img.eba.gov.trimg.eba.gov.tr/140/147/2d9/40d/cdd/554/586/976/535/... · 3 İSTİKLÂL MARŞI...

ORTAOKUL

SENİHA YAKUT GÜLER

ALTIN KİTAPLAR YAYINEVİGöztepe Mah. Kazım Karabekir Cad. Nu.: 32 Mahmutbey - Bağcılar / İstanbul

Tel: 0.212.446 38 88 pbx Faks: 0.212.446 38 90http://www.altinkitaplar.com.tr [email protected]

2

Editör

SEDA ALPEGEMEN

dil Uzmanı

EliF aCar

GörsEl tasarım

O. sElÇUK özdOĞan

PrOGram GEliştirmE Uzmanı

PrOF. dr. lEYla KÜÇÜKaHmEt

ölÇmE vE dEĞErlEndirmE Uzmanı

mUstaFa KılınÇ

rEHbErliK vE GElişim Uzmanı

Yrd. dOÇ. lEYla ErCan

3

İSTİKLÂL MARŞI

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl.Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?

Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın;Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın;Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.

Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy

4

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek iste-yecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok na-müsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili ola-bilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün ter-sanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, da-marlarındaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatürk

GENÇLİĞE HİTABE

5

Mustafa Kemal ATATÜRK

1. ÜNİTE: VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLERA. HÜCRE

1. Bitki ve Hayvan Hücrelerinin Temel Kısımları ve Görevleri .............................................. 152. Geçmişten Günümüze Hücrenin Yapısı ile İlgili Gelişmeler .............................................. 203. Hücre-Doku-Organ-Sistem Organizma ................................................................................. 22BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 23

B. DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ1. Destek ve Hareket Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri ............................................. 252. Destek ve Hareket Sisteminin Sağlığı ..................................................................................... 32BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 34

C. SOLUNUM SİSTEMİ1. Solunum Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri ............................................................. 362. Solunum Sisteminin Sağlığı ..................................................................................................... 39BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 39

Ç. DOLAŞIM SİSTEMİ1. Dolaşım Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri .............................................................. 412. Büyük ve Küçük Kan Dolaşımı ................................................................................................ 423. Kanın Yapısı ve Görevi .............................................................................................................. 434. Kan Grupları ve Kan Alışverişi................................................................................................ 445. Kan Bağışının Önemi ................................................................................................................. 456. Dolaşım Sisteminin Sağlığı ....................................................................................................... 46BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 47ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 48

2. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKETA. BİLEŞKE KUVVET

1. Kuvvetin Özellikleri .................................................................................................................. 552. Birden Fazla Kuvvet ................................................................................................................. 563. Dengelenmiş ve Dengelenmemiş Kuvvetler ......................................................................... 59BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 62

B. SABİT SÜRATLİ HAREKET1. Sürati Tanımlayalım ................................................................................................................. 642. Yol, Zaman ve Sürat İlişkisi ..................................................................................................... 65BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 67ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 68

3. ÜNİTE: MADDENİN TANECİKLİ YAPISIA. MADDENİN TANECİKLİ YAPISI

Taneciklerle Tanışalım ................................................................................................................... 75BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................. 77

B. FİZİKSEL VE KİMYASAL DEĞİŞMEMaddeler Nasıl Değişir? ................................................................................................................ 79BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................. 80

C. YOĞUNLUK1. Yoğunluk Nedir? ....................................................................................................................... 822. Suyun Özel Durumu ................................................................................................................ 88BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 88ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 89

4. ÜNİTE: IŞIK VE SESA. IŞIĞIN YANSIMASI

1. Yansıma Nedir? .......................................................................................................................... 952. Işık Hangi Yüzeyde Nasıl Yansır? .......................................................................................... 98BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 99

B. SESİN MADDEYLE ETKİLEŞMESİ1. Ses Madde ile Etkileşiyor ........................................................................................................ 1012. Sesi Engelleyelim ..................................................................................................................... 102

6

İÇİNDEKİLER

7

3. Yalıtım ve Teknoloji .................................................................................................................. 104BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................. 105ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 106

5. ÜNİTE: BİTKİ VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞMEA. HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

1. Hayvanlarda Üreme ................................................................................................................. 1132. Hayvanlarda Büyüme Süreçleri ............................................................................................. 1143. Hayvanlarda Büyüme ve Gelişmeye Etki Eden Faktörler .................................................. 116BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 117

B. BİTKİLERDE ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME1. Bitkilerde Üreme ....................................................................................................................... 1192. Bitkilerde Büyüme Süreçleri ................................................................................................... 1223. Bitkilerde Büyüme ve Gelişmeye Etki Eden Faktörler ........................................................ 1244. Bir Canlı Büyütelim .................................................................................................................. 125BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 126ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 127

6. ÜNİTE: MADDE VE ISIA. MADDE VE ISI

1. Isı İletkenliği Nedir? ................................................................................................................. 1332. Yalıtım ve Yalıtım Malzemeleri ............................................................................................... 1343. Neden Yalıtım Yapmalıyız? ..................................................................................................... 136BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 136

B. YAKITLAR1. Yakıtları Tanıyalım .................................................................................................................... 1382. Yakıtlar ve Çevre ...................................................................................................................... 140 3. Isınırken Dikkatli Olalım ........................................................................................................ 141BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 141ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 142

7. ÜNİTE: ELEKTRİĞİN İLETİMİA. İLETKEN VE YALITKAN MADDELER

1. İletken ve Yalıtkan Maddeler ................................................................................................... 1472. İletken ve Yalıtkanları Nerelerde Kullanırız? ....................................................................... 148BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 150

B. ELEKTRİKSEL DİRENÇ VE BAĞLI OLDUĞU FAKTÖRLER1. Ampulün Parlaklığını Değiştirelim ....................................................................................... 1522. Elektriksel Direnç Nedir? ........................................................................................................ 1543. Direnci Ölçelim ........................................................................................................................... 1554. Ampulün de Bir Direnci Vardır .............................................................................................. 156BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 156ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 157

8. ÜNİTE: DÜNYA’MIZ, AY, YAŞAM KAYNAĞIMIZ GÜNEŞ/DÜNYA VE EVRENA. DÜNYA, GÜNEŞ VE AY'IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİ

Dünya, Güneş ve Ay Modelleri .................................................................................................... 163BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................ 165

B. DÜNYA'MIZIN KATMAN MODELİ Dünya'mızın Katmanları............................................................................................................... 167BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................. 169

C. DÜNYA'MIZIN UYDUSU AY 1. Ay'ı Tanıyalım ............................................................................................................................. 1712. Ay'ın Hareketleri ........................................................................................................................ 1713. Ay'ın Evreleri............................................................................................................................... 172BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................................. 173ÜNİTE DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 174

SÖZLÜK ........................................................................................................................................... 177KAYNAKÇA ................................................................................................................................... 180GÖRSEL KAYNAKÇA ................................................................................................................... 180CEVAP ANAHTARI ...................................................................................................................... 181

8

ORGANİZASYON ŞEMASI

11

VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER

Hücre Kıkırdak Kalp

Bitki hücresi Kemik Kan

Hayvan hücresi Eklem Kan damarları

Doku Kas Büyük dolaşım

Organ Destek ve hareket sistemi Küçük dolaşım

Sistem Solunum sistemi Kan grupları

Organizma Akciğerler Kan bağışı

Mikroskop Alveol Dolaşım sistemi

Konu ve Kavramlar

1. ÜNİTE

Öğrenecekleriniz

Sevgili öğrenciler, bu üniteyi tamamladığınızda;

• Bitki ve hayvan hücrelerini ayırt edebilecek,• Geçmişten günümüze hücrenin yapısı ile ilgili olarak ileri sürülen görüşleri teknolojik geliş-

melerle ilişkilendirerek tartışabilecek, • Hücre-doku-organ-sistem-organizma arasındaki ilişkiyi açıklayacak, • Destek ve hareket sistemini oluşturan yapıları bilecek, bu yapıların görevlerine örnekler

verebilecek, • Destek ve hareket sisteminin sağlığını korumak için yapılması gerekenleri araştırarak öğre-

necek, • Solunum sistemini oluşturan yapı ve organları model üzerinde gösterebilecek,• Akciğerlerin yapısını açıklayacak, • Alveol-kılcal damarlar arasındaki gaz alışverişini model üzerinde gösterebilecek, • Solunum sisteminin sağlığını korumak için yapılması gerekenleri araştırma verilerine dayalı

olarak tartışabilecek, • Dolaşım sistemini oluşturan yapı ve organları görevleri ile birlikte açıklayabilecek, • Büyük ve küçük kan dolaşımını şema üzerinde gösterebilecek, • Kanın yapı ve görevlerini kavrayacak, • Kan grupları arasındaki kan alışverişini kavrayacak, • Kan bağışının toplum açısından önemini fark edecek, • Dolaşım sisteminin sağlığını korumak için yapılması gerekenleri araştırma verilerine dayalı

olarak tartışabileceksiniz.

Ünitelerinizin adı, numarası ve öğrenme alanı bu bölümde verilmiştir.

Ünite içerisinde öğreneceğiniz konu ve kavramlar liste-lenmiştir.

Üniteyi tamamla-dığınızda edineceği-niz bilgi ve beceriler bu bölümde yer al-maktadır.

9

12 13

A. HÜCRE1. Bitki ve Hayvan Hücrelerinin Temel Kısımları ve Görevleri

2. Geçmişten Günümüze Hücrenin Yapısı ile İlgili Gelişmeler

3. Hücre-Doku-Organ-Sistem-Organizma

B. DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ1. Destek ve Hareket Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri

2. Destek ve Hareket Sisteminin Sağlığı

C. SOLUNUM SİSTEMİ1. Solunum Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri

2. Solunum Sisteminin Sağlığı

Ç. DOLAŞIM SİSTEMİ1. Dolaşım Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri

2. Büyük ve Küçük Kan Dolaşımı

3. Kanın Yapısı ve Görevleri

4. Kan Grupları ve Kan Alışverişi

5. Kan Bağışının Önemi

6. Dolaşım Sisteminin Sağlığı

Ünitelerle ile ilgili görseller ve bölümler verilmiştir. Bölümlere ait başlıklar ayrıca listelenmiştir.

10

GÜVENLİK UYARILARINI BELİRTEN SEMBOLLERİN LİSTESİ

Elektrikli araçları kullanırken dikkatli olunuz.

Cam araçların kırılabileceğini gösterir. Cam araçları kullanmadan önce kontrol ediniz. Çatlama veya kırılma hâlinde kesici olabilece-ği için dikkatli olunuz.

Giysilerinizin temizliği için önlük kullanınız.

Kimyasal maddeleri kullanırken dikkatli olunuz. Bu sembol, deriye dokunması hâlinde yakıcı veya zehirleyici etkisi olan kimyasal maddeler kullanılan etkinliklerde görülür.

Etkinlik sonrasında elinizi yıkayınız.

Keskin araçları kullanırken dikkatli olunuz.

Etkinlik sırasında eldiven kullanınız.

Isı kaynağını kullanırken veya sıcak maddelere temas ederken dikkatli olunuz.

Etkinlik sırasında gözünüzün zarar görmemesi için gözlük kulla-nınız.

14

Yukarıdaki varlıkları, ortak özelliklerini dikkate alarak aşağıdaki noktalı alana gruplandırınız.

Hatırlayalım

Varlıkların canlılar ve cansızlar olarak sınıflandırıldığını, canlı varlıkların kendi aralarında da grup-

landırıldığını önceki yıllarda öğrenmiştiniz.

A. HÜCRE

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Bölümün adı ve bölümle ilişkili görsel yer almaktadır.

Görselle ilgili dikkat çekici, ön bilgilerinizi yoklayıcı sorular, bu soruları cevaplayacağı-nız yazı alanları verilmiştir. Bölümün işlenişi tamamlandığında burada yer alan soruları tekrar cevaplamanız gelişiminizi takip etme-nize yardımcı olacaktır.

“Hatırlayalım” bölümleri konu ile ilgili ön bilgilerinizi size hatırlatmayı amaçlamak-tadır. Burada verilen ön bilgiler ile ilgili eksiklerinizi tamamlamanızın öğrenmeni-zi kolaylaştıracağını unutmayınız.

11

VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER

Hücre Kıkırdak Kalp

Bitki hücresi Kemik Kan

Hayvan hücresi Eklem Kan damarları

Doku Kas Büyük dolaşım

Organ Destek ve hareket sistemi Küçük dolaşım

Sistem Solunum sistemi Kan grupları

Organizma Akciğerler Kan bağışı

Mikroskop Alveol Dolaşım sistemi

Konu ve Kavramlar

1. ÜNİTE

Öğrenecekleriniz


• Bitki ve hayvan hücrelerini ayırt edebilecek,• Geçmişten günümüze hücrenin yapısı ile ilgili olarak ileri sürülen görüşleri teknolojik geliş-

melerle ilişkilendirerek tartışabilecek, • Hücre-doku-organ-sistem-organizma arasındaki ilişkiyi açıklayacak, • Destek ve hareket sistemini oluşturan yapıları bilecek, bu yapıların görevlerine örnekler

verebilecek, • Destek ve hareket sisteminin sağlığını korumak için yapılması gerekenleri araştırarak öğre-

necek, • Solunum sistemini oluşturan yapı ve organları model üzerinde gösterebilecek,• Akciğerlerin yapısını açıklayacak, • Alveol-kılcal damarlar arasındaki gaz alışverişini model üzerinde gösterebilecek, • Solunum sisteminin sağlığını korumak için yapılması gerekenleri araştırma verilerine dayalı

olarak tartışabilecek, • Dolaşım sistemini oluşturan yapı ve organları görevleri ile birlikte açıklayabilecek, • Büyük ve küçük kan dolaşımını şema üzerinde gösterebilecek, • Kanın yapı ve görevlerini kavrayacak, • Kan grupları arasındaki kan alışverişini kavrayacak, • Kan bağışının toplum açısından önemini fark edecek, • Dolaşım sisteminin sağlığını korumak için yapılması gerekenleri araştırma verilerine dayalı

olarak tartışabileceksiniz.

12

A. HÜCRE1. Bitki ve Hayvan Hücrelerinin Temel Kısımları ve Görevleri

2. Geçmişten Günümüze Hücrenin Yapısı ile İlgili Gelişmeler


B. DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ1. Destek ve Hareket Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri


13

C. SOLUNUM SİSTEMİ1. Solunum Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri


Ç. DOLAŞIM SİSTEMİ1. Dolaşım Sistemini Oluşturan Yapılar ve Görevleri



4. Kan Grupları ve Kan Alışverişi



14

Yukarıdaki varlıkları, ortak özelliklerini dikkate alarak aşağıdaki noktalı alana gruplandırınız.

Hatırlayalım

Varlıkların canlılar ve cansızlar olarak sınıflandırıldığını, canlı varlıkların kendi aralarında da grup-

landırıldığını önceki yıllarda öğrenmiştiniz.

A. HÜCRE

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

15

1. Bitki ve Hayvan Hücrelerinin Temel Kısımları ve Görevleri

Çevrenizde gördüğünüz varlıkların hangilerinin canlı hangilerinin cansız olduğunu biliyorsunuz. Canlı

varlıkları cansız varlıklardan ayıran özellikler hareket, beslenme, üreme, büyüme ve gelişmedir. Bu özellik-

ler ortak canlılık özellikleri olarak adlandırılır.

Yakın çevrenizde gördüğünüz canlı varlıkları defterinize listeleyiniz. Listenizdeki tüm canlıların yaşam

şekilleri, üremeleri, beslenmeleri, hareketleri aynı mıdır?

Çevrenizde gördüğünüz canlılar hangi yapılardan meydana gelmiş olabilir?

Bir fil ile bir fareyi meydana getiren yapıların hepsinin aynı olduğunu söyleseler ne düşünürsünüz?

Hücre, canlının yapı ve görev bakımından tüm özelliklerini taşıyan en küçük yapı birimidir. Çevrenizde

gördüğünüz tüm canlılar hücrelerden meydana gelir. Doğada bulunan canlılar bir hücreli ya da çok hücreli

olabilir. Görebildiğimiz tüm canlılar çok hücreli canlılara örnektir. Fil, insan, kedi, koyun, menekşe, gül, ka-

vak, elma, dut gibi canlılar çok hücrelidir.

Çok hücreli canlıları oluşturan hücreleri görebiliyor musunuz? Görebildiğiniz en büyük hücrenin hangi

canlıya ait olduğunu biliyor musunuz? Çok hücreli canlıların hücrelerini ancak mikroskopla görebileceğinizi

biliyor musunuz?

16

Şimdi çok hücreli canlıları oluşturan hücreleri daha yakından tanıyabilmek için aşağıdaki etkinliği ya-

palım.

ETKİNLİĞİN YAPILIŞI

3 Sınıfınızda beşer kişilik gruplar oluşturunuz.

3 Kuru soğanı öğretmeninizin yardımı ile bisturiyi kullanarak dört parçaya bölünüz.

3 Soğan yaprakları arasındaki soğan zarından birini penset yardımıyla çıkarınız. Çıkardığınız bu zarı büyüteçle inceleyiniz.

3 İncelediğiniz zarı bisturi ile üç parçaya bölüp her bir parçayı bir lam üzerine koyunuz.

3 Damlalık yardımıyla lamlar üzerindeki zarlara sırasıyla bir damla su, bir damla yeşil gıda boyası ve bir damla siyah mürekkep damlatınız.

3 Hazırladığınız preparatları mikroskopta inceleyip gördüklerinizi defterinize çiziniz.

3 Temiz bir lam üzerine damlalıkla bir damla su damlatınız.

3 Yanağınızın iç yüzeyinden kürdan yardımıyla biraz tükürüklü madde sıyırınız.

3 Yanağınızın iç yüzeyinden aldığınız maddeyi lam üzerindeki suda daireler çizerek iyice yayı-nız.

3 Yaydığınız maddenin üzerini lamelle hava kabarcığı kalmayacak şekilde kapatınız.

3 Hazırladığınız preparatı mikroskopta inceleyip gördüklerinizi defterinize çiziniz.

3 İncelediğiniz preparattaki lamelin kenarından damlalık yardımıyla metilen mavisi damlatınız.

3 Preparatı tekrar mikroskopta inceleyiniz. Gördüklerinizi defterinize çiziniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. Soğan zarında gözlemlediğiniz yapılar hangi geometrik şekle benziyor?

2. Yanak içinden aldığınız örnekte gözlemlediğiniz yapıların şekilleri nasıldır?

3. Gözlemlediğiniz her iki yapı arasındaki benzerlik ya da farklılıklar nelerdir?

4. Soğan zarı ve yanak içinden alınan örneklerde gördüğünüz yapıları diğer canlılarda da görebilir

misiniz?

1. ETKİNLİK

Büyüteç, su, damlalık, mikroskop, 4 adet lam, 4 adet lamel, kuru soğan, bisturi, penset, siyah

mürekkep, yeşil gıda boyası, metilen mavisi, kürdan

GEREKENLER

17

Etkinlikte gözlemlediğiniz yapılar çok hücreli canlılar olan bitki ve hayvan hücrelerine aittir. Aşağıdaki

şekillerle etkinlikte çizdiğiniz şekilleri karşılaştırdığınızda hemen hemen birbirlerinin aynısı olduğunu fark

edebilirsiniz.

Yukarıdaki şekilleri inceleyiniz. İki şeklin de üçer bölüm-

den oluştuğunu fark ettiniz mi? Bu bölümler hücre zarı, sitop-

lazma ve çekirdektir.

Hücre zarı: Hücreyi dış ortamdan ayırarak ona şekil ve

dayanıklılık verir. Hücre zarı canlı, esnek, seçici geçirgendir.

Yani gerekli olan maddelerin hücre içine girmesine, zararlı

olan maddelerin hücreden uzaklaştırılmasına izin verir.

Çekirdek: Hücrenin yönetim merkezidir. Hücrede gerçek-

leşen tüm yaşamsal olayları düzenler ve yönetir. Çekirdek üze-

rinde çekirdek zarı ve çekirdek gözenekleri (por) bulunur.

Hücre duvarı: Bitki hücrelerinde bulunur. Hücre zarını

çevreleyen dayanıklı, sağlam ve cansız yapıdır. Hücreyi dış

etkilere karşı korur.

Hücre zarı

Çekirdek Hücre duvarı

Ağız içi epitel hücresi Soğan zarı hücresi

18

Sitoplazma: Çekirdek ile hücre zarı arasını dolduran, yumurta akı kıvamında, yarı akışkan, içinde

hücrede görev alan çeşitli organellerin bulunduğu yapıdır. Sitoplazmanın büyük bir kısmı sudan oluşur.

Sitoplazmada solunum, boşaltım, sindirim gibi yaşamsal olaylar gerçekleşir. Sitoplazmada yaşamsal

olayların gerçekleştiği organel adı verilen yapılar vardır. Bu organeller; ribozom, sentriyoller, kloroplast,

mitokondri, Golgi cisimciği, endoplazmik retikulum, lizozom ve kofuldur.

Şimdi bu organelleri daha yakından inceleyelim.

Ribozom: Tüm hücrelerde sitoplazmada serbest hâl-

de bulunur. Protein oluşumunda görev alır. Hücredeki en

küçük organeldir.

Sentrozom: İlkel bitkilerde ve hayvan hücrelerinde

bulunan bir organeldir. Sentriol adı verilen birbirine dik iki

yapıdan oluşur. Sentrozom hücre bölünmesinin başlangı-

cında kendini eşleyerek sayısını ikiye katlar.

Kloroplast: Bitki hücrelerinde bulunur. Besin ve oksijen üretir.

Endoplazmik retikulum: Hücre zarı ile çekirdek arasında köprü görevini üstlenmiş yapılardır. Madde

iletiminden sorumludur.

Koful: Hayvan hücrelerinde çok sayıda ve küçük, bitki hücrelerinde ise az sayıda ve büyüktür. Hücre

içindeki fazla veya atık olan maddeleri depolar.

Golgi cisimciği: Salgı maddelerinin oluşumunda görev alır.

Mitokondri: Hücre için gerekli olan enerjiyi üretir. Enerji gereksinimi fazla olan hücrelerde mitokondri sayısı diğer hücrelere göre fazladır.

Lizozom: Hücre içi sindirimde görev alır. Hücre içindeki büyük besinleri parçalar.

KofulKloroplast Endoplazmik retikulum

Golgi cisimciği Mitokondri Lizozom

RibozomSentrioller

19

Tüm bu bilgiler ışığında fare, kurbağa, serçe, solucan, çekirge gibi hayvanların hücreleri ile çam, gül,

erik, menekşe gibi bitkilerin hücreleri arasında ne gibi benzerlikler ya da farklılıklar olduğunu söyleyebilir

misiniz? Örneğin kloroplast hangi hücrelerde bulunur? Sentrozom hangi hücrelerde bulunmaz?

Aşağıdaki şekilleri inceleyerek bitki ve hayvan hücreleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları karşılaştı-

rınız.

Bitki hücresi Hayvan hücresi

• Hücre zarının dışında hücre duvarı bulunmaz.

• Şekilleri genelde yuvarlaktır.

• Kloroplastları yoktur.

•Sentrozom bulunur.

• Kofulları küçük ve çok sayıdadır.

• Genelde lizozom bulunur.

• Hücre zarının dışında hücre duvarı bulunur.

• Şekilleri genelde köşelidir.

• Kloraplastları vardır.

• Sentrozom bulunmaz.

• Kofulları büyük ve az sayıdadır.

• Genelde lizozom bulunmaz.

BiTKi HücRESiBiTKi vE Hayvan

HücRELERinin BEnzERLiKLERiHayvan HücRESi

• Çıplak gözle görülemeyip

mik roskoplarla görülürler.

• Hücre zarı bulunur.

• Sitoplazma bulunur.

• Çekirdek bulunur.

• Koful bulunur.

• Mitokondri bulunur.

• Ribozom bulunur.

• Endoplazmik retikulum bulunur.

• Golgi cisimciği bulunur.

20

Hücrelerdeki organellerin her birinin farklı görevleri vardır. Bu organellerden kimi solunumdan, kimi

boşaltımdan, kimi madde iletiminden, kimi sindirimden sorumludur. Solunum, sindirim, boşaltım, beslenme

gibi olayların canlıların ortak özellikleri olduğunu biliyorsunuz. Tüm hücreler canlılık olaylarını gerçekleştir-

diğine göre hücreler de canlıdır. Hücrelerin sadece mikroskopta görülebildiğini öğrendiniz. Peki mikroskobu

kim icat etmiştir?

2. Geçmişten Günümüze Hücrenin yapısı ile ilgili Gelişmeler

Hücre 1665 yılında Robert Hooke (Rabırt Huk) tara-

fından keşfedilmiştir. Şişe mantarından aldığı kesiti mik-

roskopta inceleyen Hooke, oda şeklinde yapılar görmüş

ve bu yapılara “hücre” adını vermiştir.

Hooke’un keşfinden yaklaşık 200 yıl sonra Robert

Brown [Rabırt Bıravn (1831)] bitki hücresinde çekirdeği

buldu. Jan Evangelista Purkinje (Yan Evangelist Purkin-

ye), Teodor Schwann (Teodor Şıvan) ve Hugo von Mohl

(Hügo fon Mohl) gibi araştırmacılar hücre içindeki yapıya

“plazma” adını verdiler. Daha sonra hücreyi dış ortam-

dan ayıran bir zar bulundu. Böylece yavaş yavaş canlıla-

rın hücrelerden oluştuğu fikri yayılmaya başladı.

Bütün bu gelişmelere dayanarak 19. yüzyılın başın-

da botanikçi Matthias Jakob Schleiden [Matyas Yakop

Şilayden (1838)] ve zoolog Schwann (1839) “bütün canlıların hücrelerden meydana geldiğini” söyleyerek

hücre teorisinin temelini attı. Daha sonra hücre teorisi, 1858 yılında Rudolf Virchow’un (Rudolf Virşov) ek-

lediği yeni maddelerle aşağıdaki şeklini almıştır:

• Bütün canlılar bir veya birçok hücreden meydana gelmiştir.

• Hücreler canlıların en temel yapısal ve fonksiyonel birimidir.

• Hücreler kendilerinden önceki hücrelerin bölünmesiyle meydana gelirler.

• Çok hücreli canlıların hücreleri farklı gruplar altında bir araya gelerek tek bir birim gibi çalışır (doku

oluşumu).

• Çok hücreli canlıların hücreleri; bölünme, hareket, kendilerine özgü şekil alma ve gerekli fonksiyonları

gerçekleştirebilmek için birbirlerine ya da katı bir yüzeye temas etmek zorundadır.

Bildiğiniz gibi hücre canlının yaşama yeteneğine sahip en küçük yapı birimidir. Canlılar bir hücreden

oluşabileceği gibi çok hücreli de olabilirler.

Mikroskop bulunmadan önce bilim insanları bir hücreli canlıların varlığından habersizdi.

Mikroskop bulunmadan önce bilim insanları incelemelerini büyüteç kullanarak gerçekleştiriyordu.

Büyüteçler aslında mercektir ve mercekler saydam maddelerden yapılır.

Bilgi Kutusu

21

İlk mikroskobu kullanan Antonie van Leeuwen-

hoek (Antoni fan Leyvenhuk) bir damla suyun içinde

yaşayan çok sayıda canlıyı gördüğünde gözlerine

inanamayarak, “Bir damla suyun içinde kocaman

bir dünya var.” diye şaşkınlığını dile getirmiştir.

Yapılan bilimsel çalışmaların sonunda bilim

insanları mercekleri ve mikroskobu geliştirerek gü-

nümüze kadar değişik mikroskoplar yapmışlardır.

Bunlardan birisi de laboratuvarda kullandığınız ışık

mikroskobudur. Işık mikroskobunu daha iyi tanıma-

nız için yandaki fotoğrafta bölümleri gösterilmiştir.

Bilimsel çalışmalar sonucunda yeni mikros-

koplar da geliştirilmiştir. Sizlerin kullandığı ışık mik-

roskobu bir cismi 100-1000 katı büyütürken yanda

gösterilen elektron mikroskopları cisimleri milyon-

larca kez büyütebilmektedir.

Sizler bitki ve hayvan hücrelerini ışık mikros-

kobu ile incelerken sadece hücrenin çekirdeğini ve

hücre zarını görebildiniz. Bilim insanları bunlarla

yetinmeyip hücrenin içinde daha başka nelerin ola-

bileceğini merak etmişler ve bir hücre tek başına

yaşamını sürdürebiliyorsa yaşamsal olayların ger-

çekleştiği mekanizmaların hücrede var olduğunu

düşünmüşlerdir. Hücreyi daha detaylı incelemek

için mercekler ve mikroskoplar geliştirmişlerdir.

Mikroskoplar geliştikçe hücrelere ilişkin ayrın-

tılı bilgiler elde edilmeye başlandı. Bugün elektron

mikroskopları ile hücre içindeki organeller, hüc-

re zarı, zarın içerdiği moleküllerin yapısı ayrıntılı

olarak incelenebilmektedir. Günümüzde hücrenin

yapısı, hücre içindeki solunumun, sindirimin, bo-

şaltımın, diğer hücrelerle iletişimin nasıl sağlandığı

bilinmektedir.

Araştıralım

Geçmişten günümüze geliştirilen mikroskop çeşitlerini araştırınız. Bu gelişmeleri hücre ile ilgili öne

sürülen görüşlerle karşılaştırınız. Araştırma sonuçlarınızı sınıf arkadaşlarınızla tartışarak değerlendiriniz.

Işık mikroskobunun bölümleri

Elektron mikroskobu

Gövde kolu

Kaba ayardüğmesi

İnce ayardüğmesi

Oküler

Hareketli revolver

Objektifler

Aydınlatma

İris diyafram

Sıkıştırma klipsleri

Nesne tablası

Alt kaide

22


Vücudunuzdan bir hücreyi ayırsanız tek başına yaşamını sürdürebilir mi? Saçınızdan bir kıl çekerseniz kılın kökündeki pek çok hücreyi mikroskopla görebilirsiniz. Bu kılı herhangi bir yere koyduğunuzda yaşamını devam ettiremez. Ancak bağır-saklarınızda, dişlerinizde oluşan çürüklerin içinde binlerce hüc-re tek başına yaşamaya devam etmektedir.

Bir hücreli canlılarda ise yaşamsal faaliyetler bu hücre içe-risindeki organeller tarafından gerçekleştirilir. Örneğin Eugle-na’da (öglena) sindirim, boşaltım, dolaşım ve solunum hücrede bulunan ilgili organeller sayesinde gerçekleşir ve Euglena ya-şamını sürdürür.

Çok hücreli canlılarda ise yaşamsal faaliyetler hücre toplulukları tarafından gerçekleştirilir. Bu hücre top-luluklarından bazıları üreme, bazıları destek ve hareket, bazıları da besinleri veya çeşitli gazları taşıma görevini yerine getirir.

Çok hücreli canlılarda yapı ve görevleri aynı olan hücrelerin oluşturduğu hücre topluluklarına doku denir. Bitki ve hayvanlarda bulunan dokular birbirlerinden farklıdır. Bitkilerin yapısında bulunan dokulara bitkisel dokular, hayvanların yapısında bulunan dokulara hayvansal dokular denir.

İnsan vücudunda kan, kas, kemik, sinir, yağ, destek, salgı, epitel doku gibi çeşitli dokular bulunur. Her

dokuyu oluşturan hücrelerin şekli, görevi, yapısı, büyüklüğü ve dizilişi o dokuya özgüdür. Yukarıdaki şekil-

de vücudumuzdaki bazı dokuları oluşturan hücrelerin şekilleri verilmiştir. Bir dokunun hücresi ile başka bir

dokunun hücresinin şekli, görevi, yapısı, büyüklüğü ve dizilişi aynı değildir. Örneğin vücudunuzu dış etkilere

karşı korumakla görevli deri hücreleri yassı bir şekil almıştır. Kemiklerinizi oluşturan kemik hücreleri sert bir

yapıdadır. Sinir iletiminden sorumlu olan sinir hücreleri ise ince ve uzun bir yapıya sahiptir.

Çok hücreli canlılarda aynı yapı ve görevdeki dokular birleşerek organları, organlar birleşerek sistem-

leri, sistemler de birleşerek canlı organizmayı (canlı vücudunu) oluşturur.

Euglena

23

BÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM

a. aşağıda verilen cümlelerdeki noktalı yerleri sözcük veya sözcük gruplarından uygun olanla-

rını kullanarak tamamlayınız.

1. Beslenme ................................ ortak özelliğidir.

2. Canlının en küçük yapı birimi ................................ olarak adlandırılır.

3. Bütün hücrelerde ................................, ................................ ve ................................ bulunur.

4. Hücre içerisinde madde iletiminden sorumlu olan yapılar .............................................. olarak

adlandırılır.

5. Hücreler birleşerek ................................ oluşturur.

B. aşağıdaki kavram haritasında boş bırakılan yerleri verilen sözcük ya da sözcük grupların-

dan uygun olanlarını kullanarak tamamlayınız.

sitoplazma

Golgi aygıtı hücre zarı çekirdek

olabilirolabilir

temel bölümleridir.

ile gözlemlenebilir.birleşerek oluşturur.

Çekirdek

sitoplazma, hücre zarı, bitki hücresi, doku, mikroskop, hayvan hücresi

HücRE

hücre

doku organ

canlıvarlık endoplazmik retikulum

a. b.

ç.

e.d.

c.

24

Nasıl hareket ediyorsunuz? Hareket ederken hangi organ ve yapılarınız görev alıyor? Kemikleriniz ol-

masaydı vücudunuz nasıl olurdu? Bu soruların cevaplarını aşağıdaki noktalı alana yazınız.

Hatırlayalım

Canlı varlıkların omurgalılar ve omurgasızlar olmak üzere iki gruba ayrıldığını, omurgalı canlıların

vücutlarında iskelet bulunduğunu biliyorsunuz.

Omurgalılar Omurgasızlar

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

B. DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ

25

Kalem, kâğıt, ince mukavva, koli bandı

GEREKENLER

2. ETKİNLİK


3 Defterinize adınızı ve soyadınızı yazınız.

3 Yazı yazdığınız elinizin parmaklarını fotoğrafta olduğu

gibi ince mukavva ve koli bandı ile hareketsiz kalacak

şekilde sabitleyiniz.

3 Defterinize adınızı ve soyadınızı yazmayı tekrar dene-

yiniz.

ETKİNLİK SORUSU

• Eliniz hangi durumdayken daha rahat yazı yazdınız? Bunun nedeni ne olabilir?

Ellerinizi dikkatlice inceleyiniz. Çantanızı taşımaktan, tırmanmaktan, yazmaktan, nesneleri tutmaktan,

arkadaşlarınıza el sallamaktan başka onlarla neler yapabilmektesiniz? Size bu esnekliği destek ve hareket

sisteminizin oluşturduğu karmaşık bir sistem sağlar.

İnsanlar da diğer omurgalı canlılar gibi kemiklerden meydana gelen bir omurgaya sahiptir. Bu, bir bel

kemiğinizin olduğu anlamına gelir. Omurganız vücudunuzun ana desteğidir. Diğer bazı omurgalı hayvanlar

da sizinle aynı iskelet yapısına sahiptir. Bir inekten, kediden, tavşandan ya da zürafadan tümüyle farklı

görünseniz de iskeletinizin genel yapısı aynıdır. Bütün omurgalı canlılarda bir kafatası, iki kol, iki bacak, bir

göğüs kafesi ve bir de omurga bulunur.

1. Destek ve Hareket Sistemini Oluşturan yapılar ve Görevleri

Bir elinizle diğer elinize fotoğraftaki gibi hafifçe

bastırınız. Ne hissettiniz? Aynı şekilde parmaklarınıza

da bastırınız. Benzer bir yapının varlığını hissettiniz

mi? Elinizde ve parmaklarınızda hissettiğiniz bu sert

yapı olmasaydı ne olurdu hiç düşündünüz mü? Şim-

di bu soruya cevap verebilmek için aşağıdaki etkinliği

yapalım.

26

Aşağıdaki şekilleri incelediğinizde birbirinden farklı iki canlıda iskelet yapılarının aynı olduğunu fark

edeceksiniz.

insan iskeletinin Bölümleri

İnsan iskeleti; baş, gövde ve üyeler olmak

üzere üç kısımda incelenir.

Baş: Kafatası, yüz ve çene kemiklerinden

oluşur. Görme, duyma, koklama ve tatma duyu

organlarımız burada yer alır.

Gövde: Göğüs kemiği, kaburga kemikleri,

omurgayı oluşturan omurlar, omuz ve kalça ke-

merlerini oluşturan kemikler, iskeletin gövde bö-

lümünde yer alır.

üyeler: Üyeler üstte omuz kuşağı ile gövde-

nin üst kısmına bağlanmış olan üst üyeler (kol-

lar), altta kalça kuşağı ile gövdenin alt kısmına

bağlı olan alt üyeler (bacaklar) olmak üzere iki

bölümden meydana gelir.

İskelet sisteminin görevleri;

•Vücudunçatısınıoluşturmak,

•Vücudadiklikvesertliksağlamak,

•Bazıiçorganlarıdışetkenlerdenkorumak,

• İç organlara ve kaslara bağlanma yüzeyi

sağlamak,

• Eklemlerin yardımıyla vücuda hareketlilik

sağlamak,

•Vücudunihtiyacıolanbazıminarelleridepo

etmek olarak sıralanabilir.

a. Kemikler

Kemiklerin yapısı

İskelet sisteminiz kemiklerden oluşur. İske-

letiniz vücudunuzun yumuşak kısımlarına şekil

veren ve vücudunuzun gevşek bir kütle gibi yere

yığılmasını önleyen bir çatıdır. Aynı zamanda iç

organlarınızı, örneğin beyninizi, akciğerlerinizi

çarpmalara ve darbelere karşı korur.

İnsan iskeletinin bölümleri

Baş

Gövde

Üyeler

Baş

Gövde

Üyeler

At iskeletinin bölümleri

27

İskeletinizi oluşturan kemiklerin yapısını merak ediyor musunuz? Kemiklerinizin yapısı hakkında daha

ayrıntılı bilgi sahibi olmak için aşağıdaki etkinliği yapınız.

Etkinliğinizde gözlemlediğiniz yapılar aşağıdaki şekilde gösterilen yapılara benziyor mu?

Kemik zarı: Kemiğin en dış kısmında yer alır. Bütün kemikler bu zarla örtülüdür. Kemik zarı kemiğin enine büyümesini, beslenmesini ve kırılan kemiğin onarılmasını sağlar.

Sert doku: Kemik zarının hemen alt kısmında yer alır. Kemiğin güçlü ve sağlam olan kısmıdır. Bu-rada hiç gözenek bulunmaz. İçerisinde sarı kemik iliği bulunur.

Sünger doku: Bu dokuda düzensiz boşluklar bulunur ve bu sebeple gözenekli bir yapıya sahiptir. Sünger dokunun gözenekleri arasında kırmızı ke-mik iliği bulunur.

Kırmızı kemik iliği: Süngerimsi kemik dokuda-ki gözenekleri doldurur. Görevi kan hücrelerini üret-mektir.

Sarı kemik iliği: Sadece uzun kemiklerde, sert doku içerisinde bulunur. Görevi yağ depolamak ve akyuvar üretmektir. Kırmızı kemik iliğinin yetersiz kaldığı hâllerde kan hücresi de üretebilir.

Kasaptan alacağınız koyun bacağı kemiği, büyüteç, çekiç, büyükçe bir kap, eldiven

GEREKENLER

3. ETKİNLİK


3 Kasaptan aldığınız koyun bacağı kemiğini öğretmeninizin yardımıyla çekiçle boyuna kırınız (Mümkünse kasapta kırdırınız.).

3 Kemiğin dış kısmını ve içindeki yapıların sert mi yumuşak mı olduklarını elinizle kontrol ediniz.

3 Kırılmış kemiğin iç kısımlarını büyüteçle inceleyip gördüklerinizi defterinize çiziniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. Kemiğin yapısı nasıldır?

2. Kemiğin yapısı kemiğin her bölgesinde aynı mıdır?

3. Kemiğin uç bölgeleri neden kaygandır? Sizce bu kayganlığın kemiğe ne gibi yararı vardır?

Kemiğin yapısı

Sert doku

Sarı kemik iliği

Kemik zarı

Besleyici atardamarlar

Sünger doku

28

Bilgi Kutusu

Sadece birkaç kemiğin iliğinde, saniyede 2 milyondan fazla yeni kan hücresi üretilir. Bu, yaşamınızı

sürdürebilmeniz için çok önemli bir görevdir.

b. Kemik ÇeşitleriKemikler şekillerine göre aşağıdaki gibi sınıflandı-

rılır:

• Uzun kemikler

• Kısa kemikler

• Yassı kemikler

• Düzensiz şekilli kemikler

Uzun kemikler: Uzunluğu kalınlığından fazla olan iki ucu şişkin, silindir şeklinde kemiklerdir. Kol ve bacak-larda bulunan kemiklerin çoğu uzun kemiktir. İnsan vü-cudundaki en uzun kemik uyluk kemiğidir. Uzun kemiğin yapısında; eklem kıkırdağı, sünger doku, sert doku, kır-mızı kemik iliği, sarı kemik iliği, kemik zarı, kan damarları ve sinirler bulunur.

Kemiğin boyuna uzamasını baş kısmı ile gövdesi arasında bulunan kıkırdak doku sağlar. Bir süre sonra kemikleşir. Bundan sonra kemiğin uzaması eklem kıkır-dağı tarafından devam ettirilir.

Kısa kemikler: Yaklaşık olarak eni, boyu ve kalın-lığı eşit olan kemiklerdir. El ve ayak bileklerinde bulunur.

Kısa kemiklerde sarı ilik kanalı bulunmaz.

yassı kemikler: Eni ve boyu fazla, kalınlığı çok az

olan kemiklerdir. Göğüs, kafatası, kürek ve kaburga ke-

mikleri yassı kemiklerdir. Bu kemiklerde sarı ilik kanalı

bulunmaz. Sünger doku sert dokudan fazladır.

Yassı ve kısa kemiklerin süngerimsi dokuları içinde

uzun kemiklerin baş kısmında olduğu gibi kırmızı kemik

iliği bulunur.

Düzensiz şekilli kemikler: Belirli bir şekilleri yoktur.

Girinti ve çıkıntıları vardır. Yüz ve çene kemikleri, omur-

gayı oluşturan omurlar bunlara örnektir.

Kemikler dışarıdan bakıldığında canlı değilmiş gibi görünebilirler, ama aslında canlıdırlar. Kemik;

kemik hücreleri, kan damarları ve sinirlerden oluşan canlı bir dokudur. Büyüyebilir, kendini tamir edebilir

ve zedelendiğinde acı verir.

Bilgi Kutusu

Kısa kemik

Düzensiz şekilli

kemikler

Yassı kemik

Uzun kemik

29

c. EklemlerEklemlerin yapısı

Bisikletinizde hangi parçalar hareket etmektedir? Bu parça-ların hareketleri nasıldır? Bu hareketli parçaları niçin yağlarsınız?

Bisikletinizde bulunan hareketli parçalar bisikletinizin hareke-tini sağlar. Örneğin tekerlekleri dönmese bisikleti süremezsiniz. Di-reksiyonu dönmese gideceğiniz yöne çeviremezsiniz. Pedallarını çevirdiğinizde bisikletiniz hareket eder. Eğer bu hareketli parçaları yağlamazsanız zamanla paslanır, aşınır ve kısa sürede bisikletiniz yıpranıp eskir.

İskelet sisteminizi oluşturan kemikler de hareket edebilmeniz için birbirlerine eklemlerle bağlanmıştır.

Eklemler kemiklerinizin birleştiği yerlerdir. Eklemlerinizin nasıl çalış-tığını anlamak için dirseğinizi ve dizinizi kıvırıp açın. Eklemler kapılarda bulunan menteşeler gibi açılıp kapanır. Şimdi de omzunuzu ve kalçanızı hareket ettirin. Onlar da dirseğiniz ve diziniz gibi açılıp kapanır. Ancak aynı zamanda dairesel hareketler de yapabilirler. Değişik eklemlerle de-ğişik hareketler yapabilirsiniz. Çünkü kemikleriniz çeşitli şekillerde birleş-mişlerdir.

Eklemleri oluşturan kemiklerin uçları ortak bir kapsül ile çevrilidir. Eklem kapsülü (eklem boşluğu) olarak adlandırılan bu kapsülün iç yü-zeyi ince bir zarla örtülüdür. Bu zarın içindeki boşluk yumurta akı kıva-mında bir sıvıyla (eklem sıvısı) doludur. Eklem boşluğunda toplanan bu

sıvı eklem uçlarının kayganlığını sağlar. Tıpkı bisikletinizdeki parçaları yağlamanız gibi. Eğer bu sıvı azalır-sa kemik başları birbirine değeceği için aşınma gerçekleşir.

Eklem kemiklerinin baş kısmında bulunan kıkırdak tabakaları hareket sırasında kemiğin başlarının birbi-rine değerek aşınmasını önler. Eklem bölgesinde bir kemikten diğerine uzanan eklem bağı bulunur. Bütün bu yapılar ekleme sağlamlık ve hareket kolaylığı sağlar.

Kulaklarınızı ellerinizle eğip bükebilirsiniz. Aynı şekilde bur-nunuzun uç kısmını da bükebilirsiniz. Ama parmaklarınızı aynı şe-kilde eğip bükemezsiniz. Sizce kulaklarınızı eğip bükebilmenizin nedeni ne olabilir?

Bebeklerin iskeleti kemiklerden değil kıkırdak adı verilen daha yumuşak bir maddeden oluşmuştur. Bu kıkırdak eklemle-rinizde bulunan kıkırdağın aynısıdır. Bebek doğduktan sonra kı-kırdak yavaş yavaş kemiğe dönüşür. Bu sürece kemikleşme adı verilir. 12 yaşınıza geldiğinizde iskeletinizin tamamı kemikleşmiş olur. Ancak vücudunuzun bazı bölgelerinde kıkırdak doku yaşam boyu kalır. Örneğin kulaklarınız, soluk borunuz ve burun ucunda bulunan kıkırdak doku yaşam boyu kıkırdak olarak kalır. Kıkırdak, kemiklerin ucunda da bulunan yumuşak bir dokudur. Eklemlerinize yastık görevi yapar ve darbelerin hızını azaltarak kemik uçlarını korur.

Yetişkinlerde bir bebekten daha az kemik bulunur. Bebekler doğduğunda 350 kemiğe sahiptir, an-

cak gelişim süreci boyunca kemikler eriyip birbiriyle kaynaşır ve yetişkin olduğumuzda sadece 206

kemiğimiz kalır.

Bilgi Kutusu

30

Eklem ÇeşitleriKemiklerin bağlanma yerleri olan eklemler üç grupta incelenir.

Oynamaz eklemler: Kafatası, kalça kemiği, leğen kemiği gibi iskeletin hareket etmeyen kısımlarındaki kemiklerde görülürler. Kemikler çok sıkı bir şekilde birbirlerine testere dişi gibi girinti ve çıkıntılarla bağlan-mışlardır. Eklem kapsülü ve sıvısı yoktur.

yarı oynar eklemler: Omurlar arasında, dirseklerde ve göğüs kafesinde görülen eklemlerdir. Omurlar arasındaki kıkırdak diskler esneklik sağlanmasında yardımcı olur. Bunlar bir menteşe gibi tek yönlü çalışırlar.

Tam oynar eklemler: Vücudun hareket işlevini üstlenmiş kemiklerdir. Tam hareketli eklemler olup kol ve bacak kemiklerinde görülürler. İleri geri ve dairesel hareketler yapmanızı sağlayan eklemlerdir.

ç. Kas ÇeşitleriBesin olarak tükettiğiniz etin aslında bir hayvanın kasları olduğunu biliyor musunuz? Gözlerinizi nasıl

ve hangi durumlarda kırptığınızı fark edebiliyor musunuz? Bağırsaklarınız, mideniz nasıl çalışır? Kalbinizin

çalışmasını kontrol edebilir misiniz?

Kolunuzu ya da ayağınızı kontrollü bir şekilde kullanırsınız. Bazen farkında olmadan kendiliğinden

gözünüz açılır kapanır. Ancak kollarınız veya bacaklarınız siz istemeden hareket etmezler. Kalbinizin çalış-

masını kontrol edemezsiniz, o sürekli çalışır.

Öyleyse vücudunuzda bazı organ ve yapıların isteğinizle, bazılarının ise isteğiniz dışında çalıştığını

söyleyebilirsiniz. Peki bunun nedenini biliyor musunuz?

Kaslar canlı organizmada hareket sistemini meydana getiren yapılardandır. Kasların en önemli özellik-

leri uzayıp kısalma yeteneğine sahip olmalarıdır.

Kaslar kas dokusundan meydana gelir. Vücudunuzda üç çeşit kas dokusu vardır. Bunlar çizgili kaslar,

düz kaslar ve kalp kasıdır.

Çizgili kaslar (iskelet kasları): Kas teli demet-

lerinden meydana gelmişlerdir. Her bir kas telinde

iki çeşit lif yani ipliğimsi yapı vardır. Bu lifler üst üste

gelip birbirlerine kilitlendiği zaman kasılır. Çizgili kas

hücreleri, uzun ve silindir şeklinde hücrelerdir. Bir

kas teli boyunca birden çok çekirdek bulunur. Kas

hücrelerinin sınırları belirli değildir. Beynin kontrolün-

de, isteğimizle çalışırlar. Düz kasa oranla daha hızlı

kasılırlar. Çabuk yorulurlar. Kollarınız, bacaklarınız

ve yüzünüzdeki kaslar bunlara örnektir.

Oynamaz eklemler Yarı oynar eklemler Tam oynar eklemler

Çizgili kas

31

Her insanda iskelete bağlı, iskelet kası denilen yaklaşık 600 kas vardır. Bu kaslar iskeleti dik tutar ve kemiklerinizin hareket etmesini sağlar. İskelet kaslarına istemli kaslar da denir çünkü bu kasların hareketle-

rini kendi isteğinizle kontrol edebilirsiniz.

Kaslarınızın çalışması için oksijene ihtiyacı vardır. Oksijen vücudunuzda kanla taşınır. Kaslarınız

ne kadar çok çalışırsa oksijen ihtiyaçları da o kadar artar. Koşmaya başladığınızda bacak kaslarınıza

daha fazla kan gönderilir. Kan bacaklarınıza yeterince çabuk ulaşamazsa kaslarınız gerekli oksijeni

alamaz ve ağrımaya başlar. Buna kas yorulması adı verilir.

Bilgi Kutusu

Düz kaslar: Düz kas hücreleri mekik şeklinde

olup isteğimiz dışında çalışırlar. Kasılmaları yavaş ve

düzenlidir. Yorulmadan çalışırlar. Omurgalılarda sindi-

rim, solunum, dolaşım, üreme ve boşaltım sistemleri-

nin duvarlarında bulunurlar. Mide, bağırsak, yemek bo-

rusu, böbrek, akciğer, damarlar gibi iç organlarda düz

kaslar yer alır. Her hücrede bir tane çekirdek vardır.

Kalp kası: Sadece kalbinizde bulunan kas çe-

şididir. Çizgili kas yapısındadır, isteğiniz dışında çalı-

şır. Liflerindeki telcikler tek çekirdeklidir. Çekirdekler

hücrenin ortasında bulunur. Kalp kası dallanmış bir

yapıya sahiptir.

Kas tellerinin boyu kısadır. Birbirine bağlandık-

ları yerlerde ara diskler bulunur.

Eğer bütün kaslarınızın çalışmasını sürekli olarak sizin kontrol etmeniz gerekseydi, başka hiçbir

şey yapmaya zamanınız kalmazdı. Neyse ki beyninizin bir bölümü siz farkında olmadan çok sayıda

kası kontrol edebiliyor.

İstemsiz çalışan bazı kaslar kısa süreliğine kontrol edilebilir. Örneğin göz kapaklarınızın hareketini

istediğinizde kontrol edebilirsiniz.

Bilgi Kutusu

Düz kas

Kalp kası

32

Vücudunuzu çeşitli kas çiftlerini kullanarak hareket ettirirsiniz. Aşağıdaki şekilde kolunuzdaki kas çifti-nin çalışması gösterilmiştir. 1. Şekil’de kolunuzdaki kas çiftlerinden içerideki kas kasılır ve kısalır. Böylece kolunuzu öne doğru çekmiş olursunuz. Aynı anda arkadaki kas gevşek pozisyondadır. 2. Şekil’de ise arka-daki kas kasılır ve kısalır, kolunuzun ön kısmındaki kas gevşer. Böylece kolunuzu yana indirmiş olursunuz.


Destek ve hareket sisteminin sağlığının korunması için neler yapıyorsunuz? Otururken doğru oturuyor musunuz? Nasıl besleniyorsunuz? Çantanızı sırtınızda nasıl taşıyorsunuz? Bütün bunların destek ve ha-reket sisteminizin sağlığını etkilediğini biliyor musunuz? Aşağıda iskelet ve hareket sisteminizin sağlığı için yapmanız ve yapmamanız gerekenler listelenmiştir. Dikkatlice inceleyiniz.

neler yapmalıyız?

• Dengeli beslenilmelidir. Vücudun gereksinimi olan her türlü besinden gerektiği kadar tüketilmeli, kas-ların güçlenmesi için protein içeren besinler alınmalıdır.

• Duruş, oturuş ve yürüyüş biçimlerine dikkat edilmelidir. Sandalye ve benzeri yerlere düzgün oturma-mak, kambur durmak kemiklerde şekil bozukluğuna neden olur. Dik yürünmelidir.

• Yük taşınırken veya kaldırılırken dengeli (iki elle) tutulmalıdır. Çanta tek omuzda taşınmamalı, yükler dizleri bükmeden kaldırılmamalıdır. Bu tür davranışlara uyulmazsa kemiklerde şekil bozukluğu oluşur.

• İskelet ve kasların gelişmesi için yaşa uygun spor yapılmalıdır.

Kasılır

Kasılır

1. Şekil 2. Şekil

Gevşer

Gevşer

33

• Kemiklerin ve dişlerin gelişmesi için kalsiyum ve fosfor içeren (et, süt, yumurta ve peynir gibi) besin-lerle birlikte D vitamini alınmalıdır. D vitamini eksikliğinde çocuklarda raşitizm denilen kemik hastalığı oluşur.

• D vitamininin görev yapabilmesi için güneş ışığı alınmalıdır.

• Ani darbe ya da zorlamalarda kemikler kırılabilir. Kırıklar genelde kemiğin zarar gören kısmı alçıya alınarak tedavi edilir. Kırık, çıkık ve burkulmalarda doktora gidilmelidir.

neler yapmamalıyız?

• Sivri burunlu, dar ve yüksek topuklu ayakkabılar giyilmemelidir.

• Ağır yük taşınmamalıdır.

•Aşırı kilodan kaçınılmalıdır. Aşırı kilo kemiklerde şekil bozukluğuna neden olur.

•Hareketsizlikten dolayı eklem yerlerinde kireçlenme ve buna bağlı olarak ağrılar oluşur.

• Tetanos bakterisi, istemsiz kasılmalara yol açar. Her beş yılda bir tetanos aşısı yaptırılmalıdır.

• Kaslar kullanılmazlarsa kısa sürede zayıf dü-şebilirler. Bu nedenle örneğin bir hastalık yüzünden uzun süre yatmışsanız, gücünüzü tekrar kazanmak için özel egzersizler yapmanız gerekecektir.

Günümüzde bilim ve teknolojideki gelişmeler sa-yesinde platin çubuklarla kemiklerin kaynaştırılması sağlanabilmekte; doku mühendisliği uygulamalarıyla da kırık bölge, kemik yamaları ile iyileştirilebilmektedir.

Bu uygulamalardan birisi de protez kullanımıdır. Engelli kişiler protez kol veya bacak sayesinde gün-lük yaşantılarına devam edebilirler. Aşağıdaki resim-de kalça eklemine takılan protez yer almaktadır.

Kaslar kemiklere kiriş denilen esnek olmayan sağlam şeritlerle bağlıdır. Bacağınızın alt kısmındaki

kası ayağınızın arkasına bağlayan kiriş, egzersiz yaparken kolayca zedelenebilir. Bu kirişe eski bir Yu-

nan hikâyesine dayanılarak Aşil kirişi adı verilmiştir. Güçlü bir kişinin en zayıf tarafını vurgulamak için

de “Aşil topuğu” deyimi kullanılır.

Bilgi Kutusu

Uzman kontrolünde egzersiz

Kalça protezi

34


a. aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız.

1. Kalp kasının görevleri ve özellikleri nelerdir?

2. Düz kasların bulunduğu yerler, görevleri ve özellikleri nelerdir?

3. Uzun kemiğin yapısını defterinize çizerek bölümlerini gösteriniz.

4. Yassı kemikler vücudumuzun nerelerinde bulunur?

5. Tam oynar eklemlere vücudunuzdan örnekler veriniz.

6. Destek ve hareket sistemi hastalıklarına üç örnek veriniz.

B. aşağıdaki çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Eklem bölgelerinde kemik başlarının hareket sırasında zarar görmesini engelleyen yapı hangisidir?

A) Sert kemik doku B) Kemik zarı C) Kemik iliği D) Kıkırdak

2. Eklemlerin sahip olduğu özelliklerle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Egzersiz yaparken oynar ve yarı oynar eklem görev yapar.

B) Kafatasında bulunan eklemler kemiklerin sınırlı hareketini sağlar.

C) Kol ve bacaklarda oynar eklemler bulunur.

D) İskeletin ve vücudun şekil kazanmasında eklemler rol oynar.

3. Eklem çeşitleri ve bulundukları yer ile ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?

A) Oynar eklem-parmaklarda

B) Yarı oynar eklem-omurgada

C) Oynar eklem-kaburgada

D) Oynamaz eklem-kafatasında

4. Kemik ve kas sağlığını korumak için aşağıdakilerden hangisinin yapılması doğru değildir?

A) Sporla uğraşmak

B) Yeterli kalsiyum minerali ve D vitamini tüketmek

C) Mikrobik hastalıklardan korunmak

D) İhtiyaçtan fazla şekerli ve yağlı besinler tüketmek

5. Aşağıdaki sistemlerden hangisinin çalışmasında kaslar görev yapmaz?

A) Sinir sistemi B) Dolaşım sistemi

C) Solunum sistemi D) Sindirim sistemi

35

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Nasıl soluk alıp veriyorsunuz? Soluk alıp verirken hareket eden yapı ve organlarınızın adlarını aşağı-

daki noktalı alana yazınız.

C. SOLUNUM SİSTEMİ

Soluk alıp vermenin ortak canlılık özelliği olduğunu biliyorsunuz. Ayrıca 5. sınıf fen bilimleri dersin-

de besinlerin vücutta hücrelerin kullanabileceği şekilde parçalanmasına sindirim adı verildiğini öğren-

miştiniz.

Hatırlayalım

36

1. Solunum Sistemini Oluşturan yapılar ve Görevleri

Sindirim sistemindeki organ ve yapılar tarafından parçalanan besinlerin kana geçebilecek hâle gel-

dikten sonra hücrelere ulaştığını biliyorsunuz. Besinlerin vücudumuzdaki yolculuğu hücre içerisinde besin

maddelerinin oksijen kullanılarak parçalanması ve enerji üretilmesi ile devam eder. Bu olaya solunum adı

verilir. Solunum için besin ve oksijen gereklidir. Solunum sonucu hücrelerde su, karbondioksit ve enerji açı-

ğa çıkar. Üretilen bu enerji yaşamsal faaliyetlerde kullanılırken su ve karbondioksit ise hücre dışına atılır.

Solunum için gerekli oksijenin havadan alınarak kana verilmesine soluk alma, kandaki karbondioksidin

dışarı atılmasına soluk verme denir. Bu olayın gerçekleşmesini sağlayan sisteme solunum sistemi adı

verilir. İnsanlarda solunum sistemi organları sırayla; burun, yutak, gırtlak, soluk borusu, bronş, bronşçuklar

ve akciğerlerdir.

İnsanlarda diyafram kası, göğüs kasları ve ka-

burgalar solunum sistemine yardımcı olan yapılar-

dır. Şimdi bu organ ve yapıları inceleyelim.

Burun: Dışarıdan alınan havanın solunum sis-

temine ilk girdiği yer olup hem solunum sisteminin

başlangıç organı hem de koku alma duyu organıdır.

Burunda, burun kılları, burun kanalları ve sümük

salgısını üreten salgı bezleri bulunur.

Burun dışarıdan alınan havanın ısıtılmasını,

nem lendirilmesini, havadaki toz ve mikropların tu-

tulmasını sağlar.

yutak: Ağızdan sonra gelen boşluktur. Üst ta-

raftan ağız ve burun boşluğuna, alt taraftan gırtlak

ve yemek borusuna açılır. Yutak kas dokudan ya-

pılmış olup 10-15 cm uzunluğundadır. Küçük dil ve

bademcikler yutakta bulunur.

Gırtlak: Soluk borusu ile yutak arasında bulu-

nan, kıkırdaktan oluşan ve ses kutusu da denilen organdır. Gırtlak solunum olayı için alınan havanın soluk

borusuna, besin maddeleri ile suyun da yemek borusuna iletilmesini sağlar.

Soluk verme olayı sırasında dışarı atılan hava ile gırtlakta bulunan ses telleri titreştirilerek sesin

oluşması sağlanır. Ses ise dil, dudaklar ve yanakların hareketi ile dişler sayesinde şekillenir ve kelime-

lere dönüşür.

Bilgi Kutusu

Soluk borusu: Gırtlak ile akciğerler arasında bulunan ve kıkırdaktan oluşan 10-12 cm uzunluğundaki borudur. Yemek borusunun önünde bulunur. Soluk borusu, at nalı şeklinde olan ve üst üste dizilen kıkırdak halkalardan oluşur.

Soluk borusu, gırtlaktan gelen havanın akciğerlere taşınmasını, havanın ısıtılıp nemlendirilmesini ve havadaki toz ve mikropların tutulmasını sağlar.

Bronşlar: Soluk borusu akciğerlere girmeden iki kola ayrılır. Bu kollara bronş adı verilir. Bronşlardan her biri bir akciğere gider. Bronşlar da soluk borusu gibi kıkırdak halkalardan oluşur, iç yüzeyi nemli bir zarla kaplıdır. Bronşlar soluk borusundan gelen havanın bronşçuklara iletilmesini sağlar.

Burun

Yutak

Gırtlak

Soluk borusu

Bronş

Akciğerler

37

akciğerler: Kalp ile birlikte göğüs boşluğunda bulunan, açık pembe renkli, esnek, büyüyüp küçülebi-

len, sağda ve solda birer tane olmak üzere toplam iki tane olan solunum sisteminin temel organıdır. Sağ

akciğer üç bölümlü (loblu), sol akciğer iki bölümlü (loblu) olup, sağ akciğer sol akciğerden daha büyüktür.

Sol akciğerde üçüncü lob yerine kalp yerleşir.

Akciğerlerin üzeri ince bir zar ile örtülüdür. Bu zar akciğerleri dış etkilere karşı korur. Akciğerlerdeki

bronşçukların uç kısmında üzüm salkımına benzeyen hava kesecikleri (alveoller) bulunur. Alveollerin etra-

fında çok sayıda kılcal kan damarı vardır.

Akciğerler dışarıdan alınan havadaki oksijeni kana veren, kandaki karbondioksidi alan yani gaz alış-

verişini gerçekleştiren organlardır. Akciğerlerde gaz alışverişini gerçekleştiren yapılar ise alveollerdir. Dışa-

rıdan alınan hava akciğerlerdeki alveollere dolar, alveollerden de etrafındaki kılcal kan damarlarına geçer.

Kılcal kan damarlarındaki karbondioksit alveollere geçer. Alveollerdeki kirli hava (karbondioksit) bronşçuk-

lara, bronşlara, soluk borusuna, gırtlağa ve yutağa iletilerek ağız ve burundan dışarı atılır.

Solunuma yardımcı yapılar

Diyafram kası, kaburgalar

arası kaslar ve kaburgalar solu-

numa yardımcı yapılardır. Diyaf-

ram kası, göğüs boşluğunun alt

kısmını kapatan çizgili kastır. Ka-

burgalar arası kaslar ise kaburga-

ların arasında bulunan ve açılıp

kapanmalarını sağlayan kaslardır.

Soluk alma: Soluk alma

sırasında diyafram ve kaburga

kasları kasılır. Diyafram düzleşir.

Böylece göğüs boşluğu genişler,

akciğerlerin basıncı azalır, içlerine

hava dolar ve hacmi artar.

Akciğerlerde alveol-kılcal damar arasındaki gaz alışverişi

Soluk alma ve soluk verme

Soluk borusu

Bronş

Bronşçuk

BronşçukOksijence fakir kan

Oksijence zengin kan

Kılcal damar

Akciğer toplardamarı

AlveolOksijence fakir kan

Oksijence zengin

kan

Alveol içine kandan karbondioksit

geçer.Havadaki oksijen

kana geçer.

Akciğer atardamarı

38

Hava soluk borusundan bronşlara, bronşlardan bronşçuklara, bronşçuklardan da alveollere gelir. Alve-

ollerdeki havada bulunan oksijen kılcal kan damarlarına, kılcal kan damarlarındaki karbondioksit ise alve-

ollere geçer.

Soluk verme sırasında diyafram kası gevşer (kubbeleşir), kaburga kasları gevşer. Böylece göğüs boşluğu daralır, akciğerlerin hacmi azalır ve içlerindeki hava boşalarak dışarı atılır.

Solunum sistemini oluşturan yapı ve organları öğrendiniz. Aşağıdaki etkinliği yaparak solunum sistemi-

nin nasıl çalıştığını daha iyi kavrayalım.


3 Sınıfınızda beşer kişilik gruplara ayrılınız. Büyük balonu

tam ortasından ikiye bölünüz. Pet şişenin alt kısmını öğ-

retmeninizin yardımıyla kesiniz.

3 Y borusunun iki ucuna küçük balonları, tekli ucuna pet

şişenin ağzından dışarı çıkacak şekilde oyun hamurunu

tutturunuz. Küçük balonların şişe içinde kalmasına dikkat

ediniz.

3 Büyük balonun alt kısmını pet şişenin alt kısmına sıkıca

bağlayarak yandaki gibi bir model oluşturunuz.

3 Şişenin altına bağladığınız balonu gergin bir şekilde aşağıya doğru çekiniz. Büyük balonu çeker-

ken küçük balonlarda meydana gelen değişiklikleri gözlemleyiniz. Büyük balonu yavaş bir şekilde

bırakınız. Aynı anda küçük balonlardaki değişiklikleri gözlemleyiniz. Bu işlemi birkaç kez tekrarla-

yınız. Gözlemlerinizi not ediniz.

3 Daha sonra pet şişenin yan tarafından bir delik açıp aynı işlemi tekrarlayınız ve küçük balonlarda

değişiklik olup olmadığını tekrar gözlemleyiniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. Y borusu, pet şişe, büyük ve küçük balonlar solunum sistemindeki hangi yapı ve organlara kar-şılık gelmektedir?

2. Pet şişenin yan tarafında delik açtıktan sonra büyük balonu gerdirdiğinizde küçük balonlardaki gözleminizin nedenini nasıl açıklarsınız?

2 adet küçük, 1 adet büyük balon, en az 2,5 litrelik pet şişe, “Y” şeklinde boru, iplik, makas

GEREKENLER

4. ETKİNLİK

39


Solunum sisteminde dışarıdan alınan havadaki virüs ve bakteriler yüzünden hastalıklar oluşur. Solu-num sisteminde nezle ve grip, verem, kabakulak, difteri (kuşpalazı), boğmaca gibi bulaşıcı hastalıklar ile as-tım, bronşit, zatürre, akciğer kanseri, gırtlak kanseri gibi hastalıklar görülür. Bu tür hastalıklardan korunmak için dikkat edilmesi gereken bazı kurallar vardır. Bu kuralları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Havası temiz yerlerde bulunulmalıdır. Toz ve mikroplardan uzak durulmalıdır.

• Alkol, sigara, uyuşturucu kullanılmamalıdır. Bu tür maddeler, solunum güçlüğüne, akciğer kanserine ve kalp krizine yol açar.

• Burundan nefes alınmalıdır. Ağızdan alınırsa ısınma, nemlenme, temizlenme olmaz.

• Havadaki nem oranı yeterli olmalıdır.

• Terli iken üşütülmemelidir.

• Tükürük, balgam gibi salgılarla çevre kirletilmemelidir.

• Vereme karşı BCG aşısı yaptırılmalıdır.

• Yemek yerken konuşulursa gırtlak yemek borusunu kapatıp soluk borusunu açar ve yenilen besinler soluk borusuna kaçıp soluk borusunu tıkayabilir. Bu nedenle yemek yerken konuşulmamalıdır.

•Solunumsistemihastalıklarıgenelliklebulaşıcıdır.Dolayısıylasolunumsistemihastalığıolaninsan-lardan uzak durmak gerekir.

Araştıralım

Çevrenizde en çok görülen solunum sistemi hastalıklarının neler olduğunu araştırınız. Bu hastalık-

ların görülme nedenlerini, tedavi ve korunma yollarının neler olduğunu açıklayan bir poster çalışması

hazırlayınız.


a. yandaki şekil üzerinde gerçekleşen olayı oluşum sıra-

sını takip ederek aşağıdaki noktalı alana kısaca açıklayınız.

..................................................................................... ............................................................................................ ............................................................................................ ............................................................................................ ............................................................................................ ............................................................................................ ............................................................................................

B. aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız.

1. Soluk alıp verirken havanın izlediği yolu sırasıyla yazınız.

2. Solunum sistemi hastalıkları nasıl bulaşır?

3. Sigaranın solunum sistemi üzerine etkileri nelerdir?

4. Solunum sistemi hastalıklarından korunmak için neler yapılmalıdır?

40

Ç. DOLAŞIM SİSTEMİ

5. sınıf fen bilimleri dersinde sindirilen besinlerin vücutta kan yoluyla taşındığını öğrenmiştiniz.

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Hatırlayalım

Kanın vücutta nasıl dolaştığını ve görevinin ne olduğunu biliyor musunuz? Sorunun cevabını aşağıdaki

noktalı alana yazınız.

41

1. Dolaşım Sistemini Oluşturan yapılar ve Görevleri

Canlılar yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. İhtiyaç duyulan bu enerji besinlerden sağlanır. Canlıların hücrelerinde enerjinin üretilebilmesi için gerekli olan besin ve oksijenin hüc-relere taşınması gerekir. Ayrıca hücrelerde yaşamsal faaliyetler sonucu oluşan karbondioksit gazı ile zararlı atık maddelerin de boşaltım sistemi organlarına getirilerek vücut dışına atılması gerekir. Vücudumuzda bu görevi gören sistem dolaşım sistemi olarak adlandırılır.

Dolaşım sistemi kalp, damarlar ve kandan oluşur. Kalp ve damarlara dolaşım sistemi organları denir. Şimdi bu organları daha yakından tanıyalım.

a. KalpKalp göğüs boşluğunda, diyaframın üstünde, sol akciğerdeki üçüncü lobun yerinde bulunur. Sivri ucu

sola yatık, koni şeklinde bir organdır.

Kalp kasılıp gevşeyerek kanın damarlar içinde bütün vücudu dolaşmasını sağlar. Âdeta vücutta pompa görevini görür. Kanı vücuda pompalar ve tekrar toplar.

Kalbin yapısı

• Kalp çizgili kaslardan yapılmıştır. İsteğimiz dışında çalışır.

• Kalbin üzerini örten kalın, esnek ve daya-nıklı olan zara kalp zarı denir. Bu zar ile kalp ara-sında kaygan bir sıvı bulunur. Bu sıvı kalbin rahat çalışmasına yardım eder.

• Kalp üstte iki kulakçık, altta iki karıncık ol-mak üzere toplam 4 odacıktan oluşur.

• Kulakçıkların arasında ince, karıncıkların arasında kalın kas tabakası bulunur (Bu nedenle karıncıklar, kulakçıklardan daha güçlü kasılır ve gevşerler.).

• Kulakçıklar ve karıncıklar arasında, ku-lakçıklardan karıncıklara kan geçişini sağlayan kapakçıklar bulunur. Kapakçıklar, kulakçıklar ka-sıldığında kanın karıncıklara inmesini sağlar, ka-rıncıklar kasıldığında kanın karıncıklardan kulak-çıklara dönmesini engeller.

• Kalbe kan getiren damarlar kulakçıklara bağlıdır. Bu nedenle kalbe gelen kan kulakçıklar-da toplanır.

• Kalbin sol tarafında temiz kan, sağ tarafında kirli kan bulunur.

Kalp günde yaklaşık 100 bin, yılda 40 milyon, tüm insan hayatı boyunca yaklaşık 2,5 milyar kere,

hiç durmadan yaklaşık 8 ton kanı vücuda pompalar.

Bilgi Kutusu

Kalbin yapısı

Karıncık

Kulakçık

42

Kan Damarları

Kalpten pompalanan kanı vücuttaki tüm hücrelere ulaştıran taşıma sistemi damarlardan oluşmuştur. Damarlar; atardamar, toplardamar ve kılcal damarlar olmak üzere üç çeşittir. Ana damarların içerisinde kanın ters yöne akmasını engellemek için kapakçıklar bulunur. Bu sayede ayakta dururken ayaklarımızdaki kan toplardamarlardan yukarıya doğru kalbe akar.

Atardamar: Duvarları kalın, kaslı, esnek ve sağlam damarlar-dır. Atardamar oksijen bakımından zengin olan kanı kalpten vücuda ulaştırır. Yalnız akciğer atardamarı kirli kan (oksijen bakımından fakir) taşır. Çünkü vücuttan gelen kirli kanı ve karbondioksidi boşaltıp oksi-jenle dolması için akciğerlere taşır. Kalpten çıkan atardamarlar kalbin oluşturduğu basınca dayanabilecek kadar sağlam ve esnektir. Kalpten çıktıktan sonra ilerledikçe daha ince dallara ayrılır. Kalpten çıkan en büyük atardamar aorttur.

Toplardamar: Kanı vücuttan kalbe geri götüren damarlardır. En geniş toplardamar iki parmak kalınlığındadır. Bu damarlardaki basınç düşük olduğundan duvarları atardamarlardan daha incedir. Toplarda-marlar çoğunlukla yarı dolu olduklarından enlemesine bükülüp katlanırlar. Toplardamarlar kirli kan taşırlar. Yalnız akciğer toplardamarı temiz kan taşır. Çünkü akciğerlerde oksijen bakımından zenginleşen kanı top-layarak kalbe getirir.

Kılcal damarlar: Vücudu bir ağ gibi kaplarlar. Atardamarlarla toplardamarlar arasında genellikle doku ve hücrelerin yüzeylerinde bulunurlar. Kılcal damarların kalınlıkları saç telinin onda biri kadardır. Görevleri kanı vücudun bütün hücrelerine ulaştırmaktır. Kılcal damarların duvarları kanın hücrelere kolayca geçişini sağlayabilecek kadar incedir.

Besin ve oksijen yönünden zengin olan açık renkli kana temiz kan, besin ve oksijen yönünden fakir

olan koyu renkli kana ise kirli kan denir.

Bilgi Kutusu


Kirli kanın kalbin sağ kulakçığından çıkarak akciğer atardamarından ak-

ciğere ulaşması ve akciğerlerde karbondioksidi bırakıp oksijen alarak akci-

ğer toplardamarından kalbin sol karıncığına gelmesine küçük kan dolaşımı

denir. Küçük kan dolaşımı kanın oksijence zenginleşmesini sağlar.

Kalbin sol karıncığındaki besin ve oksijence zengin kanın, aort atarda-

marı ile vücuttaki bütün hücrelere pompalandıktan sonra tekrar alt ve üst ana

toplardamarlar ile kalbin sağ kulakçığına getirilmesine büyük kan dolaşımı

denir. Büyük kan dolaşımı oksijence zengin kanın hücrelere besin ve oksijen

taşıması için yapılır. Yandaki şekilde kırmızı oksijence zengin kanı, mavi ise

oksijence fakir kanı temsil etmektedir. Şekil üzerindeki sarı okları takip etti-

ğinizde büyük kan dolaşımının, siyah okları takip ettiğinizde ise küçük kan

dolaşımının izlediği yolu kavrayabilirsiniz.

Atardamar

Kılcal damarlar

Toplardamar

Büyük ve küçük kan dolaşımı

43


Hastalanıp doktora gittiğinizde hiç kan tahlili yaptırdınız mı? Kan değerlerinize bakılırken nelerin incelendiğini biliyor musunuz? Kanın içerisinde neler olduğunu merak ettiniz mi?

Kan, sindirim sistemi tarafından sindirilmiş besinleri ve ak-ciğerler sayesinde havadan alınan oksijeni hücrelere taşıyan, hücrelerde oluşan karbondioksidi akciğerlere, zararlı atık mad-deleri böbreklere getiren ve damarların içinde dolaşan kırmızı renkli bir sıvıdır. Kanın vücut sıcaklığını ayarlayıp düzenlemek, vücudu mikroplara karşı korumak, hormonları ilgili oldukları or-ganlara taşımak gibi görevleri de vardır. Vücudumuz için yaşam-sal önemi olan bu sıvı, kan hücreleri ve kan sıvısından oluşur.

Kanın sıvı kısmına kan plazması denir. Kan plazma-sında büyük oranda su (%90) ile birlikte madensel tuzlar, vi-taminler, hormonlar, antikorlar, kan proteinleri ve sindirilmiş besinler bulunur.

Kanda yapı ve görevlerine göre alyuvarlar, akyuvarlar ve kan pulcukları olmak üzere üç çeşit kan hücresi bulunur.

Alyuvarlar (Eritrositler): Kanda en fazla bulunan kırmızı renkli hücrelerdir. Alyuvarların kırmızı rengini yapı-sındaki hemoglobin maddesi verir.

• Alyuvarlar dışarıdan alınan oksijeni hücrelere, hüc-relerde oluşan karbondioksidi akciğerlere taşır.

• Alyuvarlar kemiklerdeki kırmızı kemik iliğinde üretilir.

• Alyuvarların ömürleri kısadır. Yaşam süresini tamamlayan alyuvarlar, karaciğer ve dalakta yok edilir.

• Alyuvarlarda başlangıçta çekirdek bulunur, hücre olgunlaşınca çekirdek kaybolur.

Alyuvarlar, memeli hayvanlarda çekirdeksiz, diğer omurgalı hayvanlarda çekirdeklidir.

Bilgi Kutusu

Akyuvarlar (Lökositler): Kanda en az sayıda bulu-nan, en büyük ve beyaz renkli kan hücrelerine akyuvarlar denir.

• Akyuvarlar vücudu mikroplara karşı korurlar.

• Mikrobik hastalıklarda sayıları artar.

• Akyuvarlar kemiklerdeki sarı kemik iliğinde ve lenf düğümlerinde üretilir.

• Akyuvarların ömürleri kısadır.

• Akyuvarlarda lizozom diğer hücrelerden daha fazla bulunur.

• Akyuvarlar bütün canlı hücrelerinde çekirdeklidir.

Kanın yapısı

Akyuvarlar

Alyuvarlar

Trombositler(Kan pulcukları)

Alyuvarlar

Akyuvarlar

44

Kan pulcukları (Trombositler): Kandaki en küçük ve renksiz kan hücreleridir.

• Kan pulcukları, kanın pıhtılaşmasını sağlar, pıhtılaşma için ge-rekli olan proteinleri üretir. Pıhtılaşan kan, damarı tıkar ve kan kaybını önler.

• Kan pulcukları kemiklerdeki kırmızı kemik iliğinde üretilir.

• Kan pulcuklarının ömürleri kısadır.

• Kan pulcuklarında çekirdek bulunmaz.

Lenf Dolaşımı

Soğuk kış aylarında hastalandığınızda bademcikleriniz hiç şişti mi? Bademciklerinizin aslında vücudunuzda var olan bir baş-ka dolaşım sisteminin parçası olduğunu biliyor musunuz? Lenf dolaşım sistemi adı verilen bu sistem; lenf damarları, lenf dü-ğümleri ve lenf sıvısından oluşur.

Yandaki şekilde lenf dolaşım sistemi yer almaktadır. Şekilde gösterilen dalak ve timüs bezi de lenf dolaşımına yardımcı olan organ ve yapıdır.

Şekil üzerindeki koyu yeşil noktalı bölgeler lenf bezleridir. Lenf bezleri toplu iğne başından fasulye büyüklüğüne kadar deği-şik büyüklükte olabilir. Koltukaltı, boyun, kasık ve leğenkemiği lenf bezleri en önemlileridir. Vücudunuzda enfeksiyon oluştuğunda ba-demciklerinizde olduğu gibi lenf bezleriniz şişer.

Doku ve hücrelerdeki atık maddeleri, bakteri ve mikropları uzaklaştırmak, bağırsaklarda emilen vitaminlerin dolaşım siste-mine katılmasını sağlamak ve vücudumuzun bağışıklık sistemine yardımcı olmak lenf sisteminin görevleri arasındadır.

Lenf sisteminin sağlığını korumak için beslenmemize dikkat etmeli, bağışıklık sistemimizi destekleyen vitaminleri yeterince al-malıyız. Çok soğuk ve temiz olmayan ortamlar lenf sistemimizi olumsuz etkileyeceği için üşütmemeli ve temizliğimize dikkat et-meliyiz.

4. Kan Grupları ve Kan alışverişi

Kan grubunuzun ne olduğunu biliyor musunuz? Eğer biliyorsanız siz hangi gruba kan verebilirsiniz? Radyolarda, “Kanamalı bir hasta için çok acele AB grubu Rh (+) kan aranıyor.” diye anonslar duyarsınız. Sizce bu hastaya kimler kan vermelidir? Gelin şimdi bu soruların cevaplarını öğrenelim.

Pıhtılaşmanın oluşumu

Lenf dolaşım sistemi

Lenf düğümleri

Lenf düğümleri

Lenf damarları

Timüs

bezi

Dalak

45

İnsanların kanında hangi proteinin bulunduğunu veya bulunmadığını gösteren sembollere kan grupları denir. İnsanlarda alyuvarlar yapısında (üzerinde) A ve B proteinlerinin bulunup bulunmamasına ve Rh pro-teininin bulunma durumuna göre kan grupları aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi adlandırılır.

alyuvar üzerinde Rh Proteini varsa Rh Proteini yoksa

A proteini varsa A kan grubu A Rh (+) A Rh (–)

B proteini varsa B kan grubu B Rh (+) B Rh (–)

A ve B proteini varsa AB kan grubu AB Rh (+) AB Rh (–)

A ve B proteini yoksa 0 kan grubu 0 Rh (+) 0 Rh (–)

Bazı kanamalı hastalıklarda, trafik kazalarında, büyük ameliyatlarda hastalara kan nakli gereklidir. Kan ihtiyacı olan hastalara başkalarından alınan kanın verilmesine kan nakli denir.

Kan nakillerinde dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Her insan herkese kan veremez. Kan alacak hastalar ancak kendi grubundan bir kişiden kan alabilir. Örneğin;

A Rh (–) birinden alınan kan B Rh (+) bir hastaya nakledilirse hasta kan uyuşmazlığı nedeniyle yaşa-mını kaybedebilir.


Yakınlarınız arasında kan bağışında bulu-nan var mı?

Kan yapay olarak üretilemeyen bir mad-dedir. Bu nedenle kan nakli yapılması gereken durumlarda bir başkasından alınan kan hastaya verilir.

İhtiyaç duyulan kanın karşılık beklemeden ve gönüllü olarak verilmesine kan bağışı denir. Kan bağışını bilinçli, gönüllü, karşılık bekleme-yen kişilerin düzenli olarak yapması en az riskle bağışın yapılmasını sağlar.

Kan bağışı, kan veren kişilerde kemik iliğinin yağlanmasını önler, kan yapımını canlı tutar, kandaki yağ oranını düşürür. Ayrıca baş ağrısı, stres, kaşıntı, tansiyon, alerjik reaksiyonlar ve yorgunluklara iyi gelir. Kan

bağışından sonra vücutta yeni kan hücreleri üretildiği için vücut canlılık kazanır.

Araştıralım

Kan bağışında bulunmanın toplum açısından önemini araştırınız. Araştırma sonuçlarınızı kullana-

rak, insanları kan bağışına özendirecek bir slogan bulunuz. Sloganınızı destekleyen bir afiş hazırlayarak

sınıf arkadaşlarınızla paylaşınız.

46


Araştıralım

Dolaşım sisteminin sağlığını korumak için neler yapılması gerektiğini araştırınız. Araştırma sonuçla-

rınızı bir rapor hâlinde sınıfınızda arkadaşlarınızla paylaşınız.

Vücuttaki organların sağlıklı bir şekilde çalışması dolaşım sistemine bağlıdır. Kalp ve damarlarda mey-

dana gelen rahatsızlıklar, diğer doku ve organları da etkiler. Bu nedenle dolaşım sisteminin sağlığını koru-

mak için gerekli önlemler alınmalıdır. Dolaşım sisteminin sağlığının korunması için;

• Yeterli oksijen alınmalı, havası temiz yerlerde bulunulmalıdır.

• Kalbin yorulmaması için yaşa uygun hareketler ve spor yapılmalıdır.

• Sigara ve alkol gibi damar tıkanıklığına yol açan maddeler kullanılmamalıdır.

• Kalp atışının düzenini bozduğundan stresten kaçınılmalıdır.

• Dengeli ve sağlıklı beslenilmelidir.

• Kan dolaşımını engelleyecek ölçüde dar giysiler giyilmemelidir.

• Dengeli beslenmeye dikkat edilmeli, dolaşım sisteminin sağlığını olumsuz etkileyecek besinlerden

uzak durulmalıdır.

• Açık yaralar vücuda mikrop girmesine neden olabileceği için yara temizliğine dikkat edilmelidir.

• Yaralanmalarda kan kaybı önlenmelidir. Vücuttaki kanın %20’sinin kaybı ölüme yol açar.

• Kulak, burun, boğaz hastalıkları hemen tedavi edilmelidir.

Dolaşım sisteminde; tetanos, sıtma, kuduz, tifüs, AIDS, hepatit B ve hepatit C (sarılık) gibi kan yoluyla

bulaşan hastalıklar ile varis, bürger, hemoroit, kalp romatizması, damar sertliği, kalp yetmezliği, kalp krizi,

anemi (kansızlık), lösemi (kan kanseri), tansiyon yükselmesi, hemofili, kan uyuşmazlığı, lenfoma gibi has-

talıklar görülür.

Yukarıda belirtilen dolaşım sistemi hastalıklarını aşağıdakine benzer bir çizelge oluşturarak liste-

leyiniz. Yakın çevrenizdeki kişilerde bu hastalıkların görülüp görülmediğini sorarak çizelgenizde hasta-

lığın görüldüğü durumu 3 koyarak işaretleyiniz.

Araştırma yaptığınız kişiler arasında en çok hangi hastalığın görüldüğünü belirleyiniz.

Bu hastalığın önlenmesi için neler yapılması gerektiğini Genel Ağ, ansiklopedi, dergi vb. kaynak-

lardan araştırınız.

Hastalığın adı anne Baba anneanne Dede ........................

Örnek çizelgeyi hastalıklara ve araştırma yaptığınız kişi sayısına göre genişletebilirsiniz.

Uygulayalım

47


1. Dolaşım sisteminin elemanları nelerdir?

2. Kan damarları kaça ayrılır? Özellikleri nelerdir?

3. Küçük kan dolaşımının amacını açıklayınız.

4. Büyük kan dolaşımının amacını açıklayınız.

5. Kan gruplarının nasıl belirlendiğini kısaca açıklayınız.

6. Kan bağışı neden önemlidir? Kısaca açıklayınız.

7. Dolaşım sistemi hastalıklarına örnekler veriniz.

8. Dolaşım sisteminin sağlığını korumak için nelere dikkat edilmesi gerektiğini listeleyiniz.


a. aşağıdaki cümleleri okuyup doğru olup olmadıklarına karar veriniz. Kararınıza göre ilgili

kutucuğu işaretleyiniz. yanlış olduğuna karar verdiğiniz ifadenin doğrusunu altındaki noktalı alana

yazınız.

1. Kalp altı odacıktan oluşan bir yapıya sahiptir.

..............................................................................................................

2. Kanı vücuttan kalbe doğru taşıyan kılcal damarlardır.

..............................................................................................................

3. Kalp ile vücuttaki tüm organların arasında gerçekleşen dolaşım büyük kan dolaşımı

olarak adlandırılır.

..............................................................................................................

4. Alyuvarların ömürleri tamamlandığında karaciğer ve dalakta yok edilirler.

..............................................................................................................

5. Herkes birbirine kan verebilir.

.............................................................................................................. 6. Kanın temizlenmesi için kalpten çıkıp akciğerlere giderek tekrar kalbe geri dönmesi olayına küçük kan dolaşımı denir.

..............................................................................................................

D

y

D

y

D

y

D

y

D

y

D

y

48

ÜNİTE DEĞERLENDİRME

a. aşağıda verilen cümlelerdeki noktalı yerleri sözcük veya sözcük gruplarından uygun olanla-


1. Canlının yapı ve görev bakımından tüm özelliklerini taşıyan en küçük yapı birimi ...................


2. Hücre için gerekli olan enerjiyi ...................... adı verilen organel üretir.

3. Çok hücreli canlılarda aynı yapı ve görevdeki hücreler birleşerek ............................... oluşturur.

4. Mide, bağırsak, böbrek, akciğer, damarlar gibi iç organlarda ................................. bulunur.

5. Soluk borusu akciğerlere girmeden iki kola ayrılır. Bu kollardan her birine ............................ denir.

6. Kemiklerin baş kısmında bulunan ................................. tabakaları hareket sırasında kemiklerin

başlarının birbirine değerek aşınmasını önler.

7. İhtiyaç duyulan kanın karşılık beklemeden ve gönüllü olarak verilmesine ............................. denir.

8. Kemiğin enine büyümesini, beslenmesini ve kırıldığında onarılmasını ................................ sağlar.


1. Hücrenin temel kısımlarını yazınız.

2. Bitki ve hayvan hücreleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları yazınız.

3. Bir hayvan hücresi şeması çizerek kısımlarını belirtiniz.

4. Bir bitki hücresi çizerek temel kısımlarını belirtiniz.

5. Teknolojinin gelişmesiyle beraber hücrenin yapısı ile ilgili öne sürülen görüşlerin neler olduğunu

kısaca açıklayınız.

6. Destek ve hareket sisteminin sağlığını korumak için neler yapılmalıdır?

7. Kan grupları arasındaki kan alış verişini açıklayınız.

8. Solunum sistemini oluşturan yapı ve organlar nelerdir?

çizgilikas

kan nakli ribozommitokondri kan bağışı düz kas

doku hücre bronş organkemik zarıkıkırdak

49

c. aşağıda bitki ve hayvan hücrelerine ait organeller ve bunların görevleri verilmiştir. Organeller ve görevlerini organel kutucuklarındaki yay ayraç içerisine doğru yazarak eşleştiriniz.

Ç. aşağıdaki çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi hücrenin en küçük organelidir?

A) Lizozom B) Mitokondri C) Ribozom D) Golgi cisimciği

2. Hangi seçenekte verilen organeller hem kelebekte hem de bezelye hücrelerinde bulunur?

A) Ribozom-Mitokondri-Koful C) Ribozom-Lizozom-Sentrozom

B) Koful-Sentozom-Kloroplast D) Golgi cisimciği-Ribozom-Kloroplast

3. Solunum organlarının sağlığını korumak için aşağıdakilerden hangisi yapılmamalıdır?

A) Açık havada yürüyüş C) Sigaradan uzak durma

B) Hastalara çok yakın olma D) Odaları havalandırma

a. Bitki hücrelerinde besin ve oksijen üretir.

c. Hücre içi sindirimde görevlidir.

d. Hücre için gerekli enerjiyi üretir.

b. Hücre içinde fazla veya atık olan maddeleri toplar.

ç. Protein oluşumunda görevlidir.

f. Hücre bölünmesinde görevlidir.

e. Salgı maddelerinin üretiminde görevlidir.

g. Hücre içi madde iletiminden sorumludur.

Ribozom

Koful

Lizozom

Endoplazmik retikulum

Kloroplast

mitokondri

Sentrozom

Golgi cisimciği

50

4. I. Alyuvar

II. Akyuvar

III. Kan pulcuğu

IV. Plazma

Kanı oluşturan yukarıdaki yapılardan hangisi ya da hangileri kanın hücresel kısmı içerisinde ince-lenemez?

A) Yalnız IV B) I ve II C) II ve III D) I, III ve IV

5. • Kanı hücrelere götüren damarlardır.

• Kanın pıhtılaşmasını sağlayan hücrelerdir.

• Vücut savunmasında görev alan hücrelerdir.

Yukarıda dolaşım sistemimizde bulunan bazı yapıların görevleri verilmiştir. Buna göre, aşağıdaki yapılardan hangisinin görevi yukarıda verilmemiştir?

A) Kılcal damar B) Alyuvar C) Akyuvar D) Kan pulcukları

6. Atardamarlar: Kalpteki kanı vücuda taşır.

Toplardamarlar: Vücuttaki kanı kalbe taşır.

Kalp kulakçıkları: Toplardamarlardaki kanın döküldüğü yerdir.

Kalp karıncıkları: Atardamarlara kan pompalanan yerdir.

Yukarıda vücudumuzdaki dolaşım sistemi elemanlarından bazılarının görevleri verilmiştir. Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Atardamarlar karıncıklardan çıkar.

B) Atardamarlar kalpten kanı uzaklaştırır.

C) Toplardamarlar karıncıklardan çıkar.

D) Toplardamarlar kulakçıklara açılır.

7. I. Soluk borusu akciğerlere girmeden önce iki kola ayrılır, bunlara alveol denir.

II. Bronşçukların uçlarında gaz değişiminin yapıldığı bronşlar bulunur.

III. Akciğer çift katlı bir zarla kaplıdır.

Yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III

8. Küçük kan dolaşımının amacı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Vücutta oluşan atık maddeleri deri yoluyla dışarı atmak

B) Kirli kanın akciğerlerde temizlenmesini sağlamak

C) Vücuda giren mikroplarla savaşmak

D) Beyne temiz kanı ulaştırmak

51

KUVVET VE HAREKET

2. ÜNİTE

Kuvvetin özellikleriBileşke kuvvetAynı doğrultulu, aynı yönlü kuvvetlerAynı doğrultulu, zıt yönlü kuvvetlerDengelenmiş kuvvetler Dengelenmemiş kuvvetler

YolZamanSüratSabit süratli hareketYol-zaman grafiği Sürat-zaman grafiği

Konu ve Kavramlar


• Bircismeetkiedenkuvvetinyönünü,doğrultusunuvebüyüklüğünüçizerekgösterecek,

• Bileşkekuvvetiaçıklayacak,

• Bircismeetkiedenbirdenfazlakuvvetideneyleveçizimlegösterecek,

• Dengelenmişvedengelenmemişkuvvetleri,cisimlerinhareketdurumlarınıgözlemleyerek

keşfedecekvekarşılaştıracak,

• Süratitanımlayıpbiriminiifadeedecek,

• Sabitsüratlihareketitanımlayacak,

•Yol,zamanvesüratarasındakiilişkiyigrafiküzerindegösteripyorumlayacaksınız.

Öğrenecekleriniz

52

A. BİLEŞKE KUVVET

1. Kuvvetin Özellikleri

2. Birden Fazla Kuvvet

3. Dengelenmiş ve Dengelenmemiş Kuvvetler

B. SABİT SÜRATLİ HAREKET

1. Sürati Tanımlayalım

2. Yol, Zaman ve Sürat İlişkisi

53

54

Yukarıdakiresimdeişçileraynıbüyüklükteikikutununyerinideğiştiriyor.Sizcehangikutudahafazlayer

değiştirir?Düşünceleriniziaşağıdakinoktalıalanayazınız.

Hatırlayalım

5. sınıf fen bilimleri dersinde doğada var olan çeşitli kuvvetleri tanıyarak kuvvetin büyüklüğünün

dinamometre ile ölçüldüğünü öğrenmiş, birimini Newton (Nivtın) ile ifade etmiştiniz.

A. BİLEŞKE KUVVET

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

55

1. Kuvvetin Özellikleri

Bir cisme kuvvet uyguladığınızda bu kuvvetin ci-

sim üzerinde ne tür etkileri olur? Uygulanan kuvveti

nasılifadeederdiniz?

“Yandakifotoğraftayeralanmarketarabasına

5N’lukkuvvetuygulanmıştır.”cümlesisizene ifade

ediyor? Sadece bu cümleye bakarak market araba-

sının hangi yönde hareket edeceğini söyleyebilir mi-

siniz?

“Manavdan2kgelmaaldım.”veya “Gündeor-

talama1,5-2 litresu içmekgerekir.”sözlerielmanın

veyasuyunmiktarınıntanımlanabilmesiiçinyeterlidir.

Oysa, “Çantama5N’lukkuvvetuyguladım.”dediği-

nizde bu cümle kuvvet ile ilgili bilinmesi gereken her

şeyiifadeetmez.Karşınızdakikişininuygulanankuv-

vet ile ilgiliyeterlibilgiyesahipolabilmesi içinhangi

doğrultu ve yönde kuvvet uyguladığınızı belirtmeniz

gerekir.

“Yandaki resimde masanın üzerinde duran kita-

bın A noktasına yatay doğrultuda sağa doğru 5 N’luk

kuvvetuygulanmıştır.”Buifadeşekildekikitabauygu-

lanankuvvetieksiksizolaraktanımlamaktadır.Buna

göre kuvvetin özelliklerini şekle göre;

•Uygulamanoktası(A),

•Uygulamadoğrultusu(Batı-Doğu),

•Uygulamayönü(Doğu),

•Şiddeti(büyüklüğü)(5N)olaraksıralayabiliriz.

Uygulayalım

Yandaki resimde yer alan topa etki eden kuvvetin özel-

liklerini aşağıdaki noktalı alana yazınız.

............................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

Güney

Kuzey

DoğuBatı

56

2. Birden Fazla Kuvvet

Yukarıdaki resimdebirkutununyerinideğiştirmek için farklıyönlerdekuvvetuygulayandörtkişiyer

almaktadır.Sizcekutuhangiyönedoğruhareketeder?

Kitabınızın 52.sayfasındayeralanresmiinceleyiniz.Resminkonusuolanöyküdeikiinatçıkeçininbir

köprüüzerindekarşılaşmalarıilebaşlayanolaylaranlatılır.Resimdekeçilerköprüden,öncekendisininge-

çebilmesiiçinbirbirlerinekuvvetuyguluyorlar.Sizehangikeçiningalipgeleceğisorulsadahabüyükkuvvet

uygulayanıngalipgeleceğinikolaylıklasöyleyebilirsiniz.Yukarıdakiresimdekutuyakeçilerinbirbirineuygu-

ladığıkuvvetgibizıtyönlükuvvetleruygulanmaktadır.Kutununbüyükkuvvetyönündehareketedeceğini

farkettinizmi?

Yukarıdaki şekillerdeAcismibirdenfazlakuvvetinetkisialtındadır.Cismebukuvvetleriayrıayrıuygu-lamakyerinetekbirkuvvetuygulayarakdaaynıetkiyiyaratabilirsiniz.

Birden fazlakuvvetinoluşturduğuetkiyi tekbaşınagerçekleştirenbukuvvetbileşke kuvvet olarak tanımlanır.BileşkekuvvetRilegösterilir.

aşekliiçinbileşkekuvvetinbüyüklüğü(F1>F2 ise)

R=F1 – F2 ;

bşekliiçinbileşkekuvvetinbüyüklüğü

R=F1 + F2 eşitliğiilehesaplanır.

F1 F2F2

A

a

A

b

F1

57

1. Örnek

Ayşe ve Mert odalarındaki koltuğun yerini değiş-

tirmekistiyor.Herikisidekoltuğunfarklıyerdedurma-

sınıistediğiiçinresimdekigibiitiyorlar.Ayşe25N’luk,

Mertise35N’lukkuvvetuyguladığınagörekoltukkaç

N’luk kuvvetin etkisi ile hangi yönde hareket eder?

Çözüm

Ayşe ve Mert’in uyguladığı kuvvetleri şekildeki

gibigösterebiliriz(Çizimde20N=1brolarakgöste-

rilmiştir.).

Koltukbileşkekuvvetinetkisi ilehareketeder.

Buna göre;

R=FMert – FAyşe R=35–25R=10Nbulunur.

Koltuk,Mert’inuyguladığıkuvvetileaynıyönlü10Nbüyüklüğündekibileşkekuvvetinetkisiilehareket

eder.

Aşağıdakietkinliğiyaparakbircismeetkiedenbirdenfazlakuvvetinetkisinigözlemleyelim.

25 N35 N


I. AŞAMA

3 Dinamikarabayımasanınüzerinefotoğraftakigibiyer-

leştiripikiucunadinamometreleritakınız.

3 İki arkadaşınız dinamometrelerden tutarak arabaya

farklıyönlerde,farklıbüyüklüklerdekuvvetuygulasın.

3 Siz de arkadaşlarınızın uyguladığı kuvvetin büyüklü-

ğünü dinamometrelerdenokuyarakdefterinizenotediniz.

Dinamik araba, 2 adet özdeş dinamometre

GEREKENLER

1. ETKİNLİK

FMert FAyşe

58

Kitabınızın56.sayfasındayeralanavebşekillerindecismeetkiedenbileşkekuvvetinnasılhesaplan-

dığınıöğrenmiştiz.Buşekillerinifadeettiğibileşkekuvvetaşağıdakigibigösterilir.

SizdeyaptığınızetkinliğinIveII.aşamalarındakiçizimleriniziyukarıdakiçizimlerlekarşılaştırarakkont-

rolediniz.Varsahatalarınızıdüzeltiniz.

2. Örnek

Aşağıdakişekillerdebircismeetkiedenkuvvetlergösterilmiştir. Herbirdurumiçinbileşkekuvvetin

büyüklüğünühesaplayarakçizimlegösteriniz.

(10N=1brolarakgösterilmiştir.)

Çözüm

aşeklindecismeaynıyönlüüçfarklıkuvvetetkietmektedir.

Cismeetkiedenbileşkekuvvetinbüyüklüğü;

R=F1 + F2 + F3 eşitliğinden

R=10+20+15R=45Nolarakhesaplanır.

a b

F3= 15 N

F1 =10NF2 =10N

F2=20NF1= 20N

R R

F2 F1F2

F1

AA

R=45N

II. AŞAMA

3 Arkadaşlarınızdinamikarabayabukezaynıyöndevefarklıbüyüklüktekuvvetleruygulasın.

3 Sizdearkadaşlarınızınuyguladığıkuvvetlerinbüyüklüğünüdinamometrelerdenokuyarakdef-

terinizenotediniz.

3 IveII.aşamalariçinuygulanankuvvetleriçizerekgösteriniz.

3IveII.aşamalardacisminhareketetmesinenedenolankuvvetiçizerekgösteriniz.

ETKİNLİK SORULARI

1.EtkinliğinI.aşamasındacisimhangiyöndehareketetti?

2.EtkinliğinII.aşamasındacisimhangiyöndehareketetti?

a

59

b şeklinde cisme etki eden F1 ve F2 kuvvetleri zıtyönlüdür.Bukuvvetlerinbileşkesininbüyüklüğü;

R=F1 – F2 eşitliğinden

R=20–10

R=10Nolarakhesaplanır.

F1 > F2 olduğuiçinbileşkekuvvetinyönü yan-

daki şekilde olduğu gibi gösterilir.

3. Dengelenmiş ve Dengelenmemiş Kuvvetler

Yukarıdaki fotoğraftahalat çekmeoyunuoynayan iki grupbirbirineüstünlük sağlayamıyor. İki grubunoyuncularınınuyguladığıkuvvetlerinbirbirinitıpkıbirterazininkefelerigibidengelediğinisöyleyebilirsiniz.

Halatçekmeoyunundataraflardanbirioyunukazanmışolsaydıyinedengedensözedebilirmiydiniz?Ki-tabınızın56.sayfasındayeralanaşeklinitekrarinceleyiniz.Şekildeaynıcismeetkiedenzıtyönlükuvvetlergösterilmişti.F1 ve F2 kuvvetlerininbüyüklükleribirbirindenfarklıolduğuiçincisimbüyükolanF1 kuvvetinin yönündehareketediyordu.Buşekildeaynınoktayaetkieden,zıtyönlüvefarklıbüyüklüktekikuvvetlerbir-

birlerini dengelemez.

R=10N

Bilgi Kutusu

Eşit kollu terazi ile kütle ölçümü yapılırken kefelerden birine cisim, diğerine standart kütleler konur.

Cisim ve kütleler birbirini dengelediğinde cismin kütlesi ölçülmüş olur. Bu durumda cismin kütlesi stan-

dart kütlelere eşittir.

b

60

Yandaki fotoğraftayeralan futbolcudurmaktaolan

topaşutattığındaaynızamandadengelenmemişbirkuv-

vetuygulamışolur.Topbukuvvetinetkisiilehareketege-

çer.Topharekethâlindeykenaynıişlemigerçekleştirirse;

I.Uyguladığıkuvvettopunhareketyönündeisetop

hızlanır.

II.Uyguladığı kuvvet topun hareket yönüne zıt ise

topyavaşlayabilir,durabilir,hareketyönüdeğişebilir.

Birbirinidengeleyenvedengelemeyenkuvvetlerinbircisimüzerindekietkisinigözlemlemekiçinaşa-

ğıdakietkinliğiyapalım.


I. AŞAMA

3 Dinamikarabayımasanınüzerineyerleştiriniz.

3 İkiarkadaşınızdinamikarabayatakılıdinamometrelere,eşitvezıtyönlükuvvetleruygulasın.

3 Sizdedinamikarabanınhareketdurumunugözlemleyerekgözlemlerinizidefterinizenotediniz.

II. AŞAMA

3 Bukezdinamikarabayaaynıdoğrultulu,zıtyönlüvefarklıbüyüklüktekuvvetleruygulayınız.

3 Dinamikarabanınhareketdurumunugözlemleyerekgözlemlerinizidefterinizenotediniz.

ETKİNLİK SORULARI

1.DinamikarabanınhareketdurumundaIveII.aşamalariçinfarklılıkgözlemledinizmi?

2.Etkinliğiharekethâlindekibirdinamikarabailegerçekleştirmişolsaydınızgözlemlerinizdedeği-

şiklikolurmuydu?Düşünceniziaçıklayınız.

Dinamik araba, 2 adet özdeş dinamometre

GEREKENLER

2. ETKİNLİK

61

Aşağıdaki şekilde olduğu gibi hareketsiz bir cisme birbirini dengeleyen F1 ve F2 kuvvetleri etki ettiğinde

cisimhareketsizkalmayadevameder.

Eğerbukuvvetlerharekethâlindekibircismeetkiedersecisimhareketdurumunudeğiştirmez.Aynı

şekildehareketetmeyedevameder.

3. Örnek

Aşağıdakişekillerdebircismeetkiedenkuvvetlergösterilmiştir.Cisimlerbaşlangıçtahareketsizdir.Bu

cisimlerin üzerine etki eden hangi kuvvetlerin dengelenmiş, hangilerinin dengelenmemiş olduklarını belirle-

yerekcisimlerinhareketdurumlarınıaçıklayınız.

Çözüm

a şeklinde cismeetkiedenkuvvetleraynıdoğrultulu,zıtyönlüdür.F1 > F2 olduğuiçincisimF1 kuvveti

yönündeR=2N’lukkuvvetinetkisiilehareketeder.

b şeklinde cisme etki eden F1 ve F2 kuvvetleriaynıdoğrultulu,zıtyönlüveeşitbüyüklüktedir.Cisim

dengelenmişkuvvetlerinetkisindeolduğuiçinhareketsizkalmayadevameder.

c şeklinde cisme etki eden F1 ve F2 kuvvetleriaynıdoğrultulu,zıtyönlüveeşitbüyüklüktedir.Cisim

dengelenmişkuvvetlerinetkisindeolduğuiçinhareketsizkalmayadevameder.

ç şeklinde cisme etki eden F1 ve F2kuvvetleriaynıdoğrultulu,zıtyönlüdür.F2 > F1 olduğuiçincisim

F2kuvvetiyönündeR=10N’lukkuvvetinetkisiilehareketeder.

F1 F2

F1 = 6 N F2 = 4N

a b

b

F1 = 10NF2 = 20N

c ç

F2 = 8 N F1 = 8 N

F2 = 3 N F1 = 3 N

62


A. Aşağıda verilen tanılayıcı dallanmış ağaç çalışmasında başlangıçtan itibaren vereceğiniz her

sorunun cevabı ile yeni bir soruya ulaşacaksınız. Cevaplarınızı takip ederek doğru çıkışa ulaşmaya

çalışınız.

1

3

5

7

2

4

6

8

3. Bir cisme etkieden bileşke kuvvet her zaman kuvvetler toplanarak hesap-lanır.

1. “Cisme 6 N’lukkuvvet uyguladım.”ifadesi kuvvetin bü-tün özelliklerini be-lirtmekiçinyeterlidir.

2. Kuvvet ölçeklendiril-mişçizimilegösterilir.

4. Aynı yönlü kuv-vetler birbirini den-geler.

5.3'ten fazlakuv-vet için bileşkekuvvet hesaplan-maz.

6. Hareketsiz bircisme aynı yönlü eşit iki kuvvet uy-gulandığında cisim hareketsizkalır.

7. Hareket eden bircisme aynı doğrultu-lu, zıt yönlü eşit kuv-vetler uygulanırsa cisimdurur.

D

Y

Y

Y

D

D

B. Aşağıdaki şekillerde cisimlere etki eden kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğünü defterinizde

hesaplayınız.

D

Y

D

Y

D

Y

D

Y

F2=4N

F3=2N

F1=6N

F2=20NF3=15N

F1=10N

F2=20N

F3=10NF1=40N

63

kyakındır.Bunedenleısıtitreşimhareketininaktarılmasıileiletilebilir.Oysasıvıgazlardataneciklerarası

boşlukfazladır.Öyleisebumaddelerdeısınasılaktarılır?


Yukarıdakiresimlerdeyeralanulaşımaraçlarındanhangisininbirsaattealacağıyoldiğerindendaha

fazladır?Düşünceleriniziaşağıdakinoktalıalanayazınız.

Hatırlayalım

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Önceki yıllarda cisimlerin hareket durumlarını gözlemleyerek hızlanma, yavaşlama, dönme, sallan-

ma ve yön değiştirme olarak sınıflandırmıştınız.

64

1. Sürati Tanımlayalım

SınıfarkadaşıolanTaylanveİremhergünokulayürüyerekgidiyorlar.Taylan,okula5dakikadaİremise10dakikada ulaştığına göre hangisinin daha süratli olduğunu söyleyebilir misiniz?

Günlükyaşamınızdasüratli,çabuk,yavaşgibisözcükleriçokçakullanıyorsunuzdur.Peki,bunlarınan-lamınıbiliyormusunuz?YukarıdakişeklegöresorununcevabınıveripTaylan’ınmıyoksaİrem’inmisüratliolduğunu nasıl belirlersiniz?

Busorularacevapverebilmeniziçinöncesüratitanımlayalım.

Hareketlibirvarlığınbirimzamandaaldığıyolohareketlininsüratineeşittir.Birhareketlit süresince x yolunu alıyorsa sürati;

Sürat=Yol

Zaman

v=

x

teşitliğiilehesaplanır.

Alınanyolmetre(m),zamansaniye(s)cinsindenalındığındasüratbirimimetre/saniye(m/s)olur.Bunagöreyukarıdakisorununcevabınıhepbirliktebulalım:

Taylan’ın okula ulaşana kadar aldığı yol;

Taylan’ın evi

Taylan veİrem’in okulu

İrem’in evi

250m

112 m 9 m

9 m

50m

İrem’in okula ulaşana kadar aldığı yol;

x=9+112+50+9 x=180m

Buyolualmasıiçingeçensüre;

t=10dk 1dk=60solduğuiçin

t=10x60

t=600s

İrem’in sürati

v=x

t v=

180

600 v=0,3m/s

x=250+50

x=300m

Buyolualmasıiçingeçensüre;

t=5dk 1dk=60solduğuiçin

t=60x5

t=300s

Taylan’ın sürati

v =x

t

v=300

300v=

1m/solur.

50m

65

BuhesaplamalaragöreTaylan’ınsüratininİrem’insüratindendahafazlaolduğunusöyleyebilirsiniz.

İrem ve Taylan örneğinde olduğu gibi bir hareketli eşit zaman aralıklarında eşit yollar alarak hareket

ediyorsabuhareketlininyapmışolduğuhareketsabit süratli hareket olaraktanımlanır.Örneğimizdeİrem

veTaylandaokulagiderkensabitsüratlihareketyapmıştır.

2. Yol, Zaman ve Sürat İlişkisi

Sabit hızla hareket eden bir hareketlinin sürat, zaman ve yol değerleri arasında nasıl bir ilişki vardır?

Taylan,bisikletiileevlerinden300muzaktakimarketeekmekalmayagidiyor.Buyolugiderkenher10s’de

50myolaldığınagöreTaylan’ınyol,zamanvesüratdeğerleriarasındakiilişkiyinasılgösterirsiniz?

Alınanyol(m) 50 100 150 200 250 300

Zaman(s) 10 20 30 40 50 60

Yukarıdaki tabloda Taylan’ın aldığı yollar ve bu yolları alana ka-

dargeçensürelergösterilmiştir.Tablodayeralandeğerleriinceledi-

ğinizdeeşitzamanaralıklarındaeşityollaraldığınısöyleyebilirsiniz.

Zamanı yatay eksende, alınan yolları ise düşey eksende göstererek

Taylan’ınhareketi içinyolunzamanabağlıdeğişiminiyandakigibi

birgrafikle ifadeedebiliriz.Grafikteyolvezamanındoğruorantılı

olarakarttığınıfarkettinizmi?

YukarıdakitablodayeralandeğerlerikullanarakherbirzamanaralığıiçinTaylan’ınsüratini;

v=x

t v=

50

10 v=5m/solarakhesaplarsınız.

Taylan’ın sürat değerlerinin zamana bağlı değişimini yandaki

gibibirgrafiklegösterebiliriz.

Grafiğiincelediğinizdesüratdeğerininsabitolduğunufarketti-

niz mi?

200250

300

yol(m)

150

100

50

100 20 30 40 50 60

zaman(s)

sürat(m/s)

5

100 20 30 40 50 60zaman(s)

66

4. Örnek

Aşağıdakitablodayolvezamandeğerleriverilenhareketlininsüratdeğerinihesaplayarakyol-zaman

vesürat-zamangrafikleriniçizelim.

Alınanyol(m) 30 60 90 120 150 180

Zaman(s) 5 5 5 5 5 5

Çözüm

Yol düşey, zaman yatay eksende yerleştirile-

rekyol-zamangrafiğiaşağıdakigibiçizilir.

5. Örnek

Sürati30km/holanbirhareketlininsüratinim/scinsindenifadeedelim.

Çözüm

v=30km

h

��

x1000m

x3600s v=

12

1030x1000

3600v=

100

12 m/solur.

Hareketlininsürati;

v=

x

t v=

30

5 v=6m/sbulunur.

Sürat-zamangrafiğiaşağıdakigibiçizilir.

120150

180

yol(m)

90

60

30

50 10 15 20 25 30zaman(s)

1km=1000m 1h=3600seşitliği olduğunu unutmayınız.

Bilgi Kutusu

Yandaki fotoğrafta bir arabanın sürat göstergesi yer

almaktadır. Gösterge üzerindeki “km” ve “h” sembolleri

dikkatinizi çekmişolmalı.Uçak,araba, trengibi taşıtların

süratleri,metre/saniyebirimiileifadeedilmez.

Buaraçlarınsüratlerikilometre/saatbirimiiletanımla-

nır.Kilometrekm,saathsembolüilegösterildiğindekilo-

metre/saatbirimikm/hşeklindekısaltılır.

sürat(m/s)

3

6

50 10 15 20 25 30

zaman(s)

67

6. Örnek

Sürati 20 km/h olan bir aracın 3 saatte kaç metre yol alacağını hesaplayalım.

Çözüm

v = 20 km/h

t = 3 h olduğuna göre bu değerleri x = v . t eşitliğinde yerine yazarsak alınan yol;

x = 20 . 3

x = 60 km olarak hesaplanır.

1 km = 1000 m olduğu için alınan yol

x = 60 km . 1000

x = 60 000 m olarak hesaplanır.


A. Aşağıda verilen soruların cevaplarını defterinize yazınız.

1. 60 s’de 240 m yol alan bir hareketlinin süratinin kaç m/s olduğunu hesaplayınız.

2. Sürati 40 km/h olan bir aracın 30 dakikada kaç km yol alacağını hesaplayınız.

3. Sürati 36 km/h olan bir hareketlinin süratini m/s cinsinden ifade ediniz.

4. Yol ve zaman değerleri aşağıdaki tabloda olduğu gibi verilen hareketlinin süratini hesaplayarak

sürat-zaman grafiğini çiziniz.

Alınan yol (m) 40 80 120 160 200 240 280

Zaman (s) 10 20 30 40 50 60 70

5. Yol-zaman grafiği aşağıdaki gibi verilen hareketlinin aldığı yolları ve bu yolları alması için geçen sü-

releri bir tablo hâlinde göstererek hareketlinin sürat-zaman grafiğini çiziniz.

120150

180

yol (m)

90

60

30

20 4 6 8 10 12zaman

(s)

68


A. Aşağıda verilen cümlelerdeki noktalı yerleri sözcük veya sözcük gruplarından uygun olanla-


1. Kuvvetinbüyüklüğü.........................................adıverilenaraçlarlaölçülür.

2.Aynıyönlükuvvetlerinbileşkesikuvvetlerin............................................eşittir.

3.Zıtyönlükuvvetlerinbileşkesibüyükkuvvetle.........................yönlüdür.

4.Zıtyönlüeşitbüyüklüktekikuvvetler....................................kuvvetlerolarakadlandırılır.

5.Bircismin...............................aldığıyolunbuyolualmasıiçingeçenzamanabölümüneeşittir.

B. Aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız.

1. Kuvvetnedir?Tanımlayaraközellikleriniaçıklayınız.

2. Bileşkekuvvetinneolduğunuaçıklayınız.

3. Dengelenmişvedengelenmemişkuvvetleriörneklerleaçıklayınız.

4. Süratinneolduğunuaçıklayınız.

5. Yol,zamanvesüratarasındanasılbirilişkiolduğunuaçıklayınız.

6. Bircismebirdenfazlakuvvetetkiedersenelerolabileceğiniaçıklayınız.

7. Sabitsüratlihareketibirörnekleaçıklayınız.

C. Aşağıdaki cümleleri okuyup doğru olup olmadıklarına karar veriniz. Kararlarınıza göre ilgili kutucuğu işaretleyiniz. Yanlış olduğuna karar verdiğiniz ifadenin doğrusunu altındaki noktalı alana yazınız.

D

Y

1.KuvvetNewtonbirimiileifadeedilir.

...........................................................................................................

D

Y

2.Bircismeetkiedenbirdenfazlakuvvetinyaptığıetkiyitekbaşınagerçekleştirenkuvvet

toplamkuvvettir.

..............................................................................................................

D

Y

3. Bir cisme etki eden eşit büyüklükte zıt yönlü iki kuvvet dengelenmemiş kuvvet olarak

tanımlanır.

..............................................................................................................

sürat toplamzıt aynı dengelenmiş

farkdengelenmemişterazi dinamometre

69

D

Y

4.Eşitzamanaralıklarındaeşityollaralanhareketlininsüratisabittir.

..............................................................................................................

D

Y

5. Sürat birimi m /s’dir.

..............................................................................................................

Ç. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Bir cisme etki eden kuvvetler yandaki

şekildegösterilmiştir.Cismeetkieden

bileşke kuvvetin büyüklüğü ve yönü

hangiseçenekteverilmiştir?

2. Şekildekicismeetkiedenkuvvetidengelemekiçinuygulanmasıgere-

ken kuvvet aşağıdakilerden hangisidir?

A) B) C) D)

I.Alınanyolsabittir.

II.Alınanyolzamanlaartar.

III.Yolunzamanabölümüsabittir.

3. Sabitsüratlihareketiçinaşağıdakiifadelerdenhangisiyadahangileridoğrudur?

A)YalnızI B)YalnızII C)I-III D)II-III

F3=4N

F1=4N

F2=6N

R=4N

A)

R=2N

C)

R=6N

D)

F=10NF=10N↓ F=10N ↓ F=10N↓ ↓

F=10N ↓

R=6N

B)

70

4. Sürati40m/solanbirhareketli5s’dekaçmyolalır?

A)200 B)20 C)8 D)1/8

5. Yol-zaman grafiği şekildeki gibi verilen hareketlinin sürat-zaman

grafiği aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?

A)sürat(m/s)

10

100 20 30 40

zaman(s)

B)sürat(m/s)

10

100 20 30 40

zaman(s)

C)sürat(m/s)

40

100 20 30 40

zaman(s)

D)sürat(m/s)

10

100 20 30 40

zaman(s)

6. Yol-zaman değerleri yandaki tabloda verilen hare-

ketlininsüratikaçm/s’dir?

A)125 B)25

C)5 D)1/5

7. 1saatte36kmyolalanbirhareketlininsüratikaçm/s’dir?

A)3600 B)360 C)10 D)6

8. Bircismeaynıyönlü6,4ve10Ndeğerindeüçkuvvetetkietmektedir.Bucisme20Ndeğerindeki

dördüncükuvvetüçkuvvetleaynıdoğrultudazıtyöndeetkiedersebileşkekuvvetkaçNolur?

A)40 B)20 C)1 D)0

Alınan yol

(m)

25 50 75 100 125

Zaman(s) 5 10 15 20 25

yol(m)

300

200

100

100 20 30 40

zaman(s)

400

71

MADDENİN TANECİKLİ YAPISI

Tanecikli yapı Kimyasal değişme

Boşluklu yapı Yoğunluk

Hareketli yapı Yoğunluk birimi

Fiziksel değişme

Konu ve Kavramlar

3. ÜNİTE


• Maddelerin; tanecikli, boşluklu ve hareketli yapıda olduğunu kavrayacak,

• Hâl değişimine bağlı olarak maddenin taneciklerinin arasındaki boşluk ve hareketliliğin de-

ğiştiğini bilecek,

• Fiziksel ve kimyasal değişim arasındaki farkları, çeşitli olayları gözlemleyerek açıklayacak,

• Yoğunluğu tanımlayarak birimini belirtecek,

• Tasarladığınız deneylerle çeşitli maddelerin yoğunluklarını hesaplayacak,

• Birbiri içerisinde çözünmeyen sıvıların yoğunluklarını deney yaparak karşılaştıracak,

• Suyun katı ve sıvı hâllerine ait yoğunlukları karşılaştırarak bu durumun canlılar için önemini

sorgulayacaksınız.

Öğrenecekleriniz

72

A. MADDENİN TANECİKLİ YAPISITaneciklerle Tanışalım

73

B. FİZİKSEL VE KİMYASAL DEĞİŞME Maddeler Nasıl Değişir?

C. YOĞUNLUK1. Yoğunluk Nedir?

2. Suyun Özel Durumu

74

A. MADDENİN TANECİKLİ YAPISI

Yukarıdaki maddeleri oluşturan tanecikler sizce hareket ediyor mudur? Düşüncelerinizi aşağıda-

ki noktalı alana yazınız.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Hatırlayalım

Maddelerin katı, sıvı ve gaz olarak sınıflandırıldığını ve hâl değiştirebildiğini biliyorsunuz.

75

Taneciklerle Tanışalım

Yukarıdaki fotoğraflarda yer alan varlıklara dokunduğunuzda neler hissedersiniz? Hangisinin belirli bir

şekli var, hangisi akma özelliğine sahip?

Doğadaki maddelerin katı, sıvı veya gaz hâlinde bulunduğunu biliyorsunuz. Maddelerin hangi hâlde ne

tür özellikler taşıdığını biliyor musunuz?

Aşağıdaki etkinliği yaparak bu sorulara cevap vermeye çalışalım.

1. ETKİNLİK

Tahta parçası, 2 adet balon, su, ip

GEREKENLER


3 Tahta parçasına elinizle hafifçe bastırınız.

3 Tahta parçasını iki ucundan çekmeye çalışınız.

3 Gözlemlerinizi defterinize not ediniz.

3 Balonlardan birini su, diğerini hava ile doldurup ağzını iple bağlayınız.

3 Balonlara elinizle bastırınız. Hangi balona daha fazla bastırabildiğinizi gözlemleyip gözlemlerinizi

defterinize not ediniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. Tahta parçasının şeklini değiştirebildiniz mi?

2. Su ve hava dolu balonlardan hangisine daha fazla kuvvet uygulayabildiniz? Bunun nedenini nasıl açıklarsınız?

76

Tahta, cam, beton gibi maddelerin sert; pamuk,

sünger gibi maddelerin ise yumuşak olduğunu bili-

yorsunuz. Bu maddelerin tümünün ortak özelliği ise

katı olmalarıdır.

Katı maddeleri oluşturan tanecikler yandaki

şekilde olduğu gibi birbirine çok yakın dizilmiştir. Bu

nedenle sıkıştırılamazlar. Katı maddelerin tanecikle-

ri bulundukları yerde titreşim hareketi yapar. Arala-

rındaki boşluk çok az olduğu için öteleme ve dönme

hareketi yapmazlar.

Sabah kahvaltınızda içtiğiniz sütün, meyve su-

yunun sıvı madde olduğunu biliyorsunuz. Bu mad-

deleri oluşturan tanecikler arasında yandaki şekilde

olduğu gibi boşluklar vardır. Bu boşluklar sayesinde

sıvı tanecikler titreşim hareketinin yanı sıra öteleme

ve dönme hareketi yaparlar.

1. Ünite’de solunum sisteminizi oluşturan organ

ve yapıları tanımış, soluk alıp verme sırasında ha-

vanın oksijenini alıp dışarı karbondioksit verdiğinizi

öğrenmiştiniz. Oksijen ve karbondioksit gaz mad-

delerdir. Bu maddeleri oluşturan tanecikler yandaki

şekilde olduğu gibi birbirinden oldukça uzaktır. Bu

nedenle titreşim hareketinin yanı sıra öteleme ve

dönme hareketi de yaparlar. Gaz maddeler katı ve

sıvılardan farklı olarak sıkıştırılabilirler. Sıvılarda ol-

duğu gibi akışkan yapıya sahiptirler.

Katı maddelerin yeterince ısı aldıklarında önce

sıvı, daha sonra gaz hâline geçtiklerini biliyorsunuz.

Öğrendiklerinize göre hâl değiştiren bir maddenin

tanecikleri arasındaki boşluk ve hareketliliğin nasıl

değiştiğini söyleyebilir misiniz?

Katı madde tanecikleri

Gaz madde tanecikleri

Sıvı madde tanecikleri

77

Yukarıdaki şekilde buzun ısı alıp sıvı ve gaz hâline geçişi gösterilmiştir. Katı bir madde ısı aldığında

taneciklerinin hareketliliği artar. Buz 0°C sıcaklıkta erimeye başlar. Madde hâl değiştirip sıvılaştığında tane-

cikleri arasındaki boşluk artar. Suya ısı verilmeye devam ettiğinde ise su buharı hâline dönüşür. Gaz hâline

geçen maddenin tanecikleri arasındaki boşluk daha da artmış olur.

A. Aşağıda verilen madde örneklerini oluşturan taneciklerin hangi hareketleri yaptığını defteri-

nize yazınız.



1. Maddelerdeki taneciklerin hareketlerini örneklerle açıklayınız.

2. Suyun donması durumunda taneciklerin hareketinde nasıl bir değişim olur?

3. Suyun kaynaması sırasında taneciklerin hareketinde nasıl bir değişim gözlemlersiniz?

4. Hâl değişimi sırasında tanecikler arasındaki boşluk ve hareketlilikte ne gibi değişikliklerin olduğu-

nu örneklerle açıklayınız.

5. Suyu ısıtırsanız suyu oluşturan taneciklerde ne gibi değişiklik gözlemlersiniz?

1.

5.

2.

6.

3.

7.

4.

8.

Kalem Bardaktaki su Balondaki hava

Futbol topundaki hava Bardaktaki limonata Sünger

Kaşık

Toprak

78

B. FİZİKSEL VE KİMYASAL DEĞİŞME

Yukarıdaki fotoğraflarda yer alan maddelerde bazı değişmeler gerçekleşmiş. Bu değişmeleri nasıl ta-

nımlarsınız? Düşüncelerinizi aşağıdaki noktalı alana yazınız.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Hatırlayalım

4. sınıf fen bilimleri dersinde maddeleri saf maddeler ve karışımlar olarak sınıflandırmıştınız.

79

Yeşilbiber C vitaminince zengin bir besin kaynağıdır. Biber yandaki fotoğrafta gördüğünüz gibi doğran-

dığında biber olma özelliğini kaybeder mi?

Temel besin maddelerimizden birisi olan ekmek buğdaydan

elde edilen un ile yapılır. Ekmeğinizi sofraya getirmeden önce di-

limlediğinizde ekmek olma özelliğini yitirmez. Ama aynı şeyi un için

söyleyemezsiniz. Un çeşitli maddelerle karıştırılıp mayalandıktan

sonra ekmek hâline gelir. Bütün bu işlemler sonucunda buğday

taneleri özelliklerini kaybederek yeni bir maddeye dönüşür.

Bu örneğe göre maddelerin geçirdiği değişmeleri iki gruba

ayırabileceğinizi fark ettiniz mi?

Doğranmış yeşil biber ve dilimlenmiş ekmek örneklerinde

olduğu gibi maddenin özelliklerinin değişmediği olaylar fiziksel

değişme olarak adlandırılır. Kâğıdın küçük parçalara ayrılması,

cam bardağın kırılması, ayakkabı bağcığınızın kopması fiziksel

değişmelere örnektir.

Tane buğdayların öğütülüp un hâline gelmesi ve ekmek ha-

muru yapılması maddenin özelliklerinin değişmesine neden oldu-

ğu için kimyasal değişme olarak adlandırılır. Sebze ve meyvele-

rin küflenmesinde, arabanın paslanmasında yeni madde oluşumu

gerçekleşmiştir. Bu olaylar kimyasal değişme örnekleridir.

Maddeler Nasıl Değişir?

80

Araştıralım

Öğrendiklerinize göre fiziksel ve kimyasal değişmeye ait özellikleri aşağıdaki gibi listeleyebilirsiniz.

Fiziksel Değişme Kimyasal Değişme

Maddenin dış görünüşünde gerçekleşir. Maddenin yapısal özellikleri değişir.

Yeni madde oluşmaz. Yeni madde oluşur.


A. Aşağıda verilen olay örneklerinin fiziksel mi yoksa kimyasal değişme mi olduğunu belirleye-

rek ilgili kutucuğa X işareti koyunuz.

Örnek Olay Fiziksel Değişme Kimyasal Değişme

Sütün ekşimesi

Yağın erimesi

Kâğıdın yanması

Yağmurun yağması


1. Fiziksel değişimi örneklerle açıklayınız.

2. Kimyasal değişimi örneklerle açıklayınız.

3. Fiziksel ve kimyasal değişim arasında ne gibi farklılıklar vardır?

Çevrenizde fiziksel ve kimyasal değişmelere örnek olabilecek olayları listeleyiniz. Bu olayları des-

tekleyen görselleri gazete, dergi vb. kaynaklardan araştırınız. Elde ettiğiniz verilerle bir poster çalışması

hazırlayıp sınıf arkadaşlarınızla paylaşınız.

81

C. YOĞUNLUK

Hatırlayalım

Pet şişedeki sıvıların birbirine karışmamasının, bardakta suyun içerisindeki buzların dibe batmaması-

nın nedeni nedir? Düşüncelerinizi aşağıdaki noktalı alana yazınız.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Maddelerin ölçülebilir özelliklerinin neler olduğunu, kütle ve hacmin nasıl ölçüldüğünü 5. sınıf fen

bilimleri dersinde öğrenmiştiniz.

82

2. ETKİNLİK

Farklı boyutlarda, tahtadan 2 adet dikdörtgenler prizması, cetvel, eşit kollu terazi, tartım takımı

GEREKENLER


3 Tahtadan yapılmış dikdörtgenler prizmalarının boyutlarını cetvel yardımıyla ölçünüz.

3 Aşağıdaki gibi bir çizelgeyi defterinize çizip ölçümlerinizi kaydediniz.

3 Çizelgedeki hacim eşitliklerini kullanarak dikdörtgenler prizmalarının hacmini hesaplayınız.

3 Eşit kollu terazi ve tartım takımı yardımı ile dikdörtgenler prizmalarının kütlesini ölçünüz.

3 Her bir dikdörtgenler prizması için m/V oranını hesaplayıp sonucunu çizelgenize kaydediniz.

ETKİNLİK SORUSU

• m/V oranı için bulduğunuz değerleri nasıl yorumlarsınız?

1. Yoğunluk Nedir?

Resimdeki bazı cisimlerin suda yüzmesi, ba-

zılarının ise batmasının nedeni sizce nedir?

Bütün maddelerin boşlukta yer kapladığını

yani hacimlerinin olduğunu biliyorsunuz. Resim-

deki tahta parçası, cam, misket ve vidanın kütlesi

de vardır. Herhangi bir maddenin kütlesi ve hacmi

arasında nasıl bir ilişki olduğunu düşünüyorsunuz?

Bütün bu sorulara cevap verebilmek için aşa-

ğıdaki etkinliği yapalım.

a =

b =

c =

V1 = a x b x c m1 = m1 V1

=

a =

b =

c =

V2 = a x b x c m2 = m2

V2 =

83

Yandaki fotoğraflarda yer alan strafordan yapılmış kapla me-

tal tabağı hangi özelliklerine bakarak ayırt edebilirsiniz?

Bazı özelliklerin maddeler için ayırt edici olduğunu biliyorsu-

nuz. Fotoğraflardaki tabaklar için neler ayırt edici özellik olabilir?

2. etkinliğinizde tahtadan yapılmış boyutları farklı dikdört-

genler prizması için hesapladığınız m/V oranlarının aynı olduğu-

nu gözlemlemiş olmalısınız. Bu değerler tahtadan yapılmış dik-

dörtgenler prizmalarını metalden yapılmış olanlardan ayırt etmek

için kullanılabilir mi? Bir etkinlikle bu sorumuza cevap arayalım.

Farklı boyutlarda 2 adet metal küp, cetvel, eşit kollu terazi, tartım takımı

GEREKENLER


3 Metal küplerin boyutlarını cetvel yardımıyla ölçünüz.

3 Aşağıdaki gibi bir çizelgeyi defterinize çizip ölçümlerinizi kaydediniz.

a = V1 = a x a x a m1 =

b = V2 = b x b x b m2 =

3 Çizelgedeki hacim eşitliklerini kullanarak küplerin hacmini hesaplayınız.

3 Eşit kollu terazi ve tartım takımı yardımı ile küplerin kütlesini ölçünüz.

3 Her bir küp için m/V oranını hesaplayınız.

ETKİNLİK SORULARI

1. m/V oranı için bulduğunuz değerleri nasıl yorumlarsınız?

2. Hesapladığınız m/V değerleri ile 2. etkinlikte hesapladığınız değerler arasında nasıl bir ilişki vardır?

3. ETKİNLİK

m1 V1

=

m2 V2

=

84

2 ve 3. etkinliklerinizde kullandığınız cisimlerin şekilleri birbirinden farklıdır. Ama her iki etkinlikte de

aynı oranı (m/V) hesapladınız. 2. etkinlikte hesapladığınız m/V değeri ile 3. etkinlikte hesapladığınız m/V

değerinin birbirinden farklı olduğunu gözlemlemiş olmalısınız. Ama her iki etkinlikte de aynı maddeden ya-

pılmış geometrik cisimler için hesapladığınız m/V değerleri birbirine eşit çıkmış olmalı. Buna göre m/V oranı

tahta ve metal için ayırt edicidir diyebilirsiniz.

Etkinliklerinizde hesapladığınız m/V oranları yoğunluk olarak tanımlanır. Yoğunluk maddeler için ayırt

edici bir özelliktir. Yoğunluk herhangi bir maddenin birim hacminin kütlesine eşittir. d sembolü ile gösterilen

yoğunluk;

Yoğunluk =

KütleHacim

d =

m

V eşitliği ile hesaplanır.

Uluslararası birim sisteminde (SI) kütle birimi kg, hacim birimi m3 alındığında yoğunluk birimi kg/m3

olur. Günlük yaşamda ise yaygın olarak kullanılan yoğunluk birimi g/cm3tür.

1. Örnek

Bir kenarının uzunluğu 10 cm olan küp şeklindeki bir cismin kütlesi eşit kollu terazi ile 500 g olarak ölçülüyor. Bir cismin yapıldığı maddenin yoğunluğu kaç g/cm3tür?

Çözüm

V = a . a . a

V = 10 . 10 . 10

V = 1000 cm3

2. Örnek

Kenar uzunlukları şekildeki gibi verilen dikdörtgenler prizma-

sının kütlesi 500 g’dır. Bu cismin yapıldığı maddenin yoğunluğu

kaç g/cm3tür?

Çözüm

Resimdeki dikdörtgenler prizmasının hacmi,

V = a.b.c eşitliğinden V = 10 . 10 . 50

V = 5000 cm3 olarak hesaplanır.

Buna göre yoğunluk d =

m

V d = 500

5000 d = 0,1 g/cm3 olarak bulunur.

1 ve 2. örnekten elde ettiğiniz sonuçlar birbirinden farklıdır.

Bu sonuç bize 1 ve 2. örneklerdeki cisimlerin yapıldığı maddelerin farklı olduğunu gösterir.

Her katı maddeyi ölçmek dikdörtgen prizma şeklindeki bir metal külçesini ölçmek kadar kolay değildir.

Örneğin çakıl ve taşların yoğunluğunu bulmak için bunları içi su dolu bir kaba koyar ve ne kadar su taşıdık-

larına bakabiliriz.

a= 10 cm

a= 10 cm

a= 10 cm

Kütle ve hacim değerleri eşitlikte yerine yazıl-

dığında,

d = mV d =

5001000 d = 0,5 g/cm3

50 cm

10 cm

10 cm

85

Aşağıdaki etkinliği yaparak bir taş parçasının yoğunluğunu nasıl hesaplayacağımızı gözlemleyelim.

Etkinliğinizde düzgün şekli olmayan katı bir maddenin yoğunluğunu nasıl hesaplayacağınızı öğrendi-

niz. Bu yöntemle katı maddelerin yoğunluğunu hesaplayabilmeniz için maddenin sıvı içerisinde çözünme-

mesi gerektiğini unutmayınız.

3. Örnek

Dereceli silindir içerisine 30 cm3 su konulduktan sonra küçük bir bilye içerisine atıldığında su seviyesi 50

cm3 olarak ölçülüyor. Bilyenin kütlesi 60 g olarak ölçüldüğüne göre bilyenin yapıldığı maddenin yoğunluğunu

hesaplayınız.

Çözüm

Vsu = 30 cm3 Vbilye = Vsu + bilye – Vsu

Vsu+bilye = 50 cm3 Vbilye = 50 – 30

Mbilye = 60 g Vbilye = 20 cm3 olur.

d = Mbilye

Vbilye

= 6020

d = 3 g/cm3 olarak hesaplanır.

Eşit kollu terazi, ölçekli kap, su, ölçekli kaba sığacak büyüklükte taş parçası, tartım takımı

GEREKENLER


3 Taş parçasını alınız ve eşit kollu terazi ile önce kütlesini ölçünüz (m).

3 Ölçekli kabın içerisine bir miktar su koyunuz ve seviyesini ölçünüz (V1).

3 Taşı su dolu ölçekli kabın içerisine yavaşça bırakınız ve su seviyesini

tekrar ölçünüz (V2).

3 Taşın hacmini (V) V2 – V1 eşitliğini kullanarak hesaplayınız.

3 d=m/v bağıntısına göre taşın kütlesini hacmine bölünüz ve çıkan sonu-

cun ne olduğunu söyleyiniz.

ETKİNLİK SORUSU

• Bu yöntemle hangi cisimlerin yoğunluğunu ölçebilirsiniz?

4. ETKİNLİK

86

Katı maddelerin yoğunluklarını hesaplamıştınız. Aşağıdaki fotoğraflarda yer alan sıvı maddelerin yoğunluk-

larını nasıl hesaplarsınız? Katı maddelerin yoğunluklarını hesapladığınız yöntemle benzerlik olabilir mi?

Aşağıdaki etkinliği yaparak bu sorulara cevap vermeye çalışalım.

Yoğunluğun maddeler için ayırt edici özellik olduğunu öğrenmiştiniz. Etkinliğinizde de su ve zeytinyağı

için hesapladığınız değerlerin birbirinden farklı olduğunu gözlemlemiş olmalısınız.

2 adet özdeş dereceli silindir, su, zeytinyağı,

eşit kollu terazi, tartım takımı

GEREKENLER


3 Dereceli silindirlerin boşken kütlelerini ölçünüz (Bu ölçüm değeri dara olarak adlandırılır.).

3 Dereceli silindirlere eşit miktarda sıvı koyarak hacimlerini ölçünüz. Eşit kollu terazi ile kütlelerini ölçünüz.

3 Aşağıdakine benzer bir çizelgeyi defterinize çizerek ölçüm değerlerinizi kaydediniz. Su ve zeytinyağı

için yoğunluk değerlerini hesaplayınız.

Boş dereceli

silindirlerin kütlesi

Dereceli silindirlerinsıvı dolu iken kütlesi

Suyunkütlesi

Suyunhacmi

Zeytinyağının kütlesi Zeytinyağınınhacmi

m = m = msu =

mzeytinyağı =

m1 = msu – m V1 = m2 = mzeytinyağı – m V2 =

ETKİNLİK SORUSU

• Su ve zeytinyağı için hesapladığınız yoğunluk değerleri arasında bir fark var mı? Bunu nasıl

açıklarsınız?

5. ETKİNLİK

87

4. Örnek

Bir dereceli silindirin boşken kütlesi 250 g olarak ölçülüyor. Aynı dereceli silindire

150 cm3 hacminde sıvı konulduğunda kütlesi 350 g olarak ölçülüyor. Buna göre dereceli

silindirdeki sıvının yoğunluğunun kaç g/cm3 olduğunu hesaplayınız.

Çözüm

msıvı = m – m1 msıvı = 350 – 250 msıvı = 100 g

d = msıvı

Vsıvı

d = 100

150 d =

2

3 g/cm3 olarak hesaplanır.

Birbiri İçinde Çözünmeyen Sıvıların Yoğunluğu

Yandaki resimde birbirine karışmayan sıvılar bir kaba konmuş

ve beklenmiştir. Sizce bu sıvılar kap içerisinde nasıl sıralanır, hangi-

sinin yoğunluğu en fazladır? Kabın en üst kısmında bulunan sıvının

yoğunluğu hakkında ne söyleyebilrsiniz?

Aynı kap içerisine konulan yoğunlukları farklı, birbirine karışma-

yan sıvıları aşağıdaki etkinliği yaparak inceleyelim.

Birbiri içerisinde çözünmeyen sıvılar aynı kap içerisinde konulduklarında sıvıların kap içerisindeki ko-

numları yoğunluklarına bağlı olarak değişir. Etkinliğinizde kullandığınız su, sıvı yağ ve nar ekşisi birbiri içeri-

sinde çözünmeyen sıvılardır. Bu sıvılar bardak içerisinde aşağıdan yukarıya doğru nar ekşisi, su ve sıvı yağ

sıralamasına uygun şekilde bulunur. Bunun nedeni kullandığınız sıvıların yoğunluklarının farklı olmasıdır.

Bardak, su, sıvı yağ, nar ekşisi, dereceli silindir

GEREKENLER


3 Dereceli silindir yardımıyla sınıfa getirdiğiniz malzemelerden yaklaşık 10’ar cm3 alınız.

3 Bardağın içerisine sırayla koyup bir süre gözlemleyeniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. Sıvıların birbirine karışmamaları ile yoğunlukları arasında nasıl bir ilişki olabilir?

2. En alttaki sıvının yoğunluğu ile en üstteki sıvının yoğunlukları için neler söyleyebilirsiniz?

6. ETKİNLİK

mm1

88

2. Suyun Özel Durumu

Yukarıdaki fotoğraflarda yer alan Çıldır Gölü, Doğu Anadolu Bölgesi'nin en büyük tatlı su gölüdür. Ba-

lıkçılık yöre halkının önemli geçim kaynaklarındandır. Sizce Çıldır Gölü buz tuttuğunda yöre halkı balıkçılık

yapabilir mi? Göl buz tuttuğunda gölde yaşayan canlılar bundan nasıl etkilenir?

Yandaki fotoğrafta yer alan aysberg (buz dağı) bü-

yük kütlesine rağmen su yüzeyinde kalmaktadır. Bu olay

su ve buzun yoğunluklarının farklı olmasından kaynak-

lanır. Buzun yoğunluğu suyun yoğunluğundan daha kü-

çüktür. Bu nedenle büyük buz kütleleri fotoğrafta olduğu

gibi suda yüzebilmektedir.

Bu olayın aslında doğanın canlılara sunduğu bir

mucize olduğunu biliyor muydunuz? Su donduğunda

hacmi artar. Buzdolabınızın buzluğunda bırakılan sıvı

dolu şişelerin zaman zaman patlamasının nedeni hac-

minde meydana gelen artıştır.

Bir maddenin yoğunluğunun m/V oranına eşit olduğunu öğrenmiştiniz. Kütle değişmediğinde artan ha-

cim m/V oranının küçülmesine neden olur. Su donmaya başladığında donan kısımlar su kütlesinin üzerine

doğru hareket edeceği için alt kısımlarda canlılık devam eder.


Aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız.

1. Yoğunluk ne demektir?

2. Bir kenarının uzunluğu 10 cm olan küp şeklindeki cismin kütlesi 500 g olarak ölçülüyor. Bu cismin

yapıldığı maddenin yoğunluğunu hesaplayınız.

3. Yoğunluğu 0,6 g/cm3, hacmi 200 cm3 olan silindir şeklindeki cismin kütlesi kaç g’dır?

4. Kütlesi 2000 g, yoğunluğu 0,5 g/cm3 olan küre şeklindeki cismin hacmi kaç cm3tür?

5. Birbiri içinde çözünmeyen sıvıların yoğunlukları ile ilgili neler söylenebilir?

6. Suyun katı ve sıvı hâllerine ait yoğunlukların farklı olmasının canlı yaşamı üzerine etkilerinin neler

olduğunu kısaca açıklayınız.

89




1. Ağaç, kaşık gibi maddeleri oluşturan tanecikler sadece ................................................ hareketi

yapar.

2. Sıvı ve gaz maddeleri oluşturan tanecikler .........................., .......................... ve ..........................

hareketi yapar.

3. Maddeler hâl değiştirirken taneciklerinin arasındaki .......................... değişir.

4. Demirin paslanması .......................... değişme örneğidir.

5. Suyun buz hâline geçmesi .......................... değişme örneğidir.

6. Yoğunluk maddeler için .......................... özelliktir.

B. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruları okuyup doğru seçeneği işaretleyiniz.

I. Katı maddeler sıkıştırılabilir.

II. Katı maddelerin tanecikleri titreşim hareketi yapar.

III. Katı maddelerin belirli bir şekli vardır.

1. Katı maddeler ile ilgili aşağıda verilen yargılardan hangisi ya da hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I-II D) II-III

2. “Süt, su gibi sıvı maddeler tanecikleri arasında boşluk olduğu için ........................ yapıya sahiptir.” ifadesinde noktalı yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Dağınık B) Akışkan C) Esnek D) Düzgün

I. Maddeler doğada katı, sıvı, gaz hâlinde bulunabilir.

II. Bütün maddeler tanecikli yapıya sahiptir.

III. Maddeler ısı aldığında taneciklerinin hareketliliği artar.

IV. Bütün maddelerin tanecikleri titreşim, öteleme ve dönme hareketi yapar.

3. Aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?

A) I B) II C) III D) IV

öteleme titreşim boşlukfiziksel

ayırt edici dönme kimyasal ortak

90

I. Suyun buharlaşması

II. Gümüş tellerden bileklik yapılması

III. Ayvadan reçel yapılması

IV. Sütten peynir yapılması

4. Cansu arkadaşlarına fiziksel değişimi tanımladıktan sonra örnek vermek istiyor. Sizce aşağıdaki örneklerden hangisi ya da hangilerini kullanabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I-II D) III-IV

5. Yandaki tabloda verilen maddelerin yoğunluklarının

büyüklük sıralaması hangi seçenekte verilmiştir?

A) X > T > Y > Z

B) T > X > Y > Z

C) T > X > Z > Y

D) Z > Y > X > T

I. Yoğunluk maddelerin ortak özelliğidir.

II. Kütle/hacim oranı maddelerin yoğunluğuna eşittir.

III. g x cm3 yoğunluk birimidir.

6. Yoğunluk ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri yanlıştır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I-II D) I-III

7. Yoğunlukları 1, 3, 5 ve 8 g/cm3 olan birbiri içerisinde çözünmeyen A, B, C ve D sıvıları aynı kap

içerisine konuluyor. Sıvıların kap içerisinde aşağıdan yukarıya doğru sıralanışı hangi seçenekte

verildiği gibi olur?

A) D - C - B - A

B) C - D - B - A

C) A - D - C - B

D) A - B - C - D

8. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Su dışarıya ısı verdiğinde hacmi artar.

B) Su katı hâle geçerken kütlesi azalır.

C) Suyun yoğunluğu buzun yoğunluğundan küçüktür.

D) Su ve buzun yoğunlukları eşittir.

I. Suyu oluşturan taneciklerin hareketliliği buzu oluşturan taneciklerin hareketliliğinden fazladır.

II. Suyu oluşturan tanecikler buzu oluşturan taneciklere göre birbirine daha yakındır.

III. Suyu oluşturan tanecikler sadece dönme hareketi yapar.

9. Su ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi ya da hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I-II D) II-III

Madde Kütle M (g)

Hacim V (cm3)

X 100 200

Y 50 200

Z 100 300

T 200 200

91

IŞIK VE SES

Öğrenecekleriniz


• Işığın düzgün ve pürüzlü yüzeylerdeki yansımalarını gözlemleyecek,

• Gözlemlerinizi ışınlar çizerek gösterecek,

• Işığın yansımasında gelen ışın, yansıyan ışın ve yüzey normali arasındaki ilişkiyi açıkla-

yacak,

• Sesin madde ile etkileşimi sonucunda oluşabilecek durumları kavrayacak,

• Sesin yayılmasını önlemeye yönelik tahminlerde bulunacak,

• Bu tahminlerinizi test edecek,

• Ses yalıtımının önemini açıklayacak ve ses yalıtımı için geliştirilen teknolojik ve mimari

uygulamalara örnekler vereceksiniz.

4. ÜNİTE

Konu ve Kavramlar

Düzgün yansıma Normal

Dağınık yansıma Sesin yansıması

Gelen ışın Sesin soğurulması

Yansıyan ışın Ses yalıtımı

92

A. IŞIĞIN YANSIMASI

1. Yansıma Nedir?

2. Işık Hangi Yüzeyde Nasıl Yansır?

B. SESİN MADDEYLE ETKİLEŞMESİ1. Ses Madde ile Etkileşiyor

2. Sesi Engelleyelim

3. Yalıtım ve Teknoloji

93

94

Yukarıdaki fotoğrafta siyah gösterilen bölgelerde ışık nasıl bir yüzeyle karşılaşmış olabilir? Düşüncele-

rinizi aşağıdaki noktalı alana yazınız.

Hatırlayalım

A. IŞIĞIN YANSIMASI

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Işığın doğrusal yolla yayıldığını, ışık kaynaklarından yayılan ışığın ışık ışınları ile gösterildiğini 5.

sınıf fen bilimleri dersinde öğrenmiştiniz.

Fen bilimleri dersinde ayrıca ışığın madde ile etkileşimini inceleyip saydam, yarı saydam ve say-

dam olmayan maddeler ile ilgili etkinlikler yapmıştınız.

95

1. Yansıma Nedir?

Evlerinizin pencerelerinin tahtadan, mağaza vitrinlerinin ise plastikten yapıldığını düşünün. Sizce nasıl

olurdu?

Akşam hava karardığında sürücüler yolu görebilmek için araçlarının farlarını yakar. Cisimlerin görüle-

bilmesi için bir ışık kaynağı tarafından aydınlatılmış olmaları gerekir. Eğer araçların farlarından yayılan ışık

olmazsa yoldaki cisimler ve yolun kendisi sürücü tarafından görülmez. Evlerinizin pencerelerinin ve mağaza

vitrinlerinin camdan yapılmasının da benzeri bir nedeni vardır. Eğer cam yerine ışığı geçirmeyen bir madde

kullanılsaydı dışarıdaki veya mağaza vitrinindeki varlıklardan gözünüze ışık ışınları ulaşamayacağı için

bunları göremezdiniz.

Kendisi ışık kaynağı olmayan pek çok varlığı yu-

karıdaki örneklerde olduğu gibi bu varlıklardan gözü-

müze ulaşan ışık ışınları sayesinde görürüz. Peki, bu

ışık ışınları varlıklara ve oradan da gözümüze nasıl

ulaşır hiç düşündünüz mü?

Gündüz odanızın penceresinden içeriye giren

ışık ışınları odanızdaki eşyalardan yansıdıktan son-

ra gözünüze ulaşır. “Yansıma” sözcüğünü günlük ya-

şamınızda kullanıyor olabilirsiniz. Peki, bu sözcüğün

anlamını biliyor musunuz?

Işık ışınlarının yukarıdaki fotoğraflarda olduğu gibi yansıtıcı bir yüzeye çarptıktan sonra geldiği ortama

geri dönmesine yansıma adı verilir. Işık ışınları nasıl yansır? Bu soruya cevap verebilmek için 96. sayfadaki

etkinliği yapalım.

Cilalı tahta Ayna Metal yüzey

96

GerekeNler


3 Aynayı fotoğrafta olduğu gibi masa yüzeyine dik olacak şekilde yerleştiriniz. Bu işlem için oyun hamur-larını veya fotoğraftaki gibi bir desteği kullanabilirsiniz.

3 Kareli kâğıdı aynanın yansıtıcı yüzeyinin olduğu tarafa yerleştiriniz.

3 El fenerinin ışık vermesini sağlayarak ışığını ay-naya doğru yönlendiriniz.

3 Bir arkadaşınız aynaya ulaşan ve aynadan geri dönen ışık ışınlarının izlediği yolu kareli kâğıt üzerine işaretlesin.

3 El fenerinin bulunduğu konumu değiştirip aynaya farklı doğrultularda ışık ışını ulaşmasını sağ-layarak her bir durum için ışığın izlediği yolun kareli kâğıt üzerine işaretlenmesini sağlayınız.

ETKİNLİK SORULARI

1. Işık ışınlarının izlediği yol ile ilgili ne söyleyebilirsiniz?

2. El fenerinin konumunu değiştirince ışık ışınlarının izlediği yol nasıl değişti?

Ayna, kareli kâğıt, el feneri, oyun hamuru, kalem

1. eTkİNlİk

Ayna gibi yansıtıcı yüzeylere gelen ışık ışınlarının geldiği ortama geri döndüğünü öğrenmiştiniz. Işık

ışınlarının yansıtıcı yüzeylerle karşılaştığında izlediği yol aşağıdaki şekilde olduğu gibi gösterilebilir.

Işık kaynağından yansıtıcı yüzeye ulaşan ışın gelen ışın,

yansıtıcı yüzeyden geri dönen ışın yansıyan ışın olarak adlan-

dırılır. Gelen ışının yansıtıcı yüzeye değdiği noktadan yüzeye

dik olacak şekilde çizildiği kabul edilen doğruya ise normal adı

verilir. Gelen ışının normal ile yaptığı açı gelme açısı (α), yan-

sıyan ışının normalle yaptığı açı ise yansıma açısıdır (β).

Siz de etkinliğinizde gelen ve yansıyan ışınları gözlemle-

miş olmalısınız. Normal doğrusu sizin çizeceğiniz, aslında var

olmayan doğrudur. Etkinliğinizde kareli kâğıt üzerinde yaptığı-

nız işaretlemeleri dikkate alarak her bir durum için normal doğ-

rusunu çiziniz. Bir açıölçer yardımıyla gelme ve yansıma açılarını ölçecek olsanız nasıl bir sonuçla karşıla-

şacağınızı tahmin edebilir misiniz?

Yansıtıcı yüzey

Gelen ışın

Normal

Yansıyan ışın

α

•

β

97

Etkinlikteki gözlemlerinize göre ışık ışınları yansıtıcı yüzeylerden belirli kurallara göre yansır. Yansıma kanunları olarak tanımlanan bu kuralları aşağıdaki gibi ifade edebiliriz:

1. Gelen ışın, yansıyan ışın ve normal aynı düzlemdedir.

2. Gelme açısı yansıma açısına eşittir.

1. Örnek

Berk elindeki feneri ayna yüzeyi ile 30°lik açı yapacak şekilde tutup ışık ışınlarının aynaya ulaşmasını

sağlıyor. Buna göre aynaya gelen ve yansıyan ışınları çizerek gösteriniz.

Çözüm

Gelen ışın ayna yüzeyi ile 30°lik aç› yap›yorsa yüzeye

dik (90° lik aç› ile) çizilen normal do€rusu ile 60° lik aç› yap›-

yor demektir.

Gelme aç›s› 60° oldu€una göre yans›ma aç›s› da

yans›ma kanunlar›na göre 60° olmak zorundad›r. Buna göre

gelen ve yans›yan ›fl›nlar› yandaki flekilde oldu€u gibi gös-

terebiliriz.

2. Örnek

S›la’n›n oyuncak lazerinden yay›lan ›fl›k ›fl›nlar› yans›t›c› bir yüzeye afla€›daki flekilde gösterildi€i gibi

bir yol izleyerek ulafl›yor. Buna göre normal do€rusunu çizerek ›fl›€›n yans›d›ktan sonra izleyece€i yolu

gösteriniz (Kareler eflit bölmelidir.).

Çözüm

1. fiekil’de yans›t›c› yüzeye gelen ›fl›k ›fl›n›n›n yüzeye temas etti€i

noktadan çizilen normal doğrultusu 2. Şekil’de gösterildiği gibi olur. Yan-

sıma kanunlarına göre gelen ışın normal doğrusu ile eşit açı yaparak

yansıyacağı için yansıyan ışının doğrultusu 2. Şekil’deki gibi gösterilir.

60°60°30° 30°

2. Şekil

1. Şekil

Yansıyan ışın

Normal

Yansıyan ışın

Gelen ışın

Normal

Gelen ışın

98

2. Işık Hangi Yüzeyde Nasıl Yansır?

Durgun su yüzeyinde ışığın yansıması sonucu oluşan görüntülere rastlamışsınızdır. Durgun su yüzeyi ile dalgalı su yüzeyinde meydana gelen yansımalar arasında fark var mıdır? Bu soruya cevap verebilmek

için bir etkinlik yapalım.

Havadan su yüzeyine gelen ışık ışınları yansımaya uğrar. Ama durgun ve dalgalı su yüzeyine gelen ışık

ışınlarının yansımaları aynı değildir. Işık ışınları durgun su yüzeyi gibi düzgün yansıtıcı yüzeylere geldiğin-

Dalgalı su yüzeyiDurgun su yüzeyi

eTkİNlİĞİN YAPIlIŞI

3 Sınıfınızda karanlık bir ortam oluşturunuz.

3 El fenerinin ışık vermesini sağlayarak düzgün alüminyum folyo yüzeye ışığı yönlendiriniz.

3 Işığın yüzeyden yansımasını gözlemleyerek gözlemlerinizi defterinize not ediniz.

3Alüminyum folyoyu hafifçe buruşturarak girintili çıkıntılı bir yüzey oluşturunuz.

3 El fenerinin ışığını oluşturduğunuz yüzeye yönlendirerek yansımasını gözlemleyiniz.

3Gözlemlerinizi defterinize not ediniz.

ETKİNLİK SORUSU

• El fenerinin ışığının yüzeylerdeki yansımasında bir farklılık gözlemlediniz mi? Bunun nedenini

nasıl açıklarsınız?

Alüminyum folyo, el feneri

GerekeNler

2. eTkİNlİk

99

de yansıma kanunlarına uygun olarak birbirine paralel yansır. Bu

duruma düzgün yansıma adı verilir. Işık ışınları dalgalı su yüzeyi

gibi yansıtıcı ama düzgün olmayan yüzeylere geldiğinde ise para-

lellikleri bozulacak şekilde yansır. Bu şekilde yansımaya dağınık

yansıma adı verilir. Aşağıdaki şekillerde düzgün ve pürüzlü yü-

zeylere gelen paralel ışık demetlerinin bu yüzeylerden yansımaları

gösterilmiştir.

Yandaki şekilleri incelediğinizde düzgün ve dağınık yansıma-

nın her ikisinde de yüzeye gelen ışık ışınlarının birbirine paralel

olduğunu fark etmiş olmalısınız. Işık ışınları her iki durumda da

yansıma kanunlarına uygun şekilde yansır. Cisimlerin görüntüleri

düzgün yansıma sonucu oluşur. Ancak cisimlerin görülebilmesi,

renk ve şekillerinin ayırt edilebilmesi dağınık yansıma ile gerçek-

leşir.


A. Aşağıdaki cümleleri okuyup doğru olup olmadıklarına karar veriniz. Kararlarınıza göre ilgili kutucuğu işaretleyiniz. Yanlış olduğuna karar verdiğiniz ifadenin doğrusunu altındaki noktalı alana yazınız.

1. Işığın geçmesi istenen yerlerde saydam olmayan maddeler kullanılır. ....................................................................................................................................

2. Yansıtıcı bir yüzeye yüzey normali ile 30° lik açı yapacak şekilde gelen ışık ışınları geldik-leri doğrultuda geri yansır. ....................................................................................................................................

3. Işık ışınları bütün yansıtıcı yüzeylerden yansıma kurallarına uygun şekilde yansır. ....................................................................................................................................

4. Işık yansıtıcı yüzeylerden düzgün veya dağınık olarak yansıyabilir. ....................................................................................................................................

5. Gelen ışın, yansıyan ışın ve normal aynı düzlem içerisindedir. ....................................................................................................................................


1. Düzgün ve dağınık yansıma ne demektir?

2. Gelen ışın, yansıyan ışın, normal kavramlarını açıklayınız.

3. Gelen ışın, yansıyan ışın ve yüzeyin normali arasında nasıl bir ilişki vardır?

4. Cisimlerin yüzeyi ile ışığın yansıması arasında nasıl bir ilişki vardır?

5. Işık hangi yüzeylerden yansıyabilir?

D

Y

D

Y

D

Y

D

Y

D

Y

Yansıtıcı düzgün yüzey

Düzgün yansıma

N N N

Yansıtıcı pürüzlü yüzey

Dağınık yansıma

N NN

100

B. SESİN MADDEYLE ETKİLEŞMESİ

Hatırlayalım

Okulunuzun bahçesinde oyun oynarken çalan zili duyabilmenizin nedeni nedir? Düşüncelerinizi aşağı-

daki noktalı alana yazınız.

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

5. sınıf fen bilimleri dersinde sesin yayılabildiği ortamları deneyerek keşfetmiştiniz. Ayrıca çevre-

nizdeki doğal ve yapay ses kaynaklarının neler olduğunu biliyorsunuz.

101

1. Ses Madde ile etkileşiyor

Bir ışık kaynağından yayılan ışık ışınlarının bazı

maddelerden geçip bazılarından geçemediğini biliyor-

sunuz. Bu özelliğe göre maddeleri saydam, yarı say-

dam ve saydam olmayan şeklinde sınıflandırmıştınız.

Ses için de benzeri bir durum olabilir mi?

Yandaki fotoğrafta olduğu gibi parmaklarınızın

arasında gergin hâlde bulunan lastiği çekip bıraktığı-

nızda ses oluşturduğunu biliyorsunuz. Örnekteki gibi

titreşen bütün cisimler ses oluşturur. Oluşan bu sesin

yayılabilmesi için maddesel ortama gereksinim vardır.

Sesin en iyi katı ortamlarda, daha sonra sırasıyla sıvı ve gazlarda yayıldığını, boşlukta ise yayılmadığı-

nı biliyorsunuz. Maddeleri ışıkta olduğu gibi sesin yayılabildiği ve yayılamadığı ortamlar olarak gruplandıra-

bilirsiniz. Işık ışınlarının yansıtıcı bir yüzeyden geldiği ortama geri dönmesinin yansıma olarak tanımlandı-

ğını biliyorsunuz. Peki, yansıma ses için de geçerli midir? Işık gibi ses de yansır mı?

Aşağıdaki fotoğrafta olduğu gibi boş bir mekânda sesinizin size geri döndüğüne hiç tanık oldunuz mu?

Aynı odanın içerisinde eşyalar olduğunda böyle bir durum gerçekleşebilir mi?

Yukarıdaki fotoğrafta yer alan su dalgalarında olduğu gibi ses de dalgalar hâlinde yayılır. Bu dalgaların

su dalgalarından farkı küresel olmalarıdır. Yani ses kaynağından çıkan ses dalgaları her doğrultuda yayılır.

Ses dalgaları ışık ışınları gibi bir yüzeyle karşılaştıklarında yansırlar. Boş bir odada sesinizin size geri dön-

mesi yansıma ile gerçekleşir. Odanın içerisinde eşyalar olduğunda ise bu durumu gözlemlemezsiniz. Bunun

nedeni de eşyaların ses dalgalarını yansıtmamasıdır. Soğurulma olarak tanımlanan bu durum günlük ya-

şamımızda bize ne gibi yararlar sağlar hiç düşündünüz mü?

Sesin yansıma sonucu yayıldığı ortama geri dönmesi yankı olarak adlandırılır.

Bilgi kutusu

102

2. Sesi engelleyelim

Yukarıdaki gibi bir sokakta oturan insanlara gürültüden rahatsız olmadan yaşayabilmeleri için neler

önerirsiniz? Bu konudaki tahminlerinizi aşağıdaki noktalı alana yazınız.

.............................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................................

Yukarıdaki 1 numaralı fotoğraftaki pencere sisteminin 2 numaralı fotoğraftakine göre daha çok ses ya-

lıtımı sağladığını biliyor musunuz? Sesin yayılmasının başka hangi malzemelerle engellenebileceğini göz-

lemlemek için bir etkinlik yapalım.

1 2

103

Sesin yayılması için maddesel ortama gereksinim olduğunu biliyorsunuz. Bu nedenle ses en iyi katı

ortamlarda yayılır. Fakat katı maddeyi oluşturan taneciklerin dizilişine göre bu durum değişkenlik gösterir

Pamuğu oluşturan tanecikler tahta kaşığı

oluşturan taneciklere göre daha gevşek dizil-

miştir. Bu nedenle tahta kaşık gibi maddeler

sesi iyi iletirken pamuk yapısındaki maddeler

sesi daha az iletir. Sesin yayılmasını önleyen

bu tür maddelerin sesi soğurma özelliği vardır.

Aşağıdaki fotoğraflarda ses yalıtımında kullanı-

lan bazı malzemeler yer almaktadır. Fotoğrafla-

rı inceleyiniz.

Kumaş Cam elyafı Sünger

eTkİNlİĞİN YAPIlIŞI

3 Çalar saati 5 dakika sonra çalacak şekilde ayarlayıp ayakkabı kutusunun içine yerleştiriniz.

3 5 dakika sonra çalar saatin sesini dinleyip “az”, “çok” veya “orta” şeklinde tanımlayarak defterinize not ediniz.

3 Daha sonra ayakkabı kutusunun içerisine sırasıyla pamuk, ga-zete kâğıdı ve strafor parçaları ile birlikte çalar saati yerleştirip 1 ve 2. basamaktaki işlemleri tekrarlayınız.

ETKİNLİK SORUSU

• Ayakkabı kutusunun içerisine hangi malzemeyi koyduğunuzda çalar saatin sesini daha az işittiniz?

Bunun nedenini nasıl açıklarsınız?

Pamuk, gazete kâğıdı, strafor, ayakkabı kutusu, çalar saat

GerekeNler

3. eTkİNlİk

104

3. Yalıtım ve Teknoloji

Yukarıdaki fotoğraflarda olduğu gibi tiyatro ve konser salonlarında, okul, hastane gibi binalarda ses ya-

lıtımı sağlanması gerekir. Bu nedenle bu tür bina ve mekânlarda içerideki sesin dışarı çıkmasını, dışarıdaki

sesin de içeri girişini engelleyen mühendislik ve mimarlık çözümlerine ihtiyaç vardır.

Binaların yapımından sorumlu olan inşaat mühendisleri bu tür binalarda ses yalıtımı sağlayan mal-

zemeler kullanırlar. Binaların tasarımından sorumlu olan mimarlar ise gürültüyü en aza indirerek mekânın

gerektirdiği ses düzenini sağlayacak mimari çözümler üretir. Aşağıda bir sinema salonu için yapılan pro-

jelendirme çalışması yer almaktadır. Resmi incelediğinizde duvarların ses yalıtımını sağlayacak nitelikte

yalıtım malzemelerinin kullanıldığı katmanlardan oluştuğunu fark etmiş olmalısınız.

Sesin kontrol edilebilmesi için yansımasının, iletiminin ve soğrulmasının nasıl gerçekleştiğinin bilin-mesi gerekir. Binalar yapılırken ses yalıtımının sağlanması için duvarlar sıvanır ve duvarların arasına sesin soğrulmasını sağlayan ses yalıtım malzemeleri (strafor köpük, cam yünü, akustik yanmaz sünger, yumurta sünger, yanmaz izolasyon süngeri, piramit sünger, labirent sünger, ağır bariyerli sünger, yanmaz ses yalıtım süngeri, vb. malzemeler) konur. Yukarıda sağda yer alan fotoğrafta bir binanın duvarlarına bu yalıtım mal-zemelerinin uygulanışı görülmektedir.

Araba egzozlarındaki susturucular motor sesinin şiddetini azaltmak için kullanılır. Susturucularda art arda odacıklar yapılır veya sesi soğurucu maddeler kullanılır.

Ağaçlar, ortamdaki sesin soğrulmasını sağlar. Yerleşim yerlerinde binalar yapılırken etrafları ağaçlan-

dırılır.

105

Odadaki eşyaların yumuşak ve pürüzlü yüzeye sahip ol-

ması sesi dağınık yansımaya uğrattığı için sesin daha fazla

soğrulmasını sağlar. Kapalı mekânlarda yankı oluşumunun en-

gellenmesi için sesi yalıtan malzemeler kullanılmalıdır.

Trafiğin gürültü kirliliğinin önemli unsurlarından birisi oldu-

ğu büyük yerleşim yerlerinde binalar ile yollar arasının ağaç-

landırılması, bina ve yollar arasında geniş alanların bırakılma-

sı, çift cam sistemlerinin kullanılması alınabilecek önlemlerden

bazılarıdır.

Ses yalıtımı sağlamak için neler yapılabileceğini Genel Ağ, ansiklopedi vb. kaynaklardan araştırınız.

Araştırma sonuçlarınızla bir slayt gösterisi hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız.

Araştıralım

BÖlÜMÜ DeĞerleNDİrelİM

A. Aşağıdaki cümlelerde noktalı yerleri verilen sözcük ya da sözcük gruplarından uygun olan-

larını kullanarak tamamlayınız.

1. Ses ..................................... yayılmaz.

2. Ses de ışık gibi madde ile karşılaştığında ..................................... özelliğine sahiptir.

3. Bazı maddeler sesin ..................................... önler.

4. Ses yalıtımı sesin ..................................... malzemeler kullanılarak yapılır?

5. Bölünmüş yolların arasında yapılan ağaçlandırma çalışması ..................................... sağlar.


1. Sesin bir madde ile karşılaşması sonucunda neler olabilir?

2. Sesin yayılmasını nasıl önlersiniz?

3. Ses yalıtımı için neler yapılabilir?

4. Ses yalıtımı için geliştirilen teknolojik ve mimari uygulamalara örnekler veriniz.

ses yalıtımı yansıma sıvı madde boşluksoğurmayayılma

106

ÜNİTe DeĞerleNDİrMe



1. Maddeler ışık karşısındaki davranışlarına göre ....................., .................... ve ............................

maddeler olarak üçe ayrılır.

2. Işığın yansıtıcı bir yüzeyden geldiği ortama geri dönmesi .................................. olarak adlandırılır.

3. Gelen ışının yansıtıcı yüzeye temas ettiği noktadan yüzeye dik çizildiği kabul edilen doğru

............................ doğrusu olarak adlandırılır.

4. Işık yansıtıcı yüzeylerden ..................................... uyarak yansır.

5. Ses en iyi ..................................... maddelerde yayılır.

6. Sesin yayılması için ..................................... ortama gereksinim vardır.

7. Pamuk, strafor gibi malzemeler ..................................... kullanılır.


1. Işığın en iyi yansıdığı yüzeylere örnekler veriniz.

2. Işığın en iyi soğurulduğu yüzeylere örnekler veriniz.

3. Işık kirliliğini önlemek için ne gibi önlemler alabilirsiniz?

4. Işığın yansıması ile ilgili bildiklerinizi yazınız.

5. Sesi en iyi soğuran maddelere örnekler veriniz.

6. Ses kirliliğini önlemek için alınabilecek önlemlere örnekler veriniz.

7. Sesin çok iyi iletilebilmesi için neler yapılmalıdır?

8. Ses yalıtımı için neler yapılabilir?

9. Düzgün ve dağınık yansımayı örnekle açıklayınız.

10. Ses yalıtımı niçin önemlidir?

ses yalıtımı normalyansıma kanunları

saydam olmayan

maddesel yansıma

yayılma

gaz

katı

yarı saydam

saydamboşluk

107

C. Aşağıdaki cümleleri okuyup doğru olup olmadıklarına karar veriniz. kararlarınıza göre ilgili

kutucuğu işaretleyiniz. Yanlış olduğuna karar verdiğiniz ifadenin doğrusunu altındaki noktalı alana

yazınız.

D

Y

1. Yansıtıcı yüzeye yüzeyle 90°lik açı yapacak şekilde gelen ışın, geldiği doğrultuda geri

yansır.

...........................................................................................................

D

Y

2. Cisimlerin görülebilmesi renk ve şekillerinin ayırt edilmesi dağınık yansıma ile gerçek-

leşir.

..............................................................................................................

D

Y

3. Bütün maddeler sesi soğurur.

..............................................................................................................

D

Y

4. Bölünmüş yolların ağaçlandırılması ses yalıtımını engeller.

..............................................................................................................

D

Y

5. Tanecikleri daha gevşek olan katı maddeler ses yalıtımında tercih edilir.

..............................................................................................................

Ç. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Taylan, fen bilimleri ders kitabının kapağını alüminyum folyo ile kaplayıp oluşan yüzeyde kendisi-

ne bakıyor. Taylan bu gözlemi ile aşağıdakilerden hangisini söyleyemez?

A) Işık alüminyum folyoda düzgün yansır.

B) Alüminyum folyoda net görüntü oluşmaz.

C) Alüminyum folyo yansıtıcı yüzeydir.

D) Alüminyum folyoda görüntü oluşmaz.

I. Gelme açısı yansıma açısına eşittir.

II. Gelen ışın, yansıyan ışın ve normal aynı düzlemdedir.

III. Yüzey normali yüzeye paraleldir.

2. Yansıma kanunları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II

C) Yalnız I-II D) I-II-III

3. Aşağıdaki yüzeylerden hangisinde düzgün yansıma gerçekleşir?

A) Buruşuk alüminyum folyo B) Cilalı tahta

C) Kadife kumaş D) Dalgalı su yüzeyi

108

4. Yansıtıcı bir yüzeye yandaki şekilde olduğu gibi gelen ışık ışınının

yansıması aşağıdaki şekillerin hangisindeki gibi olur?

A) B)

C) D)

5. Aşağıdakilerden hangisi sesin yayılmasını azaltmak için kullanılabilecek bir malzeme değildir?

A) Beton B) Strafor C) Sünger D) Pamuk

6. Aşağıdakilerden hangisi sesin madde ile karşılaşmasında gerçekleşen olaylardan birisi değildir?

A) Soğurulma B) Yansıma C) Yayılma D) Esneme

30°

30°30°

30°

30° 30°

60°

109

BİTKİ VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

Eşeysiz üreme Eşeyli üreme

Vejetatif üreme Büyüme

Bölünme Gelişme

Tomurcuklanma

Rejenerasyon

Konu ve Kavramlar


• Bitki ve hayvanlardaki üreme çeşitlerini karşılaştıracak,

• Bitki ve hayvanlardaki büyüme ve gelişme süreçlerini örnekler vererek karşılaştıracak,

• Bitki ve hayvanlarda büyüme ve gelişmeye etki eden faktörleri açıklayacak,

• Bir bitki ya da hayvanın bakımını üstlenerek gelişim sürecini rapor hâline getireceksiniz.

5. ÜNİTE

Öğrenecekleriniz

110

A. HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

1. Hayvanlarda Üreme

2. Hayvanlarda Büyüme Süreçleri

3. Hayvanlarda Büyüme ve Gelişmeye Etki Eden Faktörler

B. BİTKİLERDE ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

1. Bitkilerde Üreme

2. Bitkilerde Büyüme Süreçleri

3. Bitkilerde Büyüme ve Gelişmeye Etki Eden Faktörler

4. Bir Canlı Büyütelim

111

112

A. HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

Yukarıdaki canlıların yavrularının nasıl dünyaya geldiğini, bu canlıların nasıl çoğaldığını biliyor musu-

nuz? Cevabınızı aşağıdaki noktalı alana yazınız.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Hatırlayalım

5. sınıf fen bilimleri dersinde canlıları mikroskobik canlılar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar olarak

sınıflandırmış, hayvanları ise omurgalılar ve omurgasızlar olmak üzere iki gruba ayırarak incelemiştiniz.

113

1. Hayvanlarda Üreme

Bir civcivin nasıl dünyaya geldiğini ve hangi evrelerden geçerek yaşamını tamamladığını biliyor mu-

sunuz?

Doğada yaşayan canlıların doğumundan ölümüne kadar geçen süreye hayat döngüsü denir. Doğada

bulunan hayvanlar beslenme, çoğalma şekli, gelişim özellikleri ve yavru bakımı açısından farklılık gösterir-

ler. Bu nedenle hayvan gruplarının hayat döngüleri de birbirinden farklıdır.

Canlıların, soylarını devam ettirmek amacıyla kendilerine benzer yeni bireyler meydana getirmesine

üreme denir. Bütün canlılarda eşeyli ve eşeysiz üreme olmak üzere iki tip üreme görülür.

Hayat döngüsü üreme olayı ile başlar. Hayvanlarda eşeyli üreme, döllenme olayı sayesinde gerçekleşir.

Hayvanlarda, erkek ve dişi üreme hücrelerinin (sperm ve yumurta hücrelerinin) çekirdeklerinin birleşmesine

döllenme, döllenme sonucu oluşan döllenmiş yumurta hücresine zigot denir. Zigot oluştuktan sonra geli-

şerek embriyo denilen canlı taslağını oluşturur. Oluşan embriyo da gelişimini tamamlayarak yeni bir canlıyı

oluşturur. Embriyonun büyüyerek gelişebilmesi için beslenmesi ve korunması gerekir. Bunun için embriyoya

uygun bir ortam sağlanmalıdır. Hayvanlarda gerçekleşen döllenme dış ve iç döllenme şeklinde ikiye ayrılır.

Dış döllenme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin

vücut dışında, suda birleşmesidir. Bu canlılar döllenme

şansını artırabilmek için aynı anda aynı yerlere çok sayı-

da üreme hücresi bırakırlar. Döllenme ve döllenme sonu-

cu oluşan embriyonun gelişimi suda olur. Dış döllenme

balık, kurbağa ve suda yaşayan omurgasızlarda görülür.

İç döllenme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin dişi

canlının vücudunda birleşmesidir. İç döllenme olayında

erkek birey çok sayıda, dişi birey az sayıda üreme hüc-

resi oluşturur. Kuşlar, sürüngenler, suda yaşayan meme-

liler ile karada yaşayan memelilerde görülür.

Kuş, yılan, kertenkele ve timsah gibi hayvanlar yu-

murtayla ürer. Bu canlıların yavruları yumurta içerisinde

gelişerek dünyaya gelir.

Çevremizde gördüğümüz pek çok hayvan ise yav-

rularını doğurarak ürer. Yavrular anne karnında gelişim-

lerini tamamladıktan sonra dünyaya gelir. Koyun, kaplan,

aslan, at, kedi ve köpek gibi hayvanlar yavrularını doğu-

rarak ürer.

114

Bir canlının kendi başına yeni bir birey meydana

getirmesi olayı eşeysiz üreme olarak adlandırılır. Bö-

lünme, tomurcuklanma, rejenerasyon ve vejetatif üreme

gibi çeşitleri vardır.

Bölünme: Genelde bakteri, mavi-yeşil algler, amip

ve Euglena’da (öglena) görülen üreme çeşididir. Bu can-

lılar bölünerek iki yeni yavru oluştururlar.

Tomurcuklanma: Üreme gerçekleşirken birey hüc-

re çekirdeğini eşler. Eşlenen çekirdeğin bir parçası ana

hücrede kalırken diğeri hücre zarında oluşan çıkıntı şek-

lindeki yapıya geçer. Tomurcuk denilen bu yapı gelişerek

yeni bireyi meydana getirir. Oluşan yavru bazen ana bi-

reye yapışık olarak kalır ya da ayrılarak bağımsız olarak

yaşayabilir. Yandaki şekilde Hydra’da (Hidra) tomurcukla-

narak üreme gösterilmiştir.

Rejenerasyon: Canlıdan kopan parçanın kendini

tamamlayarak yeni bir birey meydana getirmesidir. Deniz

yıldızında, toprak solucanında, planaryada vücutlarından

kopan bir parça yandaki şekilde gösterildiği gibi kendini

tamamlayarak yeni bir birey oluşturur.

2. Hayvanlarda Büyüme Süreçleri

Bir annenin bebeğini doğurduktan sonra onunla ne kadar yakından ilgilendiğini, bebeği büyüyene kadar onun tüm bakımını üstlendiğini bilirsiniz.

İnsanlar gibi doğadaki tüm hayvanlar da dünyaya gelir, büyür ve gelişirler. Büyüme ve gelişme tüm canlılarda ortak olan bir özelliktir. Dünyaya gelen yeni bir fil yavrusu zamanla büyüyerek anne ve babası gibi yetişkin bir fil hâline gelir.

Yavru kuşlar belli bir zamana kadar anneleri tarafından korunur ve beslenirler. Fakat belli bir zamandan sonra yavru kuşlar hayatlarını yalnız devam ettirirler. Gelişim dönemlerinde yavrular büyüyerek yetişkin bireyler hâline gelir. Yeni doğmuş bir kedi yavrusunu gördüğümüzde onun büyüdüğünde nasıl görüneceğini rahatlıkla tahmin ederiz. Anne kedi yavrularını kendi sütüyle besleyerek onları korur ve büyüyene kadar bakar. Kedi gibi tüm memeliler yavrularını süt ile besler.

Bölünme ile çoğalma

Tomurcuklanma ile çoğalma

Deniz yıldızında rejenerasyon

Yavru kedilerYavru kuşlar ve anneleri

115

Bazı hayvanlar gelişim dönemlerinde görünüş-

lerini tamamen değiştirirler. Ana canlıya benzeme-

yen canlılar gelişim dönemleri boyunca başkalaşım

geçirerek ana canlıya benzer hâle gelirler.

Bu tür hayvanların yavruyken görünüşleriyle ye-

tişkin dönemlerindeki görünüşleri birbirinden tama-

men farklıdır.

Çevrenizde dere ve göl varsa buralarda yaşa-

yan kurbağaları görmüşsünüzdür. Kurbağa yavruları

yumurtadan çıktıklarında erişkin kurbağaya hiç ben-

zemezler. Kurbağa yavruları yumurtadan su içinde

çıkar. Yumurtadan çıkan kurbağa yavrusunun baş-

kalaşım öncesinde suda yaşamaya olanak sağlayan

uzun bir kuyruğu, iri bir başı ve sudaki oksijeni alma-

sına yardım eden solungaçları vardır. Bu hâliyle bir

balığa benzer. Başkalaşımla birlikte kurbağanın ya-

pısı değişerek karada yaşamaya uygun bir canlı hâ-

line gelir. Sudan karaya geçişte kurbağanın kuyruğu

kısalır, bacakları oluşmaya ve akciğerleri gelişmeye

başlar.

Başkalaşım geçiren hayvanlardan birisi de ke-

lebektir. Kelebek, salgıladığı yapışkan bir maddeyle

(iplikle) yumurtalarını birbirine bağlayarak etrafa da-

ğılmalarını önler. Yumurta olgunlaşınca tırtıl oluşur.

Tırtılın ergin hâle gelinceye kadar geçirdiği uyku dö-

nemine pupa denir. Tırtıl salgıladığı iplikle kendine

koza örmeye başlar. Pupa dönemi sonunda koza yır-

tılır ve kelebek oluşur. Yandaki fotoğrafta bu gelişim

dönemleri gösterilmiştir.

Yumurta ile çoğalan hayvanlardan yılan, kertenkele, timsah, kap-

lumbağa gibi canlılarda yavru bakımı görülmez. Bu hayvanlar yumurtala-

rını toprağın altına bırakırlar. Yumurtadan çıkan yavrular kendi başlarına

yaşamlarını sürdürmeye çalışırlar. Yavru bakımı görülmeyen hayvanlar

çok sayıda yumurta bırakırlar. Çünkü yumurtadan çıkan yavrular anne ta-

rafından korunmadıkları için hayatta kalma şansları oldukça azdır. Örneğin

soyu tükenmek üzere olup koruma altına alınan Caretta caretta (Karet-

ta karetta) türü deniz kaplumbağaları deniz kıyısındaki kumlara açtıkları

yuvalara yüzlerce yumurta bırakırlar. Yumurtadan çıkan yavrular hemen

denize ulaşmaya çalışırlar. Anne bakımı görülmediği için bu yavrulardan

ancak 3-5 tanesi ergin kaplumbağa hâline ulaşabilir.

Kurbağanın başkalaşım evreleri

Erişkin kurbağa

Yavru kurbağa Yumurtalar

İribaşÖn ayak oluşmaya başlar.

Akciğerde solunum başlar.

Kelebeğin başkalaşım evreleri

Cartetta caretta

116

Yukarıdaki fotoğraflarda yer alan canlıların ortak

adlandırmasının ayı olduğunu biliyorsunuz. Öyleyse

kutup ayısı ile kahverengi ayının renklerinin, vücut

yapılarının farklı olmasının nedeni sizce ne olabilir?

Fotoğraftaki kahverengi ayı en çok Kuzey Amerika,

Kuzey Asya, Anadolu ve Balkanlarda yaşar. Kutup

ayısı ise Kuzey Kutbu’nun kıyılarında ve buzullarda

yaşar.

Yaşam koşulları canlıların büyüme ve gelişme-

lerinde etkilidir. Örneğin çölde yaşayan develerin

tüyleri çok sık ve serttir. Bu sayede güneş ışığının

derilerine ulaşması önlenmiş olur. Ayrıca vücutların-

daki hörgüç su kaybını önleyecek şekilde gelişmiştir.

Canlılar nesillerini devam ettirebilmek için, içinde bulundukları ortama uyum sağlamak zorundadır. Yu-

karıdaki örneklerde bahsedilen farklılıklar bu uyumun sağlanabilmesi için uzun sürelerde gerçekleşmiştir.

Canlılarda meydana gelen bu değişiklikler nesilden nesile aktarılır. Ebeveynlerden genlerle aktarılan bu tür

özellikler büyüme ve gelişme üzerinde etkilidir.

Genetik faktörlerden başka hormonlar da büyüme ve gelişmeye etki eder. Büyüme çağında salgılanan

hormonların azlığı ya da çokluğu büyüme ve gelişmeyi etkiler.

Büyüme ve gelişmeyi etkileyen faktörlerden bir diğeri de beslenmedir. Yeterli ve dengeli beslenilmediği

zaman büyüme ve gelişmede gerileme görülür. Yeterli ve dengeli beslenme büyüme ve gelişmeyi olumlu

yönde etkiler. Beslenmesi yetersiz ve dengesiz olan bireylerde gelişim bozuklukları görülür.

Büyüme ve gelişmeye iklim şartları da etki eder. Bunun yanı sıra olumsuz çevre koşulları hastalıklara

yol açarak büyüme ve gelişmeyi engeller.

3. Hayvanlarda Büyüme ve Gelişmeye Etki Eden Faktörler

117


A. Aşağıdaki ifadelerde noktalı yerleri verilen sözcük veya sözcük gruplarından uygun olanları-

nı kullanarak tamamlayınız.

1. Canlı varlıkların doğumundan ölümüne kadar geçen süre ........................... olarak adlandırılır.

2. Hayvanlarda erkek ve dişi üreme hücrelerinin çekirdeklerinin kaynaşması sonucu ................. olayı

gerçekleşir.

3. Hayvanlarda .......................... ve ..................................... olmak üzere iki çeşit üreme görülür.

4. Kurbağalar ve kelebekler ........................................ geçiren canlılara örnektir.

5. Hücre ve dokuların yapı ve bileşimlerindeki değişimler sonucu işlevlerinin belirli bir olgunluğa erişme-

si ................................. olarak tanımlanır.

6. Yavrularını doğurarak üreyen canlılar ........................ hayvanlar olarak tanımlanır.

7. Sperm ve yumurta hücrelerinin dişi canlının vücudunda birleşmesi .............................. olarak tanım-

lanır.

8. Kuş, yılan, timsah gibi hayvanlar ......................................... ile ürerler.

B. Aşağıda verilen hayvan fotoğraflarının altındaki noktalı yerlere bu canlıların nasıl ürediklerini

yazınız.

.............................. ................................ ................................. .................................

başkalaşım iç döllenmememeli eşeysiz

hayat döngüsü dış döllenmeeşeylidöllenmegelişme

yumurta

.............................. ................................ ................................. .................................

118

Yukarıda yer alan bitkilerden yeni bitkilerin nasıl oluştuğunu biliyor musunuz? Cevabınızı aşağıdaki


...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Hatırlayalım

B. BİTKİLERDE ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

5. sınıf fen bilimleri dersinde bitkilerin çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olarak sınıflandırıldığını öğrenmiş-

tiniz.

119

1. Bitkilerde Üreme

Yandaki fotoğrafta yer alan arının bitkiye ne

gibi yararları olabilir? Çevrenizde gördüğünüz

bitkileri üretmek isteseniz nasıl bir yöntem izler-

siniz? Anneniz komşusunda gördüğü güzel bir

çiçeğin aynısına sahip olmak için nasıl bir yöntem

uygulamaktadır?

Bitkilerde üreme hayvanlardakinden çok

daha farklıdır. Çiçekli bitkiler eşeyli olarak ürerler.

Ancak bazı bitkilerde eşeysiz üreme şekilleri de

gelişmiştir.

Vejetatif üreme: Bazı canlılarda görülen ve-

jetatif üreme; yeterli büyüklükteki gelişmeye uygun

parçaların eksiklerini tamamlayarak yeni bir birey

meydana getirmesidir. Kavak ve söğüt gibi bitkiler-

de bir dal parçası toprağa dikilerek çelikle üreme

yapılır. Çilek bitkisinde toprağın üzerinde gövdenin

bir bölümünden kökün ve sonrasında yeni bir çi-

lek bitkisinin oluşması, patates bitkisinin yumruları

üzerindeki gözlerin gelişerek yeni patates bitkisini

oluşturması vejetatif üreme örnekleridir.

Ülkemizde çiftçiler genellikle bitkileri çelik, aşılama, göz gibi vejetatif üreme yöntemleriyle üretirler. Ör-

neğin gül dalından kesilen bir parça toprağa dikilir. Bir süre sonra aynı gül bitkisi meydana gelir. Annelerimiz

komşusunun menekşelerinden kopardığı bir yaprağı bu şekilde çoğaltmakta ve kendisi de bir menekşe

çiçeği sahibi olmaktadır.

Gül ve menekşe bitkisinin çelik ile üretimi

Çilek bitkisinde vejetatif üreme

120

Bitkilerde eşeyli üreme daha farklı gelişmektedir. Bitkilerin üreme organlarının çiçek olduğunu biliyor-

sunuz. Peki çiçeğin kısımlarının neler olduğunu biliyor musunuz? Bir çiçeği daha yakından tanımak için

aşağıdaki etkinliği yapınız.

Bütün çiçekler farklı renk, şekil ve kokuda olmalarına rağmen çiçeklerin temel kısımları birbirlerine

benzer.

Lale, zambak, portakal, limon gibi bir bitki çiçeği, büyüteç, bisturi, kalem, defter, siyah bir kâğıt

GEREKENLER


3 Sınıfa getirdiğiniz çiçeği büyüteçle inceleyiniz.

3 Çiçeğin bölümlerini, görevlerinin neler olabileceğini arkadaşlarınızla tartışınız.

3 Öğretmeninizin yardımı ile çiçeği boyuna ortadan ikiye bölünüz.

3 Büyüteçle tekrar inceleyiniz.

3 Gördüklerinizi defterinize çiziniz.

3 Getirdiğiniz çiçeklerden birini siyah kâğıdın üzerine silkeleyiniz.

3 Siyah kâğıt üzerine dökülen tozları büyüteçle inceleyiniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. İncelediğiniz çiçeklerde benzerlik ve farklılıklar nelerdir?

2. Çiçeklerde büyüteç yardımıyla neler fark edebildiniz?

1. ETKİNLİK

121

Çiçek sapı: Çiçeği dala ya da gövdeye bağlayan ve su ile besin maddelerinin taşınmasını sağlayan

kısımdır.

Çiçek tablası: Çiçeğin diğer kısımlarını üzerinde taşıyan yapıdır.

Çanak yaprak: Çiçeğin en dış kısmında bulunan yeşil renkli yapraklardır. Tomurcuk hâlindeki çiçeği

dış etkenlerden korur.

Taç yaprak: Çiçeğin renkli, güzel kokulu ve görünüşlü olan kısmıdır. Taç yaprakların dip kısımlarında

bal özü sıvısı (salgısı) salgılanır. Bal özü salgısı güzel kokulu olduğu için böceklerin ilgisini çeker ve tozlaş-

maya yardımcı olur.

Erkek organ: Taç yaprakların arasında, dişi organın etrafına dizilmiş hâlde olan çok sayıdaki organdır.

Erkek organ sapçık (ipçik) ve başçık olarak iki kısımdan oluşur.

Dişi organ: Çiçeğin ortasında bulunan, vazoya benzeyen ve genelde

bir tane olan organdır. Dişi organ; dişicik tepesi, dişicik borusu ve yumurtalık

olarak üç kısımdan oluşur.

Dişicik tepesi: Dişi organın en uç kısmıdır. Dişicik tepesi yapışkan ve

nemli bir sıvı salgılar. Bu sıvı çiçek tozlarını yani polenleri tutarak polenlerin

burada çimlenmesini sağlar.

Dişicik borusu: Dişicik tepesini yumurtalığa bağlayan borudur. Dişicik

tepesinde çimlenen polenleri yumurtalığa taşır.

Yumurtalık: Dişi organın en alt kısmındaki şişkinleşmiş bölümdür. Yu-

murtalıkta tohum taslağı bulunur. Tohum taslağının içinde dişi üreme hücre-

leri olan yumurta hücreleri vardır.

Çiçeğin kısımları

Erkek organ

Dişi organ

Taç yaprak

Başçık

İpçik

Dişicik borusu

Dişicik tepesi

Yumurtalık

122

2. Bitkilerde Büyüme Süreçleri

Çiçekli bitkilerde tohum ve meyvenin oluşabilmesi için tozlaşma ve döllenme olmak üzere iki olayın

gerçekleşmesi gerekir.

a. Tozlaşma: Erkek organın başçığındaki polenlerin (çiçek tozlarının) aynı tür bitkinin dişi organının dişicik tepesine taşınmasına

tozlaşma denir. Tozlaşma su, rüzgâr, kuşlar,

böcekler, insanlar sayesinde gerçekleşir.

c. Döllenme sonucu tohum taslağı gelişerek tohumu, to-humun içinde bulunduğu yu-murtalık da gelişerek meyve-yi oluşturur.

d. Çimlenme tamamlanınca bitki-nin kök, gövde ve yaprakları oluşur.

(d)

ç. Tohumdaki embriyonun uygun şartlarda bitkinin kök, gövde ve yaprak gibi kısımlarını oluşturmaya başlamasına çimlenme denir.

(b)(a)

Zigot

Embriyo

Meyve

TohumÇimlenme

(c)

(ç)

b. Döllenme: Yumurtalığa ulaşan polenlerdeki erkek üreme hücrelerinden biri yumurtayı döller. Döllenmiş yumurta zigot olarak adlandırılır. Zigot, gelişerek embriyo denilen bitkinin ilk taslağını, modelini oluşturur.

123

Tohum: Dişi organın yumurtalığında bulunan embriyo, çenek (besin deposu) ve koruyucu kabuk-

tan oluşan ve çimlenerek yeni bir bitkiyi meydana getiren yapıya denir.

Bilgi Kutusu

Su, sıcaklık ve oksijen yeterli miktarda ise (embri-yo gelişerek) tohumun koruyucu kabuğu çatlar ve çim-lenme başlar. Çimlenme sırasında tohumdaki embriyo sürekli büyür ve gelişir. Embriyo gelişirken ihtiyacı olan besini etrafındaki çeneklerden karşılar.

Tohumun çimlenebilmesi için sıcaklığın yeterli miktarda olması gerekir. Düşük veya yüksek sıcaklık-larda çimlenme süresi çok uzar, çimlenme yavaşlar. Çok yüksek veya çok düşük sıcaklıklarda ise çimlenme gerçekleşmez. Çimlenmenin gerçekleşebilmesi için sı-caklık 18-25°C civarında olmalıdır. Bu nedenle ekim için en uygun mevsim ilkbahardır.

Tohumun çimlenebilmesi için suyun yeterli miktarda olması gerekir. Fazla veya az suda çimlenme ger-çekleşmez veya yavaş gerçekleşir. Tohumun çimlenmesi için gerekli olan su çimlenme sonucu oluşan bitki-nin büyümesi için de gereklidir.

Tohum çimleninceye kadar besin üretemez. Çimlenme sonucu bitkinin yaprakları oluştuğu için kendi besinini kendisi üretir.

Bir bitkinin ya da bitki organlarının yapılarına yeni maddeler ilave ederek boy, kütle gibi özelliklerini artırması büyüme olarak tanımlanır.

Bitki besin üretebilmek için su, karbondioksit, sıcaklık ve ışığa ihtiyaç duyar. Ayrıca bitkinin büyümesi için solunum yapması gerekir. Bu nedenle de oksijene ihtiyaç duyar.

Genç bitkinin büyümesi için gerekli besin maddelerini topraktan alacak olan organ köktür. Kökün geliş-mesinden sonra, gövde ve yaprakçıkların toprak üstünde yükseldiği görülür. Tohum embriyosundan meydana gelen kök, gövde ve yapraklardan oluşan genç bitkiye fide denir.

Tohum çimlenmesi ile gelişen fidede onu yapan çeşitli organların her hücresi önce hacimce genişler, gelişir, farklılaşır ve birçokları sürekli bölünerek hücre sayısını artırır. Böylece embriyonun tüm büyümesi sağlanır. Bütün bu olayların tekrarı ve sürekli oluşumu ile de fidecik gitgide daha gelişmiş duruma geçer. Büyüme ve gelişme genellikle bir arada kullanılan terimler olmakla birlikte anlam farklılığı taşırlar. Bunlardan büyüme, vücut hacmi ve kütlesinin artması anlamını taşırken boy, kütle gibi ölçümlerle belirlenir. Dokula-rın yapılarındaki değişiklikler sonucu, biyolojik fonksiyonlarındaki ilerleme ve olgunlaşma, gelişme olarak

124

adlandırılır. Örneğin bir domates fidesi topraktan çıktıktan sonra kütlesi ve hacmi artarak büyür. Gelişimi sonucunda yaprak, çiçek, meyve gibi yeni organlar meydana gelir.

Fideciği oluşturan yapılar büyüme ve gelişmeyi devam ettirerek ana bitkiyi oluşturur. Kök, gövde ve yaprak gibi organların tam oluşup farklılaşması ile bitkinin yapısal büyüme ve gelişme dönemi sona erer.

3. Bitkilerde Büyüme ve Gelişmeye Etki Eden Faktörler

Bitkilerin büyüme ve gelişme olayları, ortamın çeşitli faktörleri ve her bitkinin kendine özgü olan iç özel-liklerine bağlıdır. Çeşitli dış faktörler büyüme ve gelişme üzerine farklı etkiler gösterirler.

Bitkilerin, büyüme ve gelişmeleri için belli bir ışık gereklidir. Ancak bazı ilkel bitkiler ışık istemez. Fazla ve şiddetli ışığın çoğu zaman büyüme üzerinde durdurucu etki yaptığı da bilinen bir gerçektir. Fazla güneşli ortamlarda bitkilerin bodur oluşu bu sebeptendir. Buna karşılık ışıksız ortamda büyüme hızlanmaya ve bitki-nin anormal şekilde gelişmesine neden olur. Karanlık ortamda yaşamaya zorlanan bir bitki fazla uzar, rengi sarı ve yaprakları küçük olur. Böylece anormal bir gelişme gösterir. En uygun ışık şiddeti, bitki türlerine göre değişir. Bu bakımdan bitkiler, gölge seven ve güneş seven bitkiler diye ikiye ayrılabilir. Genel olarak 0°C ile 40°C arasında bitkiler gelişme ve büyüme gösterebilir. Her bitkiye göre değişen uygun sıcaklık derecesinin altında veya üstünde gelişme ve canlılık sona erer. Her bitkinin soğuğa ve sıcağa karşı dayanıklılığı farklıdır. Bazı bitkilerin kışın donmasının nedeni budur.

Su, bitkilerin yaşaması için zorunlu maddelerden biridir. Bitkilerin büyüyüp gelişmesi için belli miktarda suya ihtiyaç vardır. Su fazlalığı genel olarak büyümeyi hızlandırır. Buna karşılık kurak ortamlarda yetişen bitkilerde büyümede gerilik görülür ve dolayısıyla bodurluk göze çarpar. Su azlığı ayrıca farklılaşmayı olum-suz yönde etkiler.

Her bitkinin genetik özellikleri büyüme ve gelişmede etkilidir. Bunun için dış ortam ne olursa olsun, bitki

genetik özelliklerine uygun birey meydana getirir.

125

4. Bir Canlı Büyütelim

Evinizde herhangi bir hayvan besliyor musunuz? Bahçenizde ağaçlar, sebze ve meyveler var mı? Varsa

bunlarla kimler, nasıl ilgileniyor? Bir bitkinin büyümesini izlediniz mi?

Aşağıdaki etkinliği yaparak bir bitkinin büyüme evrelerini gözlemleyelim.

Fasulye, nohut, mercimek vb. bitkilerin tohumlarından 5-10 tane, pamuk, su, plastik kâse,

toprak, saksı

GEREKENLER


3 Tohum, plastik kâse, pamuk ve su kullanarak bitki to-

humlarını çimlendirmek için bir ortam hazırlayınız.

3 Çimlendirdiğiniz bitkileri 8-10 cm boyuna ulaştıklarında

toprak doldurduğunuz saksıya dikiniz.

3 Saksınızı normal derecede güneş alan aydınlık bir or-

tama koyunuz.

3 Bitkinizi düzenli aralıklarla sulayınız.

3 Bitkinizin gelişimini her gün gözlemleyiniz. Gözlemlerinizi not ediniz.

3 Bitkinin boyunun gelişimi, çiçeklenme zamanı, meyve verme aşamalarını gözlemleyiniz.

3 Bu aşamaları rapor hâline getiriniz. Raporunuzu sınıfınızda arkadaşlarınızla paylaşınız.

ETKİNLİK SORUSU

• Bitkinizde hangi büyüme ve gelişme aşamalarını gözlemlediniz?

2. ETKİNLİK

Bir canlının gelişim sürecini gözlemlemek için

yavru bir kedi, köpek, kuş ya da başka bir canlı bes-

leyebilirsiniz. Yavruyu aldığınız gün boy uzunluğu,

kütlesi, rengi, beslenme alışkanlığı, yapabildiği dav-

ranışlar, sizin ona öğretebildiğiniz davranışlar gibi

özelliklerini sürekli gözlemleyerek kaydediniz. Yav-

runun bakımını siz üstlenerek gözlemlerinizi bir ra-

por hâline getirip sınıf arkadaşlarınızla paylaşınız.

126


A. Aşağıdaki şekilde bir çiçeğe ait bölümler gösterilmiştir. Bu bölümlerin adlarını şekil üzerin-

deki noktalı yerlere yazınız.

B. Aşağıdaki ifadelerde noktalı yerleri verilen sözcük veya sözcük gruplarından uygun olanları-

nı kullanarak tamamlayınız.

1. Gül dalından kesilen bir parçanın toprağa dikilip yeni bir gül bitkisi meydana getirilmesi ..................

............... örnektir.

2. Bitkilerde eşeyli üreme .............................. adı verilen kısımda gerçekleşir.

3. Erkek organ ................................ arasında dişi organ etrafında dizilmiş çok sayıdaki organdır.

4. Dişi organ ......................., ............................. ve ................... olmak üzere üç kısımdan oluşur.

5. Tohumun içinde bulunduğu yumurtalık gelişerek ...................................... oluşturur.

dişi organdişicik

tepesiyumurtalıktohum

çanak

yaprakrejenerasyon

dişicik

borusu

vejetatif

üremeçiçektaç yaprakmeyve

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

127


A. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Kuşlarda döllenme nerede gerçekleşmektedir?

A) Dış ortamda B) Suda

C) Dişi canlının içinde D) Embriyo döneminde

2. Aşağıdaki hayvanlardan hangisinde dış gelişme ve yavru bakımı görülür?

A) Aslan B) Penguen C) Balık D) Yılan

3. Aşağıdaki hayvanlardan hangisi doğurarak çoğalır?

A) Koyun B) Sazan C) Kurbağa D) Yılan

4. Aşağıdaki hayvanlardan hangisi başkalaşım geçirir?

A) Balık B) Kurbağa C) İnek D) Köpek

5. Çiçekli bitkilerde üremenin başlangıcı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Döllenme B) Sporlanma C) Tozlaşma D) Zigot

6. Çiçekte dişi organda bulunmayan kısım aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tepecik B) Yumurtalık C) Dişicik borusu D) Başçık

7. Çiçekli bitkilerde üreme aşamaları aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A) Tozlaşma-döllenme-tohum-meyve-çimlenme

B) Tozlaşma-döllenme-meyve-tohum-çimlenme

C) Tozlaşma-meyve-döllenme-tohum-çimlenme

D) Tozlaşma-tohum-döllenme-meyve

8. Çiçekli bitkilerin erkek üreme hücresini içeren yapı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Polen B) Taç yaprak

C) Dişicik tepesi D) Çiçek tablası

9. Çiçek tozları aşağıdaki yolların hangisi ile taşınmaz?

A) Böceklerle B) Yapraklarla

C) Suyla D) Rüzgârla

10. Kurbağanın gelişim aşamaları hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir?

A) Yumurta-larva-iribaş-yavru-ergin B) Yumurta-yavru-iribaş-larva-ergin

C) Yumurta-larva-yavru-iribaş-ergin D) Yumurta-iribaş-larva-yavru-ergin

128


1. Eşeysiz üremenin tanımını yaparak örneklerle açıklayınız.

2. Hayvanlarda üreme süreçleri nelerdir?

3. Dış döllenme ve iç döllenmeyi örneklerle açıklayınız.

4. Bölünerek üreyen canlılara örnekler veriniz.

5. Tomurcuklanmayı bir örnekle anlatınız.

6. Rejenerasyonu örnek vererek açıklayınız.

7. Bir kurbağanın hayat döngüsünü açıklayınız.

8. Bitkilerde büyüme ve gelişme süreçleri nelerdir?

9. Bitkilerde vejetatif üremeyi örnekle açıklayınız.

10. Tozlaşma, döllenme ve çimlenmeyi açıklayınız.

C. Aşağıdaki tabloda hayvanlarda üreme, büyüme ve gelişme dönemlerine ait özellikler veril-

miştir. Tabloyu inceleyerek verilen soruları cevaplayınız.

Özellikler Döllenme

Dışdöllenme Eşeyli

3

3 3

3

3

3 3

3 3 3

3 3

3

3

3

Var Varİçdöllenme Eşeysiz Yok Yok

Yavru bakımıÜreme Başkalaşım

Örnek

1. Tabloda işaretli özelliklere uygun hayvanlar neler olabilir? Örnek veriniz.

2. Eşeysiz üreyen canlı için verdiğiniz örnek hangi eşeysiz üreme şekli ile ürer?

129

MADDE VE ISI

Isı iletkenliği Yakıt

Isı yalıtkanlığı Katı yakıt

Isı yalıtımı Sıvı yakıt

Yalıtım malzemeleri Gaz yakıt

Konu ve Kavramlar


• Maddeleri, ısı iletimi bakımından sınıflandıracak,

• Binalarda ısı yalıtımının önemini fark edecek,

• Isı yalıtımının önemini aile ve ülke ekonomisi ile kaynakların etkili kullanımı bakımından tartışacak,

• Binalarda kullanılan ısı yalıtım malzemelerinin seçilme ölçütlerini belirleyecek,

• Alternatif ısı yalıtım malzemeleri geliştirecek,

• Yakıtları katı, sıvı ve gaz olarak sınıflandırarak yaygın kullanılan yakıtlara örnekler verecek,

• Farklı türdeki yakıtların ısı amaçlı kullanımının insan ve çevre üzerine etkilerini araştırıp sunacak,

• Soba ve doğal gaz zehirlenmeleri ile ilgili alınması gereken tedbirleri araştırıp rapor hâline getireceksiniz.

Öğrenecekleriniz

6. ÜNİTE

130

A. MADDE VE ISI1. Isı İletkenliği Nedir?

2. Yalıtım ve Yalıtım Malzemeleri

3. Neden Yalıtım Yapmalıyız?

B. YAKITLAR1. Yakıtları Tanıyalım

a. Katı Yakıtlar

b. Sıvı Yakıtlar

c. Gaz Yakıtlar

2. Yakıtlar ve Çevre

3. Isınırken Dikkatli Olalım

131

132

Hangi binada ısınma giderleri daha fazladır? Neden böyle düşündüğünüzü aşağıdaki noktalı yere ya-

zınız.

Hatırlayalım

A. MADDE VE ISI

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Isının bir enerji türü olduğunu, sıcaklıkları farklı olan maddeler arasında ısı alışverişinin gerçekleş-

tiğini 5. sınıf fen bilimleri dersinde öğrenmiştiniz.

133

1. Isı İletkenliği Nedir?

Yaz aylarında pek çoğunuzun yemekten zevk

aldığı dondurmanın sıcak havanın etkisiyle çok ça-

buk eridiğine tanık olmuşsunuzdur. Dondurmanın

erimesinin nedeni hava ile arasında gerçekleşen ısı

alışverişidir. Sıcaklıkları farklı olan bütün maddeler

arasında ısı alışverişi gerçekleşir. Peki, bütün mad-

deler ısıyı iletir mi? Aşağıdaki etkinliği yaparak bu

soruya cevap vermeye çalışalım.

Tahta kaşık, plastik kaşık, metal kaşık, beherglas, su, ispirto ocağı, sacayak, tel kafes

GEREKENLER


3 Beherglasın içerisine bir miktar su koyunuz.

3 Beherglası fotoğraftaki gibi sacayağın üzerine yerleştiriniz.

3 İspirto ocağını yakıp beherglası içerisindekiler ile birlikte

ısıtınız.

3 10 dakika kadar sonra ispirto ocağını söndürerek ısıtma

işlemini sonlandırınız.

3 Beherglasın içerisindeki kaşıkları elinizle kontrol ederek

hangisinin daha çok ısındığını belirleyiniz.

ETKİNLİK SORUSU

• Hangi kaşık daha fazla ısındı? Bunun nedeni ne olabilir?

1. ETKİNLİK

134

Ocağın üzerindeki tencereyi tutacak olmadan tutarsanız elleriniz yanabilir. Bu nedenle tencere, tava gibi mutfak gereçlerinin kulpları ge-nellikle bakalit adı verilen bir maddeden üretilir. Bu madde ısıyı çok az iletir. Mutfakta yemek yapan büyüklerinizin yemekleri karıştırırken genel-likle tahta kaşık kullandığına da tanık olmuşsunuzdur. Bunun nedeni de tahtanın ısıyı iletmemesidir. Siz de etkinliğinizde beherglasın içerisine koyduğunuz tahta kaşığın en az, metal kaşığın ise en çok ısındığını gözlemlemiş olmalısınız. Etkinliğinizde olduğu gibi ısıyı iyi ileten maddeler ısı iletkeni, ısıyı iletmeyen veya çok az iletenler ise ısı yalıtkanı olarak adlandırılır. Bakır, alüminyum, demir gibi maddeler ısıyı iyi iletirken;

tahta, plastik, cam yünü gibi maddeler ise ısıyı iletmezler.

2. Yalıtım ve Yalıtım MalzemeleriBazı maddelerin ısıyı ilettiğini, bazılarının ise iletmediğini öğrendiniz. Sıcaklıkları farklı

olan maddeler arasında ısı alışverişi olduğunu da biliyorsunuz. O zaman bir maddenin veya ortamın ısısını korumak için bir sistem geliştirecek olsanız ısıyı ileten maddeleri mi yoksa ısıyı iletmeyen maddeleri mi kullanmayı tercih edersiniz?

Yandaki şekilde bir termosun yapısı şematik olarak gösterilmiştir. Yansıtıcı yüzey ile dış yüzey arasında boşluk olduğu dikkatinizi çekti mi? Vakum adı verilen bu boşluk ter-mos içerisindeki maddenin ısısının korunmasını sağlar. Yalıtkan maddeler kullanılarak ısı akışının yavaşlatılması veya önlenmesine yalıtım adı verilir. Aşağıdaki tabloda yalıtım amaçlı kullanılan bazı malzemeler, kullanım alanları ve özellikleri verilmiştir. Tabloyu inceleyerek yalıtım malzemelerinin seçilme ölçütlerini öğrenebilirsiniz.

Yalıtım MalzemesiYanıcılık Kullanım Ömrü

Kullanım Yeri

Plastik köpük Alev alır. Uzun ömürlüdür. İç ve dış duvarlarda

Ahşap Alev alır. Kısa ömürlüdür. İç ve dış döşemelerde

Katran Alev alır. Kısa ömürlüdür. Tavanlarda

Cam yünü Zor alev alır. Uzun ömürlüdür. Tavanlarda, içve dış duvarlarda, tesisat borularında

Silikon yünü Zor alev alır. Uzun ömürlüdür. Dış cephede

Taş yünü Yanmaz. Uzun ömürlüdür. Tavanlarda, iç ve dış duvarlarda

Özellikleri

135

Isı yalıtımı sadece binalarda yapılan bir uygulama değildir. Yazlık ve kışlık giysilerinizi neye göre seçtiğinizi düşününüz. Giysilerinizin ku-maşlarındaki farklılığın nedeni ne olabilir?

Kışın bizi sıcak tutacak kalın giysileri tercih ederiz. Bu giysiler ge-nellikle yün ve pamuk dokumalardan üretilir. Yandaki fotoğrafta yer alan kayakçı ise hem sıcak tutacak hem de yaptığı sporun gerektirdiği ha-reketleri kolaylıkla yapabilmesini sağlayacak esnek kumaşlardan yapıl-mış giysileri tercih etmiştir.

Aşağıdaki etkinliği gerçekleştirerek yalıtım malzemesi üretmeye ne dersiniz?

Talaş, tutkal, strafor, plastik tepsi, plastik leğen

GEREKENLER


3 Tutkal ve talaşı plastik kap içerisinde karıştırınız.

3 Karışımın içerisine strafor köpüğü ufalayarak karıştırınız.

3 Hazırladığınız malzemeyi plastik tepsiye 1-2 cm kalınlığında olacak şekilde boşaltınız.

3 5-6 gün hazırladığınız malzemenin kuruması için bekleyiniz.

ETKİNLİK SORUSU

• Kitabınızın 136. sayfasında yer alan tabloyu dikkate aldığınızda ürettiğiniz malzemeyi nerelerde kullanabilirsiniz? Açıklayınız.

2. ETKİNLİK

Uygulayalım

Yandaki resimde bulunan evde yalıtım çalışmasına karar verilmiştir. Kitabınızın 136. sayfasında yer alan tablodan yararlanarak hangi malze-melerin nerelerde kullanılması gerektiğine karar vererek aşağıdaki nok-talı yerlere yazınız.

....................................................................................................... .............................................................................................................. .............................................................................................................. ..............................................................................................................

136

3. Neden Yalıtım Yapmalıyız?

Bir ülkede kişi başına tüketilen enerji miktarı o ülkenin gelişmişliğinin bir ölçüsüdür. Çünkü buzdolabından televizyo-na ve bilgisayara kadar pek çok aracın çalışmasında, aydın-lanmada, ulaşımda ve ısınmada enerjiye gereksinim duyarız. Enerjinin tüketim miktarı kadar verimli tüketilip tüketilmediği de gelişmişliğin bir ölçüsüdür. Ülkemizdeki enerji tüketim dağılı-mı yandaki gibi bir grafikle ifade edilebilir. Konutlarda tüketilen enerjinin %80’i ısıtma amaçlı, %10’u mutfak ve banyolarda, di-ğer %10’u ise elektrikli ev aletlerinde kullanılmaktadır.

Enerjinin büyük bir kısmının ısınma amacıyla tüketildiğini fark ettiniz mi?

Ülkemiz 1950’li yıllarda enerji gereksiniminin tamamı-nı kendi imkânlarıyla karşılarken bu oran 2010’lu yıllarda yaklaşık %35’lere düşmüştür. Ülkemiz enerji gereksinimini başka ülkelerden satın aldığı petrol ve doğal gaz gibi ya-kıtlardan karşılamaktadır. Yandaki grafikte ülkemizin satın aldığı ham petrolün yıllara göre miktarları verilmiştir (2015 ve 2020 yıllarına ait değerler tahmini değerlerdir.). Grafiği incelediğinizde satın alınan miktardaki artışa bağlı olarak

döviz kaybının da arttığını söyleyebilirsiniz.

Poster Hazırlayalım

Isı yalıtımının aile ve ülke ekonomisine sağlayacağı katkıyı ifade eden bir slogan belirleyiniz. Slo-

ganınıza uygun şekilde bir afiş çalışması hazırlayınız. Hazırladığınız afiş çalışmasını sınıf arkadaşla-

rınızla paylaşınız.


A. Aşağıdaki çizelgede 32 dersliği olan 3 katlı bir okulun yalıtımlı ve yalıtımsız olması durumla-rındaki yakıt maliyetleri verilmiştir. Çizelgeyi inceleyerek çizelge ile birlikte verilen soruları cevap-lamaya çalışınız.

Radyatör İhtiyacı (m)

Yatırım Maliyeti(avro)

Yıllık Yakıt Tüketimi (m3)

Yıllık Yakıt Maliyeti(avro)

Yalıtımsız 283 100 000 80 000 16 500

Yalıtımlı 83 150 000 30 000 5 500

1. Neden yalıtımlı bir binanın radyatör ihtiyacı daha azdır? 2. Yalıtımlı bir binanın yatırım maliyeti neden daha fazladır? 3. Verilen değerlere bakarak hangi tip binanın neden tercih edilmesi gerektiğini açıklayınız.

B. Aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Isı iletkeni ne demektir? 2. Yalıtım ne demektir? 3. Yalıtım maddelerine örnekler veriniz.

Ham petrol (milyon ton)

2000

34,5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

39,948

61,5

73,9

2005 2010 2015 2020

diğer

%35konut

%36sanayi

%5tarım

%3

%21ulaşım

137

B. YAKITLAR

Yukarıdaki resimlerde hangi yakıtların olduğunu söyleyebilir misiniz? Bu yakıtları nasıl sınıflandırırsı-

nız? Aşağıdaki noktalı yere yazınız.

Hatırlayalım

“Çevre kirliliği” kavramını 4. sınıf fen bilimleri dersinde “Mikroskobik Canlılar ve Çevremiz” ünitesin-

de, fosillerin nasıl oluştuğunu ve kayaçlarla madenler arasındaki ilişkiyi ise 5. sınıf fen bilimleri dersinde

öğrenmiştiniz.

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

138

1. Yakıtları Tanıyalım

Yandığında çevreye ısı veren maddeler yakıt olarak tanımlanır.

Odun, kömür, petrol ve petrol türevleri ısınma amaçlı kullandığımız ya-

kıtlardır.

Yakıtları katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç gruba ayırabiliriz.

a. Katı Yakıtlar

Odun ve kömür insanların yüzyıllardır ısınma amaçlı kullandığı katı yakıtlardır. Odunun ağaçlardan

elde edildiğini hepiniz biliyorsunuz. Öyleyse odunun yakıt olarak kullanımının bilinçsiz tüketildiğinde orman-

larımıza zarar vereceğini kolaylıkla tahmin edebilirsiniz. Peki kömür nasıl elde edilir?

Yandaki fotoğrafta bir kömür madeni yer almaktadır.

Yerin yüzlerce metre altından çıkarılan kömürün nasıl oluş-

tuğunu hiç merak ettiniz mi?

Bataklıkların altında kalan bitkisel artıkların buralarda

birikip yer altına gömülmesi ve sıcaklık, basınç gibi etkilerle

değişime uğraması sonucu kömür adı verilen fosil yakıt olu-

şur. Kömürleşmedeki ilk safhada turba adı verilen madde

meydana gelir. Turba uygun koşullar gerçekleştiğinde linyit,

alt bitümlü kömür, taş kömürü ve antrasite dönüşür. Isı

değeri en yüksek olan kömür antrasit, en düşük olan ise

linyittir.

Araştıralım

Ülkemizdeki kömür madenlerini araştırarak harita üzerinde gösteriniz.

Teknik olarak kömürleşmenin en son safhasını grafit adı verilen madde

oluşturur. Çok zor ateşlendiği için yakıt olarak kullanılmayan grafit, kalemlerini-

zin yapımında kullanılır.

Bilgi Kutusu

139

b. Sıvı Yakıtlar

Petrol ve petrolün damıtılması ile elde edilen

ürünler sıvı yakıtları oluşturur. Yandaki şekilde bir fo-

sil yakıt olan petrolün oluşumu gösterilmiştir. Petrolün

oluşumu için bitki ve hayvan kalıntılarının milyonlarca

yıl uygun koşullarda toprak altında kalması gerekir.

Yandaki şekilde petrolün damıtılması işlemi ile

elde edilen yakıtlar gösterilmiştir. Şekli inceleyerek

hangi yakıtın nerelerde kullanıldığını defterinize not

ediniz.

c. Gaz Yakıtlar

Ülkemizde ve dünyada en yaygın kullanılan gaz yakıt doğal gazdır. Yandığında katı atık bırakmadığı

için temiz yakıt olarak kabul edilir. Hava gazı ve sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG) da gaz yakıtlara örnektir.

Hava gazı taş kömüründen çeşitli işlemler sonucu elde edilen yakıttır. Sıvılaştırılmış petrol gazı ise petrol-

den elde edilir.

Katı, sıvı ve gaz yakıtları öğrendiniz. Bu yakıtların odun dışında kalanlarının fosil yakıt olduğunu veya bir fosil yakıttan elde edildiğini fark ettiniz mi? Fosil yakıtların oluşumu için milyonlarca yıl geçmesi gerekir. Bu nedenle bu tip yakıtlar yenilenemez enerji kaynakları olarak kabul edilirler. Peki yenilenebilen enerji kaynakları var mıdır? Bunların özellikleri nedir? Hiç düşündünüz mü?

Yukarıdaki fotoğraflarda gördüğünüz sistemlerin nasıl çalıştığını biliyor musunuz? Birinci resimde gü-

neş enerjisi ile ısıtma yapılan bir sistem, ikinci resimde ise rüzgâr enerjisi ile elektrik elde edilen bir santral

yer almaktadır. Güneş enerjisi ve rüzgâr enerjisi gibi enerji çeşitleri yenilenebilir enerji olarak adlandırılır.

Güneş ve rüzgâr ise yenilenebilir enerji kaynaklarıdır.

Petrol

Nafta

Jet yakıtı

Gaz

Dizel

Ülkemizde petrol arama ve çıkarma faaliyetlerini yürütmek amacıyla 1954 yılında Türkiye Petrolleri

Anonim Ortaklığının (TPAO) kurulduğunu biliyor musunuz?

Bilgi Kutusu

140


Yenilenebilir enerji kaynaklarının neler olduğunu araştırarak insanları yenilenebilir enerji kaynakla-

rının kullanımına teşvik etmeyi amaçlayan bir poster hazırlayınız. Hazırladığınız posteri sınıf arkadaş-

larınızla paylaşınız.

2. Yakıtlar ve Çevre

Yandaki fotoğrafta yer alan binada bütün enerji

gereksinimi güneş enerjisi kullanılarak karşılanmak-

tadır. Sizce bu binanın enerji tüketimi çevre kirliliğine

yol açar mı?

Toprak, su ve hava içerisinde kirletici maddelerin

birikmesinin çevre kirliliği olarak tanımlandığını öğ-

renmiştiniz. Yandaki fotoğrafta yer alan binada ısın-

mak için fosil yakıtlar kullanılsaydı sizce ne olurdu?

Trafikteki araçlardan, konutlardan, fabrikalar-

dan havaya salınan karbonmonoksit, karbondiok-

sit, kükürtmonoksit gibi gazlar hava kirliliğine neden

olur. Bu tür gazlar daha çok fosil yakıtların yanması

ile açığa çıkar. Hava kirliliği solunum yolu ile ilgili pek

çok hastalığa neden olur. Kronik bronşit, astım, ne-

fes darlığı bu hastalıklardan sadece birkaçıdır.

Proje

Yenilenebilir enerji kaynaklarının neler olduğunu araştırarak insanları yenilenebilir enerji kaynakla-

rının kullanımına teşvik etmeyi amaçlayan bir poster hazırlayınız. Hazırladığınız posteri sınıf arkadaş-

larınızla paylaşınız.

Hava kirliliğinin yandaki fotoğraftaki gibi

olduğu bir yerleşim yerinde belediye başkan

adayı olduğunuzu düşününüz. Halkı bu soru-

nun çözümüne yönelik yapacağınız çalışma-

larla ilgili bilgilendirmek için bir broşür çalış-

ması hazırlayınız.

Broşür çalışmanızda;

• Hava kirliliğine neden olan etkenler,

• Alınması gereken önlemler,

• Bu önlemler alınmadığı takdirde karşıla-

şılacak durumlar ile ilgili bilgilendirici açıkla-

malar yer almasına dikkat ediniz.

Hazırladığınız broşürleri sınıf arkadaşla-

rınızla paylaşınız.

141

3. Isınırken Dikkatli Olalım Evinizde ısınmak için kombi, soba, şömine gibi araçlardan hangisi kulla-

nılıyor? Bu araçların yanlış kullanımının insan hayatı için tehlike oluşturabile-ceğini biliyor musunuz? Gazete veya benzeri haber kaynaklarından buna tanık oldunuz mu?

Yandaki fotoğraf evlerde ısınma ve sıcak su elde etmek amacıyla kullanılan ve kombi adı verilen araca aittir. Doğal gaz ile çalışan bu aracın baca bağlantıları standartlara uygun yapılmadığında karbonmonoksit zehirlenmesine yol açabilir. Benzer şekilde soba ve şofben gibi araçların da hatalı kullanımları zehirlenme-lere neden olabilir.

Böyle bir tehlikeden korunmak için neler yapılması gerektiğini biliyor musu-nuz? Aşağıda soba ve baca zehirlenmelerine karşı alınması gereken önlemler lis-telenmiştir. Listeyi inceleyiniz.

• Soba, kombi, şofben gibi araçların boru bağlantılarının sızdırmaz olmasına dikkat edilmelidir.

• Bacalar düzenli olarak temizlenmelidir.

• Kombi, şofben gibi araçların kurulumu uzman kişilerce yapılmalıdır.

• Kombi, şofben gibi araçların periyodik bakımları ihmal edilmemelidir.

• Isınma amaçlı kullanılan soba vb. araçlar yatak odalarında bulundurulmamalıdır.

• Sobanın içindeki yakıtın tamamen yanması sağlanmalı ve bu gerçekleşmeden yakıt eklenmemelidir.

• Sobanın kurulacağı mekân yeterli havalandırmaya sahip olmalıdır.

Araştıralım

Evinizde veya apartman boşluğunda doğal gaz kokusu hissedildiğinde alınması gereken önemleri

çeşitli kaynaklardan araştırarak araştırma sonuçlarınızı arkadaşlarınızla paylaşınız.


Aşağıdaki ifadelerde noktalı yerleri verilen sözcük veya sözcük gruplarından uygun olanlarını

kullanarak tamamlayınız.

1. Yandığında çevrelerine ısı veren maddeler .............................. olarak tanımlanır.

2. .............................. ve .............................. katı yakıtlara örnektir.

3. .............................. ve .............................. fosil yakıtlardır.

4. Enerji kaynakları .............................. ve .............................. olarak ikiye ayrılır.

5. Isınırken .............................. neden olmamak için temiz enerji kaynaklarını tercih etmeliyiz.

yenilenemez yakıt odun ısıtıcı

çevre kirliliği petrol yenilenebilirkömür

142


A. Aşağıdaki cümlelerde noktalı yerleri verilen sözcüklerden veya sözcük gruplarından uygun olanları kullanarak tamamlayınız.

1. Bakır, alüminyum gibi maddeler ................................................ iletir.

2. Isı yalıtımı ülke ve aile ................................................ katkı sağlar.

3. Odun, kömür ve petrol ................................................ yakıtlardır.

4. Güneş, rüzgâr vb. ................................................ enerji kaynaklarıdır.

B. Aşağıdaki cümleleri okuyup doğru olup olmadıklarına karar veriniz. Kararınıza göre ilgili ku-tucuğu işaretleyiniz. Yanlış olduğuna karar verdiğiniz ifadenin doğrusunu altındaki noktalı alana yazınız.

1. Isıyı iyi ileten maddeler ısı iletkeni olarak adlandırılır.

.....................................................................................................................................

2. Yalıtım için ısıyı iyi ileten maddeler kullanılır.

.............................................................................................................. .......................

3. Dış cephe yalıtımında kolay yanan kısa ömürlü malzemeler tercih edilir.

.....................................................................................................................................

C. Aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Yalıtım malzemelerinin seçilme ölçütleri nelerdir? 2. Yakıt nedir? Tanımlayarak yakıt çeşitlerini kısaca açıklayınız. 3. Yenilenebilir enerji kaynakları nelerdir? Örnekler veriniz.

Ç. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Aşağıda verilen maddelerden hangisi ısı iletkenliği bakımından diğerlerinden farklıdır?

A) Tahta B) Bakalit C) Plastik köpük D) Bakır

2. “Yalıtkan maddeler kullanılarak ısı akışının yavaşlatılması veya önlenmesi ......................... olarak tanımlanır.” ifadesinde noktalı yere aşağıdakilerden hangisinin getirilmesi gerekir?

A) Aktarım B) Yalıtım C) İletim D) Vakum

3. Aşağıdakilerden hangisi katı yakıtlara örnektir?

A) Odun B) Petrol C) LPG D) Hava gazı

4. Aşağıdakilerden hangisi soba ve gaz zehirlenmelerine karşı yapılması gerekenlerden birisi değildir?A) Soba vb. araçların baca bağlantıları sızdırmaz olmalı.B) Bacalar düzenli temizlenmeli.C) Soba içerisindeki yakıtın bitmesi beklenmeden üzerine ekleme yapılmalı.D) Kombi, şofben gibi araçların bakımı düzenli yapılmalı.

D

Y

D

Y

D

Y

ekonomiyalıtkanyenilenemez yenilenebilirısı fosil

143

Konu ve Kavramlar


• Tasarladığınız elektrik devresini kullanarak maddeleri elektriği iletme durumlarına göre sınıflandıracak,

• Maddelerin elektriksel iletkenlik ve yalıtkanlık özelliklerinin hangi amaçlar için kullanıl-dığını günlük yaşamdan örneklerle açıklayacak,

• Bir elektrik devresindeki ampulün parlaklığının bağlı olduğu değişkenleri tahmin edip bu tahminlerinizi test edecek,

• Elektriksel direnci ifade ederek bir iletkenin direncini ölçüp birimini belirteceksiniz.

ELEKTRİĞİN İLETİMİ

7. ÜNİTE

Öğrenecekleriniz

İletken madde

Yalıtkan madde

İletken ve yalıtkan maddelerin kullanım alanları

Elektriksel direnç

Elektriksel direncin bağlı olduğu faktörler

144

A. İLETKEN VE YALITKAN MADDELER 1. İletken ve Yalıtkan Maddeler

2. İletken ve Yalıtkanları Nerelerde Kullanırız?

Sanırım tellerin yerine tahta çıtaları

takmamalıydın.

145

B. ELEKTRİKSEL DİRENÇ VE BAĞLI OLDUĞU FAKTÖRLER1. Ampulün Parlaklığını Değiştirelim

2. Elektriksel Direnç Nedir?

3. Direnci Ölçelim

4. Ampulün de Bir Direnci Vardır

146

Basit elektrik devresini oluşturan devre elemanlarını ve bunların sembollerini 5. sınıf fen bilimleri

dersinde öğrenmiştiniz.

Elektrikli aletlerin bütün bölümleri aynı özellikteki maddelerden mi yapılır? Düşüncelerinizi aşağıdaki


Hatırlayalım

A. İLETKEN VE YALITKAN MADDELER

..................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

147

1. İletken ve Yalıtkan MaddelerBasit bir elektrik devresindeki bağlantı kablolarının görevi nedir?

Bir devrede kablo yerine başka maddeler kullanabilir miyiz?

Evimizi temizlemek için kullandığımız elektrik süpürgesinin elekt-rik enerjisi ile çalıştığını biliyorsunuz. Prizden elektrik enerjisi taşıyan kablonun üzerinin plastik ile kaplı olduğunu fark etmiş miydiniz? Sizce bunun nedeni ne olabilir?

Bir devrede ampulün ışık vermesi için elektrik enerjisinin devrede iletilmesi gerekir. Hangi maddeler elektrik enerjisini iletir? Arkadaşları-nızla tartışarak elektrik enerjisini ileten ve iletmeyen maddelerin neler olabileceğini tahmin etmeye çalışınız. Tahminlerinizi defterinize yazınız.

Şimdi tahminlerinizi test etmek için aşağıdaki etkinliği yapalım.


3 Arkadaşlarınızla beşer kişilik gruplar oluşturunuz.

3 Her grup pil, pil yatağı, ampul, duy, bağlantı kablosu ve anahtarı kullanarak fotoğraftaki gibi bir devre kursun.

3 Kurduğunuz devreyi test ederek ampulün ışık verip vermediğini kontrol ediniz.

3 Devredeki bağlantı kablolarından herhangi birini bağ-lı olduğu yerden ayırınız.

3 Sınıfınıza getirdiğiniz maddelerden hangilerinin elekt-riği iletip hangilerinin iletmeyeceğini tahmin ediniz. Tahmininizi defterinize yazınız.

3 Tahminlerinizi test etmek için ayırdığınız bu kabloların arasına getirdiğiniz maddeleri sırasıyla yerleştirip ampulün ışık verip vermediğine bakınız.

3 Devreye eklediğinizde ampulün ışık verip vermemesine göre malzemeleri gruplandırınız.

ETKİNLİK SORULARI

1. Kabloların uçlarına hangi maddeleri dokundurduğunuzda ampul ışık verdi?

2. Tahminlerinizle bulgularınız arasında bir farklılık var mı?

3. Etkinlik gözlemlerinize göre kullandığınız malzemeleri nasıl adlandırırsınız?

Pil, pil yatağı, anahtar, duy, 3 adet bağlantı kablosu, cam, silgi, metal ataş, plastik ataş, tahta

parçası, kurşun kalem, alüminyum folyo, tükenmez kalem, plastik tarak, demir çivi, plastik kaşık,

gümüş yüzük, altın yüzük, bakır tel, demir tel, seramik çay fincanı

GEREKENLER

1. ETKİNLİK

İletkenkablo Duy

Ampul

Pil yatağı

AnahtarPil

148

Yaptığınız etkinlikte bağlantı kabloları arasına yerleştirdiğinizde ampulün ışık vermeye devam ettiği maddeleri iletken olarak adlandırabilir misiniz? Bağ-lantı kabloları arasına yerleştirdiğinizde ampulün ışık vermediği maddelerin elektrik enerjisini iletmediğini söyleyebilir misiniz?

Elektrik enerjisinin üzerinden serbestçe geçe-bildiği (akabildiği) maddelere iletken maddeler de-nir. Altın, gümüş, bakır, demir, çinko, alüminyum gibi maddeler, tuzlu su, asitli su, sirkeli su, amonyak, in-san vücudu iletken maddelerdir.

Elektrik enerjisinin üzerinden serbestçe geçemediği (akamadığı) maddelere ise yalıtkan maddeler denir. Plastik, cam, tahta, hava, porselen, kauçuk, silgi, kâğıt, saf su, alkol, şekerli su, mika, teflon, bakalit

yalıtkan maddelerdir.

2. İletken ve Yalıtkanları Nerelerde Kullanırız?

Elektrik enerjisinin nasıl üretildiğini ve evlerimize kadar nasıl ulaştığını hiç merak ettiniz mi? Bütün bu süreçte iletken ve yalıtkanların rolü ne olabilir?

Elektrik enerjisi, basit bir elektrik devresinde olduğu gibi elektrik santralinde başlayıp evlere, iş yerle-

rine kadar uzanan ve oradan tekrar santrale dönen kapalı bir devrede taşınır. Aşağıdaki resimde bu devre

gösterilmiştir.

Elektrik santrallerinde üretilen elektrik enerjisinin kullanılacağı yerlere taşınmasını enerji nakil hatları

sağlar. Enerji nakil hatları ya toprak altında ya da çelik direkler üzerinde bulunan iletken tellerden oluşur.

Enerji nakil hatlarında genelde bakır veya alümin-

yumdan yapılan iletken teller kullanılırken demirden ya-

pılan iletken teller kullanılmaz. Enerji nakil hatlarında

demir gibi iletkenlerin kullanılmamasının nedeni bakır ve

alüminyumun demire göre hem kolay işlenmesi hem de

daha kolay eğilip bükülmesidir.

Farklı enerji türlerinden elektrik enerjisinin üretildiği yerlere elektrik santrali denir. Elektrik sant-rallerinin termik santral, hidroelektrik santrali, nükleer santral gibi çeşitleri vardır. Bunun dışında rüzgâr enerjisi, güneş enerjisi ve jeotermal (sıcak su kaynakları) enerji de elektrik enerjisi üretiminde kullanılır.

Bilgi Kutusu

149

Enerji nakil hatlarında kullanılan çelik direkler

iletkendir. Elektrik enerjisinin taşınması sırasında

iletken tellerin çelik direklere temas etmesi hâlinde

elektrik enerjisi toprağa akar ve enerji kaybı olur.

İletken tellerin çelik direklere temas etmesini önle-

mek için bu tellerin direklere temas eden kısımla-

rında cam, seramik gibi yalıtkan maddeler kullanılır.

İletken maddeler elektrik enerjisinin taşınması

için kullanılırken yalıtkan maddeler de elektrik ener-

jisinin zararlı etkilerinden korunmak için kullanılırlar.

Bunun için iletken maddelere yalıtkan maddeler ile

yalıtım yapılır. Yalıtım yapılırken en çok porselen,

plastik, bakalit ve kauçuk gibi yalıtkanlar kullanılır.

Günlük hayatta kullanılan elektrikli ev aletleri-

nin (ütü, televizyon, fırın, süpürge, bilgisayar, müzik

seti) çalışabilmesi için elektrik enerjisi gereklidir. Şe-

hir elektriğinden evlere gelen, evlerden de elektrikli

ev aletlerine ulaşan elektrik enerjisinin zararlı etkile-

rinin önlenmesi için elektrik enerjisini taşıyan iletken

kablolar veya içerisinde elektrik enerjisi bulunan ev

aletleri yalıtkan maddelerle kaplanmıştır. Bundan

dolayı ev aletlerine rahatça dokunabiliriz.

Elektrik enerjisinin yol açabileceği zararlardan korunmak için aşağıdaki durumlara dikkat etmemiz ge-

rekir.

Kontrol kalemi iletken ve yalıtkan maddelerin bir arada kullanılması ile

üretilmiştir.

Bilgi Kutusu

Yıpranmış kablolar yenileri ile

değiştirilmelidir.

Bir prize birden fazla fiş takılmamalıdır.

Elektrik kablolarının yanında yanıcı ve ısıtıcı cihazlar kullanılmamalıdır.

150

A. Aşağıda verilen maddeleri elektriği iletip iletmemeleri durumuna göre sınıflandırarak uygun

şekilde eşleştiriniz.


1. Elektrik akımını ileten maddelere örnekler veriniz.

2. Elektrik akımını iletmeyen maddelere örnekler veriniz.

3. Evinizde kullandığınız bir elektrikli aletin iletken ve yalıtkan malzemelerin kullanıldığı bölümlerini

göstererek neden bu malzemelerin kullanıldığını kısaca açıklayınız.

Elektrikli cihazlar tamir edilirken elektrik enerjisi kesilmelidir.

Nemli ortamlarda elektrikli cihazlar kullanılmamalıdır.

Bozulmuş prizler yenileri ile

değiştirilmelidir.


a. Yalıtkan b. İletken

1. 2. 3. 4. 5.

151

5. sınıf fen bilimleri dersinde basit elektrik devresinde bir ampulün parlaklığına etki eden değişken-

lerin neler olduğunu incelemiştiniz.

Yukarıdaki fotoğraflarda yer alan teller farklı maddelerden yapılmıştır. Elektrik devrelerinin hepsinde

neden aynı maddeden yapılmış, kalınlığı ve uzunluğu aynı teller kullanılmaz? Düşüncelerinizi aşağıdaki


Hatırlayalım

B. ELEKTRİKSEL DİRENÇ VE BAĞLI OLDUĞU FAKTÖRLER

....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................

152

1. Ampulün Parlaklığını Değiştirelim

Basit bir elektrik devresinde ampulün parlaklığını değiştiren etmenler nelerdir? Örneğin devredeki ampul

sayısını ya da pil sayısını değiştirirsek ampulün parlaklığı bundan etkilenir mi?

Bu sorulara cevap verebilmek için aşağıdaki etkinliği yapalım.

Etkinlikte elde ettiğiniz sonuçlara göre ampulün parlaklığının hangi etkenlere bağlı olarak değiştiğini

söyleyebilir misiniz? Ampulün parlaklığını başka hangi etkenlere bağlı olarak değiştirebileceğinizi düşüne-

rek tahminlerde bulununuz. Tahminlerinizi defterinize yazınız.

Etkinlikte kullandığınız bağlantı kablolarının içinde bulunan bakır teller çok iyi bir iletkendir. Sizce bu

bakır teller yerine başka bir madde kullanılabilir mi? Bu kabloların uzunluğu ya da kalınlığını değiştirirseniz

devredeki ampulün parlaklığı da değişebilir mi? Basit bir elektrik devresinde iletkenin uzunluğu, kalınlığı,

cinsi ampulün parlaklığında bir değişiklik meydana getirebilir mi? Tahminlerinizi defterinize yazınız.


3 Pil, ampul, bağlantı kablosu ve anahtar

kullanarak 1. şekildeki elektrik devresini

kurunuz.

3 Bu devreyi test ederek ampulün par-laklığını kontrol ediniz.

3 Devredeki pil sayısını ve ampul sayısı-nı artırırsanız ampulün parlaklığında nasıl değişmeler olabileceğini tahmin ediniz. Tahminlerinizi defterinize yazınız.

3 Tahminlerinizi test etmek için devredeki pil sayısını her defasında birer tane artırınız. Gözlem-lerinizi defterinize not ediniz.

3 Bu defa birinci basamakta kurduğunuz devreye her defasında bir ampul daha ekleyerek tahmin-lerinizi test ediniz. Gözlemlerinizi defterinize not ediniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. Devredeki pil sayısını artırdığınızda ampulün parlaklığı nasıl değişti?

2. Devredeki ampul sayısını her defasında artırdığınızda ampulün parlaklığı nasıl değişti?

Basit bir elektrik devresi elemanlarına ilave olarak 3 adet pil, 3 adet duy, 3 adet ampul, çok

sayıda bağlantı kablosu

GEREKENLER

2. ETKİNLİK

1. Şekil 2. Şekil

153

Şimdi tahminlerinizi test etmek için aşağıdaki etkinliği yapalım.

2. etkinliğinizde ampul parlaklığının pil sayısı ve ampul sayısına bağlı olarak nasıl değiştiğini incelemiş-

tiniz. 3. etkinliğinizde ise ampul parlaklığının kullandığınız iletkenin boyuna, kesit alanına ve cinsine bağlı

olarak nasıl değiştiğini incelediniz. Etkinliğinizin her üç aşaması için bağımlı, bağımsız ve kontrol edilen değişkenleri aşağıdaki tabloda olduğu gibi gösterebilirsiniz.


3 Pil, pil yatağı, duy, ampul, anahtar ve bağlantı kablolarını kullana-

rak basit elektrik devresi kurunuz.

3 Kurduğunuz devrede birbirine bağlı kablolardan herhangi ikisinin

uçlarını birbirinden ayırınız.

3 Ayırdığınız kabloların iki ucu arasına önce ince bakır teli, sonra

aynı uzunluktaki kalın bakır teli bağlayarak kabloların uçlarını do-

kundurunuz. Devredeki ampulün parlaklığını gözlemleyiniz. Göz-

lemlerinizi defterinize not ediniz.

3 Ayırdığınız kabloların iki ucu arasına uzun bakır teli ve daha sonra kısa bakır teli bağlayarak uçla-

rını birleştiriniz. Her iki durumda da ampulün parlaklığını gözlemleyiniz. Gözlemlerinizi not ediniz.

3 Ayrılan kabloların ucuna bu defa uzunlukları ve kalınlıkları aynı olan bakır ve alüminyum telleri

sırayla bağlayınız. Her iki tel için de ampulün parlaklığını gözlemleyiniz. Gözlemlerinizi defterinize

not ediniz.

ETKİNLİK SORULARI

1. Bağlantı kabloları arasına aynı uzunlukta olan ince ve kalın bakır telleri sırasıyla bağladığınızda

ampulün parlaklığında nasıl bir değişim gözlemlediniz?

2. Bağlantı kabloları arasına aynı kalınlıkta olan uzun ve kısa bakır telleri bağladığınızda ampulün

parlaklığı nasıl değişti?

3. Bağlantı kabloları arasına kalınlık ve uzunlukları aynı olan bakır ve alüminyum telleri sırasıyla bağ-

ladığınızda ampulün parlaklığında nasıl bir değişiklik gözlemlediniz?

Bağlantı kabloları, pil, pil yatağı, ampul, duy, anahtar, aynı uzunlukta bir ince bir de kalın

bakır tel, aynı kalınlıkta bir kısa bir de uzun bakır tel, aynı uzunluk ve kalınlıkta bir bakır bir de

alüminyum tel

GEREKENLER

3. ETKİNLİK

bakır tel

154

Etkinlikteki gözlemlerinize, bağımlı, bağımsız ve kontrol edilen değişkenlerinize göre; ampul parlaklığı-

nın iletkenin cinsine bağlı olduğunu, iletkenin boyu arttıkça ampul parlaklığının azaldığını, iletkenin kalınlığı

(kesit alanı) arttıkça ampul parlaklığının arttığını söyleyebilirsiniz. Peki bunun nedeni nedir?

2. Elektriksel Direnç Nedir?

Bisikletinizi asfalt yolda mı daha kolay sürer-siniz yoksa kumlu yolda mı daha kolay sürersiniz? Kumlu yollar asfalt yollara göre daha yumuşak ve daha dirençlidir. Oysa asfalt yollar sert, düz ve pü-rüzsüzdür. Tekerlekler daha kolay hareket ederler. Bu nedenle asfalt yolda bisikletinizi daha kolay sü-rebileceğinizi söyleyebilirsiniz. Elektrik enerjisinin iletken maddelerde iletimini örneğimize benzetebi-liriz.

Elektrik enerjisinin bazı maddelerden geçtiği-ni, bazı maddelerden geçemediğini biliyorsunuz. Elektrik enerjisini ileten maddelere iletken, iletme-yen maddelere ise yalıtkan maddeler denildiğini öğrendiniz. Bazı iletken maddelerde elektrik enerjisi daha kolay iletilirken bazı maddelerde daha zor iletilir. Elektrik enerjisi bu maddelerden geçerken zorlukla karşıla-şır. Maddelerin elektrik enerjisinin iletimine karşı gösterdikleri zorluğa elektriksel direnç denir.

Yalıtkanların direnci iletkenlere göre çok fazladır.

Bilgi Kutusu

İletkenleri birer su hortumuna benzetebiliriz. Aynı mad-

deden yapılmış biri uzun biri kısa iki hortumu bir musluğa

taktığınızda suyun kısa hortumdan daha çabuk, uzun hor-

tumdan daha geç aktığını görürsünüz. Bu durumda kısa

olanın direnci daha azdır diyebilir misiniz? Bu kez de aynı

maddeden yapılmış, aynı uzunlukta biri ince diğeri kalın olan

iki hortum düşünün. Hortumları musluğa taktığınızda suyun

hangisinden daha önce akacağını tahmin edebilir misiniz?

Basit elektrik devresinde ampulün parlaklığının iletke-

nin cinsine bağlı olduğunu, iletkenin boyu ile doğru orantılı,

kesit alanı ile ters orantılı olarak değiştiğini öğrenmiştiniz. Bir

iletken telin direnci; Dirençler

1. Aşama 2. Aşama 3. Aşama

Bağımlı değişken Ampul parlaklığı Ampul parlaklığı Ampul parlaklığı

Bağımsız değişken İletkenin cinsi İletkenin kalınlığı İletkenin boyu

Kontrol edilen değişkenİletkenin boyu ve

iletkenin kalınlığı

İletkenin cinsi ve

iletkenin boyu

İletkenin cinsi ve

iletkenin kalınlığı

155

• Telin uzunluğu arttıkça direnci artar.

• Telin kesit alanı (kalınlığı) arttıkça direci azalır.

• İletkenin cinsine bağlıdır.

Devre elemanı olan direnç devrede akıma karşı bir zorluk göstererek akım sınırlaması yapar. Radyo, televizyon, telefon vb. elektrikli aletlerde sayfa 152’deki fotoğrafta gördüğünüz dirençlerden çokça bulunur. Çünkü bu dirençler elektrikli aletlere gelen fazla elektrik enerjisinin etkisini azaltarak aletin zarar görmesini engeller.

3. Direnci Ölçelim

Bağlantı kablolarının da bir direnci var mıdır? Elektrik devrelerinde kullanılan iletkenlerin bakır telden yapıldığını biliyorsunuz. Bakır iyi bir iletkendir. Tüm iletkenlerin ve yalıtkanların bir direnci olduğuna göre bağlantı kablolarının da bir direnci vardır. Bir iletkenin direncinin direnç ölçer yardımıyla ölçülebileceğini biliyor musunuz? Aşağıdaki etkinliği yaparak farklı iletken tellerin dirençlerini ölçelim.


3 Direnç ölçere iki kablonun uçlarını bakır telin iki ucuna dokundurunuz.

Direnç ölçerde okuduğunuz değeri defterinize not ediniz.

3 Aynı şekilde direnç ölçeri kullanarak demir, alüminyum ve nikel-krom

tellerin dirençlerini ölçünüz. Direnç ölçerde okuduğunuz değerleri defte-

rinize not ediniz.

3 Bulduğunuz değerleri karşılaştırınız. Tellerin direnç değerlerini büyük-

ten küçüğe doğru sıralayınız.

ETKİNLİK SORULARI

1. Hangi telin direnç değeri daha düşüktür?

2. Hangi telin direnç değeri daha büyüktür?

3. En iyi iletken hangi teldir?

Direnç ölçer, aynı uzunluk ve kalınlıkta bakır, alüminyum, demir, nikel-krom tel, bağlantı

kabloları

GEREKENLER

4. ETKİNLİK

156

Yaptığınız etkinlikte iletken tellerin dirençlerini ölçerken, direnç ölçerde

okuduğunuz direnç birimine dikkat ettiniz mi? Direnç birimi “ohm”dur. Diren-

cin birimi adını George Simon Ohm (Georg Saymın Ohm)’dan almıştır. 19.

yüzyılda yaşamış olan Alman fizikçi, elektriksel direnci tanımlayan ilk bilim insanıdır. Bu nedenle elektriksel direncin birimi bu bilim insanının adıyla ifa-de edilmektedir.

4. Ampulün de Bir Direnci Vardır

Sınıfınıza şeffaf bir ampul getiriniz. Getirdiğiniz ampulü inceleyiniz. Ampulün içindeki tellere dikkat ediniz.

Ampulün içinde ışık veren kısmı neresidir? Yandaki ampul resminde ışık veren kısmın ne olduğunu biliyor musunuz? Kırılmış bir ampul bularak içindeki telleri incelerseniz çok ince ve çok kıvrımlı bir tel görürsünüz. Bu, aslında ampulün ışık vermesini sağlayan teldir.

Ampullerin içinde bulunan iletken tele filaman adı verilir. Filaman tun-gsten adı verilen metalden yapılmıştır. Ampulün içinde bulunan filaman, ampulün içine sığdırılabilmesi için sarmal hâle getirilmiştir. Bu telin çok ince ve uzun olmasının nedeni sizce ne olabilir? İletkenlerin direncini keşfeder-ken yaptığınız etkinliği hatırlayınız. Bir iletkenin direnci iletkenin uzunluğu ve inceliği ile ilgiliydi.

Bazı dirençler elektrik enerjisini ısı ve ışık enerjisine dönüştürürler. Evinizde kullandığınız ısıtıcılarınız-da da bunu fark etmişsinizdir. Örneğin yandaki gibi bir ısıtıcıyı geceleyin çalıştırırsanız odanız ısınırken aynı

zamanda da aydınlanır. Ampuller de böyledir. Elektrik enerjsini ısı ve ışık enerjisine dönüştürür.


Aşağıda tanılayıcı dallanmış ağaç şeklinde düzenlenmiş bir çalışma yer almaktadır. Soruları

okuyarak vereceğiniz cevaplarla doğru çıkışa ulaşmaya çalışınız.

2. Basit elektrikdevresinde

ampul parlaklığıdeğiştirilebilir.

3. Maddelerin elektrikiletimine gösterdiği

zorluk dirençolarak tanımlanır.

1. Basit elektrik devresipil, ampul, anahtar vebağlantı kablolarından

oluşmaktadır.

5. Bir devrede pil sayısıdeğişmeden ampul sayısı

artarsa parlaklık azalır.

6. İletkenin direnciboyu ile doğru

orantılıdır.

7. İletkenin direncicinsine bağlı

değildir.

4. Ampul parlaklığıpil sayısına

bağlıdır.

1

2

3

4

7

8

5

6

D

D

DY

Y

DY

DY

DY

DY

Y

157


A. Aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız.

1. İletken nedir? Tanımlayarak örnek veriniz.

2. Yalıtkan nedir? Tanımlayarak örnek veriniz.

3. Direnç nedir? Hangi birimle ifade edilir?

4. Bir iletken telin direnci nelere bağlıdır?

5. Aynı maddeden yapılmış aynı kalınlıkta iki telimiz olsun. Bu tellerden uzun olanın mı yoksa kısa olanın mı direnci daha büyüktür?

6. Aynı maddeden yapılmış ve uzunlukları birbirine eşit olan iki telimiz olsun. Bunlardan biri ince diğeri kalın olsun. Acaba ince olanın mı yoksa kalın olanın mı direnci daha büyüktür?

7. Elektriksel direnç ne demektir?

8. Direncin düşük olması elektrik akımını nasıl etkiler?

9. Direncin yüksek olması elektrik akımını nasıl etkiler?

10. Elektriksel direnç nelere bağlıdır?

11. Ampulün parlaklığının değiştirilmesinde devredeki iletkenin hangi özellikleri etkilidir?

12. Bir iletkenin direnci nelere bağlıdır?

13. Ampulün direnci var mıdır? Varsa nerede bulunur ve buna ne denir?

B. Aşağıda verilen ifadelerde noktalı yerleri size verilen kavramlardan uygun olanlarla doldurunuz.

1. Elektrik enerjisinin üzerinden serbestçe geçebildiği (akabildiği) maddelere ..................................

maddeler denir.

2. Elektrik enerjisinin üzerinden serbestçe geçemediği (akamadığı) maddelere ...............................

maddeler denir.

3. Devredeki pil sayısı arttıkça ...................................................................... artar.

4. Devredeki .................................................................. arttıkça ampullerin parlaklığı azalır.

5. Maddelerin elektrik enerjisinin iletimine karşı gösterdikleri zorluğa ...........................................

denir.

6. Bir iletkenin direnci iletkenin .......................................... ve .......................................... bağlıdır.

7. .......................................... direnci iletkenlere göre çok fazladır.

ampul sayısıuzunluk iletkenkesityalıtkan

cinsine elektriksel dirençampulün parlaklığı yalıtkan(yalıtkanx2)

158

C. Aşağıdaki soruları okuyarak doğru seçenekleri işaretleyiniz.

1. Basit bir elektrik devresinde bağlantı kablolarının ucuna aşağıdaki maddelerden hangisini ekler-

seniz ampul ışık verir?

A) Demir çivi B) Plastik kaşık C) Kürdan D) Plastik tarak

2. Aşağıdakilerden hangisi iyi bir elektrik iletkenidir?

A) Plastik kaşık

B) Metal kaşık

C) Seramik fincan

D) Cam fincan

3. Bir iletkenin direnci aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir?

A) İletkenin cinsine

B) İletkenin şekline

C) İletkenin uzunluğuna

D) İletkenin kesitine

4. Aşağıdakilerden hangisinin direnci en fazladır?

A) Anahtar

B) Duy

C) Pil

D) Ampul

5. I. Metaller elektrik enerjisini iyi iletir.

II. Tüm sıvılar elektrik enerjisini iletir.

III. Plastik maddeler elektrik enerjisini iletmez.

Maddelerin elektrik iletkenliği ile ilgili olarak yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III

6. Bir elektrik devresinde aşağıdakilerden hangisi ampulün parlaklığını azaltır?

A) Kullanılan kabloyu kısaltmak.

B) Pil sayısını artırmak.

C) Devredeki ampul sayısını azaltmak.

D) Devredeki ampul sayısını artırmak.

7. Aşağıdakilerden hangisi ile bir iletkenin direnci ölçülür?

A) Direnç ölçer

B) Ampermetre

C) Barometre

D) Voltmetre

159

Konu ve Kavramlar

DÜNYA’MIZ, AY, YAŞAM KAYNAĞIMIZ GÜNEŞ/DÜNYA VE EVREN

8. ÜNİTE

Dünya, Güneş ve Ay’ın şekli Ateş küre

Dünya, Güneş ve Ay’ın büyüklüğü Ay’ın hareketleri

Taş küre Dolanma

Su küre Dönme

Hava küre Ay’ın Evreleri

Ağır küre


• Dünya, Güneş ve Ay’ın şekil ve büyüklüklerini oluşturduğunuz modeli kullanarak karşı-

laştıracak,

• Dünya’nın yapısını temsil eden katman modelini açıklayacak ve bu katmanların genel

özelliklerini karşılaştıracak,

• Ay’ın kendi etrafında dönerken aynı zamanda Dünya’nın etrafında dolandığını ifade

ederek bu hareketleri temsil eden bir model oluşturacak,

• Güneş’ten aldığı ışığı yansıtan Ay’ın evrelerini ifade ederek bu evrelerin görülme nede-

nini Ay’ın Dünya etrafındaki dolanma hareketi ile açıklayacaksınız.

Öğrenecekleriniz

160

A. DÜNYA, GÜNEŞ VE AY’IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİDünya, Güneş ve Ay Modelleri

B. DÜNYA’MIZIN KATMAN MODELİDünya’mızın Katmanları

161 161

C. DÜNYA’MIZIN UYDUSU AY 1. Ay’ı Tanıyalım

2. Ay’ın Hareketleri

3. Ay’ın Evreleri

162

Güneş’in, Dünya’nın ısı ve ışık kaynağı olan bir yıldız olduğunu biliyorsunuz.

A. DÜNYA, GÜNEŞ VE AY’IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİ

Dünya, Güneş ve Ay’ın şekli ve büyüklükleri ile ilgili ne söyleyebilirsiniz? Düşüncelerinizi aşağıdaki noktalı

alana yazınız.

....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................

Hatırlayalım

163

Dünya, Güneş ve Ay Modelleri

Dünya, Güneş ve Ay’ın şekilleri neye benzemektedir? Dünya, Güneş ve Ay’dan hangisi daha büyüktür?

Güneş’i bazen Ay’dan daha küçük görürsünüz. Gerçekten Güneş, Ay’dan küçük müdür?

Sınıfınıza basketbol, voleybol, futbol topları; portakal, elma, limon, yumurta, armut ve okulunuzda bulu-

nan yerküre modelini getiriniz. Getirdiğiniz cisimlerle yerküre modelini karşılaştırınız. Hangi cisimler yerküre

modeline benzemektedir?

Dünya, Güneş ve Ay’ın şekilleri küreye benzer. Dünya üzerinde bir noktadan havalanan uçak sürekli

aynı yöne doğru giderse hareket ettiği noktaya tekrar geri gelir. Bir denizde uzaklardan bize doğru gelen

bir geminin önce dumanını, sonra bacasını, yaklaştıkça gövdesini görürüz. Bu tür olaylar Dünya’nın şek-

linin küreye benzediğinin kanıtıdır. Eğer uzaya çıkma şansınız olsaydı uzaydan Dünya’mıza baktığınızda

küreye benzediğini görürdünüz. Uzaydan çekilen Dünya fotoğrafları da Dünya’nın küreye benzediğini gös-

termektedir.

Dünya’dan çekilen Ay fotoğrafları da Ay’ın küreye benzediğini gösterir. Güneş de küre şeklindedir. Peki

bu gök cisimlerinin büyüklükleri hakkında ne söyleyebilirsiniz? Hangisi en büyük hangisi en küçüktür?

Güneş ve Ay’dan hangisi Dünya’ya daha yakındır? Uzaktaki cisimlerin görünüşü hakkında neler bi-

liyorsunuz? Uçakların yerde kocaman birer araç olduğunu görmüşsünüzdür. Uçaklar havadayken küçük

görünürler. Bunun nedeni ne olabilir?

164

Bu sorulara cevap verebilmek için aşağıdaki etkinliği yapalım.

Havaalanında çok büyük olduğunu gördüğü-

müz uçakların gökyüzünde neden küçük görün-

dükleri sorusunu etkinlik gözlemlerinize göre ce-

vaplandırabilir misiniz?

Bir cisim gözlemciye olan uzaklığına bağ-

lı olarak farklı büyüklükte algılanabilir. Cisimler

uzaklaştıkça küçük görünürler. Yandaki çit direkle-

rine bakarsanız uzaktakilerin daha kısa olduğunu

sanırsınız. Oysa bu direklerin hepsinin boyu aynı-

dır. Öndeki direkler bize yakın olduğu için normal

boyda, arkadaki direkler bize uzak olduğu için kü-

çük görünürler.


Sınıfınızda iki arkadaşınızı belirleyiniz.

3 Arkadaşlarınızdan biri basketbol topunu, diğeri de pinpon topunu alıp topları göz hizalarında ha-

vada tutsunlar.

3 Bulunduğunuz yeri işaretleyiniz.

3 Pinpon topunu tutan arkadaşınız size daha yakın olacak şekilde diğer arkadaşınızla arasında 1

m bırakarak konumlansın.

3 Basketbol topunu göz hizasında tutan arkadaşınız basketbol topu ile pinpon topunun aynı büyük-

lükte görülebileceği mesafeye kadar geri gitsin.

3 Her iki topun büyüklüklerini aynı gördüğünüz noktada basketbol topunu tutan arkadaşınız dursun.

3 Tüm arkadaşlarınız sizin bulunduğunuz noktadan topların büyüklüklerine baksın.

Etkinlik Soruları

1. Her iki topun büyüklükleri aynı göründüğü zaman size yakın olan top hangisidir?

2. Bu etkinlikten edindiğiniz bilgilere göre gökyüzünde size yakın olan gök cismi Güneş mi yoksa Ay mıdır?

3. Etkinlikten edindiğiniz bilgilere göre Güneş mi daha büyük yoksa Ay mı daha büyüktür?

Basketbol topu, pinpon topu, metre

GEREKENLER

1. ETKİNLİK

165

Bu açıklamalardan sonra gökyüzündeki yıldızların çok büyük olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü yıldızlar

bizden çok çok uzaktadır.

Güneş ve Ay’ın büyüklükleri ile ilgili olarak; Güneş’in Ay’dan çok daha büyük olduğunu söyleyebiliriz.

Oysa biz gökyüzüne baktığımızda Ay ve Güneş’i aynı büyüklükteymiş gibi algılarız. Çünkü Ay bize daha

yakındır. Güneş ise çok daha uzaktadır. Bu nedenle Güneş ve Ay aynı büyüklükte görülmektedirler.

Güneş, Dünya ve Ay’ın uzaklıkları ile büyüklükleri arasında bir ilişki vardır. Dünya’dan bakıldığında

Ay ve Güneş aynı büyüklükte görülüyorsa ve Ay bize daha yakın olduğuna göre demek ki Ay Güneş’ten

çok daha küçüktür. Sayfa 161’deki resimde de Ay’ın Dünya’dan daha küçük olduğu görülmektedir.

Yukarıdaki misketlerle tenis ve basketbol toplarının büyüklüklerini karşılaştırınız. Misketler Ay, tenis

topu Dünya, basketbol topu ise Güneş’i temsil eder. Yapılan incelemeler ve gözlemler, Güneş’in çapının

Dünya’nın çapından yaklaşık olarak 100 kat, Ay’ın çapından ise 400 kat daha büyük olduğunu göstermiştir.

Güneş, Ay ve Dünya’yı gerçek boyutlarıyla kar-

şılaştıracak olursak en büyüğü Güneş, en küçüğü

ise Ay’dır. Dünya içine yaklaşık olarak 64 tane Ay

sığabilmektedir. Güneş’in içine ise 1 milyon kadar

Dünya’yı sığdırabilirsiniz. Ay’ın çapını 1 birim olarak

kabul edersek Dünya’nın çapı 4 birim, Güneş’in çapı

ise 400 birimdir. Bu bilgiler doğrultusunda Güneş’in

büyüklüğünü tahmin edebiliyor musunuz?

Yanda Dünya, Güneş ve Ay'ın birbirleriyle olan

ilişkilerini temsil eden bir model verilmiştir. Öğrendik-

lerinize dayanarak siz de bir model oluşturunuz.


A. Aşağıda verilen soruların cevaplarını defterinize yazınız.

1. Dünya, Güneş ve Ay’ın şekli nasıldır?

2. Dünya ile Ay’ı ve Dünya ile Güneş’i büyüklüklerine göre karşılaştırınız.

3. Güneş ve Ay’ın Dünya’ya uzaklıkları ile ilgili ne söyleyebilirsiniz?

4. Ay olmasaydı neler olurdu?

5. Güneş olmasaydı neler olurdu?

166

Dünya’mızda denizlerden ve üzerinde yaşadığımız karalardan başka hangi bölümler olabilir? Düşüncele-

rinizi aşağıdaki noktalı alana yazınız.

....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................

Hatırlayalım

B. DÜNYA’MIZIN KATMAN MODELİ

Dünya’nın üzerinde yaşadığımız kara tabakasının yer kabuğu olarak adlandırıldığını 5. sınıf fen


167

Dünya’mızın Katmanları

Bir gezegen olarak Dünya hakkında neler biliyorsunuz? Dünya’mızla ilgili bildiklerinizi sınıfınızda tar-

tışınız.

Dünya’mızın katmanlarından hangilerini biliyorsu-

nuz? Bildiğiniz katmanların özellikleri nelerdir? Yanda

görülen Dünya resminde Dünya’nın katmanlarını söy-

leyebilir misiniz?

Dünya’mız büyük bölümü kayalardan oluşan bir

gezegendir. Uzayın Güneş sistemi olarak adlandırdı-

ğımız bölümünde Güneş’in çevresinde döner. Güneş

sisteminde Dünya’mızdan başka yedi gezegen vardır.

Gezegenler birbirlerine çok uzaktır. Üzerinde canlıların

yaşadığı tek gezegen ise Dünya’mızdır.

Elma, şeftali gibi meyveleri yerken kabuğunu so-

yar, çekirdeğini çıkarırsınız. Bir şeftaliyi ortadan ikiye

böldüğünüzde gördüklerinizle Dünya’mızı ortadan iki-

ye bölecek olsanız görecekleriniz birbirine çok benzer.

Şeftalinin kabuğu çekirdeğine göre ne kadar ince ise

Dünya’nın üzerinde bulunan yer kabuğu da o kadar in-

cedir. Şeftalinin çekirdeği Dünya’mızın çekirdeği gibidir.

Dünya’mız katmanlardan oluşur. En dıştaki ince ve

kayalıklardan oluşan katmana yer kabuğu (taş küre)

adı verilir. Yer kabuğu yer yer sularla kaplıdır. Dünya’mı-

zın sularla kaplı olan bu tabakasına su küre denir. Yer

kabuğunun altında manto (ateş küre) denilen çok kalın

ve sıcak bir katman vardır. Dünya’mızın merkezinde çe-

kirdek (ağır küre) bulunur. Dünya’mızı çepeçevre sa-

ran en dış katmanına ise hava küre adı verilir.

Bilgi Kutusu

Yer altında bulunan magma yer kabuğu ve

çekirdek tarafından sıkıştırılır. Sıkışan magma yer

kabuğunun zayıf noktalarından ve çatlaklardan yer

yüzüne çıkar. Yeryüzüne çıkan magmaya lav denir.

Yer kabuğundaki çatlaklardan yukarı doğru püskü

ren magma, bazen yanardağları meydana getirir.

Yanardağların aktif olanları lav püskürtmeye devam

eder. Bazıları ise aktifliği sona ermiş, sönmüş ya

nardağlardır.

Taş küre

Ateş küre

Ağır küre

168

Dünya’mızı oluşturan bu katmanların en iç kısmından en dış kısmına doğru genel özelliklerini beraber

inceleyelim.

Ağır küre: Şeftalinin çekirdeği gibi Dünya’mızın merkezini oluşturur. En ağır maddelerin bulunduğu

kısımdır. Kalınlığı ve sıcaklığı diğer bütün katmanlara göre çok fazladır. Bu katmanda en çok demir ve nikel

gibi maddeler bulunur.

Ateş küre: Şeftalinin yediğimiz kısmı gibi olan bölümdür. Çekirdek ile yer kabuğu arasını doldurur.

Ateş küreye manto da denir. Manto; demir, magnezyum ve silisyumdan oluşmaktadır. Mantonun üst

kısımları hem katı hem de sıvı gibi davranır. Ateş küre çok sıcak bir katmandır. Ateş kürede bulunan mad-

deler sıvı hâldedir. Başka bir ifade ile ateş küre akışkan; yani hareketlidir. Ateş kürede erimiş hâlde bulunan

maddelere magma denir.

Taş küre: Üzerinde insanlar yaşar, bitkiler büyür ve diğer canlılar besin ve barınak bulur. Taş küre yer

kabuğu olarak da adlandırılır.

Toprak ve çeşitli kayalardan oluşan bu katman Dünya’nın büyüklüğü ile karşılaştırıldığında çok incedir.

Dünya’yı bir elmaya benzetirsek elmanın kabuğu taş küreyi temsil eder. Yeryüzünde dağlar, tepeler, ovalar

ve düzlükler yer kabuğunun parçalarıdır.

Canlıların üzerinde yaşadığı çeşitli taşlar ve topraktan oluşan bu katmana litosfer de denir. Litosferin

ortalama kalınlığı 60 km kadardır. Ancak bu kalınlık her yerde aynı değildir. Yer kabuğu okyanusların dibinde

daha ince, karalarda, dağların tepesinde ise daha kalındır. En fazla sahip olduğumuz bilgiler bu tabakaya

aittir.

Bilgi Kutusu

Dünya’nın kabuğu bir elmanın kabuğu gibi tek parçadan oluşmaz. Çok büyük bir yapboz gibi birbi

rine kenetlenen parçalardan oluşur. Bu parçalara levha denir.

Su küre: Uzaydan çekilen Dünya fotoğraflarına bakarsanız Dünya’yı mavi bir top gibi görürsünüz. Bu-

nun nedeni Dünya yüzeyinin büyük bir kısmının sularla kaplı olmasıdır. Dünya yüzeyinin sularla kaplı olan

bu tabakasına su küre adı verilir.

Su kürenin bir diğer ismi hidrosferdir. Hidrosfer Dünya’mızda bulunan katmanlardan biridir. Hidrosfer

canlılar için vazgeçilmez bir katmandır. Dünya’daki bütün sular (okyanus, deniz, göl, kar, buz, ırmak, dere

vb.) hidrosfer yani su kürenin içinde yer alır. Su kürenin çoğunu denizler ve okyanuslar oluşturur.

Bilgi Kutusu

Yeryüzünün g’ünün sularla kaplı olması, Dünya’da su bolluğu olduğu görünümü veriyorsa da içi

lebilir nitelikteki su oranı ancak %1 civarındadır.

Dünya’daki su hareket eder, biçim değiştirir, bitkiler ve hayvanlar tarafından kullanılır, fakat gerçek

te asla yok olmaz ve buna su döngüsü denir.

169

Hava küre (Atmosfer): Dünya’yı saran gaz tabakasıdır, atmosfer adı da verilir.

Atmosfer;

• İçerdiği oksijen aracılığı ile yaşama olanak tanır.

• Özellikleri sayesinde Dünya’nın fazla ısınmasına veya fazla soğumasına engel olur.

• Güneş’ten gelen zararlı ışınların Dünya’ya ulaşmasını önler.


Aşağıda Dünya’nın gözlemlenebilen ve gözlemlenemeyen katmanlarına ait şekil verilmiştir. Şe-

kil üzerinde bölümlerin adlarını ve genel özelliklerini yazınız.

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

170

C. DÜNYA’MIZIN UYDUSU AY

Ay’ı gökyüzünde neden farklı şekillerde gözlemleriz? Düşüncelerinizi aşağıdaki noktalı alana yazınız.

....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................

.Hatırlayalım

Dünya’nın ve Ay’ın hareketleri sonucu Ay ve Güneş tutulması olaylarının gerçekleştiğini 5. sınıf fen


171

1. Ay’ı Tanıyalım

Ay, Dünya’ya Güneş’ten ve yıldızlardan çok

daha yakındır. Bu yakınlık insanoğlunun Ay’a gide-

bilmesini sağlamıştır.

1969-1972 yılları arasında yapılan uzay yolcu-

luklarında toplam 12 astronot Ay’a ayak basmıştır.

Ay’da hava, su ve yaşam yoktur. Ay, meteor de-

diğimiz uzay kayalarının yüzeyine çarpması sonucu

oluşan kraterlerle kaplı sessiz ve cansız bir yerdir.

Bilgi Kutusu

Ay’da rüzgâr ve yağış olmadığı için astronotların ayak izleri Ay toprağında sonsuza dek kalabilir.

Ay’da su ve toprak bulunmaz. Atmosfer olmadığından ısıyı tutacak gaz da yoktur. Bu nedenle Ay’daki gökyüzünde ısı değişikliği olmaz. Ancak Ay’ın yüzeyi Güneş ışınlarını tutar. Bu da Ay yüzeyinin gündüz çok ısınmasına neden olur. Geceler ise çok soğuktur. Ay yüzeyindeki ısı ortalaması gündüz yaklaşık +100°C, gece ise -100°C kadardır.

2. Ay’ın Hareketleri Bazı günlerde gecelerinizi aydınlatan Ay gök-

yüzünde görülmeyebilir. Bunun nedenini hiç merak ettiniz mi?

Bazı geceler hava daha aydınlık olur. Havada bulut yoksa gökyüzünde Ay’ın yandaki fotoğrafta ol-duğu gibi parladığını görürsünüz. Bu iki durum ara-sındaki farklılığın nedeni ne olabilir?

Her gece Ay’ı aynı şekilde göremezsiniz. Bazen hilal, bazen dolunay, bazen yarım ay şeklinde göz-lemlediğiniz Ay’ı bazı gecelerde ise hiç göremezsi-niz. Ay’ın farklı görünmesine Dünya ve Ay’ın hare-ketli olması neden olur.

Ay, Dünya’mızın etrafında dolanır. Ayrıca kendi etrafında döner. Bu dönüş hareketleri aynı anda ger-çekleşir. Yani kendi etrafında dönerken aynı zaman-da Dünya’nın etrafında da dolanmaktadır. Dünya ile birlikte Güneş etrafında da dolanırlar. Yandaki şekil-de bu hareketler gösterilmiştir.

Ay kendi ekseni etrafındaki dönüşünü Güneş günüyle 29,5 günde tamamlar. Yani Ay’ın kendi ek-seni etrafındaki hareketi çok yavaştır.

Dünya etrafındaki dolanımını da aynı sürede

(yani 29,5 günde) tamamlar.

GÜNEŞ

172

Bu nedenle Dünya’dan bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzü görülür.

Ay’da yaklaşık 15 gün gündüz, 15 gün gece yaşanır. Gece-gündüz süreleri arasın-daki farkın fazla olması ve atmosferinin ol-maması günlük sıcaklık farkının çok fazla ol-masında etkili olmuştur. Bu da Ay’da şiddetli mekanik çözülmelerin görülmesinde etkilidir.

Ay, Güneş etrafındaki dolanımını 365 gün 6 saatte tamamlar.

Aşağıdaki fotoğrafta Ay’ın hareketlerini temsil eden bir model yer almaktadır. Siz de

fotoğraftaki modeli inceleyerek Ay’ın hareketlerini temsil eden bir model hazırlayınız.

3. Ay’ın EvreleriAy, Dünya çevresinde dolanım

hareketi yaparken Ay’ın aydınlanan

yüzü Dünya’daki gözlemci tarafın-

dan farklı şekillerde görülür. Her

zaman aynı sırayı izleyen bu gö-

rünüşlere Ay’ın evreleri denir. Ay’ın

Dünya etrafında dönmesi sonucu

meydana gelir. Bu evreler yeni ay,

ilk dördün, dolunay ve son dördün


Yeni ay: Ay’ın Güneş hiza-

sından yeni ayrıldığı andır. İncecik

görünümü ile Güneş’in batışından

kısa bir süre sonra batıda görülür.

Ay, Dünya ile Güneş arasında oldu-

ğundan dolayı Güneş’e dönük olan

parlak yüzü Dünya’dan görülmez.

İlk dördün: Yeni aydan 7,5

gün sonraki görünümdür. Ay, yeni ay evresinden sonra hilal şeklini alır. Bundan sonra Ay’ın aydınlık yüzeyi-

nin yarısı Dünya’dan gözlenir. Bu döneme ilk dördün denir.

Dolunay: Yeni aydan 14 gün sonraki durumudur. Ay, Dünya etrafındaki hareketinin yarısını tamamla-

dığında Dünya ve Güneş’le aynı hizada yer alır. Böylece Ay, Güneş’ten aldığı ışınları Dünya’nın karanlık

yüzeyine yansıttığı için Dünya’nın bu yüzeyinden daire şeklinde ve parlak görülür. Bu görünümü dolunay

durumudur.

Son dördün: Ay’ın dolunaydan sonra yeni ay evresine yaklaştığı aydınlık yüzeyinin yarısının ikinci kez

Dünya’dan görülme evresidir.

İlk dördünG

ü

n

e

ş

I

ş

ı

ğ

ı

Son dördün

HilalŞişkin ay

Dolunay Yeni ay

HilalŞişkin ay

173


Aşağıda verilen şekilleri inceleyerek Dünya’dan bakan bir gözlemcinin Ay’ın hangi evresini al-

gılayacağını şeklin altındaki noktalı yere yazınız.

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................


Bir ay boyunca gökyüzünde Ay’ın durumunu gözlemleyiniz. Gözlemleriniz süresince Ay’ı hangi şe

kilde gördüğünüzü defterinize not ediniz. Bir ay sonra gözlemlerinizi sınıf arkadaşlarınızın gözlemleri ile

karşılaştırınız. Gözlemlerinizi ve karşılaştırma sonuçlarınızı bir poster hâline getirerek arkadaşlarınızla

paylaşınız.

174


A. Aşağıdaki ifadelerde noktalı yerleri size verilen kavramlardan uygun olanlarla doldurarak

tamamlayınız.

1. Hava küre, taş küre ve su küre Dünya’nın ................................. katmanlarıdır.

2. Dünya’dan bakıldığında Ay’ın gözlenen farklı şekilleri ............................. olarak tanımlanır.

3. Ateş küreye ............................. da denir.

4. Su küre ........................... olarak da adlandırılır.

5. Ateş kürede eriyik hâlde bulunan maddelere ............................. denir.

6. Dünya’nın en kalın ve en sıcak katmanı ................... ................. olarak da adlandırılan çekirdektir.

7. Dünya’mızı çepeçevre saran en dış katmanına ................... ................... adı verilir.


1. Taş kürenin özellikleri nelerdir?

2. Ağır kürenin özellikleri nelerdir?

3. Ateş küre ile taş küre arasında ne gibi farklılıklar vardır?

4. Hava küre ile hidrosfer arasında ne gibi farklılıklar ve benzerlikler vardır?

5. Taş kürenin insanlar için önemi nedir?

6. Su kürenin canlılar için ne gibi önemi vardır?

7. Ay’ın dolanma hareketi sonucunda hangi olaylar gerçekleşir?

8. Ay’ın dönme hareketi sonucunda hangi olaylar gerçekleşir?

9. Ay’ın evrelerini sırayla yazınız.

magma hidrosfer hava küregözlemlenemeyen

manto gözlemlenebilenağır küre evre

175

C. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru cevapları işaretleyiniz.

1. Güneş ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Şekli küreye benzer.

B) Ay’dan daha büyüktür.

C) Dünya’dan küçüktür.

D) Dünya’dan büyüktür.

2. Ay’ın ışık almayan yüzü Dünya’ya dönük olduğunda Ay hangi evrededir?

A) Yeni ay B) İlk dördün

C) Dolunay D) Son dördün

3. Aşağıdakilerden hangisi Dünya’nın en içte bulunan katmanının adıdır?

A) Ateş küre B) Ağır küre

C) Taş küre D) Yerküre

4. Aşağıdakilerden hangisi hava olaylarının gerçekleştiği Dünya katmanıdır?

A) Hava küre B) Taş küre

C) Ateş küre D) Ağır küre

5. Ay’ın ilk dördünden sonra görülen ve tüm yüzeyinin aydınlık olduğu durumu ifade eden evre aşa-ğıdakilerden hangisidir?

A) İlk dördün B) Yeni ay

C) Dolunay D) Son dördün

6. I. Pinpon topu

II. Basketbol topu

III. Tenis topu

IV. Futbol topu

Yukarıdaki topları Dünya, Güneş ve Ay ile karşılaştırdığınızda büyüklükleri bakımından hangisi Ay’ı temsil edebilir?

A) I B) II C) III D) IV

I. Ay yalnızca kendi ekseni etrafında döner.

II. Ay ve Dünya, Güneş’in etrafında dolanır.

III. Ay yalnızca Dünya etrafında dolanır.

7. Dünya ve Ay ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I-II

176

8. Dünya, Güneş ve Ay’ı büyükten küçüğe doğru sıralarsak hangi seçenek doğru olur?

A) Dünya-Güneş-Ay B) Ay-Dünya-Güneş

C) Güneş-Ay-Dünya D) Güneş-Dünya-Ay

9. Güneş, Ay’dan çok büyük olduğu hâlde Dünya’dan bakan bir kişi Güneş ile Ay’ı hemen hemen

aynı büyüklükte görür. Bunun sebebi nedir?

A) Ay’ın şeklinin küre olması

B) Cisimlerin uzaklaştıkça daha küçük görünmesi

C) Güneş ve Ay’ın aynı uzaklıkta olması

D) Dünya’nın kendi etrafında dönmesi

10. Gökyüzüne bakıldığı zaman Güneş hareket ediyor gibi görünür. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Dünya’nın Güneş etrafında dönmesi

B) Ay’ın Dünya etrafında dönmesi

C) Dünya’nın kendi etrafında dönmesi

D) Güneş’in Dünya etrafında dönmesi

11. I. Dünya’nın kendi ışığı yoktur.

II. Ay’ın kendi ışığı vardır.

III. Güneş’in kendi ışığı vardır.

Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?

A) I-II B) II-III C) I-III D) I-II-III

12. Ay’ın evrelerini tamamlaması kaç gün sürer?

A) 28 gün B) 29,5 gün C) 14 gün D) 7 gün

13. Ay’ın evreleri nasıl meydana gelir?

A) Ay’ın kendi etrafındaki hareketi ile

B) Dünya’nın kendi etrafındaki hareketi ile

C) Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi ile

D) Ay’ın Dünya etrafındaki hareketi ile

14. Dünya’mız kendi çevresinde batıdan doğuya doğru döner. Kendi çevresinde doğudan batıya

doğru dönseydi Güneş hangi yönde doğardı?

A) Doğu B) Güney C) Kuzey D) Batı

177

SÖZLÜK

A

almaç: Deride ve duyu organlarında bulunan ve uyarıları almaya yarayan organ ya da organ ucu.

alternatif: Seçenek.

antiseptik: El, yüz, vücuttaki hastalık yapan mikroorganizmaları kimyasal maddelerle etkisiz hâle getirme

veya yok etme işlemi için kullanılan madde.

B

barometre: Basınçölçer.

beslenme: Vücut için gerekli besin maddelerinin alımı.

E

ebonit: Yüz kısım kauçuğun otuz iki kısım kükürtle işlenmesinden elde edilen plastik madde.

elips: Bütün noktalarının odak denilen belirli iki ayrı noktaya olan uzaklıklarının toplamı birbirine denk olan

kapalı eğri, oval.

enzim: Bir kimyasal tepkimeyi gerçekleştiren ve onu hızlandıran, çoğunlukla protein yapısında olan organik

madde.

eş güdüm: Belli bir amaca ulaşmak için türlü işler arasında bağlantı, ilişki, düzen ve uyum sağlama, koor-

dinasyon.

F

filtre: Süzgeç.

fosil: Geçmiş yer bilimi zamanlarına ilişkin hayvanların ve bitkilerin, yer kabuğu kayaçları içindeki kalıntı-

ları veya izleri, taşıl.

H

hijyen: Sağlık koruma, sağlık bilgisi.

İ

iklim: Yeryüzünün herhangi bir yerinde hava olaylarına bağlı olarak gerçekleşen etkilerin uzun yılların

ortalamasına dayanan durumu.

iltihap: Vücudun mikroplara karşı koymak için herhangi bir yerine fazla kan hücumu ile orada şişkinlik,

kırmızılık, ısı ve ağrı ile beliren irin toplaması.

istemsiz: İstemeden yapılan.

178

J

jelatin: Ambalaj için kullanılan ince, parlak bir madde.jeotermal: Sıcaklığı, yer içinde kalmaya veya buradan geçmeye bağlı olan ısı.

K

kolektör: Elektrik dinamolarında hareketli bölümün üzerindeki iletken devrelerde oluşan akımı toplayıp tek bir devreye veren araç, toplaç.

konsantrasyon: Dikkatini bir olay ya da durum üzerinde toplama.

krater: Yanardağ ağzı.

L

lif: İnsan, hayvan ve bitkilerin bazı dokularını oluşturan iplik görünümündeki yapı (kas lifi, bitkisel lifler vb.).

M

metabolizma: Canlı organizmada veya canlı hücrelerde hareketi, enerjiyi sağlamak için oluşan, biyolojik ve kimyasal değişimlerin bütünü.

mikro çip: Milimetrik yüzeyler üzerinde on binlerce devre elemanından oluşan ve son derece karmaşık elektronik devrelerin yerleştirildiği, genellikle silikon benzeri yarı iletken malzeme.

mine: Dişlerin taç kısmını kapsayan beyaz ve sert doku.

model: Resim, heykel vb. yapılırken baka baka benzetilmeye çalışılan nesne veya kimse, örnek. Derslerde işlenen konuların daha iyi anlaşılması için gözle görülemeyen ya da çok büyük olan cisimlerin basitçe tasarlanmış hâli. Örneğin iskelet modeli vb.

mukus: Solunum yolları ve sindirim organlarının hücreleri tarafından salgılanan madde.

N

nesil: Canlılarda döl. Bir sonraki kuşak.

nükleer: Atom çekirdeği ile ilgili, çekirdeksel.

Ö

öteleme: 1. Öteye götürme, yer değiştirme.

P

piramit: Tepeleri ortak bir noktada birleşen, tabanları da herhangi bir çokgenin birer kenarı olan birtakım üçgenlerden oluşmuş cisim.

post: Tüylü hayvan derisi.

R

rampa: Özellikle istasyonlarda, vagonlara eşya yüklemek veya boşaltmak için yapılan, ambarın önünde bulunan set.

179

rasathane: Gözlemevi.

refleks: Duyusal bir uyarı sonucunda ortaya çıkan istemli ya da istemsiz hareketler.

risale: Küçük kitap, broşür.

S

seyir: Bir yerden başka bir yere gitmek için yola çıkma.

simülasyon: Gösteri.

sinüzit: Ateş, baş ağrısı, burun tıkanıklığı ve akıntısı ile beliren yüz sinüslerinin iltihaplanması.

sonda: Bir boşluğun içini yoklamaya yarayan uzunca ve ucu küt demir araç.

sürtünme: Yüzeyleri birbirinin üstüne gelerek biri veya her ikisi ötekine göre ters doğrultuda kayan iki cis-

min durumu.

T

tahribat: Yıkıp bozma, harap etme.

tayf: Birleşik bir ışık demetinin bir prizmadan geçtikten sonra ayrıldığı basit renklerden oluşmuş görüntü.

tundra: Kutuplara yakın bölgelerin bitki örtüsü.

Z

zeplin: 1900 ile 1930 yılları arasında Almanlar tarafından yapılan, havada tutunmak için havadan daha

hafif bir gaz kullanan ve hiçbir itme aracı bulunmayan, yere bağlı ya da serbest hava taşıtı.

ziynet: Süs.

180

KAYNAKÇA

Ba har, M., Çok tan Seç me li Test le re Eleş ti rel Bir Yak la şım ve Bu Tek ni ğe Al ter na tif Ye ni Me tot lar, Ku ram ve

Uy gu la ma da Eği tim Bi lim leri I, 2001.

Camp bell, N. A., Bi olo gue Fifth - Edi ti on Ad di si on Wesl ley, Ame ri ka Bir le şik Dev let le ri, 1999.

Gard ner, H., The Dis cip li ned Mind: Be yond Facts And Stan dar di zed Tests, The K-12 Edu ca ti on That Every

Child De ser ves, Si mon and Schus ter, New York, 1999.

Ha ti poğ lu, M. Ta hir, Ana to mi ve Fiz yo lo ji, An ka ra, 2003.

John son, K., Physics For You, Stan ley Thor ne es (Pup lis hers) Ltd., ‹s pan ya, 1996.

Mint zes, J. J., Wan der see, J. H., No vak, J. D., Te ac hing Sci en ce for Un ders tan ding – A Hu man Const ruc-

ti vist Vi ew, San Di ego, CA: Aca de mic Press, 1997.

Os bor ne, R., Frey berg, P., Le ar ning in Sci en ce – The Imp li ca ti ons of Child ren’s Sci en ce, Auck land: He ine-

mann, 1985.

Ra ven-John son, Study of Li fe, Stu art Hill, New York, 1996.

Schul le rer, P., Burgs tul ler, J. ve Karl, B., Bi olo gie und Um welt kun de, Ve ri tas, Auf le age, 2005.

TDK, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›, Ankara, 2011.

TDK, Yaz›m K›lavuzu, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›, Ankara, 2013.

Tez ba şa ran, A., Li kert Ti pi Öl çek Ge liş tir me Kı la vu zu (2. Bas k›), Türk Psi ko log lar Der ne ği Ya y›n la r›, An ka-

ra, 1997.

To bin, K. (edi tör), The Prac ti ce of Const ruc ti vism in Sci en ce Edu ca ti on, Hills da le, NJ: Law ren ce Erl ba um,

1993.

Tre agust, D. F., Du it, R., Fra ser, B. J. (edi tör ler), Imp ro ving Te ac hing and Le ar ning in Sci en ce and Mat he

ma tics, NY: Te ac hers Col le ge Press, New York, 1996.

Tow le, A., Mo dern Bi olo gue, Holt, Ri ne hart and Wins ton, New York, 1993.

Tur gut, F., Eği tim de Ölç me ve De ğer len dir me Me tot la rı (5. Bas k›), Say dam Mat ba ac› l›k, An ka ra, 1987.

GÖRSEL KAYNAKÇA

• Kitapta kullanılan tüm fotoğraflar www.shutterstock.com fotoğraf sitesinden satın alınmıştır.

• Çizimler hizmet karşılığı satın alınmıştır.

• Deney fotoğrafları yayınevi arşivine aittir.

181

CEVAP ANAHTARI

1. ÜNİTE VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLERA. HÜCRE


A. 1. canlıların

2. hücre

3. hücre zarı, sitoplazma, çekirdek

4. endoplazmik retikulum

5. dokuları

B. a. doku

b. mikroskop

c. hayvan hücresi

ç. bitki hücresi

d. sitoplazma

e. hücre zarı

B. DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ


B. 1. D

2. B

3. C

4. D

5. A

Ç. DOLAŞIM SİSTEMİ


1. Y - Kalp dört odacıktan oluşan bir yapıya

sahiptir.

2. Y - Kanı vücuttan kalbe doğru taşıyan top-

lardamardır.

3. D

4. D

5. Y - Kan nakli aynı kan grupları arasında

gerçekleşebilir.

6. D


A. 1. hücre

2. mitokondri

3. dokuları

4. düz kas

5. bronş

6. kıkırdak

7. kan bağışı

8. kemik zarı

C. Ribozom (ç)

Kloroplast (a)

Koful (b)

mitokondri (d)

Lizozom (c)

Sentrozom (f)

Endoplazmatik retikulum (g)

Golgi cisimciği (e)

Ç. 1. C

2. A

3. B

4. A

5. B

6. C

7. B

8. B

182

2. ÜNİTE KUVVET VE HAREKETA. BİLEŞKE KUVVET


A. 1. Y; 3. Y; 7. Y 8. çıkış

B. R1 = 4N R2 = 15N R3 = 50N



A. 1. v = 4 m/s

2. x = 20 km

3. v = 10 m/s

4.

v = 4 m/s

sürat (m/s)

4

100 20 30 40 50 60 70 zaman (s)

5.

Alınan yol (m) 30 60 90 120 150 180

Zaman (s) 10 20 30 40 50 60

v = 15 m/s

sürat (m/s)

15

20 4 6 8 10 12 zaman (s)


A. 1. dinamometre

2. toplamına

3. aynı

4. dengelenmiş

5. sürati

C. 1. D

2. Y- Bir cisme etki eden birden fazla kuv-

vetin yaptığı etkiyi tek başına gerçekleştiren

kuvvet bileşke kuvvetidir.

3. Y- Bir cisme etki eden eşit büyüklükte zıt

yönlü iki kuvvet dengelenmiş kuvvet olarak ta-

nımlanır.

4. D

5. D

Ç. 1. B

2. C

3. D

4. A

5. A

6. C

7. C

8. D

183

3. ÜNİTE MADDENİN TANECİKLİ YAPISIA. MADDENİ TANECİKLİ YAPISIBÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİMA.

1. Titreşim2. Titreşim-Öteleme- Dönme3. Titreşim-Öteleme- Dönme4. Titreşim5. Titreşim6. Titreşim-Öteleme- Dönme7. Titreşim-Öteleme- Dönme8. Titreşim

B. FİZİKSEL VE KİMYASAL DEĞİŞMEBÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİMB. Sütün ekşimesi - Kimyasal Değişme

Yağın erimesi - Fiziksel DeğişmeKâğıdın yanması - Kimyasal DeğişmeYağmurun yağması - Fiziksel Değişme

C. YOĞUNLUKBÖLÜMÜ DEĞERLENDİRELİM

2. d = 0,5 g/cm3 3. m = 120 g4. v = 4000 cm3

ÜNİTE DEĞERLENDİRMEA. 1. titreşim

2. öteleme, dönme, titreşim3. boşluk4. kimyasal5. fiziksel6. ayırt edici

B. 1. D2. B 3. D4. C5. C6. A7. D8. A

9. C

4. ÜNİTE

IŞIK VE SESA. IŞIĞIN YANSIMASI


A. 1. Y - Işığın geçmesi istenen yerlerde say-dam maddeler kullanılır.

2. Y - Yansıtıcı bir yüzeye yüzey normali ile 30°lik açı yapacak şekilde gelen ışık yüzey nor-mali ile eşit açı yaparak yansır.

3. D

4. D

5. D

B. SESİN MADDEYLE ETKİLEŞMESİ


A. 1. boşlukta

2. yansıma

3. yayılmasını

4. soğurulduğu

5. ses yalıtımı


A. 1. saydam, yarı saydam, saydam olmayan

2. yansıma

3. normal

4. yansıma kanunlarına

5. katı

6. maddesel

7. ses yalıtımında

C. 1. D

2. D

3. Y- Bazı maddeler sesi soğurur.

4. Y- Bölünmüş yolların ağaçlandırılması ses yalıtımı sağlar.

5. D

Ç. 1. D

2. C

3. B

4. A

5. A

6. D

184

5. ÜNİTEBİTKİ VE HAYVANLARDA ÜREME,BÜYÜME VE GELİŞME A. HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE

GELİŞME


A. 1. hayat döngüsü

2. döllenme

3. eşeyli, eşeysiz

4. başkalaşım

5. gelişme

6. memeli

7. iç döllenme

8. yumurta

B. 1. yumurta

2. doğurarak

3. yumurta

4. rejenerasyon

5. yumurta

6. yumurta

7. doğurarak

8. doğurarak

B. BİTKİLERDE ÜREME, BÜYÜME VE

GELİŞME


A. a. Dişicik tepesi

d. Başcık

e. İpçik

f. Yumurtalık

g. Çanak yaprak

h. Çiçek tablası

ç. Çiçek sapı

c. Dişicik borusu

b. Taç yaprak

B. 1. vejetalif üremeye

2. çiçek

3. taç yaprakların

4. dişicik tepesi, dişicik borusu, yumurtalık

5. meyveyi


A. 1. C

2. A

3. A

4. B

5. C

6. D

7. B

8. A

9. B

10. D

C. Balık, Kuş, Kurbağa, Denizyıldızı

185

6. ÜNİTE MADDE VE ISIB. YAKITLAR


1. yakıt

2. Odun, kömür

3. Kömür, petrol

4. yenilenebilir, yenilenemez

5. çevre kirliliğine


A. 1. ısıyı

2. ekonomisine

3. fosil

4. yenilenebilir

B. 1. D

2. Y- Yalıtım için ısıyı iyi iletmeyen madde-

ler kullanılır.

3. Y - Dış cephe yalıtımında zor tutuşan

uzun ömürlü malzemeler tercih edilir.

Ç. 1. D

2. B

3. A

4. D

7. ÜNİTEELEKTRİĞİN ÜRETİMİ A. İLETKEN VE YALITKAN MADDELER


A. a. 1, 2, 5

b. 3, 4

B. ELEKTRİKSEL DİRENÇ VE BAĞLI

OLDUĞU FAKTÖRLER


1. D; 2. D; 4. D 1 numaralı çıkış


B. 1. iletken

2. yalıtkan

3. ampul parlaklığı

4. ampul sayısı

5. elektriksel direnç

6. uzunluğuna, kesitine, cinsine

7. Yalıtkanların

C. 1. A

2. B

3. C

4. D

5. B

6. D

7. A

186

8. ÜNİTEDÜNYA'MIZ, AY, YAŞAM KAYNAĞIMIZ GÜNEŞ/DÜNYA VE EVRENÜNİTE DEĞERLENDİRME

A. 1. gözlemlenebilen2. evre3. manto4. hidrosfer5. magma6. ağır, küre7. hava küre

C. 1. C2. A3. B4. A5. C6. A7. B8. D9. B

10. C11. C12. B13. D14. D

img.eba.gov.trimg.eba.gov.tr/140/147/2d9/40d/cdd/554/586/976/535/... · 3 İSTİKLÂL MARŞI...

Documents

Transcript of img.eba.gov.trimg.eba.gov.tr/140/147/2d9/40d/cdd/554/586/976/535/... · 3 İSTİKLÂL MARŞI...