter onungctast en standaardisering,
Gopyngnted matenal
•
65 . Dc Frankfurter keuken. onrworpcn door ecn grocp onder lciding va n Grete
chiittc-Lihotsky, was gci"n pirecrd op de denkbecldcn van hristine Frederick over ration.lisering va n hu ishoudclijke arbcid. en op de vOrm van sch""pskeukens en
• rcst3uraucwagcns .
met haar uitbreid ing naar modulaire eenheden en hanr tocp. sing in functionclc y temen, blijft een tieel begrip in de vormgeving en een van de belangrijkste clcmenten die van invl cd zijn op de e thctischc vorm in de moderne industricle produktie.
Copyr grtc 1m gc
(" lPY'llll1 j '11< n 11
HOOFDSTUK 5
Kunst en industrie in het begin van de twintigste eeuw
In dezdfde tijd dat de denkbeelden over standaardisering en rationa!isering tOt oDtwikkcling kwamen, deed men in cen aanta! Europe e artistieke bewcgingen , zoal, fllturisme, purisme en constructivisme, ceo poging de csthetische vorm en zijn functie opnieuw te dcfmicreD tt."l1 opzichtc van de industriele beschaving. Deze twee ontwikkelingen mogcn op het ecnte gezicht misschien tegenstrijdig lijken - de cne kwam onder druk van de industriele produktie tot stand, aan de andere lagen artistieke thcorieen en waarden ten grondslag - , toch bcstaat er vaak cen opvalIt'Ode ovcreenkomst in de begrippen en de terminologie die door beide werden gcbezigd. Al naar gelang de context waarin ze werden gebruikt, konden begrippen als 'standaard' en 'besparing' echter zeer sterk in betekenis en gevoelswaarde uitccnlopcn.
Paradoxaa! genocg treft men in deze hernieuwde esthetische belangstclling nogal wat elcmenten aan die terug te voeren zijn tot de anti-industrie.lc filosofieen van John Ruskin en William Morris. In Groot-BrittalUlic had hun invloed gclcid tot een afkecr van de industrie en tot de Aru-and-Crans-beweging. mt't haar pleidooi voor ceo terugkcer naar voor-industriCle waardeo. Hoewel de Britse kritiek op het Europcsc vastcland in bredc kring wcrd gedeeld, was ze er milder en aanvaarddc men uitcinddijk de mechanisering met het oog op de rcaJisering van esthetische en maatschappelijke idealen. In de vormgC'ving wcrd deze verandcring gemarkeerd door cen accentverschuiving van dccoratic en ornament naar constructieve en functioDele dementen.
91
Gopyngnted matenal
66. Josef Hoffmann, witgeschilderd dienblad vall geperforecrd bladmeroaI, 1905.
Hoewcl de art-nouveau-beweging in de jaren negentig van de vorige eeuw zich meer interessccrde voor het niveau waaraan het vakmanschap moest voldoen dan voor de industrielc produktie, vormde zij, met name de Jugendstil-variant in Duitsland en Oosrenrijk, een belangrijke fase in de overgang naar het functionalisme. In Frankrijk, Belgic en Italic kenmerkte deze beweging zich door de toepassing van geabstraheerde naruurlijke
vormen mer krachtige gebogen lijnen en een driedimcnsionalc profilcring, waardoor de samensrdlende e.Iementen van een on twerp cen gc'integreerd gcheel vormdcn; in Duits-land zou zij cen andere ricbting ins)aan. Ln Munchen waren in her werk van kunstenaars en ontwerpers als August Endell, Hermann Obri t, Peter Behrens en Richard R.iemerscbmid, de vloeiende kromme Iijnen a) van meet af aan minder krachtig en uitbun-dig, en later veranderden ze in formele composities van geometrische e.lementen. Een rigoureuzere stilering van deze e1ementen vond in Wenen plaats, waar Josef Hoffmann, een vooraanstaand exponent van de beweging, bekend kwam te staan als 'Quadrati' oftewd 'R.ecbthoek' Hoffmann. De $Obere 66 boekighcid van de gcperforeerde plaatijzeren kunstvoorwerpen die hij in allerlci maten en soorten ontwierp en waarin cen rechthockig raster overheerst, bewijst dat deze bijnaam volkomen op zijn plaats was.
[n het algemeen gesproken keerden de artnouveau-kunstenaars zich tcgcn de diversiteit, of zoals zij het zagen. de wanorde van
92
hun cijd. Zij Verwil'TpCn het gebruik van vormen uit het verleden en probcerden cen nieuwc, universele scijl te crceren, waarin aile aspectcn van de visuelc omgeving met elkaar zouden harmoniert:n in een alles om vattend verband, cen compleet kUllStwerk dOlt de be~ lichaming lOU zijn van t."Cn culturcle en maatschappelijkc ecnheid.
In de kcrn lag de art-nouvcau-beweging zich cchtcr geplaatst voor cen fundamenteel dilemma, dOlt de realiscring van deze aspiraties in de we.g stond. Hct werk en de geschriften van Henry van de Vel de, cen uitzonderlijk bekwaam en vl~1zijdig Bclgisch ontwerper, kunnen dit iIlusueren. ZijD gcschriften doen $Oms bijna profecisch modem aan, waar hij spreckt over vcrkeersmiddelen, badkamerinrichtingen, clektrische lampen en chirurgische instrumenten als over 'modeme uitvindingcn die door hun schoonhcid bekoren', en waar hij cen plcidooi houdt voor rationaliteit in vormgeving en mas aproduktic. Maar in zijn werk sloot zijn rationalisme het ornament niet buiten, ook al ging het hem veeleer om een ' racionelc' tocpassing eTVan, om de aard en functie van een object uit te drukken. Zijn opvatting van de werkplaats kreeg gestaltc in het grote atelier dat hij in ! 898 in de buurt van Brussel oprichtte, en 'massaproduktie' betekende voor hem: herhaalde ambachtelijke produktie. Hij was sterk bcinvlocd door Ruskin en Morris, en ook al deelde hij hun beleden hcim-wee naar het vcrleden probeerde wei hun morele en maatschappelijke principes verder te ontwikkelen. Hij was namelijk van meDing dOlt objecten niet los kondcn worden gerien van de context waarin ze gcproducecrd en gebruikt werden, ell dOlt de kUDstenaars hlm geng moestcn laten gelden om te voorkomcn dOlt de menseJijke behocften naar de achtergrond zouden verdwijnen. Oat was ook de reden dat hij :zijn cigen atelier oprichtte, cen stap die in andere centra van dc beweging werd nagevolgd, in MUnchen met de Vereinigte Werkstatten en in Wenen met de Wiener Werkstatten van Hoffmann en Koloman Moser. Ambachtelijke produktie
93
betckendc echter dat de art-nollvcau-ontwerpers :zich voor hctzclfde dilem ma geplaatst zagen als William Morris: hun produkten, die cen hogc kwaliteit benten, waren duut en slcchts weggdegd voor welgcstelde begunstigcrs.
Van de V c1dc was er stt".k van ovcrtuigd dat, wannecr kunstcnaars hun aandacht uitsluitcnd zouden richten op ruellwc vormetl, dcze door de commercie buiren hun oorspronkelijkc verband konden worden gccxploiteerd. Zijn vrccs werd bewaarhcid. Arrnouvcau-ontwcrpcn werden op grote schaal door de industric opgcpikt en in massaproduktie genomen als cell van de vele nijlen waar de hcerscndc chique smOlak om vroeg -wah bijvoorbecld de pannen van gcpem metaaJ van de Wiirttembergischc MetaUfabrik in Duitsland en het Royal Doulton 3ardewcrk in Engcland.
Vanaf 1900 wcrktc Van de Veldc in Duirsland, waar hij later cen vooraanstaande positie zou innemen in cen organi.~atjc, opgcricht om kurut en industrie met e1kaar tC vcrlOl~ nen: de Deutsche Wcrkbund. Dc Werkbund werd in 1907 opgcricht door een hererogecn gczelschap van ontwerpcrs, industriClcn, journalistcn en ambrcoarcn, vercnigd in hun bczorgdhcid om her niveau van de Duiuc vormgeving. In welke rich ring ZC dachtcn, werd in 11}O6 in ecn artikel aangcgeven door de scbrijvcr en politicus Friedrich Naumann, die benadruktc da.t CCD nieuwe aallpak noodzakelijk was om her hoofd te kUlmen bieden aan de problcmcn die de industrie steldc. 'In de ambachtsman zijn drie werkzaamheden vercnigd, die van de kunstenaar, de producent en de vcrkoper', verklaarde hij. Maar omdat de tocgepastc kunstcn hun ambachteIijk karaktcr haddcn verloren, waren dczc drie functies van e1kaar gcschciden gcraakt. Dauom mocst men gemt:ensduppelijk stelling Demen, :zijn oude houding latcn varen en cendracbtig samenwerken. Bovena], betoogde hij, moest worden gestrccfd na3r een nieuwe esthetica, omdat door de machinale reproduktie van ontwcrpcn die met het oog op ambachtelijke uitvocring waren gemaakt, de
68
Gopyngnted matenal
mogelijkhcdcn van machines vecl te weinig louden worden uitgebu.it. 'Deze inferieure kunst moet worden verfund, de machine moct worden vergecsteJjjkt' en worden gebruikt 'om de mensen smaak bij te brcngen'.
In het oprichtingsdocument van de Wcrkbund werd dit thema verder uitgewerkt en werd het doel van de organisacie om chrcvcn aJs 'hct vcrbctcren van de arbcid van vakliedcn door rniddcl van samcnwcrking
Copyr crIed Im L co
67. He[ atelier van Henry van de Velde in Ukkel bij Brusscl ca. 189 .
94
(' lPY'llll1 j 'llL n II
kun t, indu trie en kun tnijvcrhcid, door middel van onderwijs, propaganda cn door gczamcnlijkc tandpuntcn in te nemen ten aanzicn van relevante vraagsrukken'. Men tTcefde niet londcr mccr nau het verhogen
van esthetische maatstllven: 'De geldighcid van ard tieke maatstavcn taat in nauw vcrband met de algemenc culturcle aspirancs van onze tijd, met het screven naar harmonie, maat chappclijke betamelijkhcid. naar cen
CoPy Iq ed IT' (J
ccndrachtigc Iciding van arbcid en leven.' De hoop op 'gezamcnlijke tandpuntcn'
wa echtcr gccn lang leven bcschoren . De Icden van de Werkbund haddcn, hocwcl ze op uimodiging werden tocgclatcn, zccr verchillende achtergronden; bovendicn groeide
er ecn schcrpc idcologische tcgen tclling rusen Hermann Muthcsiu , dic opgclcid wa aJ
architect. en Van de Velde. Van I 96 tOt 1903 was Muthcsius verbon
den gewee t aan de Duit e amba adc in Londen om de ontwikkclingen in de Engelse architcctllllr te be tllderen. Na zijn terugkcer werd hij benocmd op het Pruisische ministeric van Handel, waar hij verantwoordelijk was voor het onderwij in de tocgcpaste kllnsten. Hij was de drijvende kracht geweest achter de totstandkoming van dc W crkbund en hij had cr, dankzij zijn uitgebreide ervaring en zijn poside als staat ambtenaar, CCI1
grote invloed. Voor hem had tocgepaste klll1St zowel cen artistieke, culrurele al ceo-
9S
Roy.1 0 ulton thccscrvie. met deconties in .:a.rt-nOUVC41U
stijl. ca. 1910.
GoPy Ighted llate 1;]1
69. Hermann Much ius. incerieur v~n het paviljoen van de Hamburg-Amcrikalijn op dc Wcrkbwldtcntoollstclling van t 91 4 in KcuJen, met ccllvoudig neoklassickc verboudingCJl ell vormen .
nomi chc bctckenis. Nicuwe vormen waren noodzakelijk, betoogde hij, niet als doe1 op zichzelf, maar als 'zichtbare uitdrukking van de innerlijke stuwkracht van dcze cijd' . Nieuwe vormen moesten 'niet aileen de Duirse woning en het Duitse hui elijk leven een ander aallzien geven, maar rechtstreeks het karaktcr van deze generatie bemvloeden'. Vormen maakten daarom deel uit van de algemene culruur en dienden de cenheid van de
natie uit te drukkcn . Een arti tieke stijl die de nationale culruur tot uitdrukking bracht had bovcndien economische waarde: 'Com merciee! succes houdt gelijke tred met de heerende innerlijke waardcn.' Zoal Frankrijk
lange tijd bewees, kan een land met grote culrure1e capacitciten 'in de kunsten het leiderschap op zich nemen, zijn beste
'11 n II
eigenschappen in vrijheid ontwikkclen en deze tegelijkertijd aan de wereld opleggcn'. Her esthetische middel om een nationale culruur tot stand te brcngen, verklaarde hij, was het opstellcn van 'typen' of 'standaarden', om aldus 'de algemene smaak onder cen noemer' te brengen . Muthesius' gebruik van deze terminologie is intercssant. Als overheidsambrenaar moet hij op de hoogtc zijn geweest van het Pruisische stcl.sel van technische srandaarden, en ook al lag bij hem het accent ergens anders - op culturele standaarden, op de vormgeving - de achterliggende gedachte en argumentatie z.ijn grotendeels hetzclfde.
Van de Velde was rnillder optimistisch over de mogelijkhcden om kunsr en indu trie ten behoeve van de nationale economie met elkaar te vercnigen. Wannccr men kunst en industrie verenigde, zo was zijn redenering, gingen idcaal en rcaliteit door elkaar lopen, met als gevolg dat het idcaal verlorcn zou gaan . Hij betwijfelde of het ' in staat zou zijn een benadering te accepteren waarin matericel succcs niet telde, en herhaalde zijn oude morele stand punt: 'Dc industrie moet fliet denken dat dit idee van het schone kunstwcrk en de kwaliteiten van materialen opgcofferd kan worden om de winst te verhogen. Wij zuBen geen verantwoordelijkheid dragen voor voorwerpcn rue zonder aandacht voor pcrfectie en voor de gebruikte materialen, en zonder arbeidsvreugde zijn vervaardigd .•
In 1914 kwam het tOt een confrontatie op de Werkbundvergadering in Keulen. toen Muthesius een memorandum indiende met een samenvatting van zijn denkbeelden, waar Van de Velde zich krachtig tegen verzette. Toen er na een opgewonden discussie werd gestemd, behaalde de groep van Van de VeIde een mime meerderheid en werd het memorandum ingetrokkcn. De meeste leden beschouwden z.ichzelf nog altijd als kunstenaar; de nadmk van Muthesius op standaarden v~~r de vormgeving en op commerc1cle aspecten vatten zij op als een bedreiging van hun onafhankelijkheid en integriteit.
97
70. Richard Riemer chmid. bestck ontworpen voor Peter Bruckmann und "hne. Heilbronn.
71. R.ichard R.ierners hl11id. l.iul.apkamer voor de Deutsche Werk urtcn in Hcllcuu. 1907.
Her probleem met de Werkbund was dar men er nier in slaagde de afstand tOt de indu -aie te overbruggen en cen programma uit te werken over de vormgeving en de rol van onrwerpers. Mer uitzondering van het werk van Perer Behrens voor AEG en wat opdrachten van rwee cheepvaartmaatschappijen, drongen de activiteiten van de Werkbund niet door tot de grore industrieIe ondernemingen. De mceste bedrijven die opdrachtcn
Copyr grtc 1m gc
aan leden van de Werkbund vcr rrekren, waren bescheiden van om vang, en vaak waren de eigenaars zelflid, zoa ls Perer Bruckmann. voorzitter bij de oprichting. die R.ichard Riemerschmid in dicnst nam voor het O ll[-
werpen van bcstck vo r z.ijn familiebedrijfin 70 Heilbronn . £en andere mede-oprichter, Karl
chmidr. had eerder in Hellerau bij Dresden ecn ambachtclijk bedrijf opgezct, dat in 1906 met andere oortgeJijke 6rma's opging in de Delft che Werk tatten, waarvan hij directcur werd. Riemer chmid, zijn zwager, voegdc rich later bij hem en samen zetten zij cen uitstekcnd geoutillcerde werkplaats op, waarvan cen decl was ingericht voor handwerk, maar het grootste decl voor serieproduktie van meubcls en kleine geprefabricceT-de woningen . De z.itslaapkamer, ingericht 7'
volgens Riemerschmids ontwerp uit 1907 met wat als 'machine-meubilair' werd aangcduid, wa kenmerkend voor dc ucccsvolle series die in Hellerau wcr-den verva. . onopgesOlukt, met onderdelcn en een glad, gefmeerd Dc Delmenhorster Linoleum Fabri in Bremen had eveneens ontwerpers uit de Wcrkbund in dienst, en verstrckte opdrachten aan Van de Velde, Peter Behrens en Josef Hoffmann voor het ontwerpen van dessin , geproduceerd onder de merlnaam 'Anker'. Een acrief en veelzijdig lid-ontwerper wa ook Alfred Grenander. Hij voerde veel opdrachten uit voor de Berliner Mobelfabrik, een van de toonaangevende meubclbedrijven uit die tijd, en ontwierp later t.ations en rollend matcrieel voor de verhoogde trambaan
72 in Bcrlijn. Grenandcr ontwerp voor een tramintericur, afgebeeld in het jaarbock van de Wcrkbund uit 1914, laat cen sterke cenheid zien en ccn voortreffclijke detaillering. Dc gebogcn afscheidingen russen de zitplaatsen en de verricalc zijn op onnadrllkkelijke wijze teruggeplaatst om het middcnpad vrij te laten, waardoor, mede als gevolg van de grote ramen. cen licht en ruim effect wordt bereikt. Op een belangrijke Wcrkbundtentoonstclling in 1914 in Keulcn werden in de aan vervoer en verkeer gcwijde tenroonstellingshal vcle voertuigen tentoonge teld, waaronder ccn door Augu t Endcll ontworpcn spoorwegrestallrariewagon. De kcukcn en de bedieningsruimten bezaten kenmerken die in de periode na de Eerste Wercldoorlog ook zouden worden toegepa t in de vormgcving van appartementen. zoals ingebouwde kasten en muurka ten, en doorlopende werkbladen. In de onrwer-
73 pen voor laapcoupes die Walter Gropiu maakte v~~r rijruigcn van Mirropa, wcrd dc beperkte ruimte eveneens maximaal benut.
In 1916 gaf de WerkbuJld in samenwerking met de Diirerbund, een culrurele organisaric gcliccrd aan het KII/u/warr van Ferdinand Avenarius. Dettlsche Wartl/kill/de lIit, ccn brochure mCt aanbevolen ontwcrpcn voor hui houdelijke voorwcrpen zo-
99
Copy I!ltlted JrT'1Q
72. Alfred Grell.nder, tramilllerieur voor de verhoogdc trambaan in Berlijn. ca. 19'4.
C:opyr h ed rT' r .11
al thee- en koffi eserviezen, gla.swerk en keukenbcnodigdhcden. Deze an ikelcn waren over het algemeen sober, functionecl en doelmarig vormgegeven. Door hun prijs waren ze betaa lbaar voor brede lagen van de bevolking. Dell/sc/,e W lI renktmde wa de eerste in een reeks van uitgaven waa rin men normen voor de vormgeving trachtte op te stellen en onder de aandacht van het publiek te brcngen.
73. W aller G ropius. s laa pcoup~ van een Mitropa-rij tuig,
c 10Y'lght'ld 'Ill
100
ca. 19 14. De cOl11 pacte dodl1130gheid van rul soort inrichong zou in vlocd hebben op de vorl11geving van fl ats.
c.,opyngnted mL nal
Tijdens de oorlog organiscerdc dt, Wcrkbund cen sene tcntoonstdlingen in nClItrale landen . In wczcn waren dit propag2ndamanocuvres. cdertdien richttc hij zijn aandacht meer op het binncnland. De intt.'rnationalistischc dcmcntcn van zijn dcnkcn maaktcn plaats v~~r cen pragmatischc aanvaarding van de ceonomisehc statu., quo; het accent kwam te liggen op vormgcving al middcl ter verbctering van de nationale e£onomische presta ties. Het fcit dat de DlIitse industric was uitgcgrocid tOt cen vcrzameling enormc, marktgerichte organisatics droeg sterk bij tot deze neiging om programmatische clementen tc dimineren en de commcrciele voordelen va.n de vormgeving Ie benadrukken.
In de schiJder- en bceldhouwkun t konden de kllnstenaars door de naar verhouding gratere vrijheid sneller avantgardistischc denkbecldcn verwe7enlijken. Opmcrkclijk is dat de arristieke bewegingcn uit dezc tijd cen groot aantal fundamcntclc begrippcn gcmcen hebbcn. Ondanks het fcit dat de acccllten ander werden gelegd en de situatie per land verschilde, dccldcn zij cen aantal trekken die intemationaal waren, zoals een wijdvcrbrcidc verwerping van 'I'art pour I'art' en cen sterke benadrllkking van de maarschappclijkc rol van dc kunst. Dit bctckendc cen verwerping van het individucle subjectivismc en cen scrcven om het sehcppcn en intcrpreteren vall kunst op een objecticve, zelfs 'wetenschappelijkc' basis tc plaarscn. Aan dit screven was de invloed van idc.alistischc filosofische traditics nie! vreemd. Het Z(X'ken naar platoonst' idcaJc vormcn die cen werkelijkhcid aehter of hoven de vergankclijkc en verandercndc buitenwcreld symboliseerden, kwarn tot lIiting in de neiging tOt abstractie cn, in het bijzondcr, tot gcomctrischc vormen. Doordat deze vormen aan machine-esthctick werden gclijkgcsteld, kondcn zc tegelijkertijd wordell afgeschildcrd als 'tijdloos' en bij uitstck 'modem'. Aanvankclijk speeldc dc kubisti. che beweging in Frankrijk cen crucialc rol in de ontwikkcling van dczc dcnkbeelden. In dc pcriode van het :malytisch kubisme, van 1909 tot 1913, maaktcll
101
Picasso en Braque =1 begin met dc ab (Tactic van naturalistische onderwcrpcn, die in de d2llropvolgendc fase van het synthctisch kubisme steeds meer ging overhcllell n:lar cen met de macbinc-esthetiek verbondcn gl'Oml'trUcring. Een il17jcht in de kUIl I berume eehtcr steeds minder op ha2T rclatie tot de buitenwereld zoals dezc werd waargcnomcn door cen toeschouwer of gebruiker, en steundc in tOl'11cmcndt' mate op de intcrprctatie die de kunstcllaar gaf. Het zou duidclijk worden dat dcze intcrpretaties lang nict altijd zo objectief Wart"ll als vaak werd gcprctendccrd.
Het anonieme gc-bruiksvooTWc-rp werd door Marcel Duchamp tot 'kunstwerk' verheyen, toen hij in 1914 een gocdkoop f1csscnrek van metaaJdraad kocht, het signcerde, in zijn atelier tentoonstdde en verklaarde dat het kUllst was omdat hij dat zei. In Amcrika cxposccrdc hij latcr cen sneeuwschcp en -wat fellc protcsten uitloktc - cen urinoir, dat bij in 1917 inzond naar de tentoonstelling van de Society of Independent Artists in New York. Zijn bcdocling was de aard vall de kunst tcr diseussie te stellen; met deze zogcnoemde 'readymadcs' prcst.-ntcerdc hij echtcr zijn cigen opvatting van kun t als ern gec tcJijkc daad die niet kon worden bcpcrk I tot spccificke vonncn en techniekcn.
Na het kubisme was de mcest invlocdrijke bcwcging die van het ltaliaansc futurismc. Opgericht door Filippo Marinetti was het futurismc voora! een woedcndc en provocercnde aanval op de last van de traditic en een luidc oprocp aan Italic om het modernc tijdperk binncn te tn.-den. Modc:rnitcir stond voor machin~-s CD technologic: ' Een ronkende auto die ai, hij rijdt op een mitrailleur lijkt, is mooicr dan de Nike van Samocrakc', scbreef Marinetti in het cente FIII"rislis(/1 Manifest uil 1<)09. Her bclangrijkstc artistickc uitgangspum was 'dynamismc', waarmcc m(.-n de: mclhcid. beweging en simultanc'iteit van sensa ties van het modeme Ievcn rrachtte tc vcrbeeJdcn. Min tens zo belangrijk als voltooide wcrken waren echtcr tbooric en propaganda, kunst als activiteit. Dc verhccrlij-
Copyr ~ted IT' r al
king van geweld en agressie, van de loutcrende werking van de oorlog, kreeg een bitter vervolg in de slachting van de Ecrstc W l~ rcldooriog, toen de destructieve mogelijkhe-den van de moderne technologie duidelijk aan het licht traden.
Het futurisme had voorname1ijk invloed op her denken . Her bedd dar de bcweging opriep van machines die maatschappij en kunsr van gedaante deden veranderen, vcrspreidde zich over heel Europa. Een belangrijke verbinding met hct kubisme werd tot stand gcbracht door Gino Severini. Tijdens een cxpositie van zijn werk in Parijs kwam hij in 1916 in nauw contact met leden van de Parijsc avant-garde, in het bijzonder met A Illedce Ozenfant. Het gcvolg was dat hij bet dynamismc afzwoer en meer aandacht ging bcsteden aan de functie en doclmarigheid van de machine, strevend naar Cl'll statisch ideaal van prccisie en harmonic. 'Her proces bij bet construeren van cen macbine komt ovcreen met het proces bij het construeren van cen kunstwerk '. scbreef hij in 19 17.
Severini's denkbeelden werden verder uitgcwerkt door OZl'llfant en de architect Lc Corbusicr. die een vocabuJaire van schilderkunsrige c1ementen trachtren te ontwikkclt'D, waarin de begrippen mechanisatie en moderniteit wt.'fdcn ingcbed in een platoons idealisme. Zij noemden bun stclscl 'purisme' en zetten hun theoricen uitcen in een tijdscbrifr dat in '920 werd opgericbt. L'Bprit NouvliJl,. Zij poneerden een hierarchic van clemcntairc gcometrische vormen en een kleurenschaal waarvan de kleuren waren samengcsteld op basis van de ratio van de gulden snede. Deze bepaalde ook de gcometrische verhoudingcn die weer op elkaar waren afgc temd door middel van een modulair systeem.
Lc Corbusicr was vooral verantwoordelijk voor de formulering van dcze theoricen in verband met architectuur en vormgeving. Het purismI.' hanteerde cen mcnsbec:ld waarin de mens werd gezien als een mechanisme dat door de werking van de natuurlijke selcctie was geperfectioneerd en funcrioneerde op
g rond van 'economische' wetten. Deze perfectie werd wcerspiegeld in die door de mens vervaardigde functionele voorwerpen die het meest aan deze wctten beantwoordden . Vandaar zijn omschrijving van het buis als 'ccn machine om in te wonen', cen perfect functionerend mecbanisme dar voorziet in de utilitaire bchocftcn van de mens. De objecten die de menselijke beboeften het meesr volle-dig bevredigden werden aangeduid als 'objets-types', bet hoogste stadium in cen proces van functionele perfectic en standaardisering. Korrom, de verbouding russen mens en machine werd gedefmieerd als eto'll reactie op onveranderlijke werten, cn leiddc tat cen esthetiea met een klas ieke orde en helderheid.
Op de Exposition Internationale des Arts Decoratifs in Parij , in 1925. kregen Le Corbusicrs idcalen concreet gestalte in het 'PavilIon de ('Esprit Nouveau' . Di! paviljoen bestond uit cen kleinc woning, gebouwd op cen beperkt oppervlak. met de bedoeling de beschikbare ruimte maximaal te bcnutten. Doordat zovecl mogelijk gestandaardiseerde. in massa gcproducecrdc c1ementen cn onderdelen waren gebruikt mol'S! zij cell beeld geven van de mogeolijkhedcn van een modeme
I. Het skelet van de construcrie, mureno ramen en vloeren. bestonden gebeel uit gesrandaardisecrde onderdelen; de metalen deuren waren vcrvaardigd door Ronco. de kantoormeubclenfirma; de vaste kasten en ondcTdelen van de inrichting pasten allemaal in cen modulair systeem dat de verhoudingen bcpaalde en ze tot ecn geheel maakte. Het mcubilair hestand wt 'objets-types', zoals gebogen Tbonermeubc1en en een tafel die was gelevcrd door ren fabrikant van ziekenbuisbcnodigdbeden. Door dit paviljocn en door de verspreiding van zijn denkbeclden via L' Esprit Nouveau werd Lc Corbusier cen prominent figuur in de internationale artisticke bewegingcn van de jaren twin rig.
In Nederland ging de in 1917 opgcrichte beweging De Srijl eveneens ui! van een idealistiscbe fil050fic, waarin werd gestreefd naar een kunst die de belichaming zou zijn van t.'CI1 nieuwe visie op het moderne leven. In
102
74
Gopyngnted matenal
hct wcrk van kunstcnaar van Dc Stijl, loal de schilders Theo van Doesburg en Piet Mondriaan, en de architecten J.J.P.Qud en Robert van '[ Hoff, trad geleidelijk aan een verfijning op die leidde tot cen volledige geomerriscbe abstracrie. Hun denkbeelden waren bei"nvloed door de filosofie van Mond riaans vriend. de theo oof M. H.J. Schocnmacken. mysticus ell wiskundige. die de nadruk legde op de mathemati che ordcning
COPYrighted Image
74. Le Corbusier. inccrieur van hcr 'Pavillon de I'Espri{ Nouveau' op de Exposition tntemationalc des Arts Di:corarifs. Parijs. 1925.
(03
Copyrighted ma erial
c 10Y'lght'ld '1g
75. Gerri! Jtktvcld. 'roodbbuwe lOci' , 191 . Oorspronkelijk wa deze stoel gcmaakt van ongeverfd hout; dcze bekendcre versie is geschUderd overeenkomnig de klcurentheoriecn van De Stij!.
van de kosmo . De compo itie van de vorm werd teruggebracht tot de fundamentele e1ementen van de horizontale en de verticale Iijn, de dric prima ire kleuren rood, blauw en geel en de drie primaire niet-k1euren zwart, wit en grijs, die - naar zij veronderstelden -ten grondslag lagen aan de gehcle visuele werkclijkheid. De Stijl-kunstenaar trachrrcn deze conAicrerende elementen, lijn, vlak en kleur, te ordenen tor cen OOeld van evenwichtige en juiste verhoudingen, als ymbool van de kosnUsche harmonic van het leven. Door de geometrische vormen afre temmen op dc macrunale produktie - die al een middel werd beschouwd om dcze harmonic over de gehele visuele omgeving uir te breiden - krcgen hun theorieen cen sterk ociaalutopisch karaktcr. 'Kunst .. . ontwikkclt krachten die srerk genocg zijn om de gchele culNur re beinvloeden, in plaars van dat zijzclf wordt be'invloed door maar chappelijke verhouIDngen', stclde Van Docsburg.
Een jaar na de oprichting werd Gemt R-ierveld in De Stijl gc·introduccerd. Door rur contacr wcrd Rietveld, opgcleid 31 meubclmakcr en vervolgens als architect, diepgaand beinvloed. In 1919 cruep hij de 00-roemde ' rood-blauwc sroel', cell van de cer- 75 sre tastbare uitdrukkjngen van de idcalen van De tijl, gemaakr van machmaal vervaardig-de houten larten en multiplex platen, die op of langs e1kaar waren gelegd en koud aan e1kaar gcschroefd zonder houtverbindmgen, en geschilderd in de primaire kleuren. Het ging Iller om cen ongcevenaarde fundamen-tele hcrdefirue.ring van de con tructic van de stoel. R-ietveld bleef experimenteren in ontwcrpen voor gebouwen, meubcJs en inrichtingen, als onderzoek van de esthetica van De Stijl. In 1924 bereikre dir cen hoogrepunt in het chrodcrhuis te Utrechr, roen cen geluk- 76 kige opdrachr hem in staat stelde een rotaalbceld van de modeme levellsstij I te creeren. Dc functionele organisatie en de vormelementen van het huis, de gehele inrichting en het meubilair waren sa ror een alJesomvattcnd geheel, mer een sterk ruimte-lijke werking in een samen pel van lijnen, vlakken en kleurcn. 104
'11 n II
• A vantga idcalen leken een tijd lang de grootste kan van sbgen te hebben in de nieuwe sovjet taat die het traditiegerrouwe tsaristische regime in verving. V66r de Ecrste Wercldoorlog had de • lIprematistische' groep rond Kasimir Malevitsj de weg ingesJagen naar volledige geometrische ab tracne. Zij lieten hun werk vergczcld gaan van cen theorie waarin werd geprobcerd ccn objectief vi lIccI vo ablilaire te
Copyr rted
ontwikkelen, gebaseerd op metafy i che waarden dje we.rden toegcschrevcn aan materialen ell consrructie. Dc Oktoberrevolutie van 1917 met haar bclofte van een niellwe maatsehappij en een nicuwc men , yond cen enthou iast onthaal bij de avant-garde, die over het a1gemeen, ietwat na"ief, in cen politieke revolutie ook mogclijkheden zag voor CCll ;uti ticke revoluti .
Hun verlangen zouden echter niet zo eentwee-drie in vervulling gaan. Er volgde een debat over wat voorrang verdiende: propaganda-affiches en gebrwk voorwerpcn ver-
105
76. errit R.i tveld. incerieur vall het chrOderhui. Utrecht, 1924·
C:opyr h ed rT' r .11
COPYrighted ,.. age
77. K. illl ir Maleviuj, kopje en thee pot voor de staaua.rdcwcrkfabrick in Leningrad, ca. 19}.O.
•
vaardigen, of abstraere consenteties erecreo die model moesten sraan voor een revolutionaire kunst. De ewee srandpunten k warnen voon uit rwee ver ehillende manicrcn waarop her begrip 'functie' werd opgevat: in de ene werd her accent gelegd op de extcm e gehruikswaarde; de andere, die gro rendecls was gcbaseerd op de theorieen van M alcvitSj. benadruktc de 'economie' in de esrnetische constructie. Malevitsj' imerpretatic i duidclijk af t C Iczcn 3an de omwerpen voor aarde-werken voorwerpen die hij omstrecks 1920 77 maakre. Aan praktische a pecren en behoef-rcn van de gcbruiker wordt voorbijgcgaan; ' fun etic' wordt geabstrahecrd to[ cen c rnc-ti ch principe van de economic van de vorm.
In 1920 publiceerden Alexander R odt ~enko en Varvara tepanova een ProduktiemOl/ifest waarin zij de vcrwcrping van de tradicie en dc gee rdrift voor de rechnologie probecrden re verbinden met de communistische ideologic. In hun rheorieen, die later bckcnd zouden worden als het 'constructi visme'. stelden zij de rationele organisatie van materialen gelij k aan eommunisme, dat zij als 'opti maJc o rganisa tie' defll1iecrden. Hun artistieke uirdrukking von den deze theoriecn in ab tracte sculpturale con tructi ,waarin opva ttingen over efficient materiaalgehruik werden ondcrzoeht. Heftige kritiek op dczc 'Iaboratoriumkun t ' en haar gchrek aa n maatschappclijke rclevantic leidde ro r een debar over de rclatie ru sen kun r en industrie.
Hierover deden versehi llende theorieen dc ronde, maar daarin werd louter in ab tracte termcn gcsprokcn over de relatie russen kUllSt als materieJe constructie - cen vorm van arbeid - en fabriek arbeid. In 1922
maakte cen vooraanstaand dleoreticus, B. Arvatov, een diepgaande studic van de industrielc arbcid. Hij trok de conelu ie dat het werk van technici in de produktic gelijk tond aan dar van kunstenaars, omdat tech
nici ook 'dingen ontdcktcn, materialen o rganiseerden en vormen bewerktcn' - vaardjgheden die men ontwikkclde uit praktische ervaring, de cnige manier waarop men on(dekkingen en uitvindingen kon doen. Kun-
106
C' lPY'llll1 j '11< n II
stenaars, zo was Arvatovs conclusie, hadden cen ruimere, rijkere ervaring en konden daarom produktietechnici vcrvangen. De 'technicU$-kunstenaar' zoals bij zich die voorstelde, kreeg van Alexej Gan een tweeledige taak: zowe! industricd-cxperimentelc produkten ontwcrpen als artikelen v~~r massa- en scrieproduktie.
Deze nadruk op de overwegend synthctische rol van de individuele technicus-kunstenaar werd door N. Taraboekin bestredcn als irrelevant voor cen op arbeidsdding gebaseerde industriCle produktie. Taraboekin dweepte met rationaliscring, die in de. Sovjet-Unie krachtig werd gepropageerd als m iddel om radicale verandcringl'l1 in leven en arbcid te bcwe.rkstelligcn. Als leider van de: kunstateliers van de Moskouse Proletkultorganisatie, richtte hij een 'Wetenschappclijke Organisatie van de Kring van de Arbeid' op om onderzoek tc doen naa r de: 'rationalisering van de artistieke arbcid, die zich tot op heden in een chaotische, ongeregelde tocstand bevindt'. Hij baseerde zich in hoofdzaak op Malcvitsj' econornisch principe, waarin de nadruk lag op efficient gcbruik, niet aileen van materialen maar ook van tijd. Door de kunst op een technische en wetenschappelijke grondslag te funderen kon ze worden ge'intcgrL-erd in de maatschappij a1s onderdeel van het coUecrieve leven. In rcactic hierop blcef Arvatov zijn technicus-kunstenaar vcrdedigen, omdat 'het socialisme geen verzamding homogcne wezens is, maar een georganiseerdc et.-nht.-id van hoog gespecialiseerde persoonlijkheden in de colJecrieve produktic'. Voor hem bestond de rol van de technicus-kunstenaar in 'het tot stand brengt.-n van experimented werk in modclfabricken en het ontdekken van standaardvOilnen in de materiete omgeving'. Deze standaarden moesten niet louter bestaan uit technische specificaties, maar dienden vedeer een rniddel te zijn om de standaarden van het collectieve, socialistische leven tc laten zicn, en invlocd uit te oefencn op het dcnken en de maatschappelijke verhoudingen.
De problemt.-n waarmt."C mt.-n bij het in
107
praktijk brcngen van deze theorieen werd geconfrontecrd waren weinig bemoedigcnd. Modelfabriekcn bcstonden eenvoudigweg niet; de enige centra v~~r cxperimentt.-el drit.oOimensionaal werk waren de atelicrs voor mctaal- en houtbcwerking van het Moskousc onderwijsinstituut, de 'Vcboetemas'. Hierin werden, onder lciding van Rodtsjenko en EI Li.\sitzky, verwocde pogin-gen gedaan om methoden te ontwikkelen voor de vormgeving van industricle produk-ten, ondanks het gcbrek aan materialcn en apparatuur. Men richtte zich vooral op het ontwerpen van standaardmodcllcn voor 78 multifunctioncle meubels. Terwijl de sober.: vormgeving en het cconomisch gebruik van ruimtc een volmaaktc afspicgcling vorlllden van het gebrek aan materialcn en de schaarsc woonruimte, maakten vecl van de ontwer-pen niertemin cen onrealistische indruk. Er werden opklapbare meubcls ontworpen voor vticgtuigcn en langc-afstandsbU$sen in een tijd dat dcrgelijke vormen van vervoer in Rusland praktisch niet bestonden; noch de constructies noch de toegcpaste matcriak,l waren toegt."Sneden op de bestaande prod ukriefadliteiten. Opnieuw lokte de klooftllSsell esthc.:tische opvattingcn en de maatschappc-Lijke omstandigheden van produktie en gebruik scherpe kritiek uit .
Bij het uitvoeren van standaardolltwerpen bad aileen de 'Kunstkring van Jonge Arbdders' (IZORAM) opmerkelijk succes. Dit was een groep van indU$triearbcidt.-rs uit Leningrad die meubcls voor arbcidersclubs en cultIIurhuizen oDtwierp, instellingen die het brand punt moestcn worden van de ontwikkeling van het sociale en culturcle leven. Er werd ovcrvloedig gebruik gemaakt van hout en er werden cenvoudige vorl11en toegcpast die gemakkelijk te fabriccren waren. Vanaf 1928 werden er tafds, stoclcn, bankm en kasten vervaardigd die zeer vaak zouden worden aangchaald als voorbeeld van cen proletarische kunst die werkelijk uit het yolk voortkwam cn niet was aangcreikt door profe sionele kunstenaars.
Toen aile krachten en middclen in de So v-
Gopyngnted matenal
jct-Unie werden aangewend voor Stalim indu trialiseringsprogramma, ingc1uid met het cerste vijfjarcnplan uit (92 , kwam er een eind aan de jaren van debat en experiment. Dat er weinig praktischc rcsultatcn warcn gehoekt en de produkriekunstenaars terecht waren gckomcn in een niemandsland tusscn kun t en technologie, kan zonder twijfel deels worden tocgeschrcvcn aan de hachelijkc tOcstand van de Russische industrie, waar-
Copyr grtr 1m gr
78. Multifunctionclc meubcls onrworpen onder leiding van Alexander Rodtsjcnko in de Vcboccemas in Mo kou, ca. c926.
(08
Copv'lgnted '11 rial
in in de jaren twinrig, na jaren van oorlog en ontbering, weinig ruimte was voor inn ovatieve ideeen. Maar rrUsschien lag de hoofdoorzaak van het fiasco wei in het feit dat de avant-garde er maar niet in sJaagde een verbinding te lcgg<.. .... tussen haar utopischc idcalen en ontwerpen en de eigenrijdse werkelijkheid.
In Duitsland zou de overtuiging dat kunst en leven met e1kaar konden worden ver;wend door abstracte kunstenaars die universeel gcldende vormen voor de industrie creeren, vooral in verband worden gebraeht met het Bauhaus. Dcze onder"''ijsinstclJing werd, na de samenvoeging van de kunstacademie en de kunstnijverheidschool, in 1919 in Weimar opgericht met Walter Gropius als directeur. In de jaren twintig stond zij in het middelpwlt van de bclangstelling, afhankelijk van het stand punt dat men innam enthousiasme of waLging opwekkend, en doordat zij ill 1933 door de nazi's werd geslott. .... krceg zij als instelling een onaantastbaar aureool over rich da.t pas recent ter discussie is gestcld.
Het zou een apart bock vergen om he! web van my the en rcaUtei! dar het Bauhaus omgceft te ontwarren; aan cwce aspcClcn van rijn reputatie moet hier eehcer aandach! worden geschonkcn; in de eente plaats de bcwcring dat de ondcrwijsmethode die in het Bauhaus werd ontwikkeld bij uitstck was toegesneden op industriCle vormgeving; in de tweede plaats dat de instelJing moet worden bcsehouwd als de bakermat van de moderne industriele vormgeving.
In de beginjaren werd in het Bauhaus de nadruk gelegd op het verenigcn van kunst en ambacht. Het onderwijs was zo opgezct dat begonnen werd met cen ondcrbouw, de VorImrs, de voorbercidcndc cursus, in eerste instanrie ontwikkeld door Joh3Jmes Itten en verplicht voor aile studentcn. Hie.rin lag de nadruk op leren-door-docn. Op basis van theoretisehe studies werden vorm, kleur, materiaal en textuur in de prakrijk onderzocbt en met elkaar gecombinecrd. Daarna volgde atelier-onderwijs in een facultatieve tak van
\09
kunst, kunstnijverheid en - vanaf 1924 - architectuur, waarin de elcmcntaire werkwijze uit de Vorkurs werd tocgepast op het gekozen spccialisme.
[ltcn drukte cen metafysisch stempel op de opleiding: de nadruk lag op het experiment als middcl tot zclfontdekking. Na zijn vertrek in 1923 werd de Vorkurs overgcnomcn door L:iszl6 Moholy-Nagy en Josef Albers, die de nadruk legdell op technischc objectiviteit en eflicicl1tie, op het bereiken van oen maximaal cffect met ccn minimall' inspanning. Ook hier kwam men uit op de abstractC, geomecrische vorm, bcrustend op een platoonse ideali~ti.~ehe thcoric.
Dc verandering wcerspiegclde {'Cn 0111-
wikkcling in de denkbceldcD van Gropiu.~ die tot uitdrukking kwam in het plcidooi dat hij in 1923 hicld voor 'kunst cn technologic: cen nieuwe eenheid'. Wat hem hicrbij voor ogen stoDd wcrd samengcvat in bct in 1926 gesehreven aTtikel Uitgangsplltlten van dt Bauhausproduktit: 'In weZCD rijn de ateliers van het Bauhaus laboratoria waarin prototypen van produkten die gcschikt rijn voor massafabricage en kenmcrkend voor onze tijd, zorgvuJdig worden ontwikkeld cn voortdurend worden vcrbctcrd . In dezc laboratoria wil het Bauhaus een nicuw type mcdewerker voor de industrie en dc kunstnijverheid opIciden, die eVl'J1 goed is ondcrlcgd in de techDologic als in de vorm. Wij stellen ons ten docl een recks st.andaard-prototypcn tc crceren die tcgemoctkomen aan allc cisen die vanuit de economie, de technologic en de vorm worden gcsteld, en dit dod kan slcchts worden bcreikt door de beste, veelzijdigste c.n mee.~t volledig opgclcide mcnscn tc sclecteren, die beschikken ovcr een gedegen atclierervaring en cen grondigc kcnnis van vormgevingsclementcn als vorD! en tcehniek en de wctmatight:dl"l1 dic hicraan teD grondslag Liggen:
Laten we, 0111 Gropius' uitspraak op haar juiste waarde te schattcn, eens kijkcn na3T de praktijk van het Bauhaus. De Bauhaus-'att:-Iiers' bijvoorbccld blevcn op ambachtclijkc Jeest geschoeid en de crvaring die men daarin
Gopyngnted matenal
79. Marcel Breuer, tafel uit 1926 en tocl op slcdc nit 1928. vcrvaardigd door Tbonel.
opdecd had wcinig te maken met de indu -triele praktijk. Ook hantccrdc mco in bet Bauhaus cen andere definitie van 'standaarden' dan in de industric. Gropiu! gcbruiktc het begrip in dezclfde bctckeni als Muthe ius en Le Corbusier, a1s een cultureel type, gcdcfiniccrd in formccl-csthctische tcrmcn . Gropius' Opv3tting dat cffieicntic cn vorm gcbasccrd lijn op onderliggende wctmatigheden verraadt dczclfde nciging tOt csrncrisehc ab-
o. Marianne Brandt en Hein Briedendiek, bedlampje voor Koning & Mathiesen. 1928.
rraetic die ook ziehtbaar is in de eigentijd e arrisrieke bewegingen. Die ligt nogal voor de hand, wam in het Bauhaus kwamen vee! van de denkbeelden en per oonlijkheden die we cerder in dit hoofd [Uk hebben besproken, samen. Gropius en Le Corbusier hadden samengewerkt onder Peter Behren ; EI Lissit.zky braeht in 192 1 een bezoek aan het Ballhaus; en Vasilj Kandinsky, leidcr van de schildcrscursus aan de V choeternas, verliet in 1922 Rusland om leraar aan bet Bauhau te worden. Ook Theo van Doesburg uie Nederland was er in 192 1 cn 1922 Ie gast.
men Gropius' bclcid afmcet aan het
I 10
Copv'lgnted 'l1 rial
79
80 81
un tal prototypcn dat vanu]t het Bauhaus daadwerkelijk in produktic i genomen, dan is het resu ltaat mager. Marcel Breuer en Mie van der R.ohc ontwierpen een eric buis talen meubels, geproduceerd door Thonet en
t3ndard Mabel in Berlijn, w.arin de constructieve eigenscbappen van dit matcriaal werden benut voor hct vervaardigen van uiterst originele en op grate schaal geimitcerde vormen; Marianne Brandt en Han Przyembel ontwierpen lampen voor chwintzcr & Graff in Berlijn en Korting & Mathiesen in Leipzig; keramickomwerpen van Gerhard Marcks. Margucrira Friedlander, Otto Lindig en anderen werden door verschillende firma' in produktie genomen, waaronder de prestigieuze raaciiche Porzcllanfabrik in Berlijn. Dc door Gropius onrworpen Adler Cabrioler deed zijn imrede in 1930, nadar deze rich uir het Bauhaus had teruggctrokken, maar is illu tratief voor zijn bcnadering. Her was cen dure wagen, die door carro scriebouwcr in beperkre aantallen werd gemaakt, volgen ambachtelijke methoden. De rreng geometrische opzet werd getemperd
door de afgcronde hocken van de Ofi choon her cen grote en statige wagen wa ,wa de achrcrkanr tiefmoederlijk behandeld, mcr Icrrcrlijk cen koffcrb k: een grote doos die op een uitsrckend draag tel rustte. Bij industrieel vcrvaardigde auto's werd het gebruikelijk zulke onderdelen in het gehcel te intcgrcren, maar noch dit laarsre voorbecld, noch de tccbnische verbeteringen die Ford invoerde of de denkbcelden over stroomlijning die in het voorafgaande decennium in Duitsland waren ontwikkcld, vinden in bet werk van Gropiu erkcnning.
KoTtom, het aanta l van uit hCI Bauhaus afkomstige industriele produkten was qu verscheidenheid of kwali teit nauwclijks tOCreikend om ver trekkende uir praken over zijn betekenis re rechrvaardigen. Binnen de algcbele ontwikkeling van de vormgeving in een van de voomaa mste indu tricl:mden ter wcreld lijken de Bauhausprodukren bovcndien niet mcer dan een minuscule bijdrage van cen marginale avantgardistischc groep.
I I I
Copyr qrtC<1lm qc
8 I. Hanglam pen . K.ndem· van Koning & Mathiesen. 1930. VerschiUcndc Icdcn van her Bauhaus Icvcrdcn cen bijdrage .an deze serie.
Copv'lgnted '11 nal
Onderwijskundig had het Bauhaus daarcDtcgcn cen cnormc uitstraling; zijn metboden liggen ten grondslag aan het kunstonderwijs in irutcllingen over de hcle wereld. Toch doct de gcschjcdenis van zijn bekcndstc opvolgeTs - het New Bauhaus in Cbicago en de Hochschule ftir Gcstaltung in Vim in Beieren - opnieuw twijfcl rijzen aan de gescbiktheid van de Bauhausmethoden als voorbeTeiding op de industriclc vormgcving.
Hct New Baubaus, opgcricht in 1937, cn later opgegaan in bet Illinois Institute of Tecbnology, dankte zijn bestaan aan de onvermocibarc inzct van Laszlo Moboly-Nagy en zijn echtgenote Sybil. Opgezet at\ rechtstrceksc opvolgcr van hct Baubaus vcrlecndc bct cen nicuwe dimcnsic aan het cR'aoef ondcrwijs in de Verenigde Staten . Niettemin yond, zoals later in bet tijdschrift Illdustrial Dtsigll werd opgemcrkt, hct mercndccl van de oud-srudenten emplooi als kunstenaar, ambachtsman ofleraar, en niet als ontwerper in de industrie.
De Hoch.\Chule ftir Gcstaltung in VIm werd geopcnd in 1955, voornamelijk op initiatief van Max Bill, haar ccrstc directcur en cen voormalig Bauhausler. In haar prille bcstaan werd zij verscbeurd door een hevige controverse tussen Bill en zijn plaatsvervanger, Tomas Maldonado. Bill had Ulm geconcipicerd als cen instclling dic • de beginselen van het Bauhaus zou uitdragen'. Maldonado wa.\ van mening dat dezc beginsclen slt:chts konden worden verwezcnlijkt als men de methoden van bet Bauhaus overboord zettc. De nadruk op njeuwe vormen was irreJev~lOt; in plaats daarvan moest men nicuwe beginselen en methodieken formuleren die ontwerpers in staat stelden ftexibcl in tc springen op de complexe eisen van technologic en industrie. Bill yond bij de staf onvoldoende stcun en nam ontslag als directcur. om te worden opgcvolgd door Maldonado.
Wat voor bedenkingen men ook tegen het Bauhaus mag hebben, het beeft ontegenzeglijk cen enorme invloed gebad. Dc bonte.
vcrzamcling talenten die Gropius bij e1kaar bracht was uiterst individualistisch, maar ontwikkdde ook een sterke groepsidentitcit. Toen de ledt:n van deze gemeenschap door emigratie uit bet Dcrde Rijk verstrooid werden. droegen zij een sterke Ovt.'Ttuiging met zicb mee. die, waar ze ook werkten en Icsgaven, cen diepgaande invlocd bad en door talrijke studenten en aanhangers opnieuw wcrd bcvestigd. Wat bet Bauhaus werkcJijk was lijkt minder bcJangrijk te z.ijn gcweest dan wat zijn leden en volgclingCJl meenden dat bt:t was. Zijn invlot.-cl. vele malcn groter dan men op grond van de fcitelijke prcstaties zou mogt.'1l verwacbten. getuigt bovenal van de macht van ideeen.
Een belangrijke drijfvccr van de avantgardebcwcgingen die in dit boofdstult zijn beschreven was de overtuiging dat een ardstiekc omvorming van de menselijkc omgeving vanzclf zou leiden tot cen verbetering van de kwaliteit van het bcstaan . De problemen van de hen omringendc wercJd werden aldus in e.\theci.\Che termen vcrtaald. om ze door de kracht van de artistieke creativiteit vorm te geven en te bewerken . Men ging abstrahercnd te werk en de uitkoID.$len daarvan waren niet zclden esotcriscb en slechts toegankclijk voor een kleine groep geestvcrwanten. Dc nieuw ontwikkelde vormcn hadden, boewel ze vaak cen grote beeldende kracht beuten. cen utopiscbe funetic cn waardc; ze Warl'l1 zclden vanzelfsprekend en konden moeilijk standhouden. Derhalve Ieken deze vormen nauwelijks van toepassing te zijn op de problemC1l die ze beoogden op te lossen en werden ze in brede kring met onbegrip en afkeer ontvangcn. Complcxe maatscbappdijke problemen - zo werd duidclijk - konden njet louter door cen formalistiscbe csthetiek worden opgelost. Het geloof dat kunstenaars en ontwerpcTS de hervormers en wetgevers van de menselijke 53-
menJeving waren was een fascincrend idcaal, maar zij waren cen volksvertegenwoordiging zonder e1e.ctoraat.
1 12
Gopyngnted matenal
HOOFDSTUK 6
Het ontstaan van de professionele industriele vormgeving
Dc Eeme Wercldoorlog gaf de stoot tot cen enOlllle uitbrciding van de produktiecapaciteit in de Vcrenigde Staten, die!U 191 wcrd aangewend om te voorzien in een ~terke stijging van de consumptie. Dc groci van de massOlproduktie, die was gcbaseerd op omvangrijke kapitaalinvcsteringen, bracht met zich mee dat oDafgebrokcn wcrd gezocht naar middclen om de kostcn te beperken en de afzet te bevorderen. Door standaardiscring en rationalisering, verbetcrde produktieillcthoden cn nieuwe matcrialen konden dc kosten per eenheid aanzienlijk omlaag worden gebracht. De nadruk op de visucle vorm werd een belangrijk instrument om de verkoop te bevordcn:n, niet in de laatste plaats doorda t dankzij de toenemende redame het visuclc bedd van (x:D produkt vaak op grot ere schaal werd verbrcid dan het produkt zclf.
In 1917 begon echtcr cen periode van cconomischc teruggang. Vclc klcine bedrijven gingen faillict of werden overgenomen, uiting van cen trend tot concentratie. Dc Wall Strect-k rach van 1919 en de daaropvolgcnde cconomische crisis leidden tot cen hcvige concurrcntie.nrijd tussen de bcdrijvcn die het hadden ovcrlccfd.
Onder dezc economi.~he omstandighcdcn deed Cell nieuwe genera tie industriccl ontwerpers Iuar intredc. Hun achtergrondcn verschilden en hun wcrkwijzen en presta lies liepen sterk uiteen, maar door hun werk zouden zij ervoor wrgen dat de vormgcving wcrd erkcnd als cen e sentiee1 onderdccl van de cornmercicle en industriele bedrijvighcid, ceo specialisme binnen de arbeidsdcling die
1 J 3
Gopyngnted matenal
nu cenmaal inherent is aan mas ale produkric en afzet.
V cle indu triecl ontwerpers hadden een achtergrond waarin publiciteit en presentatie een rol spcc.lden; zij kwamcn onder meer uit de hoek van de vormgeving, de
en etalagebouw of thcatervor IIIgcving. Zij waren gcwcnd in een commerciccl kader tc wcrken, vaak in teamverband, en beslissingen te ncrnen waar-
Copyr grtc Im< c
82. Walter Dorwin Teague, Ko{bk c.mera 'Bantam pedal'. t936.
bij trijdigc ei en met elk.ar mocsten wordcn verzoend. Vanuir dezc achtergrond n. men ontwerper ook de orgalli arie en werk wijze van het adviesbureau over, werkend voor eell uireenlopende clientele.
E n goede illu rracie van de wijze waarop zij zich aan hUll Ilieuwe werkterrein aanpasten, vormr het werk van Walter Dorwin Teague, een succesvol grafisch kunstenaar die in her midden van de jaren twindg begon te cxperimentcren m t driedimcil ionalc vormgeving. In 1927 k.reeg hij vall Eastman Kodak een opdracht voor her ontwcrpcn van camera' en verpakkingen, en in 192 introduceerde hij mcr de 'Kodak Vanity' cen rnodieu element. Huis en balg van dit tOe tel werden vervaardigd in ccn hele reeks klcurcn, het had ier crippen van verchroomd mcra.J en een bijpassende. met zijde gevoerde hoe . Uit Teague's laterc werk blijkr cen
Copv'lgnted 'l1 rial
8z groeiende aandacht voor tcchnische details. De 'Bantam Special ' uitl936 was een klcine handcamera, die omwille van het gebruiksgemak was teruggebracht tot haar cssentie. De horizontalc metalcn Strips op de camera hebben ogenschijnlijk een louter decoratieve functle. Ze waren cchtCT bovcnop het geperste hws aangebracht, waardoor bet te lillen oppervlak wcrd beperkt, ~ .... bet gcvaar van afscbilfcTen en bars ten van de lak w~"rd V~"rkleind. Teague's vaardighcid in bet oplossen van tecbrusche problemen met behulp van dc esthetische VOTm leidde tot cen levenslange samenwerking met Kodak. Toen de onderneming na de Twcede Wereldoorlog baar eigen ontwerpafdeling oprichtte, bracht hij advies uit over de opzet en bleef daarna werkzaam als belangrijkste vormgevingsadviseur. In bet begin van zijn loopbaan ontwierp Teague tevens kantooTmachlnes voor de American Salcs Book Company en zware industriele machines voor Heald. In beide gevaUen werktc hij met te.chruci wt deze bcdrijvl. .... samen en bracht bij cen wirwar van transmissics, helbomcn, schroeven, sleuven en uitsteeksels terug tot een overzichtelijker, duidelijke vorm die nict aileen visueeJ aantrekkelijker was, maar ook, dankzij de nadruk op onderdelen die cssl. .... tiecl waren voor het functioncren en de bediening, gemillelijkcr in bet gebruik. Ais gevolg hiervan kreeg hij steeds meeT en steeds grotere opdrachten.
Raymond Loewy was een Fransman die, nadat hij tijdens dcEerste Wereldoorlog zijn militaire dicnstplicht had vervuld, naar Amerika vertrok en zich daar vestigde als illustrator en etalag~,-<>ntwerper . In 1929 kreeg hij van Sigmund Gestetner bet verzoek cen nieuw ontwerp te maken voor cen 5tencilmachine, waarvoor hij vijf dagcn de tijd kreeg. Een visuele vereenvoudiging was bet eruge dat in zo'n korte tijd baalbaar was. Gestetner was niettemin onder de indruk en gaf Loewy de opdracht voor latere modellen cen nieuw basisontwerp te maken. Ook in deze ontwerpen probeerde Loewy een verbetcrde vorm te combineren met een grotere doelmatigheid. De koelkast 'Coldspot' die hij in
115
1935 oDtwierp v~~r Sears, Roebuck & Co. toonde op indrukwckkende wijzc aan hoezeeT vormgeving de verkoopcijfers kon bei'nvloeden. Eerdere koclkasten zagen er monumentaal uit, hadden hoge, gebogen poten en een koelelement dat van buitenaf zichtbaar was. Loewy stopte aJle onderdelen in een eenvoudige, wit geemail1~.,.dc stalen kast met een eKcn dcur. Dc verchroomde onderdelen van de installatie mocsten als cdelstenen afsteken tegen de strakke achtergrond. De binnenkant was met zorg ontworpen om rwmte tc bieden aan dozen van verschillendc grootte en vorm. De koclkast had cen halfautomatiscb ontdooimechanisme, laatjes waarwt de met cCn handgreep losIieten en eeD glazeD dt:egrol die kon worden gevuld met ijsblokjes voor ceo gemakkdijker bereiding van pasteideeg. Het model Iwdde cen rucuwc stijl in de vormgeving van koelkasten in, en binnen vijf jaar vloog het verkoopcijfcr omhoog van 15.000 tot 275.000 exemplaren per jaar.
Ook de prakrijk van Loewy groeide snd. Tegen 1947 had hij zevenenzeventig opdracbtgevers en wcrktc hij aan overs panningsconstructies, winkelintericurs, industriele prod uk ten, vervoermiddclen en hun uitrusting, en verpakkingen.
Henry Dreyfuss was oorspronkclijk weTkzaam in de theatervormgeving, maar sloeg in 1929 cen andere wcg in cn opende een bureau voor industrielc: vormgc:viDg. Het jaar daarop was hij een van de tien kunstenaars die door dc Bell Telepbone Company dwzend dollar kregen aangeboden om idecen tc leveren v~~r de vorm van in de tockomst te vervaardigen telefoontoestellen. Dreyfuss was ervan ovcrtuigd dat speculatieve ontwcrpen alk..,n voor de buitenkant zinloos waren. Hij sloeg het aanbod af en wees crop dat samenwerking met technid van Bell noodzakelijk was zodat men 'van binn~ .... uit' kon ontwerpen. Dc onderneming was van mcning dat deze werkwijzc de artistiekc mogelijkbeden zou bepcrken, maar zij veranderde van mening tocn de ingediende onrwerpen ongescbikt bleken en machtigde Drey-
Gopyngnted matenal
fu om tc werken zoals hjj dat wilde. Aangezicn cen tclcfoonbcdrijf njet hoefde
te concurreren op de markt. was introductie van nieuwe apparatuur aileen zinvol wanneer zij beter functioncerdc en tegen lagere bedrijli kostcn kon worden vervaardigd. Bovendien mocht de vormgcving nict snc! vcroudercn. In 1927 had Bell cen door cigcn technici ontworpen toe tel met cen hoom op de markt gebrachr. dar in de plaars moe t ko-
COPYflgnted rr age
J . Raymond Loewy. koelka I
·ColdsPQl·. onrworpen voor Scars. Roebuck & 0 .. 1935.
1 16
c.,oPYflgnted mL flal
men van de recluop taande modellen. In 1937 werd dit vervangcn door
84 'combinatie- toestel', dat aanvankelijk van metaal werd gemaakt en vanaf begin jaren veertig van plastic. Omdat het niet mocht opvallen en geschikt moest ~ijn voor gcbruik in woonhuizen en kamoren, werd het tOt zijn e entie teruggebracht. Dankzij nauwge~et voorbcreidend ondenoek en gebruik tests wa. het toestel gemakkelijk te bcdicnen. De eenvoud van het model vergcmakkc1ijkte het choonmaken en onderhoud en ma.akte de
kans op beschadiging uiterst klein . Vanwege de kracht van dit ontwerp stelde Bell Dreyfus aan als adviseuT en jarenlang wcrkte hij aan aile produkten van dit bedrijf, waar in 1950 meer dan honderd vcrschillendc apparaten werden vervaard igd.
Dreyfuss' succes school in zijn overtuiging dat aan de men aangcpaste machines het meest doclmatig zijn. Gedurende vc1e jaTen verzamelde hij gegevens over de prop~rties en vClIlIogen van het men dijk lichaam, waarvan hij in 1961 verslag deed in zijn bock Tilt Measure oj Mall. Dit bock droeg ertoc bij dat de ergonomic een onmi baar hulpmiddel werd voor ontwerpers. Dreyfuss' studic had een duidelijke nccrslag op de reck tractorontwerpcn die hij vanaf 1955 v~~r het bedrijf John Deere vervaardigde, en op in opdracht van Hystcr onrworpen machines voor de verplaatsing van grond en materialen en voor de wegenbouw. Deze waren alle geconstrueerd rondom een gerieflijke, op ergonomi che berckeningen gebaseerde bestuurdcrscabine. Aan de buitenkant maakten de voertuigen dankzij hun heJderc, afgewogen compositie van volume cen degeJijke en doc1matigc indruk.
Teague, Loewy en Dreyfu wcrkten allen in New York, maar ook Chicago was een beJangrijk ontwerpcr centrum; onder anderen Dave Chapman, Jack Little en Peter Muller-Munk bouwden cr cen uitgcbreidc praktijk op. Dc tentoonstelling 'Century of Progre ' in 1934 was cen gebcurtenis van groot befang. Er werkten ve1c jongc tcntoon teUingsinrichters en etalagcbouwers aan
1 17
4. Hemry Drcyfils~, rafcJtocs,c1 type 'Joo', voor Bell Telephones, 1937.
Copv'lgnted 'l1 nal
mcc die zich, als gevolg van de ervaring en eontaeten die zc hier opdeden, ontwikke1den in de richting van de industriCle vormgeving. Een typisch voorbeeld was Jean Reinecke, die zich in 1935 associcerde met Jim Barnes en cen wtgcbrcide clientele opbouwde. Het ontwerp van R einecke d;1t het bngst standhleld was tevens rijn klcinste: cen houder voor Scotch Tape. Met zijn honderden imitanes is deze zo aUedaags geworden en lijken de uitgang puntcn ~'Tvan zo voor de band liggcnd dat het ingcnieuze van het oonpronkclijke ontwerp gcmakkclijk over bet boofd wordt gezien.
Dc Amerikaansc meube1industrie was cen belangrijke leerschool voor professionele ontwerpen. OmstrCCks bet begin van de rwintigste ecuw lag deze indu nie met haar graad van mechaniscring en han massa produknc vcr voor op die van de rest van de wereld. Veel meubelbedrijven richuen ateliers op, van waarllit ontwcrpers als Gilbert Rohde en Donald Dcskey ook voor andere bedrijfstakkcn gingen werken. Een van de veelzijdigstc vormgcvers was Russel Wright, die voordat bij meubcls ging ontw~'Tpcn, ccn opleiding als kunstsehildcr had gchad en tbcaterontwcrpen maakte. Vanaf 1935 wcrd rijn serie 'American Modem' massaal geproducecrd door Conant-Ball. Het materiaal was stcvig, blank csdoomhout. Dc seric bestond uit bij e\kaar pa sende clementen voor aUe vcrtrckh"ll van bet huis, die ccn ~"Cnbeid vormdetl doordat overa] gcbrllik werd gemaakt van eenvoudige, rechthockige onderdelen, met flauw afgcronde kanten en grote, opvaJlcnde handvaten als ellige decoratie. In bet jaar dat dezc serie op de markt werd gebraeht associeerde Wright zich mct Irving Richards, ccn zakenman met een passie voor moderne vormgcving. Wrights droom om 'aLles voor de ons omringende wereld' opnicuw vorm te geven w~'Td in deze maatschap in even wicht gehoudcn door Ricbards' inzicht dat kcnnis van de markt belangrijk was, samengevat in rijn uitspraak: 'Een Ontwerp is zo goed als de ondernemer die het :tan de man brcngt.' Wright ontwierp cen
reeks vuurvaste schalcn van gedraaid aluminium voor de ondcrneming, vervolgcns lampcn, evcllecns van aluminium, Cll een collectie tafelaardewerk, aUe onder de naam ' American Modern' en gekenmerkt door onopgesmukte vorrnell met de nad ruk op kwaliteit en afwerking van de gebruikte matcrialen.
De ontwcrpafdclingen van bcdrijven boden aan vecl ontwerpcn werkgclegellbeid en waren voor hen bovendien belangrijk als lcerschool. V uk konden rij bun werkterrcin uitbrciden wanne~'T bijvoorbceld automobielbedrijven rich ill ccn andere OOdrijfstak begaven. Zo nam General Motors in 1919 cell koclkastenfabrick over die werd omgedoopt tot Frigidaire. (Toen de toenmaJige elirecteur van General Motors, Will Durant, werd gevraagd een verkJaring te geven voor dezc stap, W CCS bij er laconiek op dat auto's en koclkasten aLlebci dozen waren met cen motor erin.) In 1936 fuseerdc cen kJeinere automobiclproducent, Nasb, met Kclvinator, cen producent van hwshoudclijkc apparaten; en toen Scars, Roebuck & Co. een afdeling opzcttc voor de vormgeving van rijn uitgt'breide colleene artikclen, trok men ontwerpeTS aan uit Detroit, met name van General Motors.
In 1928 wcrd Harley T. Earl benocmd tot hoofd van de meuwe afdeJing Kwm en Kleur van Gt.'11eral Motors; in 1938 werd zij uitgebrcid en omgedoopt in de afdcling Sryling. Er werkten toen drichonderd menscn, cen duideJijkc aanwijzing voor het bclang crvan. Als meest vooraanstaand onrwerpc.r van wat 's wcrclds groome indusrrieel concern zou worden, drokte Earl cen belangrijk stempel op het uiterlijk van modcrnc industriele produkten en had hij cen beslisscnd aandeel in de Strijd om erkenning van de nieuwe rol en status van ontwerpers in 00-drijven.
De bureaus die door zelfstandig werkende ontwerpers werden opgezct verschildcn nogal in omvang. Dreyfuss in New York had cen staf van ongeveer vijftien ontwerpers en hield het aantal clienten dat bij op ~"11 zelfde
I 18
C )oYflght8d ma flal
tijd tip had, beperkt. Loewy daarcmcgcn had
('op.,. Iqhted 1'"'9
. .. ...... ~ 0.1 ..... ............ v · ........ _ ..... r- . ......... _ .. . ..... _. --vormgeving van meer dan duizcnd artikclcn, waaruit blijkt hoc sncl ontwerpers wcrdcn geacccptccrd. Hun ucccs i wei eellS tocgcchreven aan de opvallcnde manicr waarop
sommigcn van hen zichzeJf aan de man brachtcn, maar de diepere oorzaak lag in hun vermogcn om hun crcativiteit aan te 3an cen commerciele manier van
lemand die zich nict aanpaste was Norman Bel Geddes, die van oorsprong theatcrvormgcvcr wa . Sommige van zijn ccrstc
119
.. .
Modern ', vanor 1935 vcrvaardigd do r onam-Ball.
(, pyr h ed rP ml
86. Norman Bc:J Geddes, model van de tockom5rigc 'Aircraft Number Four'.
ontwerpen hadden erg veel succes, maar hij was cen idealist die wcinig oog had voor de vraag van bet publiek en voor de be perkingen van de produktietecbnicken. Zijn vrienden beschouwden bern als ceo genie, maar z.ijn critici beschuldigden hem ervan industriekapitaal te verspillen op een wijzc dic baar weerga niet bad. Hij was op zijn be t wanneer zijn futuristischc dcnkbecldcn ruim baan kregeo, zoals in zijn paviljoen voor General
Motors op de Wcrddtcntoomtclling in cw York in 1939. Door gcbrek aan opdrachten en bovenaJ door zijn cigen financiecl wanbcbeer ging zijn burcau kort na de Tweede Wercldoorlog faimct.
Bel Geddes was echter een figuur van belang vanwege zijn boek Horizons, dat in 1932 verscbeen en grote invloed bad. Zijn panic voor technologic hield verband met een dynamische opvatting van vooruitgang en met zijn ideaal am door ontwikkeling van de tecbniek voor iedereen het leven in matericlc (.on cstbctiscbe z:in te verbctercn. HorizonJ bevatte cen reeks futurisriscbe vooruitblikken, speculatievc ontwerpen voor vliegtuigcn, schepen en auto's waarvan de omvang en snelheid pas zo'n veertig jan later rca Ii ecrban zouden zijn. Een glad, organisch uiter-lijk, zoals dat van • Aircraft Numbcr Four' 86
120
C )oYflght8d ma flal
werd door afgcrondc vormcn en forse lijnen tot cen geheel gemaakt. Bel Geddes was n iet de uitvinder van 'streamlining', zoal het zou worden genoemd (zie het volgende hoofdstuk), maar hij droeg in belangrijkc matc bij tot de popularitcit cryan.
AI waren er overeenkomSlcn. in Europa ontwikkclde het beroep van ontwcrper zich niet gehecl volgens hetzelfde patroon als in de V crcnigde Staten. Andere omstandighc-
7. Wilhelm Wagenfeld. modul:.;re glazen bakjC$ 'Kubus', in 1938 ontworpcn voor de uu itzcr Glasvcrein.
Copyr grt( 1m gc
den en opvattingen leidden tot andere mogelijkhcdcn en bepcrkingcn. Ii choon zclfst.1ndige ontwerpers in Amerikaanse zin cr tOt na de Twecde Wcreldoorlog nauwclijk voorkwamen, namen de mogelijkheden voor industriele vomlgeving toc. gcwoonlijk binncn de meer ge peciaJisecrde arbeidssituatie zoals die in Europa gcbruikclijk was.
Een van de opmerkelijkste Duitse vormgcvers van rna aproduktcn was Wilhelm Wagenfcld, ceo gcwezcn en -<locent, die de aan die in telling gehuldigde opvattlogen later afwcc al thcorctlsch CD op zichzelf gericht. Ontwerpen voor de indu -tric was, zo verkJaarde hij. een coUecneve bezigheid, die weinig overecnkomst vertoondc
121
c.,opyngnted rnL rial
87
met de werkwijze van de kunstenaar. Hij bestreed dat de functie bcpalend was voor de vorm en bctoogde dat zij niet het einddoel was van goede vormgeving, maar t.ocn eerste voorwaarde. Door deze ommekeer in zijn stand punt en doordat hij zich onmiskenbaar uitstekend wist aan te passen aan de industriele produktie, kon hij - ongebruikclijk voor een voormalig Bauhausler - in de periode van het Dcrde Rijk blijven werkt."Il als ecn van de bdangrijkstc ontwerpcm.
Vanaf 1929 krceg Wagenfcld vanuit de industrie opdrachteD voor meubels, porselein en Jenaglas. Zijn successen met dit vroege wcrk lcidden in 1935 tOt zijn benocming als artistick directeur van de Lausi[Zer Glasvercin, met de volmacht op aile nivC3US kwaliteitsvcrbetering door te vocren . Het fljnc gLlswerk dat hij voor exclusieve collectics ontwierp werd intemationaal gUDstig ontvangen, maar hij werkte vooral met geperst glas. In dit materiaal onrwicrp hij honderden gocdkopc artikclen: wijo- en bierglazen voor rcst~urnnts L'tl ca fe., Bessen en ponell t<'11 behoeve van de handel, huishoudclijk glaswerk, ell cen moduJair systcem van bakjes en schaal tjcs v~~r de keukcn, waaronder zijn seric 'Kubus'. Versieringen werden hier nict aaogebracht; bij de vormgeving maakte Wagenfeld uiuluitend gebruik van heldere lijnen en subtiel gebogen vormen, waarin de buigzame cigenschappen van glas spaarzaam werden benut. Na de oorlog vcstigde hij zich aJs onafhankclijk ontwerper, en ontwierp hij onder meer bcstek voor de Wurttembergisehe Metallfabrik en enkele voortreffdijke vcrlichtingsarmaturen v~~r Lindner in Bamberg. In deu laatste ontwerpen werd de streng gcometrischc vorm van de bolvormige lampen getemperd door de meer organisch gevormde plastic omhulscls van de elektriKhe aansluiting.
Minder bekend dan Wagenfeld, maar ecn pionier op het gebic:d van de indusrriClc vormgeving in Duit~land was Walter Maria Kersting. In zijn ontwerpen en zijn lessen probeerdc hij estheti.,che opvattingen en commcrciCic en tcchnische factoren met el-
kaar te verbinden. In zijn bock Die leMlldige Form, dat in 1932 veocheen, be.,chreefhij de rol van de ontwerper als bet scbeppen van 'ccnvoudige en goedkope voorwerpen, die niet meer moetrn lijken dan wat u zijn. Die men overal kan aanschaffen ... Die in serie kunnen worden vcrvaardigd in ateliers voor kunstnijvcrbeid en fabrickcn voor massaproduktie.' Technische appar;lten dienden cenvoudig te zijn, betoogde hij, zodat ze onmiddcllijk te begrijpcn waren v~~r iemand zonder technische aanlcg en volkomen veilig bij verkeerde bchandeling. Deze benadering bleek dujdclijk uit zijn ontwerp voor cen 1'3-
diokastje van 192 · , dat qua concept, vorm en materiaal opmerkelijk oorspronkdijk was. Het geperstc plastic bstjc, waarin aUe radioonderdelen bijeen waren gebracht, en de duidclijkc t."Il eenvoudige bcdic:ning waren kcnmerken die later op grote schaal werden overgcnomen bij de produktic voor de markt. A1s gevolg van Kerstings verzet tegen het nationaal-socialistische regime werden zijn kwalitc.itcl1 pas l1a de Twccdc Wcrddoorlog voldocndc onderkcnd, al liet de Duitsc regering zich er niet van weerhouden zijn radio-ontwcrp te gebruikcn a1s uitgangspunt voor de 'Volksempfanger', een goedkoop gcstandaardiseerd radjotoeste1 dat met fmancicle steun van de overhcid werd geproduceerd voor propagandadodeinden. Kcrstings veelzijdigheid en inventiviteit kwamen pas in de jaren vijfrig tot uitdmkking, in een scala van ontwcrpen, waaronder verlichtingsapparatUlIr, kooktocstcllcn, telcfoons, naaimacrunes, machines voor de industrie en elektrische installant.os.
In cen groot aantal Europcse landcn grcpen architecten veel vuldig de kans aan om v~~r de industrie te werken. en leverden zij een bclangrijke bijdrage aan de vormgcving. In Finland begon AlvaI' Aalto aan het eind van de jaren twintig te elCperimenteren met meubels, en in 1935 werd hij medeo.eigenaar van een firma, Artek geheten, die zijn ootwerpen in produktie bracht. In deze ontwcrpcn werden geL1mineerd beukchout en mulriplclCplaat gebruikt voor vormen die op fa:; ...
122
88
Gopyngnted matenal
Hidden page
Hidden page
Hidden page
Hidden page
helm Kagc in 1920 bij de porscleinfabriek Gusta vsberg werken. waar hij erin slaagde de herwaardering van uitersl individueel artistick stccngoed te combinerel1 met ontwerpen voor de massaproduktie van lafelscrviezen, kcukengerci en sanitair. In Finland producccrde de gToep kunstenaan die bet bedrijf Arabia in de jaren dertig bijcenbrachl onder leiding van Kurt Ekholm cen even ruim assortiment produkten, terwijl de glasfabriek
van Karhula- liltala mel Timo Sarpancva en Tapio Wirkkala !Wee voortrcffelijkc on!Wcrpers in dietl I had en daarna.1st on!Wcrpen van AJvar Aalto in produktie bad. Het mccst opmerkelijk was de invlocd van kunncnaarontwcrpers echter in de glasfabriek Orrefors. In 1916 werd Simon Gate hier aangcsteld en in 1917 Edvard Hald. Zij waren de ecrsten van cen reeks bijzondcr getalenleerdc vormgevers die door de firma in dieml werd gcnomen en over de bele coUcctic produkten boge normen bandbaafde. In 1933 werd
127
93 . Nils Landberg, gJasscrvics 'Illusion' voor Orrefon, 1957.
Gopyngnted matenal
94
gereedschap voor Husqvama en stofzuigcrs voor ElectTOlul(, en trad op aJs advUeur bij de ontwikkeling van ccn modulair systeem voor camera-app:lr.lruur van Hassclblad. Sason werktc ook nauw samen met SA.AII en was verantwoordelijk voor de vormgeviog van buiten- en binnenkant van de auto's vanaf het eerste model dat werd gelanceerd, de '92' uit 1950. Dc acrodynamiscbe lijnvoering verried dat het bedrijf zijn oorsprong bad in de vliegtuigbouw. Ten slottc onrwierp Sason de voortretfelijke '99' sedan, die kort na zijn dood in 1969 in produkrie werd genomen . In dit on twerp werd een schitterend geproportioncerde carrosserie gecombineerd met (:en zowcl efficient als gerieftijk intcrieur.
V cle andere uiterst talentvolle onrwerpers kregen in de jaren voor L"D na de Twcede
129
Wcrcldoorlog grote bckendheid. Aileen al doordat hun wcrk ZO omvangrijk en uiteenlopcnd is zijn algcmcne conclll$ics moeilijk tc trekken . Dcsondanks maakrenjuist deze grote diversitcit eo vcelzijdighcid, bet Vl':Tmogen om in zeer uitcenlopcnde ituatics oplo. ~ingen te viodeo voor spccitickc problemcn, zonder stcreotiepc vormcn of srij ltrucjes toe tc passen, ben zo succesvol. Rond de jaren vijftig WaTL"I1 er in de industrielanden nog maar we.inig firma\ van enige omvang of reputatie die niet het belang van her in het Inrcrbellum vcrricbte pioniL'TSWcrk erkenden : bijna alle maaktcn zij gcbruik van de diensteo van profe sionde ontwerpcrs, hctzij door hen in loondicnst tc nemen, hctzij door hen aJs advi curs in rc scbakclen.
Gopyngnted matenal
HQQFDSTUK 7
De opkomst van de 'streamlining'
In het vorige hoofdstuk werd beschreven boe de Oeprcssie een hevige concurrt:ntil."Strijd in bet Ameriluanse bcdrijfsleven tot gevolg had. Hierdoor ontstond niet allcen een mcC'·r professionele aanpak van de vOil llgeving van produkten, maar ook cen stijl, streamlining, die het symbool i.~ geworden van dynamiek en modernitcit.
Door toedoen van de visionaire ontwerpt:r Norman Bd Geddes werd het stroomlijnen zo populair, dat het wd vereenzclvigd is met de Amerikaanse industriele vormgcving in de jaren derrig en veertig. Of schoon er o ntwcrpcrs waren die zich cTgcrdcl1 aan dit srilistisch cliche, werd het stroomlijnen op grore schaal in de industrie toegepast . Soms gebeurde dit op basis van wetenschappclijke berch,lingl."I1, vaak cchter vanwege de symbolische lading en zonder enig verband mer de functie van ber produkr. Een k1assiek
9.5 voorbecld is de Hotchkiss-nietmachine, in 1936 door Orlo Heller ontworpcn, die 'de mooiste nictmachine van de wereld' wcrd genocmd. Het was cen staaltje zuivere s£yling, opgelcgde gekunstddheid die weinig rekening hicld met de mcchanische filDctie. Dc overhecrscode horizont.ale. achtcrwaartsc ronding van de kap leidde de aandacht af van de niethendcl aan de voorlunt, die op een verticale as werkte: ceo vorm die snclheid uitdrukte. roegepast op ecn statiscb object. Desondanks was stroomlijning als emblecm van snclheid en moderniteit een krachtig symbool dat niet noodzakelijk afbreuk deed aan de doclm atigheid van een voorwcrp. ook al druktc het de fun eric van dat voorwerp niet uit. Op dit niveau raakte stroomlijning
(30
C )oYflght8d ma flal
enorm in lwang - zozeer dat, zo gaat hel verhaal, cen fabrikant van doodskisten bij een ontwerper informeerde naar bet nieuwste model gestroomlijnde ki ten.
Afgezien van dergelijke excessen werden op het gcbicd van stroomlijning wcrkclijkc prestaties geleverd, waarbij cnkele technische ontwcrpcrs c theciek Cn technologic op overwigende wijze ror een synthese brachren. Dc wortcls van de stroomlijning vinden we in
95. Orlo Heller, Hotchkissnietm.chine, 1936.
Copyngnted ,.. age
ncgentiende-eeuwse nawur rudies en in de crkcnning van de doelmarigheid van de organische vorm bij vi en cn vogel. Deze denkbecJden ging mcn toepassen op onderzeeers en luchrschepen, hergeen bij beide leidde ror een lange, SI311ke vorm, aan de voorkant puntvormig om lucht en water berer re door nijden, en aan de achrerkanr raps roclopcnd om rurbulentie en luchrweerstand rC vClIlLinderen.
Om.trecks 1900 werd algcmcen •• ngenomen dat de 'warerdruppeJ' de vonn was die de minste wcerstand ontmoettc. De Italiaanse carrossericbou wer Castagna koos in 1914 intulrief dczc vorm voor zijn auto-ontwerpen; betzclfde deed in 1921 de Duitse vliegtuigontwerper Edmund Rumpler. De omslag kwam in 1921, toeD PaulJaray, ccn Hongaar die ingenieur werkzaam was bij de Zcp-
13 1
Copv'lgnted '" nal
96. Hel verkccnvliegruig D ugla DC2, dal in '934 voor de KLM deelnam aan de race Londen-Melboumc. Volgebden mel pa5S.1gien en post kwam het als [Weede aan. Aldus luidde die vlicgtuig, mel rijn geraffineerde organi che vorm. het cijdpcrk. in van geregelde p. agier dien ten over lange aCstand .
peHnwerf in Friedrich hafen, ge troomlijndc automodellen ging testen in de nieuwe windtunnel van de ondcmcmjng. Zijn onderzoeKingen hadden een djepgaande invloed op de vormgeving van Europese auto's in het Intcrbellum, omdat zij wetenschappelijk aantoonden dat stToomlijning hogerc nelheden en eeo vcrbetering van de stabiljteit opleverde.
In de vormgeving van vliegruigen brach-
ten vemicuwingen in de metaaltechnologie. con tructietechnieken en weten chappcljjke ondcrzoeken een rcvolutie teweeg. Plomp houten rompconstTuctie en zwaar ver tevigde vlcugcls werden vervangen door gcintegrcerde, zclfdragcndc con rructies met gctroomlijndc, aerodyna.rnische vormen.
Het eerste commercieJe verkcersvliegtuig waarin deze ontwikkclingen waren verwerkt was de Boeing 247 van '933, afgeleid van cen bommcnwcrper. In hetzclfde jaar verschccn de Douglas DC', die speciaal voor de commerciele lucbtvaart was ontworpen. Dezc had cen geheel metalen constructie, waarin vlcugcls en romp ecn gcbeel vormdcn, en
132
(' lPY III 1
Hidden page
97. Buckmin ler Fuller mN
zijn Dymaxion Car nr. 3 op de WrrcJdtentoon5tclling van
hieago in 1934. Slecht zieh t door de achterruit deed afbreuk aan de innovcrendc kwalitd ren vw deze wagen.
over hellende voorruit en geaccentueerd door de vloeiende lijn van de spatborden en tTecplanken. HoewcJ in het model talrijke vcm ieuwingen waren verwerkt en het met cen groot chccpsc rcc1amecampagnc werd gclanccerd, werd het slecht verkocht. Over het a.lgemeen was men van mening dat het model te nieuw was, al opperden sommige critici - heel wat aanvechtbaarder - dat het te Ielijk was.
Copyngnted rr age
De rroomlijning die in Amerika werd ontwikkeld bleef nict binnen de g renzen van dit land . Dc in vl ed ervan was over de bele wereld merkbaar en werd boofdzakeJijk overgebracht via de beelden van films en publikaties. In een aantal gebiedcn, zoals Latijn -Amerika, was door de Amerikaanse economi cbe overhccrsing en de grOOtscheepse invoer van Amerikaanse industrieprodukten die in vloed meer direct. Daarbij kwam dat veJc Amcrikaanse ondcmemingen, in een poging hun afzetgebied uit te
[34
Copv'lgnted '11 nal
Hidden page
99. Tarn v8, rype I ,
onrworpcn door Han Lcdwinka. 1934.
thousiasmc voor stroomlijning. Ondememingen als Mercedes en BMW maakten enkelc fraaic wagens wauin stroomlijning op cvcnwichtige wijze werd verbonden met de meer tcrughoudende Europese traditie op het gL'bied van carro serie-ontwerp, zoal de elegante BMW 327/ 18 Coupe uit 1937. Anders dan in Amerika ging het hier educr om durc auto's die in beperkte aantaUen werden vcrvaardigd en waarvan de produktie nog cen
Copyr crIed Imo 00
grote mate van industrieel vakmanschap ver-•
CI te. Her groorste verschil met Amerika lag in
de vormgcving van kleine Europe e auto 's. Tijdcn het IntcrbeUum gaf de Austin Seven, cen robuu r voertuig mct aanvankclijk doosachtige proporties, de toon aan, gevolgd door auto's al5 de bolvormigc Fiat 'Topolino' uir 1935. In de Citroen 2ev echtcr werd gcstroomlijnde styling volledig vcrworpcn. Hij was voor de oorlog onrwikkeld door Pierre Bou langer en k wa m in 1949 in pro-
136
Copv'lgnled 'l1 rial
Hidden page
Hidden page
HOOFDSTUK 8
Bedrijfsvormgeving en produktidentiteit
lndustriele vormgeving werd in de jaren derrig en veertig steeds meer ern beroep, niet in het mimt doordat ontwerpcrs in staat blcken hun creativiteit aan te passen aan de ciscn van cen rnarktgerichtc produktie. Aan de andere. kant vereiste deze ontwikkcling dat fabrikanten de mogelijkhcden van vormgeving onderkenden en onrwerpers de gclegenheid boden te laten zien wat ze waard waren. Va2k lag de stimulans in een verwachte toeneming van de aliet, waarbij vormgeving werd ge:den als cen gemakkclijk hantcerb2ar wapcn in de jaarlijks vast te nellen marktstratcgie. Andere bedrijvt.'" ging het er niet zozccr am potentieJe kJanten tot kopen te bewegen, direet aan het verkooppunt of door rniddcl van redame; zij wilden vecleer cen algemene indruk van moderniteit, kwaliteit, dienstverlening of berrouwbaarheid overbrcngen. Grafische voorsteUingen en typografische verzorging werden op grote schaal gebruikt voor het ontwikkelen van een huisstijl of bedrijfsidentiteit, waardoor het publiek, en in grote organisatics ook het personcel, cen visuecl samcnhangend bccJd krecg gepresentecrd. Oak voertuigen, machines en bedrijfsinterieurs leenden zich hiervoor. Het ondcrncmingsbdcid ten aanzien van de vormgeving, de vormen die werden gebruikt en het doel dat men voor ogen had licpen echtcr sterk uiteen.
In vcle gevallcn was de groeiende aandacht voor de visuele identiteit een reactic op de concurrcntiedruk. Tijdens het InterbeUum daalden, als gevolg van de opkomst van vervocrmiddeien als auto, bus en vliegtuig. de inkomsten van de spoorwegen uit passagiers-
139
Gopyngnted matenal
vervoer drastisch. Bijgevolg modemi cerden zij hun aanpak. niet aileen door het invoeren van diesel- en e1ektrische locomotieven, maar ook door een bccld van nelheid en modemiteit te cultivercn. rroomlijning werd voor dir docl op grote schaal aangewend. Evenal bij auto' werden er ook bij rreinen vroegc, intu'itieve pogingen gedaan rot stroomlijning. Een fascinercnd experiment was aan het eind van de jarcn rwintig in
Copyr grtr 1m gr
101. Orr Flitg ... dt Hamb"rg., van de Dni"" Su.lS-.. . spoorwcgcn op ZlJn cersre m in 1933 . Uit de grolc menigte toeschouwcrs op hel viaduct blijkt da. gestroomlijndc voertuigcn in de j>r n derrig cen grote aantrekking krach. hadden.
Duit land de mer cen propeller aangedreven Spoor-Zeppeli" van Graaf Kruckenberg, eenbekend ontwerper van luchrschepen en vliegtuigen. Deze achtergrond bleek duidclijk uit de slankc. sigaarvormige earrosserie van her voertuig en uit de propeller aan de ach terzijde. Hoewel de zeppelin als vervoermiddel ongeschikt was voor algemcen gebruik, toonde hij wei aan dat de lichtgewichtcarros erieen en de dieselmotoren van luchrschcpcn overdraagbaar waren op treinen. Deze kennis wa verwcrkt in de dieselclektri ehe motorwagcns die in 1933 door de Duitse Staatsspoorwegen werden ingevocrd: snelle tweewagensrellen, waarvan het ecrste 101
exemplaar, Der Fliegellde Hambllrger, de af-
(' lPY'llll1 j m< n 11
stand tussen Berljjn en Hamburg - lo'n 2 0
kilometer - in tweeeneenhalf uur aflegde. Het was cen compact en afgewogen ontwerp, met een zelfde ronding aan de vooren achterkant. De wagons hadden cen ingebouwd ondcrstel en een glad oppervlak, en de carrosserie was geschildcrd in horizon tale purpcr- en crcmckleurige banen . Een andcr
102 ontwerp, cvcneens van Graaf Kruckenberg, was een in 1937 geproduceerd. driedclig
lOJ
Cooy IT' n
treinstel met een gestroomlijndc torpedoVOTlII. Ook dit verried Kruckenberg achtergrond a1s vliegtuigontwcrper. Het Trein tel kon honderd reizigers vervocren in wagons met aircondjtioning en met dubbcle bcglazing tegen gcluidsoverla t . Door her uitbreken van de oorlog werd de trein echter nict in grote aantaJJen geproducecrd.
In Duit land en Nederland, waar enkele van de mooiste dieselstellen van dit decennium werden vervaardigd. werd srroomlijning tocgepast in vlociende, organ; che vormen . Dc motorwagcn daarcntegen die Ettere Bugatti voor de Fransc taatsspoorwege.n ontwicrp waren hockig, met cen wigvormige voor- en achterkant. De drie bclangrijkste vormclcmenten die bij de troomlijning van treinen werden gebruikt wnen cen ronde
10 2 . Driedelig dicscltreinslcl van Gn.f Kruckenberg voor de Dui I.a ts poo rwegcn. 1937·
Copyr h ed IT' r .11
' OJ . Door EtlorcBug.tti ontworpen motorw~gcn voor de Fr31lSC Staatsspoorwegcn, ca. '934.
boog aan de uiteindcn, ccn torpedo- of kogelVOilll en een nau voren gcricbte wig.
In Amerika toonde het publiek in het beg.in van de jaren derrig steeds mcer belangsteUing voor stroomiijning, en de spoorwegmaatscbappijen wisten Iliet hoe gauw ze met ontwcrpen moesten komen. De Union Pacific nam bct voortouw en kwam in fcbruari 1934 met cen driedelig tTeiostc1, de City of SaUI/d, gebouwd door de til ma Pullman. Het
was eell sneUe tTein, met cell laag zwaartcpunt en aangedreven door een grote verbrandingsmotor. Het interieur was, zoals van de bouwers rnocbt worden verwacbt, gerieflijk, met dubbele rijen gestoffeerde ligstoc1en en aiTconditioning. De vormgeving van de buitenkant was echter met sterk: de voorkant was bolvormig, met cen plompe griUe, de achterkant cen onelegante afgcplattc bol, en rccksen uimekende klinknage1s en plaatmecalcn vcrbindingsstukkcn braken het opp(:rvlak.
Twee maandcn later presentcerde de Chicago, Burlington and Quincy Railroad met veel trompetgeschal ern tTein die cen vt-rba- 104
zingwekkende invlocd zou hebbcn: de Bur-
'42
Gopyngnted matenal
lington Zepl'yr. Ook hier ging her om cen geleed driedelig rrein tel, mer een hypermodeme diesel motor van General Morors die lichr en krachrig genoeg was voor snelrreinen . Voor de carrosserie wa gebruik gcmaakt van een nieuwe lastechniek voor roe tvrij staal. door de bouwers. de Budd Manufacturing Company, ontwikkcJd om een sterke lichrgewichtcon tructie rc krijgen. SchiJdcren was overbodig; dc fijne glans van
COPY'lghled r- 3ge
bet rocstvrij staal vormde cen schitterende en docltretfende afwerking. De voorzijde was naar boven afgerond en liep uit naar de onderkant. war enigszins deed den ken aan een
helm; aan de achterzijde bevond zich een ovalen panoramarijtuig met comfoftabele leunstoelen. De ribbels boven en onder de ramen verstevigden de consrructie en vormden tevens een moncf dar, over de helc lengte van de trein toegepast. deze tor cen ccnheid maaktc.
Meer dan cen half miljocn bezoekers kwamen de Ztpl,yr tijdens cen zcs wcken durcnde demonstratieroumee bckijken. Hij werd geintroducecrd op een moment dar men na de ontberingen van de crisis weer hoop begon re krijgen; zoals bij het oC3-vliegtuig was zijn radicaal nicuwe vorm cen syrnbool
'43
'04 . De Burlington Ztphyr van hc[ ontwcrpteam van de Budd Manufacturing
ompany. '934.
c.,opynghled rnL nal
Hidden page
106
andere vcrvocrmiddelen weer konden volhouden.
• • emge Jaren
V cle maatschappijen bleven gebruik maken van roomtreinen maar namen nierrcmin troomlijning over. In de per oon van ir
Nigel Cresley kon de London and North Eastern Railway beschikken over cen van de voortreffelijk te toenmalige ontwerpers van locomotieven. Zijn vormexperimenten, waar hij vclc jaren a.an bcsteedde, bereikren
Copyr Im<~c.
hun hoogtepunt in de serie '''4'5' die hij in '935 ontwierp voor de expre lijn LondenLiverpool. Deze waren volledig ge trOOntlijnd en hadden van opzij gezien de vorm van cen bolvormige wig. Cre Icy wa crop gebrand een vorm te vindcn die functioneel gercchtvaardigd wa ,en niet aileen mer her oog op de prestaties. De verlengde druppclvorm aan de zijkant, over de cilinders en wielen hangend, had aan de bovenkant ccn brcdc voet reun om het schoonmakcn te vcrgemakkelijken. Het waren fraaie locomotieven, waarvan er een, de Mallard, in '938 het wereld nelheidsrecord voor [oomlocomotieven op 203 km per uur brach!.
De invloed van traditionele waarden was
'45
.06. erie '''4' neltrcinlocomorief M.II.,d van ir Nigel ere ley voor de London and orch Eo tern R ailway, '935 ·
echter nog groot en sommige treinontwerper in Europa tonden ambivalent tegenover stroomljjning. Gresley was doorkneed in de Britse praktijk waarin het e theti ch aanzien van een locomotief werd afgeleid van zijn functionelc onderdden . ommige van zijn convcntioncle ontwerpen waren superieur, en hij kon zich zeer verniedgend uitiaten over 'blikken dozen·. Dc Duitse serie sncltreinlocomotieven 'OS' had cen van de meest
Copyr qrtC<1lm qc
107. ncltrcinlocomoricf van de ouch Manchurian Railway, gebouwd door Kawa aki. 1934.
omhuUcnde mantcls van die djd, die de wielen bijna voJledig aan het oog onttrok, zodat een zwaar, golvend, biomorf effect ontstond. De directeur van de Duitse Staatsspoorwegen gaf als commentaar op dit ontwerp: 'Zonder twijfel heeft de esthetiek te lijden van de krachtige mantel, Want de toomlocomouefis in haar pure vorm cen van de mooiste machines.' Hij con tateerde echter met spijt dat ·betcre prestaties niet konden worden geofferd op bet altaar van de schoonheid'.
Ln Amerika kregen olltwerpers als Teague, Dreyfuss en Loewy opdracbtcn om 10-comotievcn tC stroomlijnen. Op deze wijze probeerde een aantal spoorwegmaatschappijen hun imago op te vijzelcn zonder radicaal op cen andere vorm van aandrijving over te gaan . De resultaten haddcn weinig meeT tc
(' lPY'llll1 j '11< n II
Hidden page
108. T rein tel 'Type 165' uic 1927 v~~r de Berlijnsc Stadcbahn .
sche en doclmauge wijze aan hun funcue waren aangepast. Deze benadering bercikte in 1937 een hoogtepunt met de invoering van de Tube Stock, nieuw metro-materiecl met 109
aan de buitenkant strakke lijnen en gladdc aancengcsmede vlakken die werden verzacht door een evenwichtige vcrde]jng van ramen en deuTcn. Het intericur was goed ingedecld, 110
de plaatsing van de gestoffeerde zitplaatsen en de andere onderdclcn van de inrichting
Copyr rIc Im< c
was onnadrukke]jjk maar doclmatig. Ook autobussen began men naar standaardontwerpen te bouwen. De dubbcldekkerserie , TL', voor het ccrst gcproduceerd in 1933, had duidelijk gcarticulccrde lijnen en verhoudingen. Het logge, doosachtige uiter]jjk van haar voorganger werd vermeden door het uitsteeksel hoven de bestuurderscabine weg te laten, de voor- en achtcrkant naar binnen schuin te laten aflopcn en de dakkoepel een sterk gebogcn ]jjn te geven .
Met de aanleg van betcre wegen kwamen er steeds meer bu diensten over lange afstanden . In Duitsland waren gestroomlijnde bussen populair v~~r verbindingcn over de autosncl weg, maar zij werden door carro seriebedrijven slechts in beperktc series gebouwd. Dc Greyhound Corpora tion in Amerika
Copv'lgnled 'l1 rial
Hidden page
was. Het busontwcrp 'silvcnides' wcrd daarna bij materiaalvemicuwingt:n vaak veranderd en aangcpast. maar bebicld zijn essentiele kcnmcrkcn.
lllchtverkccr blecf in de jaren dertig ccn luxe. wat men ook kan zien aan de vliegtlligontwcrpcn en de beeldvorming in de publiciteit. Vliegtuiginterieurs - vooral die van de reusachtigc vlicgbotcn die toentertijd in zwang waren. zoals de Martin M- 130 Chilla Clipper van Pan-American Airways en de Short-Empire-klassc van Imperial Airways badden lounges die waren gcmeubilecrd met c1ubfautcuils, ruime en gericflijke cetzalen met maaltijden die aan boord werden bcreid door Locn chcf-kok. cn zclfs cen klein wandeldek. Door de uitbreiding van bet luchtverkccr na 1945 veri oren vlicgtuiginterieurs echter bUll luxueus aanzien en ontwikkelde het vliegtuig zich tot cen massavervocrmiddel. Vanwege de cnorme kosten die bet Ont
wikkclen van nieuwe lijnvliegtuigen voor massavervo~-r met zich mcebracht. wt.'Tdco ontwerpers met grotendccls te.gen trijdige eisen gcconrromcerd. Een g~'TuststclJcnde omgeving en comfort voor de passagiers waren niet gemakkelijk te vermigen met de economische druk om zoved mogelijk reizLgers in cen gegcven ruimte te passen. Tocn Henry Dreyfuss aan de interieurs voor de Constellation en de Electra van lockheed werkte. deed hij uitgebreid onderzoek naar crgonami cb verantwoorde afmetingen van zitplaarsen. om gegeven de ruimtebeperking een optimaal comfort te garandercn.
De noodzaak om ontwerpen nauwgezet uit tc werken voordat ze in produktie werden genomen, leidde ook tot cen nieuw systeem van expcrimentcle modclbouw. Toeo Teague bijvoorbeeld in bet begin van de jarcn vijftig un de Boeing 707 werkte, bouwde bij cen complect modclintcricur, waarin met Iicht- cn gcluidselfectcn een vlucht werd nagebootst. In deze interieurs namen voor de duur van toekomstige razen 'passagiers' plaat.~. die werden bcdicnd door cen voltalligc vlicgtuigbemanning. Het experiment kosttc een half lIIiljoen dollar. maar lciddc op
vee! punten tOt vcrbeteringen. Bovendien konden kopers-in-spc zien of bet vliegtuig in de praktijk voldccd. In Teaguc's ontwerp werd voor bet ceTSt het indelingsparroon gevolgd da.t in de moderne verkeersvliegtuigen algcmccn is gcworden: verscbillende rijen leunstoclen met boge rugleuningen naast cJbar.
Teague probet.-rde dc dfccten op de passagiers van een ve.rblijfin cen oVL-rvol vliegtuig te vermindercn door overbodigc visucle details te vermijden. De verlicbting was weggewerkt, en de ruimte voor bandbagage. de lampjcs (:n vcntiJatie voor de passagiers en de noodimtaUaties waren ingebouwd in doorlopende panclen langs de bovenwand. De plastic panelen. de bekleding van de stoelen en de vlocrbedckking waren uitgcvocrd in :tacbte onten. Het was cen vriendclijke en terughoudende bcnaderillg. eerdcr erop gcricht om menscn op bun gemak te stellen dan
• om ze te actlvercn. Vele fabrikanten van conslImpticgocdercn
riepen de bulp van ontwerpers in om bun cen imago van kwaliteit te bezorgcn, zoals de Scandinavische firma's die aan de orde zijn gcweest in boofdstuk 6. Een opvallend Amerikaans voorbee!d was het lIIeubclbedrijf van Herman Miller. Tocn deze firma in 1923 door DJ. DePree werd aallgekocbt, was het cen rypisch Grand-Rapids-bcdrijf dat slaapkamermeubels vervaardigde in decoratieve cclectischc stijlen gedictccrd door dc grassiers. DePree raakte gcintercssecrd in cigentijdse vormgeving nadat hij cen temoonstelling van Franse meubcls had bczocht. maar gezicn de bcstaande cconOnUsche toestand was innovatie riskant. Rond 1929 maaktc hij kennis met Gilbert Rohde. Deze ontwierp voor de ondememing uit zecr ccnvoudige vormen samcnge tddc slaapkarncrmcubels, het tegcndecl van de Grand-Rapids-rraditic. Toen DePree ze Iict zien aan de directeur van zijn bank. mcrktc deze dan ook op dat bet gckkenwerk was ze in produktic te nemen. Het project was in gevaar. maar Robde appcllecrde aan DePrecs religieuze ovcrtuiging door te betogen dat bij niet zomaar meubels
Gopyngnted matenal
Hidden page
Copyr grt( 1m gc
112-113. Charles Eame , srapelbare bijzcmocl vall gegolcn polye ter ell stalen buis, 1955; (rechts) [auleui] van persgegolen aluminium en Naugahyde-bekJeding, 1958. Aile drie gcproduceerd door de Herman Miller Corporarion.
Het cente model dat Eames in 1946 v~~r Miller maakte was eeD ectkamerstoel, de III
vrucht van zijn vroegere experimentcn met multiplex . Zitting en rug waren licht gebo-gen om gemak en steun te bieden. en beves-tigd op een uiter t impel verchroomd frame van stalen stangen. ve.rbonden door schobborberende rubbers. A lie onderdelen en ver
bindingell waren n_uwkeurig op elbar afgestemd, wat de stoel ondanks zijn fragiele ui-
tcrlijk leer stcvig en tabicl maakte. Bij zijn latere experimcnten met gcgoten
polye ter wicrp Eames zich oprucuw op het problecm hoc ecn stoel uit een stuk te verv_ardigcn . Zijn stapel bare bijzetstocluit 1955 vormde cen hoogtepunt in cen reeks modellen; hij is zo v_ok nagcmaakt dat hij cen van de meest voorkomeDde typeD goedkope moderne stoelen is geworden.
[n cen heel andere prij klasse viel cen fautcuiJ w t 1958 met persgegoten aluminium
I/ Z
1/3
C' lPY'llll1 j '11< n II
ribben ter ondersteuning van een Iicht gcbogen dunne zilting. De stoffen bekleding en de vuUing van schwmvinyl waren op regelmatige afstand met elkaar verbonden, zodat ze onder de druk van een achteroverliggend Iicbaam ruet zoudcn vcrschuiven. Op deze wijzc ontstond ceo patroon van horizontak ribben.
In zekere zin was het atelier van Eames de perfecte belichaming van Gropius' denkbeclden over het kunstenaarsatelier als ceo industriecl laboratorium, a1 was v~~r Eames de technologic geen abstractie, maar een werkelijkhcid die hij door jarenlange gcdisciplincerde en nauwgczcne arbeid zo zeer ging beheersen dat zijn verbcelding voUedig tot ontplooiing kon komen . Dc wederzijdse samen werking en waardcring die ontstond tussen Eames en de leiding en bet personeel van Miller droegen er in belangrijke mate toe bij dat hij lOveel geed werk kon produceren. Door zijn ontwerpen, en die van George Nelson en andere opmerkclijke figuren al5 Robert Probst, verwierf de firma zich een reputatie die moeilijk te evenaren was.
Ook het ltaliaanse kantoormachinebcdrijf Olivetti bascerdc zijn vormgevingsbcleid op de aanmoediging van pL-rsoonlijk talent, zij het in een totaal ander verband. De oprichter, Camillo Olivetti, ontwicrp in 1913 de eerste sc.hrijfmachine van de firma. Hij legde er de nadruk op dat hij het e tbctiscbe aspect speciale aandacht had gegeven. 'De schrijfmachine', zo verklaarde mj, 'mag niet opge icrd zijn en van twijfclachtige smaak getuigen. Zij dient er tegelijkertijd serieus co elegant uit !C zien.' Pas nadat zijn zoon Adriano het bedrijf had overgcnomen, werd dit wtgangspunt omgczct in een dwdelijk beleid. Tegen 1930 had Adriano de produktie van het bedrijf grondig gereorganiseerd. Hij gaf de ondemcming cen gczonde economische basis en ging zijn aandacht rich ten op de vormgeving, te beginnen met het drukwerk, belettering en rcclame. In 1936 werd Marcello Nizzoli, een bekend gratisch ontwerper, aangetrokken voor adviezen over de kast van rekenmachincs. Zijn aanpassingen
haddco vec1 succes, en in de loop van de jaren ontwierp hij met steed meer zclfvertrouwcn cen scala van produkten . Zijn twee schrijfmachines, de Lexicon 80 standaard uit 1946 en de draagbare Lencra 22 wt 1950 be20rgden Olivetti cen duurzame internationale rcputatic. Bij de Lexicon was hct van buitenaf zichtbare mecbanisme - gewoonlijk een wirwar van hendcls, transmissies, rol en staafjcs -ontworpen in harmonic met de kast, die sierIijk afgcrond en stevig was.
Aan het eind van de jaren vijftig gingcn andere ODtwerpcrs Dauw met Olivetti samenwerken, met name Mario Bcllini en Ettore Sottsass. BeUini ontwicrp voon1 clektranische tel- en rekenmachines en kantoorcomputers. Hij bczat cen groot talent v~~r het combineren van hoogontwikkclde technologic, eenvoudige bedicning cn gevocl voor plasticiteit, zoal zijn rekenmachine 'Divisumma I 'wt 1969 laat zico. Sotwss werd in 1956 aangetrokken voor het onrwerp van Olivetti's cCTStC computc.r, dc 'E1C2 9003'. Dit was een str2k vormgcgeven reeks c1ementen op basis van t.-en standaardschcma. Het on twerp getuigde van de opv3tting dat de uiterlijke vorm ccn logisch uitvloeisel meest zijn van cen rationalisering van de arbeidsproccssen.
Somass' opv3ttingen wijzigden zich latcr onder in vleed van een diepgaandc inreresse in de filosofie van India en het Verre Oostcn. Vele van zijn latere ontwerpen waren minder streng rationed en toch nict minder functionecl, met 3antrekkelijke uitgesproken kleuren en plastische VOllllen - zoals de draagbare schrijfrnachine Valentine en een op clkaar aanslwtcnde reeks kantoormeu bcls en -bcnodigdhcden, 'Si.~tema 45', laten zien. Over dit laatste ontwerp schrecf hij , dat een bedrijf dat machines vervaardigt 'zich niet Jllag beperken tot de verantwoordelijkhcid voor het functioneren van de machine a1s zodanig, maar ook de vcrantwoordclijkheid op zich moet nemen voor aUe reacties die zich kunnen voordocn wanneer machines binnendringen in een omgeving, in bet leven van menscn ... Wij vonden dat we "yoga" moes-
"4 " 5
Gopyngnted matenal
I J 4. Kal1(oormcubii:tir . istema 45·. ontworpcn door Euore ottsass vOOr Jj vcni. 1969·
ten toepassen op de vorln gevin g, de vorm bevrijden ... hem omdoen van elk artribuut, elke seksuele aanrrckkingskracht, elke m ding.' Met i tema 45 werd een poging gedaan de vervreemding en de fabrick sfccr van vcel bntoren op te heffen, do r een 01-geving te scheppen waarin een gebruiker zich cen voUedig men, met gevoel en genor kon voelen. Het ontwerp werd g ken01crkt door duideljjkc en robuu te vormcn, en door
COPY'lgnted r" age
een combinatic van eenvoudige volume mcr helderc, empathische kleurcn . lk detail werd bepaald door zijn cigen fun tic, maar vi ueel en functionecl gccoordincerd met andere onderdclen , binnen de algemenc benadering van ott5a s. Her wa een toepa elijk ontwerp voor cen onderneming die, onder Adriano Olivetti, cen ociaal bcleid ontwikkelde gebaseerd op de erkenning van de waardc van elkc werknemer al individu .
154
(' OY'llln '11
Het is interessant Olivetti te vergclijken met cen van zijn belangrijkste concurrenten die eveneens een breed beleid op het gebied van vormgeving voerde: International ness Machines. IBM richue in 1943 een ontwcrpafdeling op. De onderncming blecf echter gebruik maken van adviseur , onder wie Norman Bel Gedde , die werd aangetrokken voor het ontwerp van een schrijfmachine, het 'Model A' uit 1947. Hij gaf de klu door aan een van zijn personeclsleden, Eliot Noyes, die in Harvard arch itecruur had ge-studcerd onder en Breuer. Toen het bureau van BcI ineen tortte, maakte Noyes het Model A voor cigen rekcning af en daarop wcrd hij in dien t genome" voor vcrdere projecten . Hij werkte nauw samen met Tom Watson jr., directeur van IBM, en ontwikkclde al docnde cen doclmatige manier van werken. adat Noye in 1956 had voorgcsteld om, naar ana logic van Olivetti, cen bedrij(, programma op te stellen waarmee kon worden ingespecld op de behoeftcn van de groeiende onderneming, werd hij benoemd tot Adviserend Directeur voor dc Vormgeving met zeer rujme bevoegdheden . Hij voerde het model in van een eigen afdeling voor de vormgeving in het bcdrijf ten behocve van de continu'itcit en de elememairc standaarden, met daamaast externe ad vicur voor nicuwe ideeen, allcs onder zijn al
gemenc leiding. Hij verwierp jaarlijkse wijzigingen van het model en concessies aan marketing, die hij gerillgschattend afdccd al 'al die hocus-pocus' . IBM trachtte zich cen e1itair imago te schcppen. Zoals van de werknemer werd verwacht dat zij de bcdrij(, normen nalcefden, met ook de vormgeving voldoen aan normen, die door Noye werden va tgc1egd. 'Kleur, detail en vonn moeten consequent worden toegepast - rechte hoeken en tandaardhoogten, tootstrip, onderstellen en bovenbouwcn ', vcrklaarde hij . Er werd een reeks 18M-standaarden gcpubliceerd waannee pecificaties voor de vormgeving van aile produkten werden vastgelegd.
Dc vormgeving bij IBM hing nauw samen
155
Copy rgnted IT' Q
115. Typcstocl van . i lema 45', olltworpcn door Ettorc
omass, J 969.
Copy r ~too IT' r 31
116. IBM-Gomputcr' ystcm 360' , onrworpcn door ecn groep onder leiding van Eliot Noyes, 19<'4.
COPY'lghted r" age
te in dit innovatieve model visucel dat typearmen en een bcwccgbarc wagen ontbraken en dat het mechanismc daardoor vercenvoudigd was.
Orie jaar later introduceerde IBM een nicu-we gencratie computers, het 'System 360', 116
•• • waann mlcrotranslstoren waren tocgcpast, dat klein en compact was en zich voor velcrlei toepassing lecnde. Het bestond uir cen reeks rcchthoekige clementen op een modulaire basis, waarbij sommige werkcnde del en
c.,oPyngnted mL nal
17
zichtbaar waren gelateD om een tegenwicht te vormen tegen het strakke uiterlijk. Het bedieningspancel was ontworpen in nauwe samen werking mct de afdeling Arbeidsanalyse. zodat het overzichtelijk en gemakkelijk te bedienen was. Zoals gewoonlijk het geval was bij IBM-omwerpen. was het gchcel cen toonbceld van technische dodmatighcid. Of IBM-omwerpen nu werkclijk altijd superieur waren, is aanvcchtbaar. maar, zoals Wally Olios opmerkte in zijn bock The Corporatf' Personality: 'IBM- produkten, of het nu gaar om kantoorapparatuur of computers, hebben allure.' Olivetti was voor Noyes het inspirerende voorbeeld gewccst. maar bij 111M speelde esthetica een tota21 andcre ro1. Terwijl Olivetti individU2litcit aallmoedigde, lag bij IBM de nadruk op de onderwerping aan het imago. Op het niveau van de vorm was dit cen voortzening van de idealistische opvattingen van het Bauhaus die Noyes zich in Harvard cigen had gemaakt.
Ook het Duitsc bcdrijf Braun, product:m van dcktrische apparaten. nam dc vormgeving als uitgangspum voor een bedrijfi identitcit - al was het veel kleiner dan IBM. Toen Arthur en Erwin Braun na de dood vall hun vader in 1950 het bedrijf ovcrnamen, maakte het tcchnisch degdijkc, maar weinig in het oog springende produkten. Dc gebroeders waren gelntercsseerd in modeme vormgeving en besloten tot een nicuwe aanpak. Met Fritz Eichler als hoofd van de ontwerpafdeling ging Braun cen beleid volgt-"Tl waarin artikelen die op de bovenste nurktsegmenten waren gericht et."Tl radicaal moderne VOl 111-
geving kregen. In 1955 kwam Dieter Rams bij het bedrijf werken. Samen met Eichler en Hans Gugelot droeg hij de ccrste vcramwoordclijkbeid voor de Braun-omwerpen. Dele trokken voor het cerst in brede kring de aandacht met de 'Keukenmachine KM 321' wt 1957, ccn compositic van et"Tlvoudige volumes met heldere lijnen en een tevig en stabiel uitcrlijk . Door een reeks aanlijningen en paralleUen straaJde het apparaat een sterke lin voor ordc Wt. Zo vOllnde de lijn van de rand van de kom eell voortzetting van de naad
157
van hct omhulsel, en de rondingen van het omhulsel lijnden aan die van de kom. Elk element van de Braun-ontwerpen werd op soortgclijke wijzc in evcnwicht gehouden en opgenomen in een gebeel, al leidde dat niet altijd tot symmetric londer meer. Het was cen reductionistischc benadering, waarin allc overbodige details werden weggelaten en men zich concennccrde op de ordcning van de essentiele elementen . Oit kw:am eveneens tot uitdrukking in de afwerking van het oppervlak: bijna onveranderlijk wit met grijze en zwarte details.
In veel ondememingen was de vormgeving nct als bij IBM nauw vcrbonden met de grote afde1ingcn 'onderzoek cn ontwikkc~
ling'. Vormgeving moest de produktie van deze afddingen in cen vonn gieten die toegankelijk was en door het publiek werd geacceptecrd. Hoe dit in het geval van mas.~aproduktie in zijn werk ging bat het voorbOOd zien van de Amcrikaanse firma Cor~ ning Glas.\. Tot haar bekendstc produktcn hoorde het ovenvastc glaswerk 'Pyrcx', dat voor het cent op de markt werd gebracht in 19 13 . De vormgeving was afgdcid van traditionde modellen, aangepast aan modeme persprocroes, en omd2t de serie functiont-'CI en goedkoop was wcrd zij gocd verkocht. Toen n3 de Tweedc Were1doorlog cchtcr Comings patentetJ begonnen te vcrlopcn, besloot de onderncming cen ontwerpafde~ ling op te zetten om de concurrentie het hoofd te kunnen birdcn. De direcreur, Arthur A. Houghton, was van mening dat eL"Tl produkt twee cigenschappen had: 'gebruikswaarde', voortgebracht door wetenschap en technologic, en 'satisfacticwaarde', geCfciicrd door kunst en vormgeving. De ontwerpafdcling moesl dL'2e twcede waude rcaliscren door de produkten mooier tc maken en handiger in het gebruik. In de nieuwc VOilll
geving van de Pyre -coUectie lwakte de afdeJing bet s[rikt utilitaire uiterlijk af door middel van ronde zijkantcn en randen, waarbij de laatste op cen vloeiende wijze werden verlcngd tOt handvaten die integraal ondcrdeeJ wtrnaaktcn van dc pannell. Dit maakte
Gopyngnted matenal
117. Braun 'Koukenmachino KM 321', 1957.
de serie nog meeT gcschih om direct uit de oven op Tafel gezet te worden, tcrwijl het imago van hogc technische kwaliteit bewaard bleef. In 1953 ontwikkelde de onderzoeksafdeling van Corning een keramiekachtig soon glas, Pyroceram gcnaamd. Het was glanzend wit. had een fijne textuur en was bestand tegcn grote temperatuurverschillen . In 1958 werd een serie uiter t succesvollc avcnvaste prod uk ten van dit materiaal op de
Copyngh eo 1 ag
markt gebracht onder de naam orning Wa- 118
rc, een naam die latcr ook gebruikt zou wor-den voor lichte elchrische toe tellen zoal koffiezctapparatcn. Hoewcl de ontwerpen qua omvang en model zeer vcr chillend wa-ren, werden zc aile gekcnmerkt door cen-voud van vorm, waardaar hct materiaal vol-Icdig tot zijn recht kon komen, en waren ze, vaar de hcrkenbaarheid, enkcl vcr ierd met cell blauw korenblocmmoriefjc.
Dc verpakking varmt gewoonlijk slechts cell onderdeel van de tOtale grafischc pregramma's voor een bedrijCi idenriteit. Vaak
Copyr IT r I
Hidden page
•
preteerd en beoordeeld in he.! kader van de bedrijfsdoelstcllingcn die de ontwerpers dienen en de bedrijfswaarden die zij tot uitdrukking brengen.
160
•
C )OYflght8d ma flal
HOOFDSTUK 9
Technologische vernieuwing • en vormgevmg
voor het huishouden
Doord:1t men massaprodukticccchnickC'n ging we.passen op de fabricage van huishoudapparatcn en werktuigen, en mechanisering op grote chaal haar intrcdc deed in het huishouden, wl.'rden traditionclc vormcn aangepast en vele nicuwe bedacht. Door het [oenemend helang van een aantrekkclijke vormgcving werden ontwerpcrs teed meer bij de produktie herTokkcn. Als gevolg van dit aJlcs zijn de wcrkzaamhedcn en taken die amenhangen met het gczinsleven en het bosticr van het huishouden aanzicnlijk vC'randerd.
Een van de mecst ingrijpcnde vcrandcringen van de afgelopen twee ccuwen betrof de brandstof- en energievoorziening. Eeuwenlang gebruiktc men cen open vuur voor voedselbereiding en verwarming en vaak ook voor verlichting. Door de invoering van stadsgas in het bcgin van de neg<.-nciende ccuw kwam het energiegebruik los te taan van de opwekkiog bron, waardoor de wijzc en de plaats van encrgiegebruik minder va. tlagen. Koken ging niet langer automaci.sch amen met verwarmen, en er ontwikkelden
zich voor elk van beide pecifieke vormen, eell tendens die in het begin van de twintigste ccuw werd versneld door de verbreiding van dektricitcit .
Het g:lSfortluis van het c.ind V2Jl de Ilegentiende ceuw stond model voor de modernc kooktocstellen: cen 10 t3ande vorm met een doosvormige oven, gewoonlijk op pooges geplaacst wdat men er gemakkelijk bij kon, met daarop cen kook tel met cwee tot vier branden. Fomuizen waren gewoonlijk van gierijzer, vaak met mecgegoten ierwerk. In de jaren twintig kwam geemailleerd plaat-
161
Copy gnled 'l1 ler al
staal op de marh, waardoor ccn liehterc eons[TUetie mogclijk wa met effen oppervlakken en sierlijke lijnen, vaak nog geaccentuecrd doordat dc fomuizcn afgewerkt warcn in wit email. In 1932 nam de Standard Gas Equipment Corporation uit New York cen nieuw ontwerp van Norman Bel Geddes 119 in produktic, dat qua vorm en fabrieage zeer vemieuwend was. Een SCE-ca talogus uit 1931 bevattc al techn; eh tamelijk geavanceerde
119. G.sfornuis uil 1932, door Norman Bel Geddes onrworpen voor de tandard Gas Equipment Corporation.
modellen, met cen ingebouwde opbergTUimte voor kcukcngerei en een opklapba re plaat waarmee de oven en de brander konden worden afgedekt, zodat er een 'tafelblad' ontstond. In Bel Geddes' ontwerp werd op deze idccen voortgeborduurd, maar in plaats van de gebogen steunpootje en het stofile t onder het fomui. werd een gesloten voetstuk aangcbraeht, waardoor meer opbergru imte ontstond. Hij probcerdc in zij n ontwerpen ook het uiterlijk van d fomuizen te verbetcren met bebulp van een heldere lijnvoering, geaccentueerd door hittcbcstcndigc handgrcpen, en afgeronde bocken. Geemailleerde platen werden niet beve tigd met boutcn
Copv'lgnted 'TIL rral
Hidden page
Copyngrtc 1m gc
120. In de de.klrische h.arden • Magicoa\' van Berry Uil de jaren [winog werd lechnische vooruitgang onderg chik l gema.kt aan tij lf.nta ittn .
heid ten op~ichte van de vorm waarin innovatie m e ten worden gegoten.
In feite hieJd men bij elektrische fornuizcn vast aan de vormcn en produktiemethoden van gasfornui~en; rcgcn de jarcn dcrrig werd een grorere aandacht voor tyHng cn pre cotacie ~jchtbaar. Dat de~e arcikclcn in Amerika rna saal geproduceerd werden, had gevolgcn die kcnmcrkend warcn v or de wij~e waarop men in dir land de vormgeving van Gonsumpriegocderen aanpakte. In 1954 bezochr een raf van het Bureau voor Produktiviteir van de Organi acie voor Europe e Econorniche amcnwcrking de Vercnigde tarcn en
merkrc op dar appararen daar vee! goedkoper waren dan in Europa, en dar men m er waar krecg voor zijn geld. Een Amcrikaans daardroesrcl mer vier kookplarcn had volgen hcn de kwalitcir van een Duir ' luxe'model. De staf wees ook op her niveau van srandaardi ering in Amerika: het bcdrijfHorpoint bijvoorbeeld maakte zeven modellen van cen zelfde type die slechrs van elkaar vcrchilden in klcinc verfijningcn en
waarvoor de lopende band nel kon worden aangepa t. Daardoor konden de standaardmatrijzen en -persen volledig worden benur en de kosrcn worden gcdrukr.
Elektrische lampen wareo veel gemakkelijker en doelmatiger dan gas- of perrolcumlampen en overal waar c\cktri che uoom bcschikbaar was, sehakeldc men over op clekrrische verHchting. Ook clckrrischc verwarrningsrocsrcllen werden teed populairder, zij hcr in veel mindere mare. Bij beide nam de omvang van de funcrionele ondcrdelcn af, waardoor ze uir vormgeving oogpunt interessanter werden. Doordar men minder gebondcn was aan funcrionc\e ciscn kon mcn deze apparaten in een verbluffendc varictcir :Ian onrwerpen vcrvaa rdigen, in clke door de amemer gewen re rijl of maak. Daarbij werd algcmeen voorbijgegaan aan hct puri tischc argument dar ccnvoudigc, 0-
bere vormen pasren bij de moderne rechnologic. Ecn roeste! dar de vo r tander van 'goede' vormgeving toen, en ook nu nog, tor grote verontwaardiging kon brengen, wa de
'11 n II
IZO c1ektrische open haard 'Magicoal' van Berry, die in 1920 op de markt kwam. [n dit ontwerp werd de nieuwe technologic aangepa t aan de Britsc voorliefde voor ecn open haardvuur. De haard was zo omworpen dat hij in cen rradirioncle schoomeen kon worden geplaatst, (,on had horizontale c1ektrischc srralingsclementen met daarop gcklcurde namaakkolcn van ecn half transparant materiaal. Langs de onderkant bootste een ftakk~ rend licht een ceht vuur na. De omlijsring van dcze haard werd vervaardigd in t'Cn hele reeks srijlen; in sommigc werden onbekommcrd vcrschillende periodes lukraak door clkaar gcmcngd. Dc haard is nog steeds cnorm populair en wordt op grote schaal gci"l1litccrd, cen bewijs voor de hardnekkighcid waarmcc sociale gcbruiken rich ten ovc:rsuan van verandering handhaven.
Bovcnst".lande voorbeelden hadden alit: betrekking op eeuwenoude funcries die door de e1ektrificaric werden aangepast en omg~ vormd. Dc koclkast als onontbecrlijk huishoudapparaat had geen precedent. De snelheid waarmcc zij zich desondanks in Amcrika verbreidde, laat zien hoe grerig nieuwe apparaten daar werden opgenomen. In de negcnriende ecuw was de koclka.\t ontwikkcld voor het bewaren en vervocrell van vices door bcdrijven. Tegen 1920 Wart'll er koclapparaten voor het huishouden vcrkrijgbaar in de vorm van grote houten kasten. waar het kodmechanisme vaak onhandig ver uitstak . In de jaren derrig werden gocdkope methoden voor het vervaardigen van de kast geperfect ioneerd, waarbij gebruik werd gemaakt van proccdl:$ ontwil<.kdd in de automobielindustrie. In 1941 had lesrig procent van de Amerikaanse bevolkipg cen koclkast.
De prodllktiemcchode bcpaalde in h<'gc mate de vorm van de koelka.~t . Met de destijds beschikbarc PCTS- en stamptechnjeken konden slecbts mct.alen platen wordell gevormd met cen brede ronding en lichte wclving - kcnmerkcn die men bijvoorbccld aantreft in Loewy's ontwcrp 'Colds pot ' en die ook opvallcn in de C3rrosscric-ontwcrpcn uit die tijd . Het verband tussen de vorm van
165
koclkastcn en ontwikkclingen in de fabricagetechniek werd in 1949 door Harold van Doren besproken in rijn artikcl ' trc3mlining: Fad or Function" in het rijdschrift Design. In eeo reeks illustratie5 til.'! hij zien dat cr een tendcns was naar bcpc:rking van het untal samenstellendc delcn, uitmondend in cen in 1939 door de firma Westinghouse ingevocrde techniek om de gchcle omkasting uit cen enkcle plaat metaal te halcn in een peTS dje bekend stond als 'bulldozer'. Een dragend gcraamte werd daardoor overbodig. De gebogcn omtreklijnen die dcze produkticmcthode mct zich ml.'Cbracht werden, aldus Van Doren, 'de ontwerper voorgescbrcvcn vanwe'!f de noodzaak de kosren Ie dmkkw do"r mdIe prodl/klie' . Dc gevolgen waren rweevoudig: kodkasten werden goedkoper l.'fl kwamen binnen het bcreik van cen groot dce1 van de bcvolking; maar doordat men aileen maar conclITTercnd kon produceren als men gelijksoortige technic:ken tocpaste, ontstond allcrwegen dczdfde vorm en werd de vindingrijkhcid van ontwerpers 'tot het uitente op de procf gestcld om binnen de gcgevcn grenzen voor hUll clicntell icts karaktcristicks te vervaardigcn' . Pas in de jaren vijftig werden door verbetcring van matcrialen en produktiemethoden scllcrpe kantl.'tl en pllnrige hocken mogelijk, maar ook dczc werden algcmccn overgenOl11en, en het probleem van de gclijk vormighcid verplaatstc zich gewoon naar cen andere stijl.
Oat uitbrciding van l11assaproduktie gepa;lrd ging met steeds grotcre gcJijkvormighcid ziet men bij aile consul11ptieartikclen . Dc problernl.'I1 die dit opleverde voor ontwerpen en consumeoten zuBen worden besproken in cen volgend hoofdstuk.
Een gas- of e1ektrisch fornuis. en andere apparaten met c1ektrische verwarmingsclementen zoals waterketcls, percolators. brood roosters en braadpannen. maaktcn het koken gemakkelijkcr, minder tijdrovend en schoner. Zij vcrandcrdcll echtcr niets aan de aard van het wcrk. Dat was wei het gcval bij cen tweede categorie clektrischc appanten, waarin motorcn de cnergie leverden. Tegen
121
C )oYflght8d ma f1al
Hidden page
Hidden page
Hidden page
Hidden page
125-126. Het dektrisme strijkijzer 'Xed' van Siemens uit 1926 (boven) was cen van de eerste waarbij de vormgeving werd gebruikt al vcrkoopmiddcl. Bij het SlOom trijkijzcr van GeneraJ Electric uil 1957 (onder) moel de pl •• tic handgreep meer functies vcrvull n. hetgeen de vorm bc'invloedt.
•
was ergonomisch gevolllld naar de hand en de uitloper aan de voorkant was de exacte spicgeling van de achterkant van de afdekkap. De totale lijnvoering vormde een evenwichtig gehcc!.
Maat chappelijke veranderingen gaan hand in hand met ontwikkclingen in de vormgeving. Een kenmerk van de boerenkookkunst over de hele wereld is, dat zij weinig kookgerei vraagt; niet zelden is ceo grote pan toereikend voor het bereiden van samengestelde maaltijden. De groeiende ver cheidenheid in voeding en kookmethoden is een onderwerp op zich. We kijken hier s!echt naar de groeiende varicteit in pannen en keukengerei, en hun vervaardiging in steeds weer nieuwe materialen .
In de negentiende eeuw gebruikte men op grote schaal gictijzer en verund plaatstaal v~~r potten, pannen en bakvormen. De ontwikke1ing van technieken om gietijzer Ie bekleden met een laag email Icidde rond 1850 tot het ontstaan van een omvangrijke industrie in Duitsland en Oostenrijk, Geemailleerde voorwerpen waren gemakkelijker in het gebruik en beter schoon te maken dan onbehandcld metaa!' Ze waren echter maar in een beperkt aantal klcurcn vcrkrijgbaar, voornamclijk in het donkerb!auw. In de jaren twintig van deze eeuw nam het gebruik ervan af. Toen in dejaren vijftig de fijne keuken in zwang raakte, kreeg men opnieuw belangstelling voor artikelen van hoge kwaliteit, zoals de Franse pannenserie van Le Creuset. De oliditeit die de pannen door hun vormgeving uitstraalden, werd nog versterkt door een reeks heldere kJeuren die met behu!p van de modeme chemie waren vervaardigd. Plaat taa! is nooit hclemaal weggeweest. Het wordt nog steeds in aUer!ei decoraneve vormen gestampt, die worden gebruikt bij het koken en bakken.
Aluminium was al lang bekend, maar gebruiksvoorwcrpen van dit materiaal werden pas vanafongevcer 1910 op grote schaal vervaardigd. In 1934 ontwierp Lurelle Guild voor de firma Wear Ever een succesvolle erie aluminium kookgerei , die een
/27
bood voor het probleem van warmtegclciding bij gebruik van elcktrische kookplatcn. De hittebestendige pia tic handvaten vormden een gehccl met de eenvoudige, fraai geproportionccrde pannen. Dc zorg die tOt in de kleinste was be teed aan de vormgeving en het prakti che gcbruik , drocg er in belangrijke mate toe bij dat het publiek ongebruikelijke materialen voor dergelijke
geproduccerde artikclen aanvaardde.
Cony I<J 1 ;d rr
Nog meer effect kon worden bereikt door toepa ing van materialcn al roc tvrij staal, verchroomd staal en hittebestcndig glas, die mede het accent naar aspecten. Het louter . beeld dat men had van keukengcrei veranderde daudoor ingrijpend. In Amerika ontwikkclde de Revere Copper and Brass ompany een methode om de onderkant van roestvrijstalen pannen te bekleden met koper, wat voor cen uitstekende warmteverdcling zorgde. De seric pannen van hoge kwalireit die in 1939 onder de naam 'Revere Ware' op de markt kwam, wa qua doelmacigheid een stap vooruit en tevens, uitgevoerd in roc tvrij taal met roodkoper, aantrekkclijk om te
zien . Het ecnvoudige, maar aparte ontwerp van de panncn wa van W .A.Welden, hoofd vormgeving van het bedrijf.
17 1
127 . 'Revere Ware' , ontworpcn door W. Archibald Welden en geproducccrd v.naf 1939,
Copy r ~too rT" r 31
Hidden page
128
•
plastics, omwikkclde van dit matcriaal cen rt'Cks voorrnadbak jes voor mecrdere docleinden . Ze waren erg functiont.'c1, haddcn cen vcrnuflig luchtdicht deksel. t'11 wt.-rdcn vcrvaardigd in een sca la van vormell cn door. chijncndc klcurell. In 1947 wijdde het Amerikaanse tijdschrift HOllSe Beall/iful or cen artikcl aan onder dc titcl 'Fine Art for 39 cents'.
Sinds de Tweede Wercldoorlog zijn kurUt..~lotfCIl op stced~ mecr terrcinen ccn groten: rol gaan spelen , en zijn hel aantal SOOTten en de tocpassingen ervan voortdurelld locgt'110mcn . Vanwcgc de Rexibiliteil die bij het gieten mogelijk i., en het bredc spectrum van kleurcn z.ijn ze gebruikt voor cen verblutfende recks produktl'n . KUllSmoffen zijn daardoor ecn van de machtigstc middelen geworden voor het verandercn van de visucle o mgeving.
N iel aileen nam in de rwintigste eeuw dc hygienc in de woon- cn wcrkomgeving tOC, men bt:stccddc ook meer aandacht aan persoonlijkc verzorging, zoals is af te lezen uit de ontwikkeling en produktic van grote aamallen uiteenlopende apparaten voor dit docl. Het bock van Maud Lancaster uit 1914 laat
173
vcel arlikclen in deze categoric zien, zoals ccn haardrogcr in ccn omgekccrdc L-vorm , waar onze haardrogers oncianks lallozc wijzigingt.'11 in de kastcn en kleurvariaties in wczcn nict van afwijkcn . Dc manndijke markt wcrd aangcboord toen koloncl Jacob Schick een klcine maar krachtigc c1cktromotor ontwikkeldc om cen scheerkop aan tc drijven . Het c1ektrisch schcerappanat van chick kwam in 1931 op de markt. Het had ccn plas.tic huis mCI gladde rondingcn, cn was 20 gevormd cial het gemakkclijk in de hand lag.
Dc massaprodukrie van conslImpti<'artikelen brcidde z.ich in Amerika gedurclldc: de jart.'Il derrig en vccrrig zozeer lIit, dar cell volledig overzicht van de olltwikkdingen ill de vormgeving gcdurendc dczc periode cncydopedische a fmcrin gc,n zou aannc IIICII. Ze haddcn cen Cllormc invlocd op her huisclijk Icven van miljocncn, en crcccrden te zamcn her beeld van ccn hoge Icvensstandaard waar de mccstc andere sa mcnlcvillgen naar st:recfden. Of en in welke mate dergelijke aspiratics te vcrwczcnlijhn waren, was ech ter sterk afhallkclijk van economische cn maatschappc
o mst.1ndighcdcn.
Gopyngnted matenal
HOOFDSTUK 10
Spelen, leren, werken en vrije tijd
Vormgeving wordt in de modcme tijd gckcnmc.-rkt door ceo ongckcnde vcrscheidcnheid en specialisatie. Niet aileen wordt zij in de mcest wteenlopende economische verbanden bcoefcnd en kent zij vele specialismen. ook in de manier waarop zij zich opstelt ten aanzien van de verschillende levt'tlsfasCD vari~'CTt zij sterk. In onze ogen verloopt het leyen niet meer in cen ononderbrokcn lijo. Dlaar als een opeenvolging van afzonderlijkc fasen, zoals jeugd. volwassenbc:id. oudcrdom; en binncn elke fase zijn de acciviteiten duidelijk afgcbakend. 20m leren en spelen. werkcn en vrije tijd. Voor de vormgeving betekendc deze ontwikkeling dat men de mogelijkheid kreeg zich te concentreren op spccifieke grocpcn en activiteiten.
De gedachte bijvoorbeeld dat de kindc:rjuen een aparte levensfase vormen wa2rin men bcwust Dloet worden voorbereid op volwassenbeid CD arbeid. is betrckkclijk nicuw: in feite geldt zij nog altijd niet voor bcpaaldc maatschappclijke lagen in grote delen van de wereld. Dergelijke denkbeelden van spclen en leren, die verbonden zijn met cen beschermde en voorbereidende kindercijd. Jagen echter ten grondslag aan l."en grotc hocveelheid ontwerpen. met name voor de speclgoedindustrie die is uitgegr~-id tOt cen belangJijke bedrijfstak.
Qua om vang en vt.-rschc:idt:nbeid zien we in de gcschiedcni van het speelgoed de ontwikkeling van de industriCle vormgeving in bet kJein wcerspiegeld. Ook hier werden voortdurcnd nicuwe technologieen en materialen gcintroduceerd die de oude vormen niettemin nooit geheel verdrongen. zodat
174
Gopyngnted matenal
men het traditionc1e ambachtc1ijke houten speelgoed uit Oost-Europa en Azi;: nog steeds aantreft naast uiterst geavanceerd clektronisch speclgoed.
Het is moeilijk om precics aan tc geven waar de oorsprong van de spcdgocdindu.nric ligt, llIaar in de ncgcnticnde ceuw deden zich twee belangrijkc ontwikkclingen voor. In Duitsland ging de aldaar sterk gewortelde hUL~industrie geleide1ijk over in grotere ateliers, die uiteindelijk uitgroeiden tot een fabriebmatig georgaruseerde bcdrijfstak. Rond 1900 ging deze zich op grote schaal op de internationale handel en de export ricbten . In het Amerikaanse New EngJand daarentegen ging men rond bet midden van de negentiende eeuw speelgoed vervaardigcn met behulp van dezclfde gemeehaniscerdc en op massale prod uk tie geriehte tccbnieken die ook in andere bcdrijfstakken werden toegepast. Blik, gictijzer t'tl vemuftige opwindmechanickcn werden op grote schaal en vaak zeer fantas ierijk benu!.
In het begin van de twintigste ecuw hadden speclgoedinduS[riccn in veellanden vaste voet gekrcgen. Zij vervaardigden ecn vcrbazingwekkende scala van artikclen. Op gevaar af deze overvloed aJ te zeer te reduecrcn, bn men globaal toch twee categorieen onderseheiden . Het eerste type spcelgocd is ccn miniatuurversie van de eigentijdse volwasscnenwercld en biedt mogelijkheden voor fantasierijk roUenspel, zoal poppen en fornuisjcs, soldaa~es en treinen. Het tweede type biedt kinderen mogelijkhedcn voor cen meer vrije exploratie van hun fantasie; het speelgoed kan aanleiding geven tot roUenspcl, maar is niet specifiek ontworpen voor rut docl. Een belangrijk vernieuwer op rut gebied was de Duitsc architect dr.Ern t Frobel. Dc ' Kindergarten' die hij oprich tte en de theorieen die hij op zijn ervaringcn basecrde, haddcn een diepgaande invloed op opvoeding en onderwijs. Frobel koppelde de opvatting dat (:en stabicle sociaJe omgeving eeo essentiele voorwaarde L< voor de ontwikkeling van kleine kinderen aan de overtuiging dat kinderen het best leren door vcrkenning
175
en onderzoek. Ten behoeve van dit laatste ontwierp hij vecl speelgoed, waarondcr de Frobclblokken, cen reeks gcomcrrische houten vormen die in eindcloze variaties konden worden geeombilleerd . De blokken werden bCTocmd door Frank Lloyd Wright, die beweerde dat vecl van zijn theoricCll over architectuur en vormgeving waren ontlecnd aan cen stel blokken dat hij gckregcll had van zijn moeder, een toegewijd volgelingc van Frobel.
Een modernc variant van dit type speclgoed is het 'Lego'-systcem, aan het eind van de jaren dertig ill rudimentaire vorm Ontwikkcld door een Ocen3 3peclgcx."CImaker, Ole Kirk C hristiansen, en na de oorlog door zijn zoon Godrfred verder uitgewerkt tot een modulair systecm van op elkaar passendc gckleurde plastic stecntjes. Door hun ecnvoud zijn de onderdclen volkomcn Rexibel te gcbruiken. waardoor ze cen klassick voorbecld vormen van de crcatievc mogelijkhcdcn van een modulair systeem.
Het werk van Frank Hornby paste in beide categorieen. Hij gaf zijn naam aan modc1-trein-systemen, aanvankelijk met opwindmcchanickcn en later clcktrisdl aangcdrevell . 'Hornby'-treinen werden in Groot-Brittannie de gangbare bClJaming voor dit type spt:dgoed, zoals de benaming 'Oinkytoys' gemeengoed werd voor gegotell model-autoo~es. In 190 I vcrkrecg Horn by eehtcr cen oelrooi op een technisch cOllstrueticsysteem op kleine schaal, dat later bekend werd als 'Meccano'. Het bestond uit standaardondcrdelen zoals metalcn pennen, balkjes en platen, die aan elkaar bevcstigd werden met mocrtjes en bou~cs. Het syst(.'Cm was geschikt voor verscbillcnde leeftijdcn en niveaus. Men kon cr clcmcnt.'lirc moddlen mel' maken, maar ook, met toepassing van transmissics en motor~cs, tcchnisch reer ingcwikkelde construe ties.
In veellandcn werden aan het eind van de negentiende ceuw de ollderwijsvoorzieningen aanzienlijk uitgebreid. Oaardoor krceg het begrip jeugd steed~ duidelijker gestaltc en ontstonden er industrieiin die schoolrneubds
129
Gopyngnted matenal
Hidden page
Hidden page
Hidden page
bcdrijf kreeg de taak om bij de van de werksituatie rckening re houden met zowel csthetische als functioneJc aspcctcn . Er kwamen gericflijke standaardmeubcls, heldere warme kJeuren, functionele verlich tin g, gelujddempende voorzieningcn en bctcrc ventilatie, en daarbij vcrbctcrdc klccdkamcr en kan tines, en daktuincn waar de werknemer cen luchtjc konden chcppcn en zich kondcn onrspannen.
Copyr rIc Im< bC
179
13 1. Experimented • • vormgcvmg pr ~CCI TEll
(Teacher-aiding Electronic Learning Link) van Philips, ontworpen onder Iciding van Knut Y ran en voor hc:t eerst gepre cnlccrd in 1970.
c.,opyngnled mL nal
Ill. Machinist en stoker aan het werk op de locomotief FIY;IIg Seo!!"'.11 van de London and North Eastern Railway. Foto uit 1932 van James Jarche.
In de ector verkeer en vervoer kunnen we wijzen op enige voorbeelden van zeer ver strekkende veranderingen in de standigheden. Hierbij g at het niet meer loutcr om de aank\eding van de werkplek. maar wordt ook aandacbt gesebonkcn aan de fysicke en psychi che rcactie van men en in rclarie [Ot prestarie en vciligheid. III de negcntiende eeuw haddcn bijvoorbeeld de tuurcabines van stoomlocomotieven een
(' lOY Illn! 1ll
rommclige indeling die reeht treeks voOrtvloeide uit de mcchanisehe con truerie. waarbij geen enkele conce ie was gedaan aan het bcdi Zclt! in de twintigste ccuw moesten machinist en stoker rich nog aanpa en aan de machine. wat een grote 11-chamclijkc behenrugheid en aangelcerde '33 vaardigheid vereiste. De inricbring van mo-derne tuurcabines in diesel- en elektrische
180
(' lPY'llll1 j '11< n II
locomotieven daarentegen i bci'nvloed door verbcteringcn in de vormgeving van vlicgtuigcockpits die terug Ie voeren zijn tOt de Tweedc Wereldoorlog. De noodzaak van zcer snellc reacoes bij luchtgevechtcn was [Oen ecn snl11ulans voor crgonomisch onderzoek n3ar cen betere coord ina tic van de bediening insrrum.cntcn . Dc invloed van vliegruigontwcrpcn is duidclijk te z.icn in de
lJ4 sruurcabines van de ul treincn die een
Copyright~ imagC'
onderzockstcam van de Japan e taatsspoorwegcn vanaf 1963 ontwierp voor de Tokkaido-lijn. Met hun gecapitonncerde [Oclcn. verecl1voudigdc en gemakkelijk bercikbare bedieningspanelen en vrij uitzicht. luiddcl1 zij een nicuwe visie op rreinbcsruring in.
De betekenis van de aard van het arbeidsproce • al iets dat duideLijk onder cheiden i van de fysiekc om tandighcden waarin het wordt verricht. werd ecbtcr in de jarcn zcstig
18 I
1)4. BcsHlUrderscabinc van de expcrimentelc recincl1 'Type 962'. door Hitachi geb uwd voor de Tokkaido-lijn van de Japanse taatsspoorwegen.
COPYrighted IT'aterial
aangclOond door de reactics van BriLSc tTeinbcstuurders die van smel ig en zwaar werk op stoomtrein~'tl werden overgeplaatst naar diesel- of clektrischc locomotievcn. V clen hadden daar moeite mee omdat ze de tuurcabine en bcdicning van de nieuwc voertuigen te eenvoudig vonden - omdat dezc. mel andere woordcn. weinig vrocgen van hun inteUigentie en bekwaamheden. waardoor het werk wnder bevrcdiging oplevcrde.
Bussen en zwarc vrachtwagens ondergingen ewneens ingrijpende veranderingen. Dc grotc licbamclijke inspanning die het bcsturen van dergelijkc voertuigcn vcrgt en de afm3ttendc: gcvolgcn van lawaai en trilling zijn verminderd, en ook cen vercenvoudigdc bekrachtigde bedicning. geriefiijke stoclen. beterc vc:ring en isolatie droegen bij tot betere arbeidsom.standigheden voor chauffeurs. In de jarcn zcstig namt."I1 zowcl de om vang van zware vTachtauto's als de a('tanden die ze aflegden sterk toe. Efficientie en veilighcid maaktcn ingrijpende veranderingen noodzakclijk in de vcrhouding tusscn chauffeur en machine. Dc in Nederland gebouwde zware D A F-truck 'F2600' uit J 964 hetekende op vecl punten t'Cn belangrijkc verbetcring. De ruime cabinc sprong het mecst in het oog, wat nog vcr terkt we,rd door de lichte k]euren die waren gcbmikt voor de binnenbekleding van dak en zijwanden. ieuwe eisen ten aanrien van comfort kregen gcstalte in 10$ van dkaar staande stodcn van el"l1 soort die men voorhccn cnkcl zag als kantoormcubiJair voor leidinggevend penonce!. Dc stoclen waren omworpen met het oog op ecn ontspanncn werkhouding, ruim, met een goede beklcding en brede aTlllsteunen. De bedieningsknoppen en instrumenten waren 20
vormgegcven en gegroepeerd dat ze direct herkenbaar en gemakkclijk te bedienen waren, en de miten 1.0 geplaatst dat het zicht nergens belemmerd werd. Een gocde isolatie verminderde het la waai en er was CCi1 doclmang vcrwarmings- en veotilatiesysteem, Op twee slaapbanken achterin kon tijdens lange ritten gerust worden.
Ondanks grote ovcreenkomsten in uitcr-
lijke vOllllgeving en ideecn die eraan ten grondslag liggcn is het werk in cen vrachtwagen heel anders van aard dan het be. turen van een trc:in of eL'tl vliegtuig. Het werk vereist nog steeds beoordelingvcrmogen en ecn ollollderbroken beheersing van het voertuig. Hulpmiddek-n als automatischc ueinbci"nvloeding en bij vlicgtuigen de automatische piloot en automatischc landingsapparatuuT rijn bier nog niet voorhandcn. Dc tendcos tot automatisering vt:rhoogt echter de vciligheid en in de toekomst za] het wegvcrvocr wellicht dezelfde richting inslaan ais trein- en v liegverkecr.
Paradoxaal genoeg houdt men bij verbeteringen aan zware vrachtwageru weliswaar het fysiek en psychisch wcl2ijll van de meusen in hel oog, maar vormcn de coorme voertuigen zclf een steeds emstiger bedreiging voor het milieu.
In kantoren L"I1 fabrieken is het probleem dat de steeds mccr gemechaniseerde en geautomatist-erde arbcidsprocessen de werknemer geen bevrediging of voldoening schenken het nijpendst. Hier zijn c:r grenzen aan de verbetcringen die ontwerpers tot stand Kunnen brengcn. Dc uitvoering van taken kan er gemakkelijker en vciliger door worden, maar cen betere vormgeving kan een
•
baan niet be\11 edigend maken of fundarnen-teel van karakter dOt."I1 veranderen. Daarvoor zijn veranderingen in maalSchappelijke en economische opvattingcn en Structwcn noodzakclijk.
Allerwegen heeft de zware belasting van de industriClc arbeid gelcid tot ecn roep om arbeidstijdverkorting en meeT vakantie. In de meeste industrielanden had dit tot gevolg dat men in het a]gcmcen over meer vrijc tijd ging beschikken en dat het begrip vrije tijd een ruimere invulling kreeg. Deze tendens ging gcpaard met een aanzicnlijke toename van Ontwl-rpcn op het gebied van de vrijetijdsbcsleding. Op amusementsgebied VCT
schoof door technische innovatie en massaproduktie het accent van het openbarc cn gezamenlijke - voorbeclden rijn theater. varictC cn sportevenemcnten, waar de locschou-
Gopyngnted matenal
wers door hun aanwezighcid dcclncmcr zijn - naar amu cmcntsvormcn binnen huis, zo
radio cn tel Tocn mcn in de jaren twinog met radio-
uitzendingen begon, waren dc ver chillcndc onderdel n van radio' - ontvangcr, ali temmer en luid preker - verkrijgbaar 21 .parte onderdclcn, vaak in bouwpakketten die van de gebruiker cnige technischc inspanning vrocgcn. Do r uitbreiding van de radiouitzcndingcn en do r verregaande tcchni che verfijningen verandcrde dit volledig. Rond 1930 raakte bij vcle fabrikantcn de gedachte in zwang dat een radio acccptabel dicnde te zijn als mcubcl ruk. Vanda.r dat men de onderdclen in een ka t topte die van het geheel een cenheid maakte, met eenvoudige knoppen voor gelu te, toon en frequentie . Deze ontwikkcling kan men allezen aan een eric ontwerpen v~~r dc Duitse ondcme
ming Telefunken die zich uit trckt over cen 1]5 pcri de van tienjaar. Dc 'Alpha' uit 1927 had
het voorkomcn van een ruk techniek waarin mcn nauwclijks enigc poging tot vcrfijning had gedaan . Het meest opvaUend warcn twCC grotc c1ektroncnbuizcn die uit cen eenvoudig ka tjc van onbcwcrkt hoUl omho g takcn, en cr hoorde ccn aparte luidsprcker bij . Mct
1]6 ecn van gcgoten bakelict in cen trap-vonnige art-deco- tijl m.rkccrt de 'Wiking 125 WL' uit 1933 de overgang n3ar moddlen wa.rin aile ondcrdelen in de ka t zijn opgcnomen . Een ingebouwde luid preker die boven de weggcwcrktc ontvang- cn a mclltcn was gcplaa t, gaf het toeste! cen uitge proken venicaal accent. Met het vcr chij-
1]7 nen van de 'T644 w' uit 1936-1937, die een gefincerde notchoutcn kast hecft, bereikt dc radio al meub lsruk zijn ho gtcpunt: de
1)5-137. Oric radio' van T dcfunken die laten lien Wot
cen vooruitgang er binnen een decennium werd gem .. kt in de vormgeving van radiok:mcn: (van hoven naar bcneden) Alpha, 1927: Wiking 125 WL, 1933: T6« W, 1936-1937·
I 3
Copyrrgh cd Imag
COPY'lgnled r" g
Copyr pled I, age
GoPy Ighled llale 1;]1
Hidden page
cell gcringcrc omvang mogclijk maakten. Het bccld cherm werd groter en dc kast compactcr, wat ontwcrpers milldcr peelruimtc lict voor stilisti che hoog tandjc . Oit vcranderdc tocn cr draagbare modellen op baltcrijen op de markt kwamen, wat cen tcrugkccr naar klcinere OOcld chcrmcn in luid-dc. ok hier licp Sony voorop, met her 139 piepkleine tv-toe tel 'Micro', dat CCIl scherm had van 12,5 cm. Het tocstcl kwam in 1962
Copyr rl d :nag
op de markt en was van eCIl ecnvoudige tcchnische precisic die h't kenmerk zou worden van ony's belladering van vormgevillg.
communicatiemiddclen in de huiselijke sfeer :djn gewoon gcworden. Mogclijk chuilen er gevaren in de van dircctC pcrsoonlijke ervaring 10 gekoppclde indrukken die het gebruik crvan met :r.id, mccbrengt. Het zou Iliettcmin volkomcll mi lcidelld Zijll cen OOeld op te roepen van cell pasieve rna sa die :r.ich in haar vrije tijd Jaat ma
nipuleren door dcze mcdia . Andcre Oortcn vrijctijdsbcsteding die in d (Wintig tc CCU\ cell enormc vlucht hebben genomen, :r.ijn hobby's, sport cn opcnluchtrccreatie, die een
139. ony 'Micro-tv 5-303' . 19<>3. met een scherm van nog geen 12,5 em.
Copyr ~ eo rP r I
140-14) . Toe" bleek dOl de luchtdrukb or RAB 300 van
Ad. opco ui, 194 niet prcttig in de hand lag en Ie veel lawa.i produceerde, maakte Rune Zemell gebruik van erg nontische modellen en tudies van prof. Fritiof ~oslrand bij zijn oO[wikkcling
van cen 'acbt-uur-handgrecp' . In hel opnieuw vormgcgevcn model LOB II Uil 1955 werd de handgrccp gcconstruccrd rondom gcluiddempendc kamer .
g rote ac[ieve betrokkcnheid vragen. aa rmate duidclijker werd dat er voor dcrgclijke acnviteiten potentieel een grote markt betend, nam de aandacht voor prescntade en
vormgeving vanzclfsprckend t e. Oat was bijvoorbecld het geval bij de doe-het-zclf-artikclcn: gCTccdschap cn allerlei acccssoires cn hulpmiddclcn voor het uirvoeren van karwcitjc en repararies in huis .
De kleinc clehromotor, die het huishou-
Copyngnted ,.. age
dclijk wcrk ingrijpcnd vcrandcrde, wa ook een bclangrijke fa ctor in de groci van de doehet-zdf beweging. In de jarcn twintig en derrig werd hij toegepast in zwaar industriecl gercedschap 31 boor-, zaag-, chaaf- en chuurmachine , maar na 1945 kwam hij te
gen lage prijzcn op de markt in een bde reck lichtgcwicht uitvoeringen, waardoor de Idu ~esman nicuwc mogclijkhcdcn kreeg. Vlak n3 de oorlog bijvoorbeeld bracht de Amerikaan e ondcrneming Black and Decker voor nog geen zcvcntien dollar ccn spc-
186
Copv'lgnted 'TIL rial
I
ciaaJ voor doc-hct-zclvcrs ontwiJdcclde boormachine op de marh. Vol gens Reyner Hanham was de vorm ervan gei"rupircerd op de ruimtegewcren uit de cigenrijdsc sciencefiction. een invloed die ook te hcrkelUlen is in Ameriban e auto-ontwerpcn uit dczc periodc. In beide gevaUcn ging deze inspiratie vergezdd van grote tekortkomingcn op het vlak V,lO bcdien en doclmatigheid. Plastischc vormgeving was echeer niet per definitie dis functioned . Et."I1 soortgclijkc
140 boor. in het begin van de jan."I1 vijftig in 141 Zwedcn door Rune ZcmeU voor Atlas Cop-142 co ontworpcn. was gcbasccrd op gedetail-14] lecrde StU die van de punten wa:uop de hand
grijpt en druk uitoefcnt; en dit onderzock -n.ict cen opgc\egde tijltruc - was bepaJend voor de vorm.
Vecl handgcrecdschappcn. wals chrocvcdraaiers en beitcls. kregcn cen Ilieuwe vormgeving. waarbij gcbruik werd gemaakt van nieuwe matcriaJen. Vooral de vorm van handvattcn en gTepcn onderging grote. VCT
andcringen. Van oudsher waren ze van hout en gedraaid op een draaibank. wat ronde doorlopcnde lijncn gaf. Door de introductie van kunststoffen werd bee rnogelijk nicuwe. ergonomisch verantwoorde vormcn te ontwcrpen die. bcter aangcpa t aan de band. goricflijker en vciliger waren in het gebruik.
Tuiniercn was vanouds voor ved menscn cen manier om hun vocdsclvoouaden aan te vullcn. cn is dar vaak nog. maar door de grociendc welvaart in de indwtrielanden werd hct ecn van de populairste cn meest bevrcdigcnde vormen v:m vrijctijdsbcstcding. Ved aJ lang bcstaand gereedscbap wordt nog
'44 steeds gcbruilct: t."t."I1 cataloglls van de Tentoonstelling van TlIrijn in 1858 Iaat een reeks snocischarcn. hcggcscbarcn. mocizagcn en -messen zien in uitvoeringcn die men nog nceds vccl aantreft. Er is ccbteT vt.-cl mcchaniscb gerecdscbap op de markt gekomcn dat is ontlccnd a4n commerciClc hoveniersbcdrijyen. zoals gemotori ccrdc grasmaaicrs en rotcrcnde schoffels. Bovendien is bet tr.Iditioncle gcrccdschap vaak ingrijpelld verand.erd en vcmicuwd.. In dit opzicht voerde de Brit c
144. Tuingerccdschap. afgcbcdd in de Cltalogus van de TcrHoolutcLiing van TunJn. 1858.
Copyr ~ted IT' r al
Hidden page
Hidden page
nenruimre. Vooral door het gebruik van aluminium, en daarnaast door flexibcle, opklapbare meubcls en bergruimre zijn de modellle ontwerpcn licht, compact en gemakkelijk te trekken. In het a1gcmccn is hun vormgeving echter uiterst nietszeggend, hocwel de zigeuners die hUll mooerne voerruigen nog steeds op besteUing laten maken. bun oude traditie van luistcrrijke vc~iering nog enigszins in stand houden .
Kampeeruitrusnngcn werdt."I1 door ber gebroik van aluminium boizen en van synthetischc stoff en lichter van gewicht en klcurrijker. rerwijl ze nietremin duurzaam en waterbcsrendig zijn. De bijbehorcndc accessoires en hulpstllkken hcbbe.n een enorme oitbreiding ondergaan, waardoor kampt.'Tcn niets meer heeft van de asccnsche strengheid en het spartaansc ongemak waarmee het vroeger werd geassociccrd.
Het tocgenomen autobezit en de daaruit rcsulterende files brachtcn vclen ertoe hun vrijc tijd op bet water door te brengen. In 1959 had den in Amerika zeven miljoen mensen een boot. Twec jaar eerder was dat nog zes miljoeu, waarmee de sterh groei doidelijk wordt aangcgeven . Met materialen a.ls aluminium en fibcrg.las werden schokbestendige lichtgewicht schccpsrompen vervaardigd die niet konden rotten of kromtrekken; ook multiplex, versterkt doordar de lagen met kunsthars aan dkaar waren gehecht, werd weer populair. Ze.~tig pro cent van de boten had een buitenboordmotor, cell markt die in Amerika werd behcer5t door de Outboard Marine Corporation, die twee divisies had, Evinrude cn Johnson Motors. Elke diviic maakte een motor waarvan de ondcrdclen
en de prestatjc.~ identiek waren aan die van de andere, maar die zich onderscheidde door de vorDlgeving en de grafische afwerking. Brooks Stevens oit Milwaukee maakte de ontwerpen v~~r Evinrude en Dave Chapman die voor Jobnson. De vOll1lgeving had voor OMC dan ook vooraJ produktdiffercntiatie r~'ll dod. 'ConcurrentiestimuleeTt de verkoop', verklaarde de direcreuT, ook wannccr deze: zdf werd opgeroepen .
De in de negentiende eeuw door George Eastman op gang gcbrachtc onrwikkcling dar de amateurfotografie steeds meer voor crcatieve en recrcatievc doelen werd gebruikt, zette door. Camera' werden steeds compacrer en her bedieningsgemak nam roe. Een mijlpaal in de trend naar steed.s kleincre camera's was de Minox. ontworpen door Walter Zapp en in 1937 geproduceerd door de firma YEP in Letland. Het was een zeer klein toestel, met grote precisic vervaardigd en zeer doelmatig. Deze camera zou later worden gei'rnitcerd in ontelbare gocdkope plastic pocketcamera's, die om her bedic>ning gelllak te vergrotcn werden gcJadcn met een cassetrefilm. Na de oorlog werd ook de produktie van filmcamera's voor het grote publiek sterk oitgebrcid. De apparatuur werd kldner en betet draagbaar, en vaak waren er uitem verfijnde technischc verbereringen in verwerkt, zoals automatische IichtlUt. ... ters en zoomacccssoires. De 8 mm camera 'Cine Canonet', die in 1962 onder lciding van Hiroshi Shinihara door een tt.'am van de onderneming Canon werd ontworpen, was een typisch voorbecld van de k waliteitsprodukten waal mee Japan vanaf de jaren vijftig op dit rcrrem a"l1 ovcrheencndc positie ging innemen. Deze camera paardc tal van rechnische vcmieuwingen aan et."I1 vorm die haar een voud en hclderheid dankre aan een grore 3andacht "oor de behoc:ften van de gebruiker.
De vormgeving van motorfietsell werd eveneens aangepast aan het toenemend gebroik voor rccreaticve (,"11 spoTtievc doeleinden. Ook op dit terre in was vanaf de jaren vijftig de invloed van Japansc ontwerpen zecr sterk en werd de overru,ersende po irie van Groot-Brittannic (."11 Italic binnt'll een riental jareD afgebroken, dankzij intensieve technische research en vcrbereringen, hoge kwalireit normen en cen aantrekkelijke vormgeving. Hoe mel men zicb in Japan bc~ wust wcrd van het belang van vormgcving wordt duiddijk door cen vergelijking van de 125 cc 88 van Kawasaki uit 1962. die Cr plomp en zwaar uirzag, mer de 120 cc C2TR
149
Gopyngnted matenal
Hidden page
I SO-I S I. Motor6ctscn horcn qua vorm tot de mce I biz.ure produkrcn van dc modeme indwrrie. al wordl dil mcest.) over bet hoofd gc:ticn onldal zc zo wijd vcrbrcid en vemouwd zijn: (hoven) 12S cc Kawuaki 8 • '962; (p. 193) .20 cc Kawasaki C2TR. 1967·
neer men ze afzet tegen de duizelingwekkend toegcno men hocveelheid indu trieIe prod uktcn voor een teeds grotere en teeds verder gespccialiseerde reeks doeleindcn . AangC2ien ontwerpen worden vervaardigd om te worden teegepast. moet mcn, om ze te kunncn begrijpen en beoordelen. rekening houden met de context waarvoor ze bedoeld zijn en waarin ze gebrujkt worden. De context kan - fcitclijk of bedoeld - stimulerend of be per-
Copyngrtc 1m gc
kend zijn: ruj kan men en in staat tcUen in hun eigen tempo te doen wat zc willen, of van hen ciscn vo raf va rgclcgdc docl tellingen binnen een zckerc cijd limiet te bcrciken. Het csthetisch effect van cen ontwerp zaJ g rotcndeels worden bepaald door de wijze waarop de gcbruikers zich tot d3t ontwerp verhouden .
Dit chept duidelijk problemcn bij de bcoordeling. Niet aileen ziet men zich geplaaut tegcnover cen uitecnJopendc reck vormen, ook de reacties daarop zijn zeer verschillcnd .
(" lPY'llll1 j '11< n II
Daarom moeten ontwcrpen worden gczicn in het licht van cen wissclwerking tussen hun inherente eigcnschappen. zoals die zijn V3Stgelcgd door hun ontwerpers, en de specifiekc omsundigheden waarin zc worden gcbruikt.
Zoals in hoofdstuk vijf bescbreven is. bebben veel ontwerpers en critici op de uiteenlopende en door omstandighcden bcpaalde reacties op vormgcving gcrcageerd door cen uniforme esthetica voor tc stell en van ccn
universele gcldigheid. onalhankelijk van de omseandighcden waarin zjj worde toegcpast. Toch kan ecn voorwerp. zelfs wanneer het eCIJVoudig en monofunctionccl is, heel verschillend worden waargenomen . Le Corbusier bijvoorbecld bcsloot zijn boek V ~rj u,,~ architecture met de i11ustratie van een bruyerepijp die zijn idcalistische, functionele l'sthctick moest toclichten. In het gebruik ecbter heeft cen pijp cen minder vcrhevcn en ab-
193
Gopyngnted matenal
stracte waardc. Voor een roker kan zij vleugde en vcrtroosting betekenen. terwijl zij in advertencies vaak wordt gebruikt a1s symbool van mannelijkhcid. Anderzijds kan de pijp voor ecn niet-roker een wecrzinwekkend draagbaar verbrandingsapparaat voor de produktie van kankerverwekkende dam-.. pen ZlJn.
Hoewcl ontwerpers bij het bcdenken van vormen derhalve een bepaald docl en effect voor ogcn kunnen hebben. zijn dc wijzc waarop deze vormen worden waargcnomen en de functionelc of symbolische waarde die gebruikers en waamemcrs eraan tocschrijven voorwaardelijk en worden z.ij Ix:i'nvloed door de hooding die men inneemt tcn aanzien van het doel van de prodokten en het kader waarbilmcn ze worden gebruikt. Door deze accentvcrschuiving van abstractc. aotonome waarden naar cen rclaricve intcrprctatie necmt de esthetische waarde van ontworpen voorwerpen nict af, maar wordt de bcoordcling ervan stevig geplaat'St in het complexe en gevarieerde kader van de aUedaagse mensclijke ervaring.
194
Gopyngnted matenal
HOOFDSTUK I I
Massaproduktie en individuele keuze
In de ogen van ontwerpers en bun opdracbtgevers beeft de vormgeving betrekking op afzonderlijke artikelen of een bij elkaar passcnde serie produktcn. Dc eonsumcnt daarentegen ziet vormgeving niet als het werk van een ontwerper of als de produkten van ccn ondemcming. nuar als ccn breed gamma van vcrschillende categoricen produkten met een vergclijkbare funetie en prijs. met binDen c1ke categoric de mogdijkbcid om te kiczcn.
De keuzemogelijkheden van consumenten zijn aanzicnlijk toegenomen door twee met dkaar samenhangende ontwikkelingcn: ten eeme zijn er - zoals in de vorige boofdstukken is geschetst - steeds meer produkten verkrijgbaar die voorzien in een groeiend aantal behoeften; en ten twcede kunnen door de verbreiding van de welvaart steeds mrer mensen dcze anikc1cn kopen .
In de Vererugde Staten was massaproduktic gcba ccrd op bet principe dat cen zo groot mogclijk aantaJ mensen reeht had op de voortbrengsclen van de economie. Economisch cigenbelang was bierbij stellig ecn bclangrijke drijfveeT. maar ging vaak gepaard met cen dcmocratisch idealisme dat - al betrof het soms cen ideosyncrasie - ruet mag worden onderschat. Het effect van deze door en door Amerikaanse eigenscbap - en niet bet fcit dat zij is ingebcd in cen maatschappelijk waardenpatroon - werd opgemerkt in eeD rapport over de produktie van huishoudelijke apparaten in Groot-Brittannic. in 1945 opgesteld door de onderzoeksorgarusatie 'Political and Economic Planning' . De auteurs merkten op: 'Wanneer men kijkt naa! een apparaat waar in de vs veel vraag naar is,
195
Gopyngnted matenal
152-153 . Orhet nu gaat om cen organische of geometrische vorm. bij de vormgcving van elektrischc artikclen ovcrheersen ecrder overwegingen met betrekking lOt de vorm dan tOt de funetie. zoal in rwee moddlen van dezclfde firma uit het midden van de jarcn zeventig: (boven) radiale ventilator ·PolivaJemc·.
Copyngnled rr age
Copyr rIc Im< c
ontworpen door Mario Zanu 0; (ondcr) een bcdrijfsonrwerp. de muurvcntilator ·Vott-Mcc' . beide van Vordee Elcttrosociale.
maar dat hier geen aftrek vindt, dan ziet men dat het in de vs gewoonlijk gekoeht wordt door veel lagere inkomensgroepen dan hier. De toepassing van tcehniekcn voor massaprodukrie in de Verenigde Staten om cen potenticel verkoopbaar prodllkt tegen cen lase prijs op de markt te brcngen, is daarom uitdrukking van een fWldamenteel andere ceonomi ehc hOllding, die men aantreft in bijna aile belangrijke bedrijfstakken.' In contrast hiermee werd verwczen naar de situarie in Groot-Brittannie, waar de prodllktie werd geconcentreerd op duurdere apparaten voor hogcre inkomensgroepen. In de rest van Europa was het niet anders.
Huishoudelijke apparaten waren aanvankelijk vooral beschollwd als een oplossing voor het • dienstboden vraagsfilk' . Ais gevolg van toenemende berocpsmogelijkheden, vooral voor vrouwen, en cen grotere mobiliteit waren na de Eerste Wereldoorlog nog maar weinigen bereid om als bediende in de huishouding tc werken. Het ontwerpen en produeeren van hllishoudapparaten werd dan ook gestimuleerd door de noodzaak de werkbcla ting van vrOllwen in de middenklassc te vcrminderen. In plaats van het werk van hun dienstboden te organiseren. zagen dezen zieh gedwongen het zelf te doen. De spanningen als gevolg van dit tatus- en rolvcrlies chiepen cen voedingsbodcm voor de latere vrollwenbeweging, en het wekt nallwclijk verbazing dat huishoudelijke apparaten in deze bewcging cen belangrijk sym bool zijn van de ondcrge chiktc posirie van de vrouw. Vrollwen uit lagere inkomen groepen konden dcze apparaten over het algemeen pas later, vanaf de jaren vijftig, kopen; voor ben betekenden ze cen verliehring van het werk dat zij altijd aJ hadden moeten docn .
Nadat massaproduktic op grote ehaal tOt ontwikkeling was gekomen. werden de zuiver visllele aspccten van de vormgcving het belangrijkste middel om de aandacht van de eonsumem te rrekken, te meer daar de omvang van functionclc onderdelen zo sterk wcrd teruggcbracht dat ze in de con trucae
Copv'lgnled 'l1 nal
'52 '5]
een ondergeschikte plaats gingcn innemen. Het argument dat de vorrn ecn wcerspicgeHng dicnde te zijn van de functie, wcrd daardoor ondermijnd, en de vorm kon gebruikt worden voor expressieve doeleinden - cen tendens die krachtig werd veTStcrk t door de csthetischc mogelijkheden van nieuwc materialcn en door de nieuwc kJcuren en afwt:rungen die dlemisch en met.lUurgisch ondcrzoek had opgclcvL-rd .
Het grolC aantal machinc, en apparaten waarmL'C de consument wcrd oV~'I'spodd vergrootte daadwerkdijk de kcuzemogclijkheden, maar het fcit dat hun gcbruiksmogeLijkhcden moeilijk te herkennen waren, bemocilijkte de keuze voor de COllsument. Dit verklaart ten dele waarom consumenten, zelfs in Amerika, terugschrokken voor een radicaal nieuw ontwerp. Ontwerpen moesten daarom strcven naar Cc.'n subtiel evenwicht tussen innovatic om de aandacht tc trek ken en geruststeUcnde herkenbare e1ementen. Raymond Locwy bracht dcze benadering onder woorden in zijn MAYA-principe (most advanced yet acceptable - zo geavancccrd mogcHjk maar toch acceptabcl), en Dreyfuss nam in zijn ontwerpen cen element op dat hij 'ovcrlevingsvorm' nocmde. 'Door een vertrouwd patroon op te nemen in een overigens totaal nieuwe en radicale vorm', schrcef hij. 'kunnen we het ongcwonc aanvaardbaar maken voor veel mensen die het anders zouden vt-rwcrpen.' Nict allcen bij huishoudelijke artikelen had men te maken met weerstand regen radicalc vcrnieuwing, maar ook bij technische ontwerpen die jui!t inspeelden op de vluchtigc smaak van de consument. Bij de motorfiets 'Leader' van Ariel, in 1957 vervaardigd in Groot-Brittanoie, zat de benzinetank bijvoorbceld "an de achterkant , maar hij had tevens een conventioneel geplaatste DamaaktaDk. Hetzclfde foefje werd latcr hcrhaaJd bij dc JapansI.' Honda 'Gold Wing 1000', waarvan dc namaaktaok halfkoD wordt. .... geopend zodat de clektrischc innallatie zichtbaar wcrd. In beidc gevaUt. .... durfdc de produeent het niet aan om de consument cen altematicf te biedcn voor
197
het krachtigc convcntioneIc becld van cen motor, .11 was de vorm daarvJ.n fun ctioneeI overbodig gcworden.
Voor produeenten was het rijdsvcrscllil tussen de voorbcreiding van ccn ontwcrp ell het moment dolt hct op de markt werd gebracht enigszins riSkallt. Ontwcrpen van massaprodukten waren gecn rcactic op cen vTaag van het publiek, mur vcclcer CCIl gok : men probecrde op de vraag te anticipercn . De jaarlijksc verandcring van model moest de verkoop stimult-rcn, maar bood ontwerpers ook cen vciligheidsmarge die hen in staat steldc veranderingen gcleidclijk in te voercn en zich in te dckkcn tegen misrckeningen. Het uitcindclijke resultaat was ech ter dolt , naarmatc concurrcrcnde ondcmemillgcn naar ceo zo hoog mogcJijke afzet strccfden en radicale vemicuwing meden, de produktcn in bepaaldc catcgoricen stCc.'ds gdijkvormigcr werden.
In de jaren vijftig gingeD de Amerika:llue auto's bijvoorbecld steeds meer op dkaar lijken, en ook hier hicld de vorm wcinig vcrband met de functie. De fabrikanten Icgdcn zich coUcctief toe op pure stij locfeningcn, waar de cOllSumenten enthousiast op rcagcerden. Po,",.ingen om naa r Europccs voorbecld praktischer t. .... ct. .... voudigcr moddlen in te vot.-reD, zoals Loewy's ontwerpen voor Studcbaker, cn kleine auto's zoals de ' Metropolitan ' van Nash, hadden weiDig nlcces; men overtrof clkaar in pogingen om de Amerikaanse auto nog gtoter, krachtigcr, pompcuzer en bonter tc maken. De Cadillac Coupe uit 1948, ontworpen door ecn styling- team onder leiding van Harley Earl, was de cerstc auto waaruit staartvinncn sproten -wat het mce5t omstreden kcnmerk werd van de vormgeving uit dcze periode - en tegeD 1955, in de CadiUac 'Eldorado' , warcn lC volgrocid. Dczc vinnen warcn echler slechts cen onderdecl van de trcnd . Hct hele ontwerp ademde de snellicid van hct straaJtijdperk: hct vouwdak dat glooiend vanuit de motorkap naar achteren week, en de staart die vanuit de bag opgehangen carrosserie uitwaaierde om te eindigcn in de uitstoot uit
154
Gopyrrgnted materral
154. Cadil!.c 'Eldondo' Brougham van Gencr:tl MOlors, 1955, aangeprezen .Is cell auto 'met de styling van een straaljager'. Een critiros gaf al comment .. r: 'Nog Ilooit was het zo moeiljjk de esnrie . , V:ln ecn :lU(O tc uen.
de bewerkte stTaaJuitlaten. De functioncle tekortkomingen van deze brand tofverslindende monster waren berucht, maar als we zo over dezc auto' sprcken gaan we voorbij aan de kern van de zaak. Zij waren cen toonbecld van de rijkdom en de macht die in de naoorlogse we.lvaartspcriodc plotseling bimlcn het bercik van de Amerikanen kwamcn . ofleken te komen. De dromen werden gedemocrarieerd en kwamen binnen icders bereik.
Copyr ric Im<
Het einde van de droom en de terugkeer tot de maatschappelijke realiteit kwamen met de eeonomi chc reecs ie van 1958. precies het tijdstip waarop Ford, voortgestuwd door de golf van de voorafgaande jaren, de 'Edsel' producecrde. cen ontwerp wurin de trend uit het midden van de jaren vijftig waren samengevat. De ontwikkelingskosten bedroegen 250 miljocn dollar en Ford Iced er duizelingwekkende verliezen op. Ook de andere autoproduceluen werden zwaar getroffen, omdat ze zich aUemaal hadden geeoncentreerd op hetzdfde type produkt in dezclfd algcmene stijl. Als gevolg van de ceonomische recessie en doordat grote, dure wagen uit de mode raakten, veroverden kleinereo uit Europa en later uit Japan ingevoerde auto' , die andere opvattingen over vorm en fun ctie bdichaamden. cen groter dee! van de mark!.
AI was de golf van exotisme die in dejaren
(' OY'Illn '11
de vormgeving van Amerikaanse auto van voorbijgaande aard, uj bracht fundamentele problemen aan het licht die indsdien in mccrdere of rninderc mate in de hcle con umptiemaarsehappij aan de oppcrvlakte lijn gckomcn. Dc vormgeving van produktcn richr uch op bewu re en onbc-
157 wuste verlangens van de consument, maar uggcrcerr revens wcrkelijk bestaandc voor
delen of funetie. Her lcven waarvan men droomt wordr nu ged · finieerd in materiCle tcrmen, en de daarbij horcnde produkrcn worden beschouwd als een Icvensbehoefre. Wie dir wensr, bn mer behulp van dele artikelen een fantasiewereld crceren, maar dele wercld blijkt vcrgankclijk en onbcstendig en de huidjge droom wordr achrerhaald door het model van volgend jaar. Naarmarc de m . werd geeoncentrecrd in cen klein aantal grore ondcmemingen, ging de kwantitaticve groei van de produkrie noodzakelijkerwijs verge:zcld van, en wa hij slcchts mogelijk door cen vermindering van
155 156
de scala van produkten. Tegclijkertijd gingen concurrcrendc modclJcn teeds meer op elbar lijken. De:ze vermindcring van het aantal werkelijke kcuzcmogclijkheden, men met de druk die er op con umenten werd uitgeoefend om toch te blijven kopen, bracht de Amerikaan e onrwcrpcr Don Wallanec crtoe tc sprckcn van dc 'cllcnde van dc kcuzcvrijhcid' .
Al rcactic ontstondcn allerwcgen con umentenorgani aties zoal de in 1935 opgerichte Union in A mcrika, die al
tcchnieken v~~r vcrgclijkende warcntcstcn ontwikkelde. Ralph Nader, rslid van de Consumers' Union, gafin 1965 de stOOt tot een meuwe militante houding van de con ument met zijn bock IlSafe 01 allY Spud, een grootscheepsc aanval op de Amerikaansc automobielindustric. ndcr de druk van dergelijkc organisaties lijn cr gun tigc resultatcn gcboekt, voomamelijk met betrekung tot de wcnclijkc bcscherming van de con ument in zaken al veiligheid en ganntie. De warenonderzoeken van con umentenorganisaties zijn gebascerd op ratio-
199
Copyngr.,·n Imag
C lDY Igh 'XI I'" g
155-156. Oat produktcn teeds meer op elkaar gaan lijkcn, laten twee coneurrcrendc )""Iia.nse wasmachine. Uil hct midden van dc jarcn zcventig zicn: (boven) angi rgio 'Tema '64' en (onder) Zcrowan '955'.
~uJ)y Igh xl n Ie 1;]1
Copyrighted image
200
Copyrighted material
nele analyses van de kwalitcit van de artikelen . iettemin is de kcuzc van de con umcnc zdden eeo kwestic van logica. en bLijft de vormgeving, die v;uk instinctief wordt waargcnomen. besli end bij het bepalen van 157 l'Cn voorkcur. Oat er gccn vcrband be taat russen cen aanttckkclijkc vormgeving en functionaliteit blijft ccn problcem.
201
Copyr ~ted IT' r al
Hidden page
de Gn:at Westem Railway om de spoorbreedte op 2134 mm te bepalen. Deze laatste breedte had vcle voorddcn: men kon grotere locomoticven gebruiken die hogere snelheden haalden, de rijtuigen voor de passagiers waren ruimer en het rijdcn was stabicler en gerieflijker. Doordat het aantal kilometers sma Is poor echter vecl groter was en het parlement ralloze voorstanders van smalspoor telde, behaalde het smalspoor onvermijdelijk de overwinning; voonaan moesten ontwerpers werken binnen de beperkingen van cen kleint.'Te spoorbR'Cdte. Modeme wetgeving met betrekking tot standaardcn en veilighcid heeft vaak even illgrijpende gevolgen gelud voor het kader waarbinnen ontwerpers moetell werkclI.
Een tweede indirecre invloed is gclcgen in de groci van de bureaucratic in overhcids- en semi-overheidsinstellingen. Door dc groci van de overheid en haar bereik in de moderlie samenlevingcn - ongeacht de plaats die deze in het ideologisch spectrum inncmcn -namen ook de bestuurlijke midde1en toe waal mee zij baar uitgebreide bevoegdheden kon uitoefenen. Het gevolg was dat overheidsinstanties op zo'n grote schaal apparalUur gingen aanschaffcn, dat hierdoor vaak het lot van produktcn wordt bcpaald. Een grote beste11ing van schrijfmachines of voertuigen kan een basis vormen voor massaproduktie.
De omvang van overheidsbestcllingen heeft ook gdeid tot specifieke ontwerpen voor dc overheid. In ranties als bet ministerie van Openbare Werken in Groot-Brittannie en het Inkoopbureau van de Federalc Rcgering in de vs ricbtten in de jaren vijftig clgen ontwerpafdelingen op. Deze leverden vaak cell cnorme hocvcelhcid wcrk af voor overbeidsafdelingen en voor militaire en diplomaticke diensten, maar hun ontwerpcn waren over het algemecn aan de beboudt.'Dde kant, het produkt moest in de eerstc plaats functioneel aanvaardbaar zijn v~~r de gcbruikcr. Kenmerkend voor deze ontwerpcn is dat ze vaak afspiegcling vormen van hierarchiscbe verhoudingcn . Ecn hogcre po-
203
sitie of rang wordt bij meubds bijvoorbecld aangeduid door middcl van het formaat van het bureau, het typc en de g.rootte van de stoelcn en variaties in materiaal, kleur en afwerking.
Ook kwam in vecllandcn de overheid to[ hct inzicht dat cconomisch succcs niet allecn a£hankclijk was van materiele en fmancicle factoren, maar evcnzeer v:1n de kwaliteit en de vormgeving van produkten. Dit Icidde tot initiatieven om de industrie te voorzien van een stroom goed opgeleidc oDtwcrpers. Frankrijk narn hierin het VOOrlOuw. Aan het clnd van de achttiende ccuw werd in de grote sreden een nctwerk van scholeo opgericht waar onderwijs werd gegcvcn in vormgeving. In 1771 werden aileen aI in Parijs zo'n vijftienhonderd leerlingen spcciaal opgc1eid v~~r de industric, en in de ceuw daama Ieverden de 'Ecoles des Arts et Metiers' nog steeds een kader van geschoolde stijlootwerpers af, die in hoofdzaak veranrwoordelijk waren voor de faam die de Franse vormgeving verwierf op het gebied van de arti tieke smaak .
In Groot-Britrannic wcrd onutrecks de jaren denig van de vorige eeuw d.uidelijk dat de technische en economischc uperioritcit hoc aanzicnlijk ook - onvoldocndc was om het overwicht in de handel te behouden. In cen rede in het Lagcrhuis vcrklaardc Sir Robert Peel in 1832: 'Het is bekend dat ODZe fabrikanteo in a1lcs wat met tc(hniek te maken heeft aI hun buitenlandse concurrenten ovcrtroffcn; maar in de decoratieve vomlgeving, zo belangrijk am indu trieproduktcn bij de consument in de smaak te laten vallen, waren zij helaas niet zo succesvol; cn daarom waren zij niet opgcwassen tegen hun rivalcn. ' De bczorgdheid was zo aISCmL".,n, dar het parlemenr eeo bijzondere commissie instcldc om 'te ondcrzocken met welke rniddelcn de kennis van de kunsten en van de principes van vormgeving het beSt ondc-r de bcvolk:ing van dit land (met nante hen die wcrkzaam zijn in de industrie) kan worden verbrcid .. .' De ioformatie die de commissie verzamelde wecs op cen duide_lijk tekort aan gcschoolde
Gopyngnted matenal
COPY'lghted r" age
1 5 -159. Zowcl in hct Duitsc (boven) als het Ru ischc paviljocn (p. 205) werden op de Wcrcldlcntoon tclling vall Parijs industriclc produklcn geexpo=rd als symbolen van nation .. 1 prestige. oj
contra [corden dete in bcidc gev.llen sterk mel de pompeuzc dccoracie van het • • mterJcur.
ontwerpers. waardoor men vaak tegen hoge ko ten ontwerpen uit het buitenland moest betrekken. De com schrecf dit toe aan de ontoereikende onderwijsfaciliteiten voor ku en handwerk lieden, en beval de tichong aan van naar
Fran model. Pogingen om voorstel ten uitvoer te brcngen werden cchter bclemmerd door uitgcbrcide en vaak felle di cus ies over de vraag of academisch kun tondcrwij wei het geijktc middel wa om aan de behocften van de industrie tegemoet te komen, cen kwcstie die in Engeland gedurende meer dan een ceuw onbe lecht bleef. AI kon de overheid beleid bcslissingen nemen en molen oprichten, zij was njet in t.at de maatschappelijke en csthetische opvatringen te wijzigen die de uirvocring van haar beleid in de weg tonden.
[n andere landen was de maatschappelijke vooringenomenheid ten aanzien van de industrie echter minder invloedrijk. en om
het begin van de twintigste ceuw hadden onder meer 00 tenrijk, Duitsland. Zweden cn Zwit erland een door de overbeid geub idieerd stel eI van klm tonderwij . Hier
werden opvattingen ontwikkeld waadn vormgeving meer was dan omamentontwerpen, omdat ook aandacht besteed werd aan materialen. con truccies en specifieke olltwerpproblemen. Ook het hoger techni ch was een belangrijke bron van talent voor de industriCle vormgeving.
No de Twecdc Wercldoorlog kwam cr in de mee te landen wetgeving tot rand die het onderwij in indu triele vormgeving fjek toesneed op de behoeften van de industric. [n de mce tc gevallen werd dit gerechtvaa rdigd door het belang dat de vormgeving had voor het behoud van exportmarkten die in toenemende mate te kampcn kregen met concurrentie ell cruciaal waren voor het op peil houden van het naoonaal inkomen.
Om dezelfde reden organi eerden overtentoonstellingen waarop
de nation ale produkten werden gepropageerd. Niet allcen verschaften deze evenementen werk aan ontwerpers, ook kon
104
Copv'lgnted 'l1 rial
Hidden page
1.58 1.59
tentoonstelling om Franse fabrikaten aan de wercld te tonen, waama om de zoved tijd 'Tentoonstdlingen van de Produktcn van de Nationale Industric' werden gehouden; vanaf 1839 werden ze om de vijf jaar gcorganiseerd. Vele landen probeerden het onbetwistbare succes van deze tentoonstellingen a1s door de overheid gesubsidieerde uitstallingen van nationale produkten te evenaren. Op de Great Exhibition van 1851 werd ook aandacht gcschonken aan intemationale produkten, en daarna volgden soortgclijke evenementcn in alle uithocken van de wcrcld cJkaar op.
Het element van nationale wedijver was op intcmationalc tentoonstcllingen a1tijd sterk. De neiging om vormgeving te gebruikcn a!s een middcl om zowel de handel te stimulercn als het nationaal prestige op te vijzden, tTad in de twintigste eeow meer op de voorgrond. In het lntcrbellom kregen overheidssteun en -interventie een meer politiek karakter, met als hoogrepunt de W ercldtentoonstelling van Parijs in 1937. Deze werd vollcdig bcheerst door de twee reusachtige paviljoens van Duitsland en de Sovjet-Unie, die recht tegenover elkaar lagen aan weerszijden van de hoof din gang. Beide landcn prcsenteerden een groot aanta! industriCle produkten in een poging om ccn breed intelllationaal publiek van de superioriteit van hun respeetievelijke stelsels te ovt:rtuigen, en het aantal toegekcode prijzen werd uitgebazuind a!s ecn teken van nationalc superioriteit.
Tentoonstcllingen konden ook worden gebruikt a!s instrumellt voor politicke scholing co propaganda in eigeo land. Tijdens en na de Twcede Wereldooriog organiscerde de BrilSe regering vele tentoonstcllingen over eell uitgcbreidc reeks onderwcrpcn . Een van de bclangrijkste yond plaats in 1946 onder de titel 'Britain Can Make It'. Zij was vormgegeven door James Gardner. Het thenu was 'Smeed zwaarden om tot ploegijzers'; er werd getoond hoe oorlogsindustriei:1I konden worden omgebogen lIaar vrccdz.ame toepaumgen. In een stand was te zico hoe van aluminium vliegtuigspanten stcclpannen
konden worden gemaakt. Het was CCIl sprankelende, kleurrijke tentoonsteUing met opvallend veel nadruk op de rol van de vormgeving bij het ereeren van een hoopvol toekomstbeeld. In dat opzicht was ze ongetwijfeld sueeesvoi. Hclaas was het grootste dccl van de tentoongestelde artikclen ofwcl besttmd voor de uitvoer of nog slech~ cen prototype en niet algemeen verkrijgbaar. Dcze duidelijke ineongruentie had tot gevolg dat er een tegententoonstelling op touw werd gezer. 'Britain Can't Have It' , wat laat zicn hoe cen propagandistische opzet :deh tegen cen regering kan kercn als zij gewektc vcrwaehtingen niet waarmaakt.
In het Interbellum werden allerlei soorten wedstrijden aangegrepen 001 het nationaa! prestige te verhogen. Regeringen vcrleenden op grote schaal steun en subsidies aan races en pogingen tOt het breken van records voor vliegtuigen en auto's. De tlIssen1919 en 1931 gehouden races voor drijvervliegruigen om de Sehneidertrofcc hoorden tot de bclangrijkste luchrwedstrijden uit die cijd en trokken enorm vecl publick. Aanvankelijk was de race een sportieve kraehuneting en wcrd de trofee tocgckcnd aan het cerste land dat in totaa! drie races zou winnen. Maar nadat de ltaliaanse faseisti ehe partij in 1923 aan de maebt was gekomen, trachtte haar leider, Mussolini, mer aile bcsehikbarc middc1en te bewijzen dat zijn land er weer bovcnop was en bcva! hij de vliegruigfabriek Macchi de trofee ' tegen elke prijs' tc vcrovercn. Deze uitdaging weTd door andere landen aangcnomen. ln1926 won de Macchi ,\139, een laagdckker met eeo zeer slanke aerodynamj che Iijnvoering, een race die vooral opviel doordat a!lc strijdende teams finaneied door hun rcgcring werden gcsteund ell aile piloten militairen waren. In de daaropvolgende jaren blccf de riva!iteit zeer sterk, en de technjsche ontwikkcling verlicp steeds sneller onder de druk van de deelnemende landen die aile na3.r het overwicht strecfden. Ongetwijfcld kon dit sOOr! wcdstrijden, waarbij aile aandaeht en finaneiCle middelen werden samengebald, het tempo van de technisehe ontwikkcling
206
Gopyngnted matenal
vcr nellen . In 1931 werd de trofee tcn lottc eens en voor aI v~~r Groot-Brinannii:' vcr-overd door dc Supcrmarinc 68, ontworpen 160 door RJ.Mitchell, die later cen be lisscnde rol :tou spclcn in de ontwikkeling van Britse gevechtsvliegtuigen tusscn de twee wereldoorlogen.
In de race om de chneidcrrrofee werden de ecr te, enig un onbeholpcn walervliegtuigen vervangen door gcstroomlijnde cen-
Copyr r cd Im<~r'
160. Drijvervliegruig van upermarinc 'S68', mel
h.ndlckcningcn van hel leam dat de chncidcrtrofee v~roverde.
207
(.0 Y ghted llate 1;]1
Hidden page
Hidden page
162. Dc upcrmarine ' pitfirc·. onrworpcn door R.J. Mitchell. op zijn centc vlucht in 1936.
vlicgmig, door R.J.Mitchell ontworpen op basis van zijn crvaringcn in de wedsrrijdcn om de Schneidertrofec. Mitchells tcchnischc bekwaamheid en zjjn gevocl voor cen schitterende ierlijke lijnvoering staan bujten kijf, maar de popul.ire interpretatie van zijn prestatie als zou ze de overwinning behelzen van cen bezicld individu op de smmeljge bemoeizueht van ambtenaren, werd later gecorrigeerd door Jeffrey Quill, de belangrijksre
Copyngnted ,.. age
testpiloor van upermarine in de ontwikkeHngsfase van de pitfire. In 1974 c1uccf deze in een brief aan her tijdschrifr Flight: 'Er bestonden zeer nauwe pcrsoonlijke banden msen de onrwerpers in de indusrrie, de taf van
de luchtmacht en de .' Op cen in 1976 gehouden ' Mirchell Memorial Sympo ium' ging hij nadcr in op djr ondcrwerp. 'Her prototype was volgcns specificarie F.37/ 34 van her minisrerie van Luchtvaart ontworpen als een gevechrsvlicgtujg dar geschikt was om ovcrdag en's nachts re worden ingezer. Her was geen private onderneming. zoal soms wordt bcweerd; voor onrwerp en constrllctie was een comract afgesloten met het ministeric van Luchtvaart.
210
Copv'lgnted 'ilL rial
Bij de eerste ontwcrpfasen van het project waren cchter ook private: onderncmingen betrokken.' Quills uitspraken en persoonlijke ervaring geven grond aan de veronder telling dat het succcs v:m het project was tcrug tc vocren op een o.auwe sameowerking russen overheidsambtcnaren en het ontwerptC<lm van Superm.arine, en op het respect d.at men voor clkaar had.
Het voorbecld van de Spitfire belicht wat op politick nivcao ongetwijfeld de primaire funene is van industriclc vormgcving: het bchalcn van een militair ovcrwicht. 10 onze tijd hebben - belaas, maar on -oorlog en bewapeningswedloop als bclangrijke katalysatorcn gewerkt op zowd matcriele al5 maatsehappelijke veranderingcn: door het tempo en de rcikwijdte van de ontwikkelingen waren de effecten ook buiten de militaire sfeer voc1baar.
Of schoon oorlog de ontwikkeling van de vormgeving stimulecrt, is de effectivitcit van de innovatie sterk afhankclijk van de houding aan militaire zijde. Het uitbreken van de Eeme Wereldoorlog bijvoorbeeld stdde militaire leiders voor problemcn die zij mocilijk doorzagen. Het belangrijkste antwoord op de stagnerende loopgravcnoorlog aan het westclijk front was met behulp van grote concentrarics gcschut en in golven aanvallende trocpcn cen doorbraak te forceren en het tradirionele patroon van cell door de cavaJeric aangevoerde bewegingsoorlog te herstellen. De ontwikkeling van tanks door de Britten in 1917 bad beslisscnd kunnen zijn. De machines werden echter vcrkeerd gebruikt; zij werden ingezet in een gcbicd met dikke modderlagcn dat bovendicn vol kuilen zat aIs gevolg van kanonvuur, zodat er van bun mclheid en weodbaarheid weinig overblecf.
Dc cerste tanks hadden een log, ruitvormig voorkomen. Naarmate er in bet Intcrbellum teeds meer ontwerpen voor tank en pantservocTtuigen werden gemaakt, werd de nadruk op doclmarighcid van militaire zijde steeds groter, waardoor simpelc, geometrische vonnen gingen overheerscn - vormen die ironiscb gcnocg vaak als sym bool golden
211
voor bumanisriscbc waardcn . Dc zware gepam crde metaalplaat, die niet zo gcmakkelijk in een bepaalde vorm te buigen was, werd in platte segmenum gebruikt, zodat vcel van dcze vocrmigcn een gefacetteerde hoekighcid hadden. Een voorbec.ld was de Duitse unk M<lrk Ive, die tijdens de hele Twecde Wcrcldoorlog in produkric blccf en cen afscbrikwekkende indruk gaC van verwoestende kracbt en gcnadclou.' dficientie. De esthetiek van de ang t wordt zclden besprokcn of zelfs maar opgemcrkt. Toch behoren de kraehnge, onpersoonlijke vormen van militaiT wapentuig tot de mccst wijdvcrbreide en suggestieve becJden van onze tijd.
Ook het streven naat de hcerschappij ter :tee heen vclc vemicuwingcn in de VO l mgeving teweeggebracht. Dc ceuw ving aan met cen wcdJoop russen Groot-Britullllic en Duitsland om het numeriek overwicht op het gcbicd van verbcterdc typen cOllvcntionde vaartuigen zoals zwarc slagschcpcn. Dc ontwikkeling van duikbotcn als docltrcffcnde wapens in de strijd. en de inlet cryan op grote schaal in beidc wercldoorlogen door dc Duitsc marine voor aanvallen op over zee aangevoerde voorraden, brachtcn GrootBrittannie twee maal op de rand van de nederJaag. De hydrodynamische vorm van de u-boten uit de Eerste Wercldoorlog had Cl"1l
grote invloed op opvattingcn over stroomLijning, en de nicuwc wijzen van voortstuwing - zware e1ektromotoren onder water, dieselmotoren a.an de oppcrvlakte - werden na de oorlog op grote schaal toegcpast voor civicJe doeJcinden. Sindsdicn zijn onderzecefS ceo ccntraal clement in de strategic op zee. Dc gcstroomlijndc, zuivcre vorm van vaartuigen als de Amerikaansc atoomonderzcccr Skipjack uit 1958 ell zijn opvolgers, staat in schril contrast met ht't vcrwocstcnd vcrmogcn van hun kcmrakcttcn . Gcziell zijn vernietigingskracht lijkt het misschien ongepast om over dit vaartuig in esthctische [crmen te sprcken, niettemill is het op zee, om met W.B.Ycats te spreken, 'van cell scbrikwekkende schoonhcid' .
Vormgcvingswaardcn in vcrband bren-
Copyr ~ted IT' r al
c 10Y'lght'ld 'lgfl
Copyr grtc Im< gc
163- 164. Dc afschrikwekkende boekigheid van p3l1tSCrvoertuigen \lit d Tweedc Wereldoorlog: de Duitsc tank M:a.rk Ive (boven), en de Britse pantscrwagcn Humber (onder).
212
165. De organischc vorm van de Amerikaanse 3toomonderzc";;r Ray drukt een funcrioncle hal lllonie met zijn omgeving uit die in chril
• • contrast t331 met zlJn • • • • • vemtcngmgscap.otelt.
c.,opyngnted mL nal
Hidden page
Copyr grt( 1m gc
166. Elc:ktrische instrumentcn van iemen die in het tijdschrift Dt utsclrt r . cI",ik uit 1939 werden .angchaald .Is voorbeeld van de 'sehoonheid van dc technologic'.
gen mer militairc en polirieke doclen i een problcmatische zaak. Ncrgcns rreedr dir zo duidclijk aan her Iichr als in her gcval van Duitsland in de periode van het Derde Rijk. De hcrinnerillg aan een regime dat de principes van industriele rationalisatic toepaste voor de vernietiging van miljoenen mensen laat ons nog steeds Diet los; en om begrijpelijke redenen zijn hi torici cr vaak voor tcruggcschrokkcn om vormgeving in dit verband te bekijken. Niettemin gebruikte het nationaal- ciali tisch regime op grote chaal vormgevingswaarden rer bevordcring van zijn politiek en ten behoeve van ideologi che rechrvaardiging en propaganda.
Vormgeving werd in Duirsland op uiteenlopendc manicren gcbruikt; aan de ba is lag echter steeds het gegeven dat de nationale en economi che middelcn in tocncmcndc mate werden aangewend voor cen offensieve, expansionisri che buitcnlandsc politick. Vanaf 1935 kwam de nadruk reeds meer te liggen op een autarkische politiek, op verhoging van het niveau van de nationale economische onafhankelijkheid. Daarom moe r men ter vervanging van ingevoerde marcrialcn steeds meer gebruik maken van materialeD die gcmakkelijk in het land zelf te vcrvaardigcll waren, vooral lichrc meralen als aluminium en magnesium. kunsrstoffen en inheellue houtprodukten. Het effect op de vormgevmg was zichtbaar in twee globale tendcnsell die op het niveau van de vorm misschicn strijdig lijken. maar beide voortvloeidcn uit de zojuist be chreven politick. De eerste wa cen tendens ror technische verfijning en modernireir, noodzakclijk voor het bereiken van her vereiste marerieJe overwicht in wapens en uirrusting. zonder welke Hiders expamionisOscbc plarmen niet uitgcvoerd kondcn worden. Op innovatic en kwaliteit van vormgeving en produktie werd onafgebroken gchamerd, en meo benadrukte de estherick van goedcren cn apparaten 31 her zichtbarc bewijs van de Duirse superioritcir. HerhaaldeLijk werden cr tcntoonsrellingen gehouden over 'kunsr en tcchnologic' en in een officiecl tijdschrift voor ingenieurs en rcch-
214
(" lPY'llll1 j rTk n II
166
nologen, Delllsc!J( Tec/milt, kwam regelmatig al thema 'de eho nheid van d technologic' aan de orde, met uitstekende [oto' van bijv orbecld de nieuw te e1ektrische apparatuur van iemell , of details van een Mcsscrschmitt 109, die de vaak fa cincrendc, voortrcf[e)jjke visucle vorm gocd dedcn uitkomen . In 193 8 werd de Duie e Hitler antwoord op de obelprijs, roegekcnd aan vier ingenieur-ontwerpers: Ferdinand Por ch , bekend vanwege de Volkswagen: Fritz Todt, hoofd van de organisatie die de aueobancn aanJegde; en dc vliegtuigonrwerpers Em t Heinkel en Wilhelm Mes cr chmitt, vanwcge hun 'culturelc arbeid' en 'ani tiekc creaties'. De nadruk op de vi ucle vorm diende een algemeen propagandi tisch docl, maar opmerkclijk genocg werden de milieairc toe
gen en mogc)jjkbeden van ontwcrpen zelden gcnocmd. De cstheriek werd gcbruikt om de werkclijke doclen te verhullen, en moe t tegelijkertijd de lof zingen van de middelen om deze doelen tc bereiken.
In de rwcede, heel andere tenden lag de n3druk op traditionelc waarden en vormen. Dc Duit c p ndant van de Arts-3nd- raftbeweging werd hier verbonden mct een 'Blu t und Boden '-ideologic, en de deugdcn van eeuwenoude vormen en Duitse maeeriaIcn werden afgezct tegen het 'ontworteld ko mopolitisme' van de functionele vormgeving ujt de jaren twin rig. Vele traditionele typen meub Is, zoals toelcn van het AngloAmerikaanse Windsorrypc, wcrden in grotc aantallcn en in tandaardformaten geproduccerd voor gebruik in opcnbarc ruimten al ne!wegrestaurants en fabriekskantines. In
gestandaardi eerde on twerpen zoa I die voor dc organisatic • chonhcit der Arbeit', bedoeld voor fabrieken, kantorcn en arbciders, iedlungen', combinccrd men cconomi h voordcel en nationali ti che styling, in het treven naar een politick dic de onvrcde van
arbeider moc t u en do r middel van vcrbeteringcn in hun omgeving.
In fcite werd de esthetiek door het n3rionaaJ- ocialisrischc regime bij e1kc dcnkbarc gelegenheid en op aile niveau van het be-
2 15
Copyngrlc 1m gc
Copyr rIc Im< c
167-16 . Tradi[ione1e to~ l vor l1l"n volgen
s[;1l1du rdspecificacie , onrworpen voor dc organ i acie , chonh~it dcr Arbeit'. 1937.
Copv'lgnled 'l1 nal
man gebruikt om zijn cigen culturcle bestaansrecht te propageren en om crvoor te zorgen dat een rationele beoordeling werd opgeschort. Er is hier sprake van cen paradox. Vccl indu tric!c vormgcving in dcze penode was van een ujtermatc hoog ruveau, gemeten naar gangbare cri teria als de relatie tu en de materialen en het produktieproces, de kwaIiteit van de produkrie en de estherischc vorm . Tegelijkertijd tOnd zij in dien t
Copyngnted rr age
(' lOY Illnt r 1llrl
169-170. Hawker Hurricane (hoven), omworpen door Sidney Camm, en Me 109 (onder), ontworpen door Wilhelm Messcrschmilt .
216
Copv'lgnted 'TIL nal
van een weerzinwekkende politick. Dit maakr de genoemde bcoordclingscriteria nier noodzakelijk ongeldig. Her berekenr cchter wei dar 'goede vonngeving', al wordr zij geddinieerd in rermen die pecifiek zijn voor cen kun tv Twerp of apparaat, nict .momatisch verbonden is mer heilzame cthi che of politicke idealen; bcide worden weliswaar v •• k mer elka.r gcassocieerd, maar zjjn daaram nag niet betzelfde.
CopYrighted Image
Wanneer men de Duit c en Brit e vormgeving in deze periode vergelijkt en daarbij gevoelen van nationali me pzij zet, i duidelijk dat er op belangrijkc teTreinen, ZOWei
technisch als wat vormaspccten betreft, aanzienlijke overeenkomsten bestonden . Oat is bijvoorbeeld her gcval .. de H.wkcr Hurricane en de tt Me 109. Er zijn zeker vcr chiIJcn !'Us CIl de twee vlicgruigcn, maar deze hcbben cerder bctrckking op detail dan op pumen . Heide landen had den zware goederen locom orieven nodig voor het nanspon van militaire voorradcn. en heten 'soberhcids'-ontwerpcn makcn die ecnvoudig van constructie moesten zijn en
217
17 1. Woonkalller gemcubileerd met 'Utility'm.ubels tijd.ns de opening tentoon (clling. 1942.
COPYrighted IT'aterial
Hidden page
Hidden page
Hidden page
dc .. Het 'wegwerp '-idee i.\ - deds terccht -vaak bekritiseerd, maar het valt moeilijk te ontkennen dat het in oorlogsomstandight~ den zijn verdiensten had. In feite l4at dit weer zien hoc veranderde politieke of maatschappelijke omstandighcden het bccld dat men van ontwerpen heeft, en de wanden die men eraan toeschrijft, kunnen wijrigen.
Sinds het eind van de Twecde Wcrcldoorlog is de bemoeienis van regeringen met onderzoek en vormgcving van wapens on verminderd voortgegaan. Met name in de vs en de Sovjet-Unie heen dt'Ze betrokkenheid zich uitgebrcid tot ruimteonderzoek, hetgeen aan het eind van de jaren lCSrig Iddde lot een nieuwe reeks stijlclementen, gebaseerd op de vorm van rakctten, ruimteapsules en de uitrusting die da;trbij hoort . Zc werden op grotc schaal tocgcpast op statische, ondcrmaansc objectcn, op dezclfdc wijzc als stroomlijning in de jaren derrig als zuiver stijlmiddel wcrd overgenomcn.
De rcgeringspolitick richt rich c.chtcr in hoofdzaak op mcer aardse aangelegcnheden, met name op het bevorderen van de vormgeving als verkoopmiddcl. Organisaties a1s de Council of Industrial Design, in 1944 in Groot- Britt.annie opgcricht, wcrden ingestcld om de belangstelling voor vormgcving te stimuleren en de industriele vormgcving, vooral in expongerichte bedrijfstakken, te verbetercn. Zclfs in de Sovjet- Unie, waar commercieIe concurrentie en consumcnt-gt'richtheid ontbraken als prikkels voor de industricle vormgeving, kidde de noodzaak om te exporteren en te kunnen concurreren op internationale markten in 1962 lot de oprich ring van de Alnlssische Raad voor Wetensehappelijk Onderzock naar Industricle Vormgeving, onder lciding van Joeri Solofjcf. In Japan beheert het ministcric van Handel en Indu.~trie een Il15tituut voor IndustrieIe Kunst, dat op het terrein van de vormgcving
22 1
diensten vcrleent aan kleine produccntcn en bcschikt over een onderzoekslaboratorium voor industricle produkten waJr aile cxportprodukrcn worden ondcrworpen aan testen en proeven.
Politickc illvloed op de vormgcving openbaart zicb op diverse manicrcn, sOlllmigc openlijk en duidelijk zichtbaar, andere minder direct. Nicttemin is vormgeving zcldt:n aIlCt'1l maar cen weerspicgeling of uitdrukking van een specifiekc politick of ideologic. Vormgeving kan gemakkclijkcr politick bdnvloed worden doordat het ontwerpen lich ontwikkclde tot een activiteit waarin slcchtS met cen bepcrkt lantal ovcrwegingen rekening wordt gchoudcn. en waarin ontwerpers gcen zeggenschap hcbbcn over de voorwaarden waaronder hun specialistisehe arbeid plaatSvindt of over de tocpassing ervan. Binncn deze beperkingen bchoudcn de ontwerpers cen zekere autonomie: hun werk wordt niet aileen bcpaald door 1113atschappclijke en eeonomische verhoudingcn en politicke beslissingcn, maar ook door persoonlijkc faelOrcn als het talent waarovcr iemand beschikt en pcrsoonlijkc rclaties. Daar- . om kan llitstekende cstheti~ehe en funetioneIe vormgeving lOt stand komcn onder de meest ongunstigc omstandigheden, en wanneer men olllwerpen bcoordcclt in ht,t Heht van het dod waartoe ze dienen , verwerpt of ontkent men daarmec niet het crcaticvc talent waaraan xc ontspru iten. Of her natuurlijk vermogcn van de mcnsclijke creativitcit, belichaamd in het uitcenlopend wcrk van ontwerpers, cehter wordt ingczet voor heilzame docleinden die de waardc van ons besta<1n vcrgrotcn, of voor reprcssic en vernietiging, is steeds stefker aflJankclijk gcwordcn van overhcidsbeslissingcn. Het ziet cr niet naar uit dat poli ticke instcUingcn ccn mindcr cruciale rol zullen gaan spelen.
Gopyngnted matenal
Besluit
In de loop van Iuar hiswrische ontwikkcling i., het de bc1angrijkste functic van de industricle vormgeving geweest, de technologie in cell bruikbare vorm te gieten , die voor zovee! moge!ijk menscn tocgankclijk cn begrijpdijk is. Vormgcving werd in de industricle arbeidsdeling een specialismc, cen van de velc wcrkzaamhcdcn die worden gcvat onder de algemene nocmer 'ondcrzoek cn ontwikkc-ling' . Het creaticve proces van het bedenken en omlijncn van vormcn is hierbij gcschciden van het arbt'idsproccs waarin die vormen worden vcrvaarrugd.
Ln de meestc gcvaUcn hebbcn OnlWCrpCTS de hun webedachte rol van specialisten in organisatics geacceptcerd en zich craan llngepast, cn zien zij hun werk als een op zichzclf staandc bezighcid, die berrekking becft op het verfunen en vcrbeteren van vormen en gcbruiksmogclijkhcden die al va.\tliggcn. Het zou cehtcr volkomcn onjuist zijn ontwcrpers af te schildercn als louter radei tjcs in ecn gc-heel. In hun gcledercn treft men vele maatschappelijk bcwmtc en verantwoordelijke mannen CD VTO\lWCD aan, rue niet aIleen gevodig zijn voor de bchoeftcn van hun opdrachtgeveTS, maar ook van degcnen die de door hen olltworpen prod uk ten gcbruiken en wier leven erdoor wordt belnvloed. Hun werk hceft in belangrijkc mate bijgedragcn tot het grotere wclzijn, comfort en gemak dat steeds meer mensen ah normaal beschouwen. Degenen voor wie deze zaken niet zijn weggdegd, zien ze als cen Dorm om naar te strcveD.
T och is het zich uitbreidende beroep van industriecl ontwerper gevangen in cen inge-
222
Gopyngnted matenal
Hidden page
Hidden page
Hidden page
Hidden page
Hidden page
Hidden page
C pyr reo
• ....... tz l "I-Pia. 01. M d! &ph, lA tn. raldcl" .. ~ ...... , I . Ju.aJ .. m .... .. "'"01111 111 ..u.d ... 6.hH' up,u wa ..... UIlMi ..,. ..... ~T • eMrI . . .. allnr lift cmd • • taMPY oUo,. n.. 11''' •• 01 .... fi e!' ..... ttl' Ia~Ja4 ' . :!MII .... .... , • flo' 11"" ,oil 1~1I
n.. la n.t, Ih .... " re",iAlac:I . 1 ... 111 ... '4 bockycu'lI ... ...,., ••• tutty .... ..,... 1M _I h ,.. -...4 , • •• u.. ""~"'I ., c: 7 ' tt ..... ' ...... , .... n.. U .... ' .. UrI .. . . tcmdstd ' .. ........ I I+.',t. "rem. .t II:,." Oft . ! .. o-..a ia.bt. •
r ...... c.:a ...... .. UI . .. n. un ... ,.. .... ,. . .., an ........ IM • ...,i ... omilloAI ., (' 7 uct. ___ r\aJ la .. .. .,reJ . Ida .. waiL .. .,.. .loKt"r to' 'nlClllrv .... ...
.... r,. "r \8; tiro .. Iry • MOP , . .......... . U," , . ... . , ,, • • ' .,.. ..b.,..,.r ClrCVID
•
ed bathroom NEAREST
"' .. duJ hlu ........ ,d .. 1 .f a MW phu .. " ..... o ny .. ,.ta .......... , pl .. mbe, .... r .. ,t.lwiIt, ...... ~(. koalftna •• ,."_ H__ 0,.11-" ' .. CO, II au: .. c: .. n. • r_pw. kt '11£ I ...... hi" • ... be ru_' IaM"O •• duo r, ... b" V\" etr~ 1 1I1 ............ L_ .ow Th# I
... Ds d, .. C.~., • .... , .,1.. ''''''' .., t Iifc1 r", t ........... .. flMI Ill ......... tI_
... .. " ... ..,-t .. , ... ae.; _""'lra ... .. .. ........ tOf dHo \o~,' ....... II1II r ... ll" .. .. ,. la tu~, r r...u.... hfo.-. ~ L ,tt """"'" .. '-M :l ( •• _ "'" I~ .. 't ~I .. n
Ut .1 .. h .... I..c-. ,n "'Hl,. f'4 .pr .... • • 0 .r.lIably , ......... Iorw .. , .,cf.oo ... ''''.
•
~.," .. t .... ." .. tk. I ..... ttw _..., ........ ,n .. , a' .... ~..-t.1bPl
rat.4 too,,..... aH ... , z.~, .. t o,"""ft. lO! h"Q .ty 'ho'l aftT .~ It.. P' .............. ~
ttu. 1"' ..... ·0 ...... Iou" .... , _ ... , •• a"4"" a' ,w •• tolo,ul we I.", 11'101 to"" 0 II01I.t,on """,0-,."., '2,. wl'l. " .. ".'10 ... 1.. ,"'" r.~""a ol"j 21 or ...... ,.0 .. ' ... 1 01 _",1. ,'0"" ... 11'1. .. ~I t. ..... ," i:h"
I : •
•
•
N · .. 11 ............ t,,'.... A . .. ·,. . _ V· ..... , 011 101, .. , q ••
pn9G Y .. til. 11'1. .. , .·d .h," P"'"" t:hlW" tn" "10('0" oJ ..... '" ~"'. IIhI ~ • .-.cape of .... , Thfo d ... . to"'f' hot. .... " II .. tW2 ..... t.oa • "', .. IM~ tbw" .. r"'"1'! It,,,., ..... ......, Cc> ..... h-... , ..... """ •• t 'lOt; ..... ",I., Oil"""" .... pot ..... ",,, laf.~' ..... d. ., 1'4 ... (.lIalMf~ wUh • lora' "CI~"" pt" .. bf.r 'OJ> , ~"'II. .... ..... II ..... lot _0'''' .. ,..~ P ... 'k .... ' •• r ..... . ....... ,. ... ....
" .. rt 7 U· .... P II 71"dl~ ~11~ .... ". ( ... ~, .. , • .,0" Th .. ..t'lt .......... Q a. •• f1 •• f1OCfi IIjllurO"Ut!' •• tI ..... , rht> .. ... .. brl.a4 t"-" ..... hI., ..... ,,~ dw ,.".",," .!.a.... U .. d .. , 0'"
hi • at ....... .w'''' .~ ('~tf'd .,Ih n~ ..... ,,"" .... onI4 4 ........... "'t~t A" ..... 1," .... '..., .. "" 1ft , .. t ....... f!. , • •
.JUt. ... ,. .... ,. ... 1 .... 11 , ... .at ... Iwot " .. .. III" 111 fliT ••• h.· ........ k' I ........ I'" til" lIa.,.. .... ~r<'r15s • ".,"" .. a., OM ........ "
•
•
1 o. Buck min fer Fuller Dym.xion-b dkamer, zoals
aangcprcz,cn in ecn 2dvcrtcntic in Tho Lad/t , 1937.
c: pyr ad rT' _-"r .11
Hidden page
Een keuze uit de
literatuur
De enige, ,peci.al op vormgcving gcrichtc bibliografie in het Engels t.aJgebied is A.J. Coulson, A Bibliography of D<Sign ill Britain, '979. Oa.e bev.t verwijziIlgcn n.M bockerl en utikdell over de ontwikJceling van de industride vonngeving. niet aileen in Groot-Britt.nIlie. ma.r bchandeh ook de voomaam.ste invloeden uit Mldere landen. hoewcl wat dit Ia.t.\tc betreft gecn aanspra.k wordt gl~ maakt op vollcdighcid.
Amban, E., Italy: Th. Ntw Domtsri( ulPIdSlill" . New York 1972. Catalogus van ccn breed opgezctte tcntoonstelling in het Museum of Modem Art over de modernc ltali.ame vormgev'ing, met utikdcll over de gc:.,chicdcni, en theorie van de ltalia.me vonngcving ell vele schittercndc ilIustraties.
Ames. K.L., 'Grand Rapids Fumimrc at the Time of the Centeunial', in: I.M.G. Quimby. WintttI/un Porifolio 10. Charlottesville 1975. Eell uitstckcndc. gedctaillccrde case-study.
Architcktenkammer HesseJl . CataJo\,,,IS: F.,djlllvIlI K,am,r, Wtrkkalalog 192)-74. Fr.ukfurt 1975 . Bcvat cen uitgcbrcidc collectic wC'rk v3n cen voor.anstaa.nd lid van de beweging '0 .. Neue Frankfurt ' .
Arts ouneil of Great Britain. Catalogus: Arr ill R,,'ollll;,," (Sovjcrunic). 197 1, behandelt de .vantgardistische experimentcn.
- , Catalogus: The Thirtits, 1979, bevat ook indusrriCie onrwerpcn, .1 is de keus niet rcprc..cntatiec.
Atterbury. P .• en L. Irvine, Tnt Doullo" Story . Landen 1979. Een uitstekende kleinc eatalog"$ over de gc" chicdenis en de pro<luktcn van deze ondcmcming.
Banham, P. ReYllef, Thtory and Design in lit, Fiw Machint Agt. London I¢<>. Ec.n bclangrijk werk over de avanrgardistischc bewegingcn in archil'cctUl1Ur en VOl mgcving in het begin van de rwinrigscc eeuw .
231
Gopyngnted matenal
BUOlli, P., Rielvdd FurnilUrt. Londen 1978. Ben gcdclaiUecrde bcschrijving met 121101C tekeningen en i! lu.nrati(.'S.
Bayley, S., In Good Sho~. Londen '979. Bcv", c(."It inten ..... me sdcetie tehlen OVCT modemc vormgeving en a rijk gcillustreerd . Dc vaie van de au leur op vormgcving als de 'cigclllijke kun.st' van dczc ccuw is echter tcndc:ntieus.
Baynes. K ., 1",/uSI,;.1 Derign and ,'', Communily. Londell 1967. Ern Korte uilcenzctring van cen praktizen"ltd onlwcrpcr.
BeCT, E.H., Scandinavian Dt1ign: ObjtCIJ of a Lift Slyit. N(. .. v York '975. He.1 beste boc.k tOI nu loe over de kwmcnaar-ontwerpers. Stimulcrend geJChreven en prachtig geillumeerd.
Bell, Q ., Tht ehools of Dtsig1l. Londen 1963. Ecn wctenscbappclijk overziebt van de pogingen om in Enge1and in de ncgenriende ceuw cen .ystcem vall vormgevingsondcrwijs op te zelten .
Benton, T .. Tht t1/! Objtctivily; T. en C. Benton, Design 19Z01; T . Benton e.a., E",opt '900" 9' 4. Mihon Keynes 1975. Ern reck. Open Universiry-uitg.1ven over architcctuur en vormgc:ving die veel hebbbcn bijgcdragell 101 de onrwikkcling van de gcschicdcni. van de vormgeving al. v.k .
- , en C. Benton, in samcnwerkillg mel Dennis Sharp, Forr" a"d Function. 1975. Ecn uilgebrcidc bloemlczing van Icksten.
Bewam. A., Dtsigll . Humondsworth 1938. Ecn overzieht van de hcrvormingsgczinde Opvaltingell van de jaren dertig, die het publiek probccrden op Ie voeden 101 de no rmen van de 'goede' vormgeving.
Bicknell, j., en L. McQuisten (red.), Dtsign for .,d. Oxford '977. Ern rceks voordnchtcn
gehoudcn op her gelijlm.mige congres van hel R.oyal College of Art.
Bahop, T. (red.). Dtsig" Hutory: Fad or FUllflioll? Landen 197 . V oordracbtcn op de jaarvergadering vall 1977 vall de Design History Soc.iety mel enkete goede bijdragen oVer verschillellde a pecten van de industriCie vormgeving .
B0e, A .. From COlhie Rt vivall. FUflCtional Forrn: A Sludy of Vieto ri"" Tlltories of Design . Oslo '957. Ecn spccialistiscb en wetcnscbappelijk werk .
Buddcnsicg, T .. en H. R.ogge, InduItritl."ltur: Ptt" lknrtns und dit AEG. Berlijn 1979. De «me gcdetaiUecrde bescluijving van Behrens' werk voor dczc ondememing mel «11 uitgebrcide catalogus Van ontwcrpen.
Bush. 0 .. Tltt Strtamlined Dreadt. N ew York 1975. Een fraa; gcillustrccrde stu die die voor cen grool ded de verwaarlozing van dczc periode van de Amerikaansc vormgeving gocd lIlaakt.
Campbell. j.. Tht Crrmall Wtrkbund: Tltt Politics of Riform in tnt Applitd Arts. Princeton 197 . Ofi<:hoon meer geconcentrccrd op politicke dan op visucle aspecten, lOeb een waardcvolle >ludic over dil ondcrwerp.
Carrington, ., Industrial Dt1i.~11 ill B,it.in. Londen '976. Ern pcrsoonlijk relaas, mindcr breed van opzet dan de [itd doel velllloeden .
CelanI, G., Marcello inoli. Milaan 1968. Een Iraliaamc studie, imercssam vanwcgc de iIIustratie>, die rowel voorbcrcidende scherscn als vollooid werk omvatten.
Dickinson. H .W .. MaltiIe", BouIIO". Cambridge 1936. Ecn vefoudcrde, maar nog steeds bruikbue srudie.
Dickson. D., AllmUllive Technology and Iltt PoliliCJ of Ttrllllital Change. Landen '974. Ecn overricin van modemc allernalicven voor de indusIriele samenleving met c.:n bcsprcking van de itnplicatie< voor de vormgeving .
Doblin. J., Ont Hundred Grt.t {>roduct Drs.gns. N t'w York 1970 . Ben 1nrcrcsunte selectic met commenlaren n n cen bckcnde Amerikaanse ontwerper.
Dorfles. G., /I Distgllo Industrial. t I. sua F-Ilt lita. Bologna 1963 . Ecn inlciding in de Ihetick van de vormgeving door cen vooraanslaand !Ialiaans theoreticm.
Drexler, A .. Charks Eam .. : Fumi"'rt from Iltt Design tol/tetion, tltt MUS<'llm of Modml Arr. ew York 1973. Ern gcilluslreerde venameling van Eame<' mooine werk.
Dreyfuss. H ., Designing for Ptoplt . cw York 1955. Ecn symplutick en koslelijk rdaas van een van de grooute moderne ontwerpers.
Dubois,j.. Pfostics Hislory USA . Boston '971. Ecn studic Over de onlwikkding en vcrbreiding van kun<tstolfcn.
Ellis. C.H .. Tiu Lort of Ihe Train . Londen 1971. Ern dikke pi! over de ontwikkeling van locomotieven en rijdend lIlatericcl in vde landen. Ern goede algc:mcne ink-iding, overv!o"dig gollu tret:rd.
Farr, M ., Dmgn in Brilish Indu<lrY - A Mid-Ctntury Survey. Cambridge '955. Een lIilgebreid overzicbl. waarin cehlcr cen moralitcrcndc toon wordt a""gcsl'gen tegen de vormgeving.
Copyr t>ted rrater ell
F. ulkner, T . (red .), Design 19°0-1960: Sludits ill Desigll alld Popular Cullure oj III< zOlh Cenlll ry. NewClstie ' 976. Ecn bundel voordnchten van het eerste congrc over de ge ch iedenis van de vorm geving dat in Groot-Brirtannie geho uden \verd .
Forry, A., en G. Newman, Brilish DtsiJlII . MiJron Keynes ' 975. N og een O pen Universiry- uitgave, mer cen geede bcschrijving van de <lektrificatie van het hui houden en de invloed die dele had op de vormgeving in Groot-Brittan-... me.
F05sati , P .. II Design ill Ilalia: 1945-1972. Miban ' 973 . Be chrij ft en iIIustreert de uitmuntende prest3ties van de n300rlogse Iralia.nse ontwerpen.
Geffr ye Museum, Londen . . talogu5: lilily FllrlI illlrt alld FasiJioll 1941 -195 1, ' 974. Ecn beknopte, maa r uit tcke'nde ca lalogus over de bemocien i sen van de Britse regering met de vormgeving in de T weede Werd doorlog.
Gemcelllemuscum, Dcn Haag. Catalogus: Pin Z wart . Den Haag z.j. (ca . 1976). Beschrij fl de ontwikkcling in het werk van Z w. rt op hel lerrein van de gnJi che en indu triele vorm-
• gevmg. Giedion, ., Mtdlauizalioll lolln COllllllalld. New
York 1948. Eon soms persoonlijke gerinte, ma.r onontbeerlijkc uitgave, met een overvloed aan voorbeelden va n gemech:miseerde produklen uit aile a peClen van hel dagclijk leven.
Goodi on, N ., Orlllo/u : Iht work oj Matthew Bou/-1011 . Londen 1974. Of schoon dit bock hoofdzakclijk i gericht op cen speci fi ek aspecl van de produktie van Boullon, bevat het uitstekende hoofdstukken over de vorm geving en fa bricage in oho .
Greif, M ., Dt prtssioll Modt", : Tilt TI, irl its Slyit ill Amtrica. N ew York ' 975. Meet cen produkl van per oonlijk enchousi. me dan ecn wet enchappelijk werk , maar het bock is fraai genIus
trcerd en geef! cen goed tijdsbeeld. Hald , A., en .E. Skawoniou ,ColI l<mporary (an
dinaviall Dtsigll . Leigh-on- ea 1951. Ecn wat droog ovcrzich! van hel werk van de kunstenaar-ontwerpers.
Hard af egerstad, U ., Modern Fi/Jll isiJ Duigll . Lo nden ' 968. Ecn kort overzicht van de Ontwikkcling en de belangrijkste ontwcrpers.
Haresnape, B., Railway Dulg/J sillu 1830 (Iwee delen). Londen ' 96 ; en Brilish Rail: A ) ollmt y by Desig" . Londen ' 980. amen geven deze boc-
233
ken ~n uirgebreid overzichl van de veranderingen in de vormgeving v.n d Britse poorwegen.
Holm, B. (red .), Fli llJzig ) ahrt DtlllS(iJtr ormcII al/ssdlllSS. Berlijn 1967. Ecn offi ci.cl vcr lag va n de o nc-wikkeLillg va n de sttllldaa rdiscring in Duitsland .
Hutching , R.., ovitt tiell(e, Tee/molagy, Dtsigll : IlIIer.ctio" a"d (OllVttl/trltt . Londen ' 976. Beschrijer de opko mende rol van de vormgcv ing in de ovjct- Unie.
Katz, ., Plastics: Desi.~IIs alld Maltti.ls. Landen 197 . Een uilgebrcid overzichl van de onlwikkcling, eigenschappen en IOCP' ingen v.n dil meest verbrcide modeme materiaa!' Fraai gci1-lusrreerd .
Kell y, A., TIle lory oj Wtdgwood. Londen ' 930. Verouderd, maar veelo nw.ttender dan vele latere sfUdi es.
Kouwenhoven, J., Madt i" Alll ttir • . New Yo rk 1975· U itgebreid overzicht v.n de opkomst en invloed v.n het 'Amerikaansc systccm' .
Lancaster, M ., Elm,ic Cooltillg, Heat in.~, Cleall in.~, elr.. Londen 19 '4 . Ecn eigen •• rdig ma.r onont beerLijk overziehl van de vormgeving van produkten .an het begin van deze eeuw .
Le orbu ier, Ve,s l/Iltarcl, iltclll rt. r . rijs 1923; Engel evert. Towa,ds a I ew A r(lIiltrlllrt. Londen ' 9l7 (pockelcd iric (970) . Een onmi bare uitgave voor een beter begri p van de in vloed die indus!rieproduklen uitoefendcn op een van de mees! voon.nsra.nde arch itecten en architecruurtheoret.ici van deze eeuw .
Lifshey, E., T Ilt HOl/uwares lory. hie.go ' 973 . Uitgcgeven door cen vcrcniging v.n produCe'nlen, met sterke nadruk op commerciele groei, maar uilgebrcid geillustreerd en zeer bruikb.ar.
Lincoln , E., Tilt Eltel, ic HOllie. New Yo rk '936. Seh t r cen beeld van de periode waarin elekrrischc arrikelcn Amerika in mel tempo veroverden.
Loewy. R. .. T i,e Loromolivt: Its ESII,elics. Londen en N ew York '937; e/le, Ltove Well E"ol/g" A lo"t. Parijs 1963; en IlIdllSI,ial Desigll . N ew York ' 979. Samen vormen deze bock en cen fascinerend ovcrzicht v.n het werk en de denkbcclden van een v.n de klcurrij k te en uccesvol, !e modem e ont\ erper .
MacCarthy, F., A ll Tllings BrlglII Qlld Bealllif" l. Londen 1971, heruitgegeven aJ A His/ory oj Brilish Dtsigll , 183°-Today, 1979. Een gekleurde visic, hoofdza kclij k gcricht op de ontwikkelin-
C )I)Y'lght ld nc n II
gen die leidden eO[ de imtcUing van de Council for Industrial Design.
Man., J., EI Dist;/O illdlutrial. Barcelona 1973. Een voortrcffelijk boekje dae een globaal overziche biedt van de historiscbe ontwikkeling van de vormgeving en waaru, deze wordt beschou wd als een creatievc: activiteit.
Meikle, J.. T.v,,,,i,,,, Ce"tury Lilllit.d. Philadelphia 1979. Een gedet.illeerde beschrijving van de theorie en praktijk van de indunriele vormgeving tUSSen de twee wereldoorlogen .
Meller, J.. Th. BlIlk",i,..,.r Fllller JUader. Harmondsworth 1972. Fuller hoefe ZL"Cr vee! geschreven over de mccst uieccn lopende onderwerpen . Deze bloemlezing biedt cchrer een goede introducoe tot zijn werk.
Mercer. r- ,A., Tile l"d'lJtrial Design Co/w.l,mll. Londen en New York '974. Een beknopte weergave van de nand van z.ken op het moment dot in Groot-Brittannie adviesbure-aus voor de vormgeving begonnen op te komen .
Middleton, M .• Group Practiu ill Desigll. Londen 1967· Een bespreking van groepswerk met enkde goede case-studies.
Munari, B.. Dtsigll as Arl. Harmondsworth 1971, Persoonlijk verslag van zijn ontwikkeling van kunS[ena2.t tot ol1twcr-per. ECI1 SOJns bizar maar rascinerend boek.
Neue Sammlung, Miinchcn. Caralogus: Z'Vi'liltll KulIS' ulld II/dustrit: der Deutsche Werkbund. Munchen T975. Een uirgebreide keuze tcksten en illu,rraries die de gcschiedcnis van de Wcrkbund documemeert.
- . Catalogus: WilI,elm Wage.ifdd: )0 Jahre k,lnj/I .. isl il. Mitarbeil in d .. IlIdllstrie. Miinchen 1961. Een fraai gci1lustreerde keu. uit het werk van een van Duitslands mccst vooraaustaande ontwe'rpers.
Noblet, J. de, Dtsigll. Parijs 1974. Bruikbaar vanwege de nadruk op de Frame vormgeving, als is de keuze van teksten en illustraties veel bredeT.
Olim, W., Tire Corporalt Persollality. Landen 1978. Een leuk verslag van iemond uit de praktijk die weet waarover hij het heeft en de problemen van binnen uit kent.
Papanek, V .• Desigllfor tile Real World. New York 1971 en Landen 1972. Legt de nadruk op de mord. rol van de ontwerpers in een 'blauwdruk voor het overlcvCIl van de mens' .
Perry, J., Tilt Story of S,alld.rd •. New York 1955 . Eon bcschrijving V:lJl de onfwikkcling V:lJl standaarden in de Amerikaame industrie.
Pevsner, N., Pioneers of tilt Mod .. " Movement. Londen 1936; hcruitgegeven als Piollurs of Modern Desigll . Harmondsworth 1960. Zclf een baanbrekend werk, hoewel het :tich u it luiu:od bezighoudt met de Modeme Beweging en haar waardcn.
- " All Ellqlliry iltlo I"dustrial Art ill Englmltl. Cambridge 1937. In deze studie werd negentig procent van de in Enge.land vcrvaardigdc jndu -trieproduktcil gellekcld op grond van etbische en smaaknormen die alles bij e1k.ar veel te verheven waren en van weilug inzicht getuigden .
- " Sludies in Art, ArchilLl/ure alld Design . Twce delen, Londen 1968. Bevae enkele waardevollc opstellen over voora.ns'taande onrwerpers.
Pica, A" e.;)., Formt l'lUOllt in Iialia . Rome 1957. Een gei11usrreerd overzicht van stromingen i.n de Itali.anse vormgeving van de jaren vij ftig.
Phillips. R.R., TIl< tr"att/lw HOllse. Londen 1920. Propageerc mechanische apparaten en diverse arbeidsbesparende toestdlen als oplo ing voor bee 'dienstbodenvraagstuk· .
Polak, A .• GlaS5, its lIIakers alld its publil. Londen 1975. Een uitstekende beschrijving van proccde's in de fubricage van glas ell de invloed die deze hebben op de VOTm,
Rae, J.. The AIII"rle ... AIIIOlllobil" Chicago 1965. Een standaardoverzicht vall de onfwi.kkeJing van de automobid ell de plaalS die hij in ber Amerikaan", leven inneemt.
Read, H ., Art and Industry. Londen 1934. Een hoogst invloedrijk werk dar cell pleidooi houdr voor de vortngeving aJs abstracte kunst.
Royal Academy, Londen. Catalogus: 50 Years Bau/,am, 1968. Een goed overzicht vall de instdling. de medewerkers en bet werk.
Schaefer. H., TIl< Roots of Modern Desigll. Londen 1970. Eell fraai gei1lustreerd boek, waarin sterk de nadruk ligt op de funcrionalistische troming in de geschicdcnis van de vormgeving.
elle, G., Ideologie ,/lid U,opie deJ DesigJlJ. Keuleo 1968. Een poging om een theorie van de vormgeving op te stellcn als uitdrukking van maarschappdijke verhoudingcn.
- , Di. Gf$lltid,te d" Desiglls ill D",tslllla"d vall IS70 bis "elll •. Keulcn 1978. Een uitstekeode beschrijvi.ng van de m3.tschappdijke rol van de vonngeving in Duitsland.
St.vcnov, A., en A. Huldr. Dtsigll in Sw.d .... Stockholm 1961. Eell beschrijving van de ontwikkeling in Zwcdcl1, \Vaaronder de industrie.. Ie vormgeving.
234
Copyrighted material
Hidden page
H erkomst van de
illustraties
Afbeeldingcn zjjn ovcrgcnomcn mct toe tcmming van: Firmenarchiv AEG-Telefunken. Braunschweig 49-52; The American Museum in Britain. Bath 2&; Archives Photographiqucs. ParijS/SPADEM 158; Armories. Her Majesty's Tower of London ll; Atlas Copco 140-143; AT '" T Co. Photo Center ~ Bauhaus-Arehiv. Berlijn 8ll: DDC
Hulton Picture Library 17 '; Norman BcI Geddes Collection in de Hoblitzelle Theatre Arts Library. Humanities Research Center. University of Texas in Austin. met toestemming van dc beheer ter van de nalatcnschap van Norman Bel Gedd s. Edith Luytens Bel Geddes 86. 112; Berry Magicoal Ltd 120; Birmingham Museum and Art Gallery L A.li (Museum of cicncc and I_ndustry); Br;aun AC
"7; Briti h Airway !.l1i Briti h Rail/Oxford Publishing Co. ~ Thc Budd Co. 104; Bundcsarchiv. Koblenz 170; Canon Inc. 149; Tijdschrift Ca,avan 146; hrysler Corporation 2l!; CoUectie Michael Collins 2; Irving Cooperman ollection 1.1; Coming Museum ofGla .. 28; Design Council of Great Britain !\Q. 132; Deutsches Museum. Munchen 22; Deutsches Rundfunk-Mu cum. Berlijn '35-'37; Electrolux Ltd 124; Erbe Elcktromcdizin GmbH & Co. 178; Fial 176; Fi cher Fine Art. Londen 66; Ford Archives. Henry Ford Museum. Dearborn. Michigan 46-47. Sl-55; Buckmin ter Fuller Archive 22, General Motors Ltd 48. 154; Pictorial Coil .• Grand Rapids Public Library !.!.; Haags Gemeentemuseum, Den Haag lli Hoover LId 123; IBM UK Ltd lI S; Idcal-
tandard Ltd 2Q, 2!; Imperial War Museum. Lon-
den 163-164. '72-'74; 011 ctie John Je C IQ; Kawasaki Heavy Induseri Ltd 150-151; Kodak Muscum 39-40. !U. 130; Koninklijke Bibliotheek. Brusscl ~ La Vit du Rail, Foto Grandgcrard 103; Besruur London Tr .. nsport 10<)-110; Uit de Bert Love Collection 122; McDonnell Douglas Corporation 2!l; Minox GmbH 148; Montgomery Ward ffi Museum of Briti h Road Tran port, Coventry 23; Museum voor Finse Archirccruur. Helsink i !!2; Museum of Modem Art, New York 7!b 111 -Ill; National Portrait Gallery, Londen '33; National Railway Museum. York 15-16. 106; Neue Galerie der Stadt Aachen, Sammlung Ludwig 147; Neue Sammlung, Munchen ~ Nottingham
astlc Mu unl !.i IdsmobiJc Divi~ioll, Lansing, Michigan !j! Olivetti 114, 11 s; Orrefors Gla bruk 2li Philip. Eindhoven 131; Arcb ief Pininfarina 100; RAF Museum. Hendon 160. 162. 169; R evere Ware 127; Roneo Vickers Ltd ill; Royal Doulton Tablewarc Ltd ;u, 68; Gordon Russell Ltd ~ Science Museum. Londen 12-14.20. B-3; ear. Roebuck and Co. 42. !!L ony orporation of America 132; uddeutscher Verlag 161 ; Stedelijk Museum. Am terdam z.s.; Gebriider Thonet GmbH 24. ;li; Tupperware Home Parties 128; us Navy 165; Univer itaubibliothck und tcchnische Inform.tion bibljothe.k. Hannover N; Verkehrsmuseum. Neurenberg 101- 102; Victoria and Albert Museum, Londcn Z, ~ TTl! tees of the Wedgwood Museum. BarlaSlon, talli. li Wc t Point Museum. U Military Academy l.!.; Wilkinson Match Ltd 14S; F. Wrightoll & Son Ltd 157.
236
I I
Dc cunieve cijfen verwiju:n nnr de l1ummers van de iUuunties.
Aaho. Alvar 1l2. 127; 89 Adam, Robert en Jama Lf> Adler Cabriolet I I I
AEC ll. ~ , 6), 16<); IO-1l
'Aga'-kachels .6) Agnew. Kenneth !.Z2 'Airstream' kampecrwagen 188:
'47 Alben , J"",f !l!2 'Am.rion Beamy' clek,risch
lrijkijur ,6<)
American Horo loge o . II American Postu.re League ft5 American Sala Book Co. 1 11 American Sundards A IOda-
tion ~ Ames, Kcnn«h !!J 'Angl'pois<' lamp !!!; 6a An bia stecngoed !.ll Arch ... l. Brut< llS, 128 Arens, Egmont L 19 Art N o uveau 91:9] Artek IlZ
Aru-.nd-Crafu-bew.ging U. ~ 2.L 126, l. J 5. ll8
Arvato", B. 106-l qz Atlas Copco 187: 140--.4 1
Avenarius. Fcrdin.md 22
8.A /SAC' oncorde' 224; !.Zl
B .. kdmd, dr. L<O ' 72 Banharn. P. R.eyna I 7
Damnn, Christian IJ8 Barnes, Jim 11 8 Bauhaus I()()... ', .l. 124
Beecher, Cuherin. 86. /U Behrcn ,Pe«r I.\.,!U. 08-99. I Ul:
4G=SZ
Bel Geddes, Norman 110::111.
I ] 0. I 55 . 161.~ 86. Ui BeU Telephones II 1-117, 1)8; ~ .BcUini. Mario ill Belter, John Henry ~ z./l
Register
Benth:un. Sir S .. rnud .Y. Berliner Mobelfabrik 2!! Bemadone, Sigvard u8 Berry, A.F. 16)
Bertone 137 Bill. Max I I I
Birntingh.m School of Art .nd Design ~
Bind. Mdvill. R . 167 Bjorn, Acton ~ BI.ck and Deck.. 1.&6 Bla .k, Misha 2. 12S Blackett, C bristoph.. l.!.,; U
1locing: '829' lUi '247' 1]2: '7fY1' l ~Oi '747' 209
Bomieppc, Gui 225-226 Boom, Henry IJ Boul..angcr, Pierre t.l§. Boulton, Mattbew 14-1 6, ~ ~ Brandt. Marianne I t ~ 80 Braquc, Georges UIJ
B .... un. Ar(hur en Edwin U1 Br:aun 'Keukenmachine J21' 1S7;
u.6 Br«r, Carl . )) Breuer, Marcel I J L 1l4. 1 S5 : Ii Ilricdendick. Hcin 80 British Engineering tandards
A>sociation I.l British Prometheu.s 163 British Standards JnsntU(e 1.S Brownell. Frank (u; ~ Bruckmann. Peter ~ Brunei, bam bard Kingdom 202
Brunet, Marc y. BnuUW1Ck Co. 176
Bruynu:d keuken 8.-lI2; 17 Buckminster Fuller, "",-, zit Fuller Budd M.nunc,uring Co. W Bug:.tti, Etrore 141 ; 101
Burling(on upl,yr 141-14 1: ~
Codilbe: 'La S.IIe' I]] ; Cou!X 197;' Eldorado' '97; ~
CoUot. Jocqu.. !J Co.,i"a, Fig!i di Amadeo Il)
237
C;a,sugna W Cowordinc, George 00 Chadwick, Hulm. , 88; ill
hapmlll. Dave I 17 . 176. !.2Q
C herm.yeff, Serg. ,,6 .hrisri:mKTl. Ole Kirk !.1.1
C hry'!" 'Airflow' I)] . , 8 ; 98 lough, Jeffenon M. 6a
Coa, .. , Wells 126 Colburn, urab 1.8 'Cold,pot' koelka" . , I: St Col., Hmry ;u.!1,!2 Col" .mue! 1.1. ~ E... 11 corutructivism~ 2.!.:. Ul6 Coruum.n' Union (V5) !!12 Co~m .. n "U(omane Cooker 163 Corning GI.... I 17-' ill; 118 Council of Industri.1 Daig11
(CD) ' 21 Cromp,on .nd Co. 16)
OAF .ruck "2600' L1U D'AvCzc. markiC1 105
De H.villand 'DH8 Come" I)]
Ddmrnhorstcr Linoleum F ... ~ brik gg
DenniJOn, Aaron L. 11 DcPrcc, D.J. 15().1 5J o.,igll fo r N .. d-<onferentie 226 Dakoy, Don.ld WI De S,jjl '0'- '04 Deutsche Normrn Ausschuss 7S-
2!! DtutJcltt Ttch"ilt 214: 166 DtutJth,. I¥ almioul.J,. 99- J 00
DC'Uuche Wcrkbund 9]- 10 1
Deutscbe Werksunell, Helle-nu 2!; Zl
DIN '(ormaat A' tt Dixon, James l,i; 1.0
Doeshurg, Thco v~n 10 1. 1 LO
Doren, Harold van 16 5; UJ
Douglas: 'DC I' l 12 i ' Del' 133; ~ 'DC! I)), '4! , 11
Doulton, Hmry U. U Doulton ne.,ngoed a!U; u. M
I
Drn5CT, .hristophcr li.=. ~ 2 Dreyfws, Henry "1 . • • 7- •• 8.
'J8, 146, ISO, '67, '97: ~ Duchamp, Mated ' 0 1. 124
Diircrbund 22 Dyee, Willi.m Dymaxion aUlO
Dym:ltxion huis
~
'JJ ; 2Z 218; ,&J
Eames, Charles '5'-'n; ,/1 - /1,1 Earl. H2rley T. u!. . n, !.22 Eastman, George !ll. '90: .12 &cIa: 'Liberty H.II' car>-
van .88; !.£ Ecole. des Am et Metiers 203 Eichler, Fritz ill Ekholm, Kurt !.12 Ekcuolux 129. 167: 'Z4 ElIc.ingtom, Birmingham ll.!l El Li.sitzky ' 07. ' LQ
Enddl, Augu t ~ 22 Erbe, Tiibingen 215, ' 77- ' 78 Ericson 138 'Euc' kaeheb .6J Evinrude !.!lQ Exposition Intemationalc.: des Arts
Decoratif. ( '925) ,02 Fiat 'Topolino' • 36; 'Ri,-
mo' 115: ill FI.xm.n, John tJI Flitgmdt Hamburgtr 140: uu Ford, Edsel 11 Ford, Henry 69-70, TJ... • • • Ford Motor Co. 'J5, .0R, tL
'Edsel' '98; 'Modd T' 69-72, 1L tt 'Model A' TJ... 'Z2;.!L 'v8' TJ... 'Z2; .!i
Frankfurter .und • .,dcn !!2; 61-6\ Frederick, hri,tine ~!!2; d.l. ~ FriedbndCT, Margueriu • • • Frigidaire uB FrObel. dr . Ernst ill Fuller, R . Buckminster • B, 2.8;
IlL1.&! futurisme ~ 101_ 1 02
G.n, Alexej UlZ Gardner, James 2.D6 Gate. Simon !.ll General Electric (vs) '6Q; 126 Gen.,.l Moton u!!. 120 . • B,
'15, '41, '49 Gau:mcr. igmund ill Ghi> 'J7 Gilbreth, Frank en Lili.n ~ Glidden, C . !jQ; lL Gobelins ' } Grand Rapids meubels !ll. W!. Great Exhibition (.85' ) 2'-22,
~ 12-Sl, 57-S8. 206; 8, ~
Grec:nough. Horatio 40-4 I
Gren.nder, Alfred 22. 11. Gresley, Sir Nigel '45- .46: 1M Gropius. W:Jltcr 22s 109= ' 12 ·
124, !..ll. '11; Zl Gugelot, Hans • 57, ' 78: '.1. Guild, Lurelle '70; I.lJ
Hold, Edvard 127-128 H.lI, John Hancock 54-I \; E H.nsen, Thcophil 42 Hawker Hurricane 117j 161} Hedley, Willi.m l ' Hciberg, Je.n 'J8 Hcinkel, Ermt 2 • 5
Heller, Orlo ' 10: 2.1 Herm.n MiII.r Co. • 1<>-' 11:
111·111
Hilldtt.bllrg luchtschip 109 Hitchcock, L.mbert ~ Hochschule fiir Gesulrung,
Ulm 112 . 2.26. 22
Hoff. Robert van '( !.Q.l Hoffmann, Josef 92-93, 2!!; ~ Holl.nd, John II Honda 'Gold Wing 1000' motor-
fieu !.22 Hoole and Co. 22-2}: z." 8 Hoover sto&.uigcn 167: IlZ·Ut Hoover. Willi:aOl 167 Horizol1J T 2 0
Hornby, Frank !2b!.l9. Hotchkiss nic-tmachinc 130; 2l Houghton, Arthur ill HOUM &autifol 17 1: u& Howe, Eli.. i!! Hukin & Heath !l; 2 Humber pantscrwagen ~ Husqvama !Ml Hu scy, Obed 11
Ide.l- tand.,d Co. uJ; 20-2' IUinon Institute of Technol<>-
gy l !l Impnalor lijnboot 4.!.i 1I -11 Industrial Fatigue Board (co) !U Intcmariol12i Bwmm Machines
( •• .,) • «-1<7: u.6 Irminger, Joh.nn Jakob t} Illen. Johannes !.Q2
lZO ........ Leningnd UlZ Jaray, P.ul 1) 1,'35 Jenne, WiUi.m K. 60 jmny Lind locomoticf 1..L li; ~ Jerome, Chauncey 11; 11 Johnson Moton !.!lQ Johnson, Samuel li;!.1
Jones, Christopher 228 Jones, Owen !l Journal of IAsign ' 1- 1 '
238
Joy. David Jugendstil
Kigc, Wilhelm .26-"7 Kmdinsky. V. iii • LQ
Kawasaki : locomocief 147: l Ot;
'IS' motor 190=191; 15cr. 'ClTR'
motor IC)O=121 ; Ijl
Kelvinator u8 Kersting. WaJter Ma,ria 122; M Kodak: 'Growe!' di.projec-
tor 17; I}O; (amen's: '8:10-tam Special' 11 s; 81: 'Browni. 6.: tl!; tichtgewicht 61: 'Folding Pocket' ~ ,12; 'Vanity' ill
Kohn, J.kob c:n Josef ~ Korting & Mathicscn ~ It 1; 12-
Zi. 8. Kramer, Ferdinlnd !!2; 6J-64 Kruckenberg. graaf 14~141
kubismc UlJ 'Kubus' gl:uwerk 11;: ~
Kuhler. Otto t44; '01
L.mbeth Studio !L!1.2 Lancaster, M.ud 1f!!!.!1l Land, .dmira.1 218 L.ndberg, Nils 128;!1.l L:tndmann. Ludwig B!l 'Land-Rover' 21
La Pavoni apressom.chine IlJ 'La Supcrleggera' Sloel "J Lausitzer Glasvucin .22: ~ Le Bbnc 1A Le Brun, Charles l.l Lc Corbusie:r 4.L 1 0~, 110, I l.4o
'93 ; ZJ Lc Crcusc. ' 70 Ledwinka, Hans 'J5; !12 'Lego' ill Leslie, Frank ~ L'Espril Nouvtau TO?
'Liberty'schepcn , . 8 Lincoln 'Zephyr' 'Z2; 11 Lindig, Otto • I . Lindncr vc.rlichting 127
tirde.Jack I I"
Lobmeyr, Ludwig 42 Lock.heed: ·Constell.tion' en
'Electra '35 Loewy, Raymond J I <. I I .,. 110,
'46, '49, ' 59, .61, ' 97; ~
M.cArthur, dr. John ' 78; !.1!. Macchi 'M39' vtiegtuig ,nil
' Magicoal' e1ektrische open hurd J64; '20
MaJdonado, Tomas 112, 22 S.
22-8; '77-178
Maleviuj, Kazimir Malia,' locomotief Mann, Sam 118
.os-un; Z1 14 \ : U!i!
Marcks, Gerhard L • •
Marinctti, Filippo 10 1, IlJ
Mark IYG tank 2 • • ; ~ Maxim Corky lijnvliegruig 209 May. Em. ~ McCormick. Cyrus 11 'Mcccano' '.TI Medical Research Council
(co) !!.l Mcissen ' J Mes.scnchm_iu: Me ' 109' 21 S.
2 12: tZf Messenchmitt. Wilhelm 21S: !.Z!. Meyer, Adolf ~ Michelotti 'l8 Midland R ail wa Y 1J. 1L !Q; !..L
!.2 Mia van der Rohe, Ludwig .// 'M' , 8 max camera 190; ~
Mitchell R.J. 207. 209; W Mitrop •• Lnpeoupe 22, l.l Moholy-Nagy, L:iSl16 !.22, .11
Mondriaan. Piet tQJ Montgomery Ward ~ ~ il Morris. William ~ U, ~ 2..!..,
2.1 Moser. Koloman 21 Mullcr-Munk. Pe"tcr U1 Murphy ltd '26; ~ ' Mwte.rring' meubets 80, ~ Muthcsiw. Hermann 2..L 22.: 1 10;
69
Nader, Ralph !..22 Nash Motors 118,!07 Naumann. Friedrich III Nelson. George 'S', ' S3 New Bauhaus. Chicago New England Cia .. Co. Nies. Cui J!a , ighringaU' fomuis .63 Nh70~. Marcello ill North, Simeon .1! Noyes, Eliot !..ll.!JL ill Nufficld Trust II S
Ohrist. He! mann 2! O lds, Ransome E. §cl 'Oldsmobile' ~ ~ OMs. Wally !..l1 O liyetti. Adriano • 13. ill O~VClti. Camillo ill Oliveco 153- 15$; "4· 11, Onderzec:en: Skipjalk 211:
Ray ~ Open Univenity-mkro
scoop '78: !.E.
Omfon glaswerk '27-11 Osnm (ORO) '78 Oud, JJ .P. !Ql Outboard Marine Corpon-
• [Jon L2Q
Ozcnf2nt, Amedee 102
Papanek. Victor 228
Parker. Kenneth 22S Peel, ir Roben 2<13 Philips, Eindhoven '78,. 4: IJ.!. Phoenix Furniture Co. 63 : 4..! Picasso, Pablo 101
Pick. Frank ' 47 Pininfarina 137. 138; LQQ:
Pohlem, Christopher 1A Ponti. Gio 123 ; 90=91 Ponche. Ferdinand '37, ~ Pritchard, Jack "4 Probs" Robert ill Prolctkult !.07 'Proserpinc' open haard 21: Z Pnyembel, Hans I II Pugin, A.N .W . ;HI
Pullman: City oj Sali". !.£ •
punsmc 2.! Puy, Roland G. de
'Q 'W' uccn s are Quill, Jeffrey 21a...11 I
!tams, Dieter ill Rtbt/locomoticf ' 44; !.!!.1 Redgnve, Richard :u Reichskuratorium fur Wirt-
schaftlichkeit ~ Reinecke. Jean ul! Remington schrijfmachine 'Nr . • '
en 'Nr. ui 60: 17-J8 Remington. Philo 6a 'Revere Ware' pannen 17 ': IZZ R.ichards, Irving ul! R iemenchmid, Richard 2b ~
ZtJ- Z' Rictvdd, Cern, '0., 11-16 R Dclttl locomo6ef l.!,;!l Rodtsjenko, Alexander ,00-' 07:
78 Rohde. Gilbert 11 8,' so-. S • Ronro kantoormeubden ftl, 102:
J8 Root, Elisha K. \j
Royal College of Art llS. 226 Rumplcr, Edmund !.l.! Ruskin, John ~ U, ~ 2..!.., 2.l Russcll. Gordon 126. 2. 1 8; 2! Ru sell. R .D. 116
AAB ~ !oC'dan Sadler & G reen
239
Sarpancva, Timo ill awn. 128- 129: ~
Scharfenberg. Rudolf 12S Schi k. koloneJ Jacob !1J
hmidt. Karl ~ hneidertrofcc 206-208; WI hocnmackcrs. M .H .j. !..Q.l
'Scbonheil der Arbeit' 2. s: .67-.68 hool of Design, Londen ~;!2.
SchrOderhui ,Uuecht .04: z§. Schumacher. Eugene .u.8 SchWier, Franz ~ Schu"o-lihouky. Grete 22 Schwinuer Ill: Graff L . ,
SC<lrS, Roebuck Ill: Co. ~!1:z.
l ~ 1 !.:j4L.~ Sellars. William 11 Semper, Gottfried 29=3 '
Ycnni, Gino 102
Shinihan, Hiroshi !l!Q
Sboles. .l . 60: ll. iemens 2.h ,63 ,2 '\: US
Singer, lpac Mcrrit S8-~9; " -16 Sjosrnnd, F. '40-'11 SI""n. A.lfred P. '33 Society of Automobile Enginc:cn
(vs) ~ Solofjef. J oe.ri 22 ,
Sony: 'Micro'-TV • I: 'J9: 'Type 6]' draagbarc radio .8.: IJ8
Somass. Ettore I B-1 ~4: 114-11 ,
Spangler. Murray .67 taalliche PorzelJanf.brik. Ber-~jn .11
Stadtbahn, Berlijn '47; II!.! Stam. Mart ~ Standard Cal Equipment
Co. .62-.6J : ill Standard Mabel, Berlijn III Starley, John Kemp u;!! Stcy.mova. Va.rv:ua LC6
tcphcD5on, George l..!.;!1 tcphenson, Robe, , !1
SteveD5. Alfred 12-2J: Z:! St.evens. Brooks 100
Stowe, Hamet Beecher 86; d.t tubbs. George L6.
Sturges. Birmingham 1.1 ulliv-an. Louis ~
Supcnnarinc: '568' 20'1: J6o: 'Spitfire' lOC); W
• Juprcmatumc !..Qj
Tanboekin, N . !.07 Tatra 'YS' seeLtn I J S; 22 Taylor, F.ederick W . ~!!! Taguc~ Walter Dorwin 114-1 !.1.;
1!Z, '46. ,so; ~ Telefunken: 'Alpha ', 'Wiking IlS
Wl' en 'T6«w' • J; ')J")7
Terry & Co. !!4;. 6t> Terry Eli II T horn ... Seth 67: !! Thond meubels ~ )01. 111 ;
14, 1." 'ffi '" Thonet. M.d •• el ~ Toot. Fritt ill Tupper. Eorl C . '71: u& Tupperw.,.., ill Tylcn. Londen 11: j
Underground. Landen I~ '" 'Utility' mcubcls 2.8: ill
Vcbocrcma •• Moskou !Q2,' «" 76
Veld •• Henr), v.n de f.L 2.b 22,
!!21 ill Venesta 1104 Vcrcinigtc W crk.tiittcn, MiiJl..
chen 2l Viclc.en: ".100' c:n 'RI01' 109
'Volkselnpfang~r' radio 11 2
Volbwagen • 37. ill VOl Lice EJetuosocialc ~
Wag""(c1c1, Wilbclm UJ-Il2; lz WaUancc. Don !22 Wallis, dr. Barnes lO9 Wallis. George 1!! W"<Tbury Co. !!1 Warsonjr. Tom ill Webb. Thorn.. ~ Wcdgwood. j osiab !.4. .6-.8: .l:l Wclden. W.A. 17': !lZ Wcrcld~'tI'oon .. cl6ng Pari).
( '937) Wernick.e. Westinghouse koelk .. ten 165; W Whitney. Eli ii. ~ Whitwo rth. Sir Jo.eph ZJ Wiener Wcrbtitten 2l Willy. j eep lI8; 17"'7J Wilson. E.B . H
Wirkkala, Tapio ill WiSS<fUL/ •• ft. f,lIiuslri. IIHd
"""II '!2 Wood. Jethro II Wright. Frank Uoyd 67=!S9. ' 75: ~
Wright. jnscph t.6 W right. Ruuel 1!.J!., 2>S: ~ Wiirtte",bcrgiscbe MwJlf.brik
(WMf) !th .22 W yact, Jama t.6 W yatt. Ma.thow Digby g Wy'''''' Dilly locoOlooe( 1!.i 12.
Yran, Knut 111 -unuso, Mario ill :lapP. Walter '90 Zcppdin, Friedri c:h1hafcn Ijl-
III Zcmc:U.Runc I 7~ 14D·14J
Z",an, Pi.. R.-R]:.11
Copynghted rT'atenal
Hidden page