imec InterConnect 20 (februari 2006)

InterConnectLink naar de toekomst

n°20 | v iermaandel i jks | februar i 2006

Achter de schermen van

digitale tv

Verhaert brengt 'ruimte' naar KMO’s

Brandstof van morgen

Gelieve dan bijgevoegd

formulier terug te

sturen of u online

te registreren.

Wenst u

InterConnect

nog te ontvangen?

Benny Graindourze

VoorwoordBeste InterConnect-lezer,

Op de Sydney Morning Herald Online stond een tijd geleden volgend citaat: “Power from blood could lead to ‘human batteries’. Researchers in Japan are developing a method of drawing power from blood glucose, mimicking the way the body generates energy from food. Theoretically, it could allow a person to pump out 100 watts - enough to illuminate a light bulb.”

Het is misschien wel een shockerende gedachte om energie uit ons eigen lichaam te moeten halen, maar dat we iets moeten doen aan het nijpende energietekort is zeker. Gelukkig zijn alternatieve energiebronnen stilaan aan het doorbreken. Op pagina 29 vertelt IMEC-program-maleider Jef Poortmans dat zonne-energie tegen 2010 de concurrentieslag zal aangaan met elektriciteit uit fossiele brandstoffen en kernenergie, weliswaar in het zonnige Zuid-Europa. Maar ook in ons land zijn er mogelijkheden, denk maar aan biobrandstof. En dat alternatieve energie niet duurder hoeft te zijn, bewijst Karel Piot van Biosynergy - “Uit een studie die we deden voor een zwembad in Vlaams-Brabant bleek dat ze tot 60% kunnen besparen door het gebruik van een houtverbrandingsinstallatie.” (zie artikel pagina 18)

Op een heel andere schaal speelt zich een energie(opslag)probleem af in de draagbare toestellen van vandaag. Gsm’s, pda’s en spelconsoles kunnen steeds meer. Nu kan je er zelfs al tv-uitzen-dingen op bekijken. Als binnenkort tv-uitzendingen volledig digitaal, interactief en zelfs HDTV worden (zie artikel pagina 4), zullen de fabrikanten van draagbare terminals willen volgen en dan wordt het energieprobleem alleen maar groter. Daarom werkt men aan technieken om de toestellen van de toekomst ‘energie-bewust’ te maken. Afhankelijk van de taken die allemaal tegelijk moeten uitgevoerd worden en de hoeveelheid energie die nog beschikbaar is, zal de kwaliteit van de beelden aangepast worden. Gelukkig zal het toestel dit allemaal in de achter-grond doen zonder dat de consument moet ingrijpen. De consument zal beslissen wat hij wil zien en wanneer, zijn toestel beslist hoe hij het te zien krijgt.

Anders zal het misschien toch bloed, zweet en tranen kosten om van mobiele tv en games te kunnen genieten en moeten we misschien ooit toch nog menselijke batterijen worden.

Nog veel leesplezier,Benny Graindourze – Business Program Manager Vlaanderen – IMEC

Inhoud

ColofonAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie-en, opnamen of enig andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Verantwoordelijke uitgever: Prof. Gilbert Declerck, Algemeen directeur IMEC

Redactie: Katrien Marent, Els Parton, Koen Snoeckx, Mieke Van Bavel

Voor meer informatie: Katrien Marent, Corporate Communications, 016/28 18 80, [email protected]

I n t e l l i g e n t e o m g e v i n g

Digitale tv: achter de schermen bij de VRT Het RFID-kluwen ontrafeld

Draadloze sensoren voor de logistiek

Vlaamse voertuigelektronicasector in kaart gebracht

B r a n d s t o f v a n m o r g e n

Biobrandstof heeft veel in zijn mars maar bedrijven aarzelen

Vlaanderen warm voor zonne-energie

I n n o v a t i e f m a n a g e m e n t

Verhaert brengt ‘ruimte’ naar KMO’s Loodvrij: het management moet mee

Vlaams loket voor karakterisering van coatings

IP: wie vooruit wil, moet delen

G e z o n d h e i d

Alzheimerexpert Bart de Strooper over neuronen-op-chip

Wardje, een doof konijntje

....................................................4

................................................22

................................................25

................................................32

................................................. 18

...............................................29

................................................. 10

................................................27

...............................................28

................................................34

..................................................14

..................................................21

Achter de schermen bij de VRT:

“Wij zijn al 10 jaar geleden overgeschakeld naar digitale tv”


Achter de schermen bij de VRT:

“Wij zijn al 10 jaar geleden overgeschakeld naar digitale tv”

DTV of digitale tv. Het tv-signaal wordt niet langer analoog, maar wel als 1-en en 0-en doorgestuurd. Belangrijk hierbij is dat de bandbreedte van 1 analoog tv-kanaal kan gebruikt worden om 7 digitale tv-kanalen te versturen.

SDTV of standard-definition tv. Digitale televisie met gelijkaardige resolutie als analoge tv.

HDTV of high-definition tv. Digitale tv met hogere beelden geluidskwaliteit dan SDTV.

720p, 1080i en 1080p. 720 en 1080 verwijzen naar het feit dat het HDTV-beeld is opgebouwd uit respectievelijk 720 lijnen en 1280 beeldpunten en 1080 lijnen en 1920 beeldpunten (ter vergelijking een tv-beeld op gewoon scherm bestaat uit 576 lijnen en 720 beeldpunten). De i staat voor interlinië-ring: het beeld wordt opgebouwd door eerst alle even lijnen een voor een te schrijven en daarna de oneven lijnen. Dit geeft een lagere scanfrequentie. De p verwijst naar een progressieve scan waarbij alle lijnen een na een geschreven worden.

IDTV of interactieve tv. De kijker wordt betrokken bij een tv-programma en kan extra info opvragen over kandidaten of kan via een speciale afstandsbediening stemmen voor zijn favoriete kandidaat. Andere mogelijkheden: films of programma’s op aanvraag.

Decoder of settopbox. Dit toestel heeft de gebruiker nodig om het gecomprimeerde digitale signaal dat toekomt in de huiskamer te decomprimeren en zo geschikt te maken voor het tv-toestel.

DVB of digital video broadcasting. Europese standaardtechnologie om de gegevensstroom van omroep naar kijker te brengen. Het kan zowel voor radio- als voor tv-signalen gebruikt worden.

MPEG. Compressiealgoritme dat gebruikt wordt om digitale data te comprimeren. Momenteel wordt voor tv-beelden MPEG-2 gebruikt. De opvolger is MPEG-4 AVC (advanced video coding) waarmee voor dezelfde kwaliteit maar de helft zoveel band-breedte nodig is als met MPEG-2. MPEG-4 zal vooral belangrijk zijn bij HDTV.

MediaNet Vlaanderen publiceerde onlangs het Zakboekje Mediatechnologie met daarin meer dan 800 technische begrippen uit de mediasector. Het kan aangevraagd worden bij [email protected], prijs 10 euro.

Tegenwoordig heeft iedereen het over digitale televisie

en HDTV. Maar wat betekent deze overgang van analoge

naar digitale tv nu voor de zenders? We vroegen het aan

André Saegerman en Hendrik Simoens van de afdeling

technologische innoveringen en support van de VRT.D

igita

le t

v-w

oord

ensc

hat

André Saegerman: “Het laatste jaar wordt er veel gesproken over digitale televisie. Eigenlijk gaat het dan over de transmissie,

de overdracht van signalen vanaf de zenders tot bij de kijker thuis. Wat velen niet weten, is dat de VRT al bijna 10 jaar is overgeschakeld naar digitale productieapparatuur (camera’s, beeldmengers), namelijk met de overgang naar breedbeeld-tv. Intern produceren we dus al 10 jaar digitaal (SDTV), maar we zenden nog altijd het analoog PAL-signaal uit.”

Hoe komt het dan dat de Vlaamse kijker zolang moet wachten op digitale tv en HDTV?

Hendrik Simoens: “Men zegt wel eens dat Vlaanderen op dat vlak een remmende voor-sprong heeft. Ongeveer 97% van de mensen kijkt tv via de kabel, en ontvangt zo meer dan 35 kanalen in goede kwaliteit. In Engeland bijvoorbeeld is dat niet zo. Als daar iemand een dienst opstart om digitale tv of HDTV via

satelliet te verdelen, is de kans op succes veel groter.”

AS: “De VRT zendt sinds 2004 digitaal uit via de ether (DVB-T). Mensen met een antenne en een geschikte settopbox kunnen ‘Canvas’ en ‘Één’ digitaal ontvangen. Nu heb je nog een settopbox nodig, maar binnen enkele jaren zullen televisies voorzien zijn van een inge-bouwde digitale tuner. In Duitsland zijn die schermen nu al op de markt. Het voordeel van digitale uitzendingen via de ether is dat je geen storingen hebt door een vrachtwagen die voorbij rijdt of door een onweer. Een ander voordeel is dat het mobiele toepas-singen mogelijk maakt.”

HS: “Wat HDTV betreft, is het probleem dat de settopboxen nog niet in voldoende aantallen en tegen een redelijke prijs op de markt kunnen gebracht worden.”

Vervolg op pagina 6

5

HS: “Een HDTV-signaal vergt veel band-breedte. Men werkt nu nog aan settopboxen die de nieuwste compressienorm implemen-teren, namelijk MPEG-4 AVC (advanced video coding). Met deze techniek kan een HDTV-signaal gecomprimeerd worden zodat het past in een kanaal van 8 tot 12Mbit/sec. Hierdoor wordt het mogelijk om het signaal via de kabel te verspreiden. Nu gebeuren de meeste HDTV-uitzendingen in MPEG-2 en via satel-liet waar je meer bandbreedte ter beschikking hebt dan via kabel.”

Wat is voor de kijker het voordeel van digitale tv?

AS: “Allereerst is er natuurlijk interactivi-teit mogelijk, zoals je stem uitbrengen bij de

verkiezing van de Grootste Belg of program-ma’s opvragen (video-on-demand). Samen met Telenet hebben we een project waar we de uitzendingen van de laatste week ter beschik-king stellen van de kijker. Er is ook een archief-project waarbij we bepaalde programma’s zoals ‘De heren van Zichem’ of ‘De kampi-oenen’ van de afgelopen jaren ter beschikking stellen. Voor interactiviteit heb je wel een terugkeerkanaal nodig, bij digitale uitzendingen via de ether gaat dat dus technologisch niet.Langs de andere kant wordt ook gezegd dat digitale tv een betere kwaliteit levert. Dit is niet helemaal waar. Bij digitale tv wordt met compressietechnieken gewerkt om het signaal in de beschikbare bandbreedte te krijgen. De kwaliteit van DTV hangt dus sterk af van de beschikbare bandbreedte. Als je bij digitale

tv veel bandbreedte gebruikt, is de kwaliteit merkelijk beter dan bij analoge uitzendingen. Als er echter bespaard wordt op bandbreedte om meer kanalen te kunnen aanbieden, dan gaat de kwaliteit achteruit en kan die zelfs slechter worden dan bij analoge uitzen-dingen.”

Jullie zijn al een tijdje overgeschakeld naar standard-definition digitale tv. Betekent dit dan dat jullie nu werken met digitale bestanden en niet langer met tapes?

AS: “Waar we 10 jaar geleden mee begonnen zijn, is het vervangen van de analoge appara-tuur (camera’s en beeldmengers) door digitale. Het was een geleidelijk proces dat ongeveer 5

Hendrik SimoensAndré Saegerman

Vervolg van pagina 5

4 manieren om digitale tv te bekijken¬ Via de ether (DVB-T): via zendmasten wordt het digitaal signaal in de ether verspreid. Met een kleine antenne en een geschikte

settopbox kan je het signaal uit de lucht plukken. Sinds 31 mei 2004 kan je op deze manier ‘één’ en Ketnet/Canvas ontvangen alsook Radio 1, Radio 2, Klara, Studio Brussel, Radio Donna, Klara continuo, Donna hitbits, Sporza radio, en Nieuws+.

¬ Via de kabel (DVB-C): bijvoorbeeld Telenet. Via de bestaande kabeldistributie worden tientallen digitale tv-kanalen beschikbaar gesteld aan de kijker. Je kiest thuis naar welk kanaal je wilt kijken. Op elk tv-toestel dat je in huis hebt, kan je naar een andere zender kijken.

¬ Via de telefoonlijn: bijvoorbeeld Belgacom-TV. De kijker kiest naar welke zender hij wil kijken en dit wordt dan vanuit de centrale doorgestuurd via een ADSL-verbinding. In theorie kunnen er zo (in de centrale) een veel groter aantal kanalen worden aangeboden dan met de kabel. De beschikbare bandbreedte laat niet toe om meerdere signalen naar de kijker te sturen. Op elk tv-toestel dat je in huis hebt, kijk je dan naar deze ene zender.

¬ Via de satelliet (DVB-S): bijvoorbeeld TV-Vlaanderen. TV-Vlaanderen is het eerste en enige platform voor digitale satelliet-tv bestemd voor de Vlaamse markt.


6

jaar geduurd heeft. Het was niet zo’n ingrij-pende overgang omdat we bleven werken op dezelfde manier, we behielden dezelfde work-flow. Momenteel zijn we bezig met de over-gang naar bestandsgebaseerde productie. Dat is een echte revolutie die veel belangrijker is dan de evolutie die we 10 jaar geleden meege-maakt hebben.”

HS: “Je kan het vergelijken met de overgang van typemachine naar tekstverwerker. Je krijgt veel meer vrijheid, je kan gemakkelijker knippen en plakken.”

AS: “Alles zal veel sneller gaan. Vroeger moesten we alles op tape opnemen, de tape moest in de kelder bewaard worden. Als we het programma wilden uitzenden, moesten we die tape fysisch gaan terug halen en transpor-teren. Nu gaat dat allemaal via een computer-netwerk. Ook gaan meerdere personen aan een programma kunnen werken. Je kan een bestand ogenblikkelijk kopiëren voor verschil-lende gebruikers. Met een tape gaat dat niet, je hebt er maar één. Live bewerking wordt ook mogelijk. Terwijl er iets aan het binnenkomen is, bijvoorbeeld een voetbalwedstrijd, kan je al beginnen aan de montage om een samenvat-ting klaar te hebben tegen de rust.”

HS: “Het wordt ook gemakkelijker om andere versies te maken van een bepaald programma, bijvoorbeeld kleine bestanden voor gsm met aangepaste inhoud voor het kleine scherm. Of een item van 3 minuten voor het nieuws, en over hetzelfde onderwerp een kortere versie

van 30 seconden voor het korte journaal. Met de klassieke workflow was dat veel moeilijker en vergde het heel veel tijd.”

AS: “Voor een journalist zal deze overgang naar bestandsgebaseerde productie ook grote implicaties hebben. Hij zal van op zijn werkplaats op de redactie zeer veel mate-riaal kunnen raadplegen en zelf eenvoudige montages maken. Hij zal niet meer moeten wachten tot wanneer er in de montagecel tapes kunnen bekeken en bewerkt worden.”

En de volgende stap is waarschijnlijk de overgang naar high-definition digitale tv?

AS: “Inderdaad. Op dit ogenblik hebben we reeds drie camera’s waarmee we hoogkwali-tatieve fictiereeksen opnemen, zoals Flikken en Witse. In de toekomst zal geleidelijk elke SDTV-apparatuur die versleten is, vervangen worden door HDTV-apparatuur.”

HS: “Bijna alle productiehuizen hebben al HDTV-apparatuur in huis. Videohouse, Outside Broadcast en Alfacam hebben al HDTV-repor-tagewagens. Het is zelfs zo dat België daar een voortrekkersrol in speelt in Europa. Het bewijs is er: als er Olympische Spelen zijn of het Wereldkampioenschap Voetbal of zelfs grote evenementen in Amerika, dan doet Alfacam dat. Alfacam heeft ook de eerste en voorlopig enige HD-zender in Europa opge-start, Euro1080.”

TV kijken met al je zintuigen

En alsof HDTV de kijker nog niet genoeg zal verwennen, ontwikkelt Philips zijn amBX-technologie om de tv-ervaring nog sensationeler te maken. Door middel van licht, kleur, geluid, warmte en lucht-stromen wordt de huiskamer aangepast aan wat er in de film gebeurt. Kijk je bijvoorbeeld naar expeditie Robinson, dan voel je een warm briesje. Wil je ook het hongergevoel van de deelnemers ervaren, dan moet je wel je zak chips wegleggen natuurlijk.

Belgische Euro1080 is eerste

HDTV-zender in Europa

Begin 2004 startte Euro1080 als eerste in Europa met HDTV-uitzendingen. Recent begon ook het Duitse ProSiebenSat met programma’s in HDTV. Tegen juni 2006 volgen het Britse BSkyB, het Franse CanalSat en Sky Italia.

Vervolg op pagina 8

Op 30 mei 2006 organiseert IMEC een Techwatch-seminarie over draadloze breedbandtoepassingen. Meer info: www.imec.be/techwatch

In maart 2006 organiseert IMEC in samen-werking met Leuven.Inc een visionair semi-narie over de moderne nomade: techno-logie voor mobiele multimediahandhelds. Meer info: www.imec.be/visionair

©Philips

SEMINARIE - CURSUS

7

AS: “De overgang van SDTV naar HDTV is een grote verandering voor een zender. Het gaat niet enkel over het vervangen van appara-tuur, maar ook over de manier van program-ma’s maken. Omdat de kijker veel meer detail te zien krijgt, moeten het decor, de schmink, de kleding en de rekwisieten veel beter afge-werkt worden dan vroeger. Ook de regie van de programma’s is anders: er zal meer gewerkt worden met algemene beelden en minder met close-ups. Dat maakt dat regisseur en cameramensen moeten opgeleid worden. Vermits HDTV niet van vandaag op morgen in elke huiskamer zal te zien zijn, zullen we een periode beide signalen (SDTV en HDTV) moeten uitzenden. Dit is een probleem aange-zien de regie voor HDTV en SDTV verschil-lend is. Het zou dus kunnen dat we twee verschillende regies, twee verschillende programma’s zullen moeten maken. Er is een gelijkaardig probleem wanneer men HDTV-programma’s wil gebruiken voor de gsm. Een algemeen beeld van een voetbalwedstrijd kan dan bijvoorbeeld niet gebruikt worden omdat je door de lage resolutie nauwelijks de bal zou kunnen zien. Er wordt nu gewerkt aan intelligente systemen die het echte middelpunt zoeken van het beeld en zo een HDTV-beeld bruikbaar maken voor kleine schermen.”

Bij HDTV spreekt men van verschillende standaarden: 720p, 1080i en 1080p. Welke zal het worden?

AS: “Op dit moment is de meeste productie-apparatuur beschikbaar in 1080i. De European Broadcast Union (EBU) heeft een jaar geleden laten weten dat zij opteren voor 720p. Daardoor wordt er nu productieapparatuur ontwikkeld die zowel 720p als 1080i aankan. “

HS: “EBU benadrukt 720p vooral voor uit-zenden omdat alle vlakke schermen intern progressief zijn en een progressief formaat dus een voordeel oplevert voor de kijker op het vlak van beeldkwaliteit.”

AS: “Als we 1080i zouden uitzenden, dan is het technisch moeilijk om in het tv-scherm de geïnterlinieerde uitzending om te zetten naar een progressief beeld dat het beeldscherm nodig heeft. Als wij het intern in 1080i produ-ceren, kunnen wij het op een betere en meer kwalitatieve manier omzetten naar 720p. Dus de transmissie zal waarschijnlijk gebeuren in 720p en de opnames in 720p of 1080i.”

HS: “Wat 1080p betreft, zit je met het probleem van de gigantische rekenkracht die je nodig hebt. Er bestaat nog maar één profes-sionele studiocamera die 1080p gebruikt, maar er is nog geen enkele beeldmenger die dat signaal kan verwerken.”

AS: “En het is niet alleen de camera, maar ook de transmissie binnen de studio. Als we de bestaande bekabeling willen gebruiken, moet

er verliesloze compressie gebruikt worden. Dit is een compressie zonder verlies van infor-matie, te vergelijken met zip-compressie. EBU heeft momenteel een labo-opstelling klaar waarbij ze een verliesloze compressie van 1 op 2 gemaakt hebben. Maar hier gaat het nog maar om een labo-opstelling, het moet nog in de praktijk gemaakt worden ook.”

Wordt het SDTV, iDTV en/of HDTV (720p, 1080i of 1080p), we krijgen het binnenkort allemaal te zien op ons scherm.



Analoog tv-signaal tegen

2012 uit de ether

De Europese Gemeenschap stelt 2012 voor aan de lidstaten als deadline om over te schakelen naar digitale tv. Oostenrijk, Duitsland, Spanje, Finland, Italië, Malta en Zweden hebben al laten weten dat ze tegen 2010 zullen stoppen met analoge tv. België (Vlaanderen), Griekenland, Slovenië, Slowakije, Hongarije en het Verenigd Koningrijk wachten tot 2012.

Alfacam: van

Waregem Koerse

tot WK Voetbal

Het Belgische bedrijf Alfacam is wereldwijd een autoriteit op het vlak van HDTV-opnames. Ze leverden reeds high-definition beelden van de Zomerspelen in Athene, de Winterspelen in Salt Lake City en het EK Voetbal in Portugal. Nu mogen ze ook het komende WK Voetbal in Duitsland, de Olympische Zomerspelen in Peking en Waregem Koerse in hun volle glorie gaan filmen!

8

Multimediaproductie

voor verschillende kanalen

en platformen

Samen met de VRT en de Vrije Universiteit Brussel werkte IMEC aan technologieën die het mogelijk maken programma’s te produ-ceren en tot bij de kijker te brengen, en dit via het kanaal dat de kijker verkiest (kabel, ether, telefoonlijn) en op het toestel dat hij verkiest (tv, pc, pda, gsm). Belangrijk hierbij was dat een en dezelfde content kon gebruikt worden voor de verschillende kanalen en toestellen, zodat geen dubbel werk moet geleverd worden. Meer info over dit MPEG-project of zijn opvolger Advanced Media op http://www.vrt.be/vrt_master/over/A_innovatie_onder-zoek/index.shtml

Gsm-televisieEnkele maanden geleden lanceerde Proximus de mogelijkheid om live televisie te bekijken op gsm. In Australië, Italië en Groot-Brittannië is het al een groot succes. Dat bewezen de 500.000 downloads door Big Brother fans.

Gratis studie ‘De Belgische media aan het woord’

Ernst & Young sprak met 20 CEO’s van Belgische mediabedrijven, o.a. Belgacom/Skynet, Studio 100, Universal Music, Telenet, VRT. Hun visie over de belangrijkste uitdagingen en bedreigingen in ons medialandschap werd gebundeld in een document ‘De Belgische media aan het woord: 20 CEO’s gebundeld in een toekomstvisie.’

Deze studie kan gratis verkregen worden op aanvraag bij Citigate, Nathalie verbeeck, 02/713 07 32 of [email protected]

GEMIDIS

Gemidis, een spin-off van de Universiteit Gent en IMEC, ontwikkelt de beeldvormende componenten voor betaalbare breedbeeldschermen van superieure kwaliteit. De compo-nenten integreren vertically-aligned-nematic (VAN) vloeibare kristallen waardoor zeer hoge beeldcontrasten kunnen bereikt worden op conventionele siliciumtechnologie, vandaar ook de naam liquid-crystal-on-silicon (LCOS). Deze technologie vormt een alternatief voor de digital-light-processing technologie van TI en levert de unieke combinatie van lage kost en hoge resolutie.

Met hun componenten, wil Gemidis meespelen op de markt van hoogkwalitatieve HDTV-breedbeeldschermen met afmetingen boven 60 inch. Daarnaast leent de Gemidis-techno-logie zich uitstekend voor professionele toepassingen zoals digitale cinema.

Meer info op [email protected]

IMEC ontwikkelt technologieën voor de draagbare

multimediaterminal

De gsm-televisie is een mooi voorbeeld van hoe we gaan evolueren naar ware ‘multimedia-terminals’ waarmee je kan telefoneren, emailen, gamen en tv kijken. All in one box!

De huidige draagbare multimediatoestellen zijn ontwikkeld voor een bepaalde standaard of toepassing. In het kader van zijn M4-programma werkt IMEC aan de technologieën voor een draag-bare terminal die ongemerkt kan overschakelen tussen verschillende communicatiekanalen (WLAN-11n, 3G, 802.16e en/of 802.20 enz.) en die verschillende multi-mediacoderingen ondersteunt (MPEG-2, MPEG-4 AVC, SVC enz.). Bovendien zal deze terminal optimaal gebruik maken van het beschikbare vermogen en de kwaliteit van de multimedia-inhoud indien nodig hieraan aanpassen.

©Nokia

9

Van kogelpennen en anti-aanbakpannen tot intelligente apparaten voor medische toepassingen: kennis opgebouwd in de ruimtevaart leverde al een schat aan concrete toepassingen voor de gewone burger. In markttermen is dit ‘technologietransfer’, en al jaren het basisconcept van het Kruibeekse bedrijf Verhaert, masters in innovation®.


Van ‘hoogvliegende’ technologieën naar commerciële toepassingen

Verhaert brengt ‘ruimte’ naar KMO’s

“Een typisch en alom bekend voor-beeld van een commerciële toepas-sing”, aldus Koen Verhaert, “is het

gebruik van de plotterpen of de gasdrukpen. Het concept werd ontwikkeld voor astro-nauten, die met een gewone pen in de ruimte niets konden beginnen. De afwezigheid van zwaartekracht zorgt er namelijk voor dat de inkt niet naar de punt van je pen loopt. Maar laat ik voorbeelden geven uit eigen huis. Want tech-nologietransfer, onder andere vanuit de ruimte-vaart, vormt de basis van ons businessmodel.

Zo stellen wij de tech-nologieën die we hebben ontwikkeld of toegepast in de ruimtevaart ter beschikking van andere bedrijven en sectoren. Neem nu optische diagnostiek, noodzakelijk voor het onderzoek naar levende organismen

en vloeistoffen in de ruimte. Hiervan zijn vele aardse toepassingen, bijvoorbeeld instrumen-tatie voor het meten van de kwaliteit van producten in sectoren als de automobiel-, de luchtvaart-, de chemie- maar ook de diamant-nijverheid.

Ook in de medische sector zien wij heel

wat spin-offpotentieel. In de ruimte wordt veel onderzoek gedaan naar de impact van gewichtloosheid op de astronaut, bijvoorbeeld door sensoren te integreren in textiel. In de

jaren ’90 hadden we in dit verband een aantal programma’s lopen voor zowel de Russen als de Amerikanen. Dit heeft ons een belangrijke voorsprong opgeleverd in de ontwikkeling van ‘wearable systemen’. Een gekend voorbeeld is de ‘mamagoose’ babypyjama om pediaters toe te laten baby’tjes te monitoren tijdens de slaap en meer informatie te verschaffen over het fenomeen wiegendood. De technologie werd oorspronkelijk ontwikkeld voor een pak waarmee de ademhaling van astronauten in de ruimte wordt onderzocht. Een ander voorbeeld is de tocograaf, ontwikkeld voor Philips, die gebruikt wordt om de intensiteit van weeën te meten.”

Scouting

Een innoverend product kan ontwikkeld worden op specifieke vraag van een klant, maar ook het omgekeerde gebeurt.

“We zijn er van overtuigd dat vele bedrijven

hun technologie breder kunnen valoriseren

dan in de ‘enge’ toepassing waarvoor hij

werd ontwikkeld.”

Vervolg op pagina 12

Koen Verhaert

Koen Verhaert, Director Future Business Development en ‘tweede generatie’ in het bedrijf Verhaert, blikt in eigen huis en spreekt over het potentieel van de ruimtevaarttechnologieën voor productinnovatie in andere sectoren.

11

Koen Verhaert verduidelijkt: “We hebben een methodiek ontwikkeld om vanuit een bepaalde technologie nieuwe toepassingen te definiëren en deze aan te bieden aan de bedrijven in de betreffende sector. Wij doen dit systematisch vanuit onze ruimtevaarttechnologieën maar ieder bedrijf kan dit doen vanuit zijn eigen technologie. Hierin geven we ook trainingen aan de industrie. We zijn er namelijk van overtuigd dat vele bedrijven hun technologie breder kunnen valoriseren dan in de toepas-sing waarvoor hij werd ontwikkeld.”

Naast zijn eigen technologie werkt Verhaert met een groot aantal technologieproviders (zowel bedrijven als uit onderzoeksinstel-lingen) en brengt deze naar de industrie. “Als specialist in productinnovatie zijn wij een soort hub tussen zuiver technologieonderzoek en toepassingen. “

Industriële strategieën

In de praktijk zien we binnen de bedrijven die actief zijn in de ruimtevaart verschillende industriële strategieën: (a) bedrijven doen aan ruimtevaart ter ondersteuning van hun R&D-beleid. Zij willen van ruimtevaart niet hun kernmarkt maken, maar gebruiken ruim-tevaartprojecten als hefboom voor realisatie en financiering van hun eigen productont-wikkeling. Bijvoorbeeld een bedrijf dat een ontvanger maakt en dit demonstreert in een ruimtevaartproject. Maar dit laatste is geen

doel op zich. Dit industriële concept wordt ook door ESA gepromoot. (b) Een tweede zijn de zuivere ruimtevaartbedrijven. Verhaert Space is hier een voorbeeld van. Het oriën-teert zich naar de ruimtevaartsector, en levert daarin gespecialiseerde producten. In het geval van Verhaert instrumentatie voor onderzoek in micrograviteit, kleine satellieten, stratel-lieten en koppeling- en ejectiesystemen.

De ‘aardse’ toepassingen van deze ruimte-vaarttechnologie worden aan de industrie aangeboden door zusterbedrijf Verhaert, New-Products & Services.

Koen Verhaert: “In Vlaanderen zijn er in totaal zo’n 40 bedrijven actief in de ruim-tevaart. Zij behoren tot de Vlaamse Ruimtevaartindustriëlen (VRI). Hier gaat het onder andere om toeleveranciers, techno-logiebedrijven gespecialiseerd in navigatie en communicatie (waaronder heel wat KMO’s), en bedrijven die ruimtevaartsystemen ontwik-kelen. “

Heel wat industriële klanten van Verhaert zijn KMO’s. Deze KMO’s besteden typisch hun productontwikkeling uit om snel kennis en technologie ter beschikking te krijgen zonder deze helemaal zelf te moeten opbouwen. In totaal heeft Verhaert voor ongeveer 400 Vlaamse bedrijven een product ontwikkeld, gaande van een snelstartsysteem voor barbe-cues tot medische instrumentatie. Zo maken

deze bedrijven gebruik van de kennis die Verhaert heeft opgebouwd binnen het ruim-tevaartonderzoek.

IMEC en Verhaert

Ook IMEC behoort tot de VRI en participeert in ruimtevaartprojecten om daarin technolo-gieën te ontwikkelen en te valideren. Koen Verhaert: “We zitten in een aantal projecten waar technologieën van IMEC gecombineerd worden met onze expertise in de ontwik-keling van innovatieve producten en geïnte-greerde systemen. Zo wordt de technologie van IMEC in gedistribueerde MEMS-sensoren gecombineerd met complexe algoritmen die Verhaert Space ontwikkelde voor de oriën-tatie van kleine satellieten. Dit resulteert in innovatieve oriëntatie-meetsystemen die onder meer zullen worden ingezet in de auto-mobielsector (in navigatiesystemen, of in rem-activeringssystemen).”

Onlangs nog verkocht Verhaert de meerder-heid van zijn aandelen in zijn ruimtevaartdivisie Verhaert Space aan zijn grootste strategische partner, QinetiQ. Hiermee slaat Verhaert twee vliegen in één klap. Verhaert Space krijgt de juiste ondersteuning om zijn unieke producten internationaal te vermarkten en anderzijds behoudt en vergroot Verhaert zijn toegang tot innovatieve technologieën als voedings-bodem voor een innovatieve productontwik-keling naar andere sectoren.



Het Belgische bedrijf Newtec, actief op het gebied van satellietcommunicatie, heeft, samen met het Nederlandse New Skies, gezorgd voor breedband-toegang in de provincie Atjeh, Sumatra. Dit gebied werd eind 2004 zwaar getroffen door de tsunami. De breedbandtoegang kwam er als onderdeel van het ESA-project Pacific Skies, dat tegemoet wilde komen aan de communicatiebehoeften van zowel hulpverleners als plaatselijke bevolking na de ramp. Newtec zorgde voor de netwerken satellietcapaciteit. Het systeem maakt tweeweg-datacommunicatie mogelijk met snelheden

die vergelijkbaar zijn met die van een breedbandaan-sluiting voor particulieren in Europa. De gebruikers hebben nu een snelle en betrouwbare verbinding voor e-mail en internet.Meer info: www.newtec.be

“Newtec was reeds aanwezig in de regio voor een commercieel project. Het deed ons plezier om te zien dat onze systemen ook belangrijk zijn in het leven van de gewone mensen.” (Dirk Breynaert, CEO)

Newtec helpt levens redden

12

Het Europese ruimtevaartagentschap ESA is Europa’s toegangspoort tot de ruimte. Maar

ESA verzekert ook dat de reusachtige investe-ringen in ruimtevaart vruchten blijven afwerpen

voor de Europese burger. Eén van de instrumenten om dit te realiseren is technologietransfer, of het gebruik

van de technologische expertise of know-how uit de ruim-tevaartsector in een totaal ander domein. Technologietransfer

laat andere bedrijven toe om nieuwe producten te creëren, of om bestaande producten te verbeteren. Bovendien kan daardoor

het resultaat van de investering in ruimtevaartonderzoek voor de 17 ESA-lidstaten gemaximaliseerd worden. De inkomsten die ESA-lidstaten

genereren uit de transfer van ruimtevaarttechnologieën zouden 15 tot 20 keer groter zijn dan hun gerelateerde uitgaven.

Om zijn technologietransfers en commer-cialiseringen te kanaliseren, heeft ESA in de jaren ’90 een speciaal programma opgezet. Technologiebrokers identificeren de techno-logieën die mogelijke toepassingen hebben in niet-ruimtevaartsectoren, of gaan na wat hun technologische noden zijn. Sindsdien werden er al 200 succesvolle transfers naar ‘aardse’ domeinen uitgevoerd. De lijst van toepassingsdomeinen is lang en divers: gezondheidsproducten, telecom-municatie, afvalbeheer, textielindustrie, automobielindustrie, navigatie, ontspanning en lifestyle zijn maar enkele voorbeelden. Recent heeft ESA ook een eigen business incubator: de European Space Incubator (ESI). In deze broedkast voor nieuwe bedrijvig-heid kunnen ondernemers in hun startfase producten of diensten ontwikkelen voor op aarde. Voorwaarde is wel dat ze gebruik maken van wat al eerder in de ruimtevaart-industrie is ontwikkeld. Zo ontwikkelt het bedrijf MathComp (Nederland) een appa-raat om borstkanker beter te behandelen, en levert Miramap (Nederland) een dienst om de Nederlandse dijken goed te kunnen monitoren.

Meer info: www.esa.int/ttp of www.esa.int/esi

IMEC is al jaren betrokken in R&D-projecten van ESA. In een aantal projecten worden componenten ontwikkeld voor ruimtevaartmissies, andere zijn gericht op meer aardse toepassingen. Eén voorbeeld is het ATHENA-project (Development of advanced technolo-gies for low-defect hetero-epitaxial growth of GaN), waarin transistors werden ontwikkeld op basis van galliumnitride (GaN).

GaN is een halfgeleider die recent heel veel aandacht heeft gekregen. Enerzijds is GaN belangrijk voor optoelektronische toepassingen, onder meer voor de ontwikkeling van licht-emitterende diodes (LEDs). GaN kan gebruikt worden om blauw en wit licht uit te zenden.

Maar daarnaast zou GaN wel eens voor belangrijke doorbraken kunnen zorgen op het gebied van hoogvermogentoepassingen (zowel microgolf- als RF-vermogen). Er wordt uitgekeken naar de GaN-vermogenversterker, omdat die met een hoge efficiëntie zou werken in een breed frequentie- en vermogengebied. Naast satellietcommunicatie, zijn er heel wat potentiële toepassingsdomeinen: tv-broadcasting, microgolfovens, radarsystemen, basisstations voor mobiele communicatie…

De kwaliteit van deze GaN transistors staat of valt echter met de kwaliteit van GaN dunne lagen. GaN moet immers als dunne laag neergezet worden op een ander materiaal (een substraat, zoals saffier, SiC of Si), omdat er geen GaN-schijven op de markt verkrijgbaar zijn. Dit is één van de grote uitdagingen. De substraten die geschikt zijn voor de groei van GaN hebben namelijk een afwijkend kristalrooster en een andere thermische expansieco-efficiënt dan GaN zelf. De groei van GaN dunne lagen werd verder geoptimaliseerd in het Epi-GaN-project, een technologietransferproject van ESA en de opvolger van ATHENA.

ESA, brug tussen

ruimte en burger

©ESA -

ESA-te

chno

logie

voor

snels

kiërs

IMEC en ESA – galliumnitride voor meer 'power'

13

Professor Bart De Strooper en zijn team hebben zich tot doel gesteld het mysterie van de ziekte van Alzheimer te ontrafelen. Men weet immers nog steeds niet wat er precies gebeurt in de hersenen van Alzheimerpatiënten waardoor ze hun geheugen en cognitief vermogen verliezen. Toen vorig jaar IMEC-onderzoekers kwamen aankloppen voor advies over hersencelculturen – voor de ontwikkeling van neuronen-op-chip – ontstond een boeiende samenwerking tussen biologen en elektronici. Samen zijn ze nu op zoek naar een nieuw en revolutionair onderzoeksinstrument dat wel eens een doorbraak voor het Alzheimeronderzoek zou kunnen betekenen.

De ziekte van Alzheimer treft 3 op 1000 mensen boven 60 jaar en meer dan 100 op 1000 boven de 80 jaar. Patiënten verliezen een van de meest essentiële dingen van het mens-zijn: hun geheugen en herkenningsvermogen. Wereldvermaard Alzheimerexpert Bart De Strooper vertelt hoever de onder-zoekswereld staat met het doorgronden en genezen van deze vreselijke ziekte.

“De oorzaak van Alzheimer is nog steeds niet gekend. Enkel bij een zeer kleine subgroep van patiënten weet men dat de ziekte veroorzaakt wordt door een defect gen (het APP-gen en de presenilinegenen). In de andere gevallen ligt de oorzaak ergens anders, maar evolu-eert de ziekte op dezelfde manier: eiwitten (meer bepaald amyloideiwitten) slaan neer in de hersenen onder de vorm van zogenaamde

“Neuronen-op-chip beloven een fantastisch biologisch speelgoed te zijn”

G e z o n d h e i d

Alzheimerexpert Bart De Strooper:

Bart De Strooper

14

plaques waardoor de hersencellen niet meer kunnen communiceren met elkaar en uitein-delijk afsterven.”

“Wat de diagnose betreft, bestaat er geen echte positieve test voor de ziekte van Alzheimer. Toch kunnen goede clinici de diag-nose met 95% zekerheid stellen op basis van de symptomen en het uitsluiten van andere ziekten. Het is pas na de dood van de patiënt dat men in de hersenen op zoek kan gaan naar amyloidplaques en neuronale kluwens en zo met zekerheid kan stellen dat de patiënt aan Alzheimer leed. In de toekomst wordt er veel verwacht van moderne beeldvormingtech-nieken die de hersenletsels ook tijdens het leven van de patiënt kunnen visualiseren.”

“Op het vlak van therapieën is er één soort medi-catie op de markt: acetylcholine-esterase-inhibi-toren. Het werkt bij de helft van de patiënten waar het een tijdelijke vertraging van het aftake-lingsproces geeft. Het zijn zeer dure geneesmid-delen en ze geven maar enkele maanden ‘winst’ (=de patiënten kunnen langer zelfstandig thuis blijven wonen). Deze medicatie werd ontwik-keld op basis van de acetylcholinehypothese die in de jaren ’70 werd uitgewerkt voor de ziekte van Alzheimer. Men was er toen van overtuigd dat de symptomen werden veroorzaakt door een verlaagde hoeveelheid acetylcholine in de hersenen. Acetylcholine is een chemische stof die ervoor zorgt dat hersencellen kunnen communiceren met elkaar (een neurotrans-mitter). De huidige geneesmiddelen remmen de afbraak van acetylcholine in de hersenen. Nu is er een nieuwe hypothese, de amyloidhypothese die stelt dat de symptomen veroorzaakt worden door de opstapeling van amyloideiwitten in de hersenen. Nieuwe therapieën zijn gericht op Vervolg op pagina 16

het verwijderen van amyloid of op het blok-keren van de amyloidproductie in de hersenen. Ik schat dat we binnen 10 tot 15 jaar, wanneer deze medicatie op de markt komt, zullen weten wat deze nieuwe hypothese waard is.”

Ongeveer twee jaar geleden ging IMEC aankloppen bij Professor Bart De Strooper. Onderzoekers waren bezig met de ontwikkeling van neuronen-op-chip en hadden advies nodig over de favoriete leefomstandigheden van hersencellen om zo hun overleving op het chipoppervlak te verbeteren.

Het idee zette Bart De Strooper aan het denken, want ook voor zijn Alzheimeronderzoek konden neuronen-op-chip wel eens heel interessant zijn. Samen met nog twee collega’s uit het departement neurofysiologie en het departement experimentele neurochi-rurgie en – anatomie, stapte Bart De Strooper met IMEC in een project voor de ontwikkeling van neuro-elektronische hybride systemen.

“Samen met IMEC willen we een generische technologie ontwikkelen waarbij we een interface maken tussen hersencellen en een microchip waardoor de biologische signalen van de hersencellen kunnen omgezet worden in elektronische signalen. Dat zou natuurlijk een fantastisch biologisch speelgoed zijn, want zo zouden we nauwkeurig kunnen bestuderen wat het effect van amyloid is op de hersen-cellen. Het voordeel van het neuron-op-chip-systeem is dat er in de chip verschillende mini-sensoren kunnen ingebouwd worden zodat je tegelijkertijd de elektrische en chemische

signalen van de hersencellen kan opvolgen. Op hetzelfde systeem kan je ook de morfo-logie van de hersencellen bestuderen. Dat is juist het unieke, dat je die drie facetten tegelijkertijd zal kunnen bestuderen en dat je dit alles in real-time zal kunnen opvolgen. Nu is het zeer arbeidsintensief werk en moet je aparte culturen opzetten om de uitwendige kenmerken en de elektrische signalen van de

Neuronen-op-chipNeuronen-op-chip zijn systemen waarbij men hersencellen laat groeien op een chipoppervlak. Neuronen of hersen-cellen communiceren via elektrische pulsen, die zich voortbewegen langs-heen lange vertakkingen van de hersen-cellen (axonen en dendrieten). Het axon van de ene hersencel ligt dicht bij de dendrieten van de andere hersencellen. Via chemische stoffen die worden afge-geven (neurotransmittoren) in de ruimte (synaps) tussen axon en dendrieten wordt het signaal doorgegeven.

In de chip kunnen elektrische en chemi-sche sensoren geïntegreerd worden die deze signalen kunnen opmeten. Een elek-trische actuator kan zelfs een elektrisch signaal triggeren bij de hersencellen.

“Neuronen-op-chip beloven een fantastisch biologisch speelgoed te zijn”

external electrical stimulation

chemicalstimulation

electricalactuator

electricalactuator

chemicalsensor

actionpotential

neuro-transmitter

dendrites axoncell body

15

G e z o n d h e i d


neuronen te bestuderen. Voor de chemische signalen bestaat er zelfs nog geen meetme-thode.”

“Neuronen-op-chip voor Alzheimeronderzoek zijn zeker geen verre toekomstmuziek, want elke intermediaire stap in het ontwikkelings-proces kan al zeer nuttig zijn."

In dit neuron-op-chip onderzoek werken biologen en ingenieurs samen, geen alledaagse combinatie.

“Het zijn twee totaal verschillende culturen die met elkaar in aanraking komen. Dat is zeer moeilijk. Biologen en ingenieurs denken op een heel andere manier. Zo wilden de ingenieurs de hersencellen volgens mooie gestructureerde netwerkjes laten groeien op de chip, zodat de juiste delen zich boven de sensoren bevinden. Maar biologische systemen laten zich niet zo gemakkelijk dwingen. Biologen zullen gemak-kelijker het stochastische van het biologisch systeem aanvaarden en zich eraan proberen aan te passen. Ik ben ervan overtuigd dat neuro-elek-tronische systemen alleen maar kunnen ontwik-keld worden door ingenieurs en biologen inten-sief met elkaar te laten samenwerken. Daarom ben ik ook zo blij dat op IMEC het neuro-elek-tronica-convergentielab werd opgericht waar elektronici, biologen, scheikundigen en neuro-fysiologen samen zitten. Ook al verstaan ze elkaar niet altijd, ze praten toch met elkaar en doen dingen samen. We zijn al vrij vlug tot de conclusie gekomen dat de mensen die het project leiden te oud zijn (lacht). Eigenlijk moet je een situatie creëren waarin jonge plastische geesten bij mekaar zitten en elkaars taal leren spreken. Dat is de toekomst. “

In oktober 2005 zette IMEC een uniek laboratorium op waarin experten van IMEC, het Vlaams Interuniversitair Instituut voor Biotechnologie (VIB) en de Katholieke Universiteit Leuven (faculteit geneeskunde) samenwerken om neuro-elektronische systemen te ontwikkelen.

SBO-project “Neuro-elektronische hybride systemen: de artificiële synaps"Op 1 januari 2006 start een 4-jarig project dat tot doel heeft een link te maken tussen chips en hersencellen. Deze generische techno-logie zal gebruikt worden om enerzijds een in-vitro modelsysteem te ontwikkelen voor het Alzheimeronderzoek en anderzijds een inplanteerbare neuroprobe voor Parkinsontherapie.

Het projectconsortium bestaat uit IMEC (Prof. Borghs), het KULeuven-VIB-departement voor menselijke erfelijkheid (Prof. De Strooper), het KULeuven-departement voor experimentele neuro-chirurgie en –anatomie (Prof. Nuttin) en het KULeuven-departe-ment voor Neurofysiologie (Prof. Callewaert).

16

Op het Simplicity-led Design Event stelde Philips 25 nieuwe designconcepten voor die binnen 3 tot 5 jaar zullen vertaald worden in producten voor de gezondheidszorg, onze persoon-lijke levenssfeer, sportbeleving enz. Blikvanger was de zogenaamde ‘Chameleon’ lamp die zijn kleur aanpast aan het object dat je in de buurt van de lamp brengt. Het concept is gebaseerd op een ingebouwde camera, sensoren en LED-lampjes.

Enkele van deze concepten werden ook toegelicht door Philips-experten op IMEC’s Visionair seminarie van 8 december 2005 over Solid State Lighting.

N i e u w s

Het Duitse bedrijf Environmental Studies bedacht de oplossing voor hondenliefhebbers wiens viervoeter wel eens alleen op stap gaat en verloren loopt. Dankzij de speciaal ontworpen halsband met ingebouwde gps-ontvanger en gsm-modem kan je op je gsm volgen waar hij zit.

Meer info: www.environmental-studies.de

Onze wereld wordt overspoeld door draadloze toepassingen en dat is ook te merken aan de overbelasting van bepaalde frequentiebanden. Er wordt gewerkt aan een nieuwe techno-logie, cognitieve of slimme radio genoemd, die ongebruikte frequentiebanden kan opsporen en hergebruiken. Zo kunnen o.a. de ongebruikte frequenties tussen tv-kanaalfrequenties zeer nuttig zijn om regionale draadloze netwerken op te zetten die tot kilometers van de bron kunnen werken. Recent werd een standaardisatiegroep opgericht om een standaard (802.22) te ontwikkelen voor dit hergebruik van tv-gerelateerde frequenties.

Frequenties recycleren

©19

96-2

005

Moo

sey’

s C

ount

ry g

arde

n

© The image foundation

¬ Lessenreeks over nanotechno-logie in onze moderne maatschappij. Internationale experten behandelen de nieuwste ontwikkelingen in nanotech-nologie, de mogelijke toepassingen en de ethische aspecten en risico’s van deze ontwikkelingen.

Deze lessenreeks is een onder-deel van het Erasmus Mundus Masterprogramma maar ook andere geïnteresseerden kunnen deelnemen aan een of meerdere van deze lezingen. Meer info op www.imec.be/mtc

¬ Gespecialiseerde cursussen over de verschillende facetten van de micro-elektronicasector.

• Ontwerp en synthese van VHDL (27 tot 31 maart 2006)

• Hoe de overgang maken van VHDL naar SystemC en wat win je erbij? (24 tot 28 april 2006)

• Geavanceerde verpakkingstechno-logieën (27 en 28 maart 2006)

• System-in-a-package (SiP) techno-logieën voor RF-toepassingen (29 maart 2006)

Meer info: www.imec.be/mtc

Vlaamse bedrijven genieten 50% korting voor deze cursussen door te betalen met opleidingscheques.

MTC CURSUSSEN

Deze lamp past zeker in uw interieur!

GPS voor je hond

17

Biobrandstof heeft veel in zijn mars maar bedrijven aarzelen

Nog 50 of in het beste geval 100 jaar. Niemand kan het met zekerheid voorspellen maar de stookolie- en

aardgasreserves geraken snel uitgeput. Dit is echter niet het enige zwaard van Damocles dat boven de energie-economie hangt. Niet alleen het tekort aan reserves maar ook de politiek hebben de brandstofprijzen de pan uit doen swingen. Daarbij komt ook nog de toenemende nood om werk te maken van een beter milieu. De Kyoto-normen eisen een drastische vermin-dering van de CO2-uitstoot. Het klimaat en de tijd zijn er voor een ‘boom’ in de biobrandstof-industrie.

Karel Piot: “Er bestaat geen enkele hernieuw-bare energie die de volledige energieproble-matiek kan oplossen, maar biomassa kan een belangrijke bijdrage leveren. Biomassa levert energie met een heel gunstige CO2-balans. Biomassa op basis van houtverbranding kan bovendien een serieuze besparing leveren voor je energiefactuur. Vandaag liggen de prijzen

voor houtafval rond de 30 euro per ton. Het calorisch equivalent van stookolie kost vandaag niet minder dan 200 euro. De verwachting is dat houtverbranding op termijn 5 tot 10% van onze energiebehoefte kan invullen.” Ben Segers, Sales Engineer bij Vanparijs-Maes: “Ook biogassen uit het vergisten van afval zijn economisch interes-sant maar ze hebben het nadeel dat ze ontstaan uit een biologisch proces dat continu varieert, waardoor er gas geleverd wordt met verschil-lende samenstellingen en verschillende debieten. Om een permanente energievoorziening te garanderen, moet een biogasinstallatie gebruikt worden met een backupinstallatie op fossiele brandstoffen. Biofuels op basis van koolzaad-olie of andere plantaardige oliën zijn dan weer duurder dan stookolie en aardgas, maar door de steunmaatregelen van de Vlaamse overheid is het totale kostenplaatje wel gunstiger.”

Waarop wachten bedrijven dan om geheel of gedeeltelijk over te schakelen op biobrand-stof? Karel Piot: “Het is een typisch fenomeen.


©Europese Commissie

Niemand wil de eerste zijn

18

Belgen zijn over het algemeen terughoudend in het toepassen van nieuwe technologieën. Ze willen eerst enkele succesverhalen zien vooraleer ze de investering wagen.” Ben Segers

bevestigt: “We zijn er zeker van dat als we een paar realisaties kunnen tonen, de interesse snel de lucht in zal gaan. Het probleem is echter ook dat niet alle technologieën voor biobrand-stoffen even matuur zijn. Bedrijven zitten met veel vraagtekens: welke technologie is er het

meest interessant? Hoe goed zijn die tech-nologieën? Hoe zullen de prijzen evolueren? …” Karel Piot: “Industriële houtverbranding is een heel moderne, stabiele technologie die al 3 generaties verfijnd wordt. In Denemarken wendt één op de vijf bedrijven biobrandstof uit houtafval aan. Ook een mooi voorbeeld is Ikea. De voorbije 3 jaar hebben ze hun vestigingen in Roemenië en Bulgarije uitgerust met 7 hout-verbrandingsinstallaties. In Europa zijn er maar liefst 70 bedrijven die houtverbrandingsinstal-laties produceren. Een houtverbrandingsinstal-latie is echter economisch slechts rendabel voor bedrijven met een minimum installatie van 1 megawatt. Maar de besparingen kunnen gigantisch zijn. Uit een studie die Biosynergy deed voor een zwembad in Vlaams-Brabant bleek dat ze tot 60% kunnen besparen op hun stookkosten door de implementatie van een 1 megawatt houtverbrandingsinstallatie.”Ieder bedrijf heeft echter zijn specifieke eisen en energieverbruikprofiel. Vooraleer een bedrijf beslist om biobrandstof te gebruiken,

is het aangewezen om een grondige studie te doen van het verbruik over een jaar. Het heeft geen zin om een biobrandstofinstallatie te voor-zien die alle piekmomenten aankan. Meestal is het economisch interessanter om een optimale combinatie van bio- en fossiele brandstoffen uit te werken. Ben Segers: “Afhankelijk van het bedrijfsproductieproces, de noden van het bedrijf, de economische voordelen en de technologie die de bedrijfsleider vertrouwt, kan de juiste biobrandstof en combinatie van hernieuwbare en traditionele energie gekozen worden. Zo hebben we projecten gerealiseerd bij Alpro, Inbev Hoegaerden, Unifrost… Deze bedrijven voorzien nu in hun energie door een optimale combinatie van fossiele brandstoffen en biogassen, specifiek aangepast aan hun productieproces.”

De hoge energieprijzen bezorgen bedrijfsleiders heel wat kopzorgen. Een optimale combinatie van conventionele brandstoffen met hernieuwbare energie zoals biomassa kan de balans positief doen omslaan. “Een goede oplossing voor de prijs- en milieubewuste bedrijven,” zegt Karel Piot, medebestuurder van nv Biosynergy, afdeling van Typhoon: “De technologie is er. Kijk maar naar de Scandinavische landen waar biomassa op basis van houtvergassing gebruikt wordt zoals wij stookolie gebruiken. Maar Belgische bedrijven wachten aarzelend af. Ongekend is onbemind.” Samen met Biosynergy en Vanparijs-Maes nv tonen we wat biomassa vandaag voor bedrijven kan betekenen.

“De perceptie van de

eindgebruiker dat energie uit

biomassa nog steeds in een

experimentele fase zit, moet

veranderen.”

Niemand wil de eerste zijn

19


Houtverbranding onder de loepHoutverbranding als milieuvriendelijke brandstof: op het eerste zicht niet zo vanzelfsprekend.

¬ Hoe zuiver is de lucht die uitge-stoten wordt? Verbranding van hout in openhaarden en kachels is milieu-onvriendelijk omdat de verbranding op een te lage temperatuur gebeurt waardoor de CO-uitstoot hoger is dan toelaatbaar. Bij moderne houtverbran-dingsinstallaties is de uitstoot nagenoeg even zuiver als bij het werken met gas omdat de verbranding in twee tot drie stappen gebeurt bij temperaturen tussen 950 en 1100 graden. De stofdeeltjes die vrijkomen bij het verbrandingsproces worden via een multicycloon en rook-gascondensor verwijderd.

¬ Waar halen we al dat hout? De VLAREM-wetgeving bepaalt dat behan-deld niet-verontreinigd houtafval energe-tisch gevaloriseerd mag worden. Vandaag wordt dit houtafval vooral gebruikt in de cement- en spaanplatenindustrie. Jammer genoeg wordt het ook uitge-voerd naar grote bioplants in het buiten-land waar houtverbranding wel al massaal gebruikt wordt. Ook zuiver natuurlijk houtafval uit bossen en parken kan als biobrandstof dienen. Maar vooraleer dit kan gebruikt worden, is een structurele ophaling noodzakelijk. Intussen lopen er ook projecten om snelgroeiend hout te maken. Zo zijn er in Waver onder impuls van de universiteit van Louvain-la-Neuve plantages van snelgroeiende wilgen die energetisch kunnen gevalori-seerd worden na 3 jaar.

¬ Is de volledige CO2-balans wel zo gunstig? De laatste tijd bestaat er veel discussie rond de duurzaamheid van biobrandstoffen. In het geval van hout-verbranding moet er in de CO2-balans rekening gehouden worden met de uitstoot die ontstaat door de ophaling en het transport van het hout, de verwer-king tot houtsnippers of pellets, de rookgassen uit de ketel en het elektrisch verbruik van de ketel. Bij lokale beschik-baarheid van het houtafval is de balans heel positief. Naarmate de houtsnippers moeten getransporteerd worden over grotere afstanden is het aangeraden om houtpellets te gebruiken die een rela-tief hogere energiedichtheid hebben dan gewone snippers. Hierdoor moet er minder volume verplaatst worden voor dezelfde energieproductie.

Biobrandstoffen in kaart¬ Fossiele brandstoffen (steenkool, gas, olie) zijn eindig terwijl brandstoffen uit levend materiaal steeds weer opnieuw kunnen geprodu-

ceerd worden. De grootste kracht van biomassa schuilt echter in het feit dat ze tijdens haar groei evenveel CO2 opneemt als ze tijdens haar verbranding afgeeft. Het gebruik van biomassa wordt dan ook CO2-neutraal genoemd.

¬ Bioethanol ontstaat uit vergisting van granen, maïs, suikerbieten… en is ideaal om samen met benzine te gebruiken.¬ Biodiesel wordt over het algemeen gemaakt uit koolzaadolie, zonnebloemolie, palmolie of sojaolie die een chemische reactie ondergaan met

methanol. Ook dierlijke vetten kunnen gebruikt worden. Het is sterk vergelijkbaar met gewone dieselbrandstof. ¬ Plantaardige oliën zoals koolzaadolie, palmolie, sojaolie kunnen verbrand worden om energie te genereren. De voorziening van kool-

zaadolie is echter een probleem. Door de grote vraag zijn de prijzen voor koolzaadolie sterk gestegen. Palmolie en sojaolie zijn echter meer beschikbaar op de wereldmarkt waardoor hun prijzen stabieler zullen blijven.

¬ Hout- en graanverbranding: houtafval, houtpellets of granen worden via pyrolyse in twee- tot drietrapsverbranding bij temperaturen van 950 tot 1100 graden omgezet in CO2 en H2O met vrijstelling van warmte.

¬ Biogassen ontstaan uit vergisting of fermentatie van organisch afval door het toevoegen van bacteriën zonder aanwezigheid van zuurstof. Bij de meeste installaties voor zuivering van rioolwater of afvalwater van de voedingsindustrie wordt door gisting van zuiveringsslib biogas geprodu-ceerd. Ook het afval uit de voedingsindustrie wordt verwerkt tot biogas. Bij stortplaatsen van huisvuil is onttrekking van biogas ook mogelijk.

20

Landbouwsector gered door biomassaDe landbouwsector heeft het de laatste jaren alsmaar moeilijker. Overproductie heeft ervoor gezorgd dat er veel landbouwgrond braak blijft liggen. Door massaal over te scha-kelen op de teelt van energiegewassen zoals koolzaad kan de prijs van deze bio-oliën dalen. Ook de landbouwer wordt er beter van. De Vlaamse overheid geeft namelijk een premie van 45 euro per hectare landbouwgrond voor de teelt van gewassen voor biobrandstoffen.

Ook de problematiek van mestoverschot kan aangepakt worden door biomassa. De gepro-duceerde hoeveelheden mest in Vlaanderen zijn immers zo groot dat uitspreiding ervan op akkers en weiden niet langer volstaat. Strengere bemestingsnormen en een niet evenredige afbouw van de veestapel zorgen ervoor dat de problematiek steeds nijpender wordt. Ook vanuit milieuoogpunt is be- en verwerking van mest te verkiezen boven uitspreiding ervan. Energievalorisatie van dierlijke mest biedt potentieel. Vergisting van dierlijke mest vindt plaats in gesloten reac-toren en gebeurt onder anaërobe omstandig-heden. Meestal wordt dierlijke mest samen met andere organische afvalstoffen vergist om het rendement te verhogen. De organische stof wordt omgezet in biogas en dit gas kan ingezet worden als brandstof en is een bron van hernieuwbare energie. De vergisting van mest is echter niet voldoende. Het digestaat dat ontstaat door de vergisting moet nog verder behandeld worden. Hiervoor kan de warmte en elektriciteit gebruikt worden die ontstaat uit het vergistingsproces. NV Biosynergy voert haalbaarheidsstudies uit en levert aan bedrij-ven warmte op basis van biomassa (voorlopig enkel behandeld nietverontreinigd afvalhout conform de VLAREM2-wetgeving). I.s.m. de firma’s Artmetal en Typhoon worden biomassaverbrandingsin-stallaties voor klanten ontworpen en geplaatst. www.biosynergy.be

Vanparijs-Maes is een engineeringbureau gespecialiseerd in engi-neering, contracting en maintenance van energiesystemen voorbedrijven, met power quality als core business.

Wardje, een doof konijntjeTechnologie voor kleuters

IMEC, RVO-Society en Uitgeverij Eenhoorn hebben een prentenboek uitgebracht waarmee kleuters op een leuke manier kennismaken met de verborgen wereld van technologie. Het boek ‘Wardje’, geschreven door Brigitte Minne en geïllustreerd door Jan De Kinder, vertelt over een doof konijntje dat dankzij technologie opnieuw kan horen. Samen met het boek is er een educatief pakket ontwik-keld rond geluid en technologie.

In dit prentenboek worden techno-logie en cultuur op een speelse manier gecombineerd voor kinderen van drie tot zes jaar. Het is één van de initia-tieven waarmee IMEC en RVO-Society jongeren in Vlaanderen warm willen maken voor technologie.

Wil je meer weten over het boek, surf dan naar: www.imec.be/educatiefWil je meer weten over de technologie van cochleaire implantaten, ga dan zeker naar http://www.utdallas.edu/~loizou/cimplants/ en beluister de demo’s.

Met eten mag je NIET spelen’, zegt mama. ‘Opruimen, Wardje!’ roept papa.

Maar Wardje speelt gewoon verder.

‘Wardje luistert niet’, zucht mama.

‘Hij is ook koppig en wil niet praten.’ ‘Zo’n stout konijn hebben we nog nooit gehad’, moppert papa. Of is er iets mis met Wardje?

21

Het RFID -kluwen ontrafeldRadiofrequentie-identificatie (RFID) komt de laatste jaren vanuit verschillende hoeken in de schijnwerpers. Jammer genoeg zorgt de toegenomen berichtgeving niet altijd voor een duidelijker beeld van de technologie. Samen met Luc Pleysier, expert van het Vlaams Instituut voor de Logistiek (VIL), ontwarren we het kluwen van mogelijke toepassingen van RFID-technologie. De logistieke keten, waar in de nabije toekomst een grote potentiële groei ligt, diepen we verder uit. Verrassend of niet: achter de hype schuilt een volwassen technologie die volgens Luc Pleysier eerder een traditionele marktevolutie zal kennen in plaats van de door velen voorspelde revolutie.


Het RFID -kluwen ontrafeldAls je op het internet of in andere

media op zoek gaat naar informatie over RFID, word je overspoeld met

technische termen en parameters die je als leek moeilijk in de juiste context kan plaatsen. Verschillende eigenschappen, zoals kostprijs, leesafstand en geheugencapaciteit worden los van elkaar onderzocht en de resultaten dus ook afzonderlijk aangekondigd. “Het gevolg is dat bedrijven ons vragen naar de RFID-chip die tien eurocent kost, die je van honderd meter kan uitlezen en waarin je bijna een boek aan informatie kan opslaan,” bevestigt Luc Pleysier. “Er bestaan nog steeds een aantal verkeerde verwachtingspatronen.” Het was een van de redenen voor het VIL om een handleiding op te stellen met een volledig overzicht voor bedrijven die met RFID aan de slag willen. Luc Pleysier was projectleider en coauteur en coördineert voor het VIL ook pilootprojecten bij bedrijven die RFID in hun proces willen integreren.

Geuren en smaken

“Naast het soms moeilijke jargon moet je er ook rekening mee houden dat RFID een breed domein is, waarbij de technologie sterk afhangt van de toepassing,” vult hij aan. Er bestaat inderdaad niet zoiets als dé RFID-tag*, ze komen in verschillende geuren en smaken. Zo zijn de antidiefstaletiketten die je op cd’s en boeken vindt een toepassing van RF-tech-nologie in zijn meest eenvoudige vorm. Ze bezitten zelfs geen chip waar informatie op staat en kunnen dus bezwaarlijk ‘ID’-tech-nologie genoemd worden. Het spreekt voor zich dat een lage kostprijs de belangrijkste factor is bij de ontwikkeling ervan. Aan het ander eind van het spectrum heb je RFID-tags die bijvoorbeeld in de luchtvaart gebruikt worden op belangrijke vliegtuigonderdelen en op het gereedschap om deze onder-delen te bewerken. De informatie op de tags laat toe om snel te kunnen uitlezen welke werken uitgevoerd zijn en met welk materieel. Voor dergelijke toepassingen is de kostprijs van ondergeschikt belang en zijn eerder de functionaliteit en capaciteit doorslaggevende factoren.

Standaarden

Nog een belangrijke parameter die voor verwarring zorgt bij het vergelijken van verschil-lende RFID-toepassingen is de frequentieband waarop ze hun gegevens doorsturen. Deze heeft niet alleen een invloed op eigenschappen zoals leesbereik en afhankelijkheid van omgevings-factoren, maar is ook rechtstreeks gekoppeld aan de mogelijke toepassingsgebieden. Voor de logistiek biedt de ultra-hoge-frequentie (UHF) band de meeste mogelijkheden. Eind 2004 is hiervoor op Europees niveau een wettelijk kader gecreëerd. De maatregelen laten toe dat RFID-tags in deze frequentieband met een hoger vermogen kunnen werken. Hierdoor krijgen ze een betere leesafstand en verbe-terde functionaliteit. Samen met een vanuit de industrie geïntroduceerde nieuwe communica-tiestandaard (EPC Gen2), zorgt dit voor een positieve stimulans bij de investeringsbeslissing van bedrijven. EPC Gen2 maakt het eenvou-diger voor bedrijven om RFID-tags en lezers van verschillende fabrikanten op elkaar af te stemmen. De eerste producten die aan deze

(*) RFID-tag: identificatielabel dat kan gaan van een eenvoudig etiket met een antenne erop geprint tot een chip verpakt in een beschermende behuizing (stiftje, capsule…) Vervolg op pagina 24

In juni 2006 organiseert IMEC in samen-werking met Leuven.Inc een visio-nair seminarie over autonome sensor netwerken. Meer info: www.imec.be/visionair

SEMINARIE - CURSUS c sgcopop �

23

maatregelen voldoen, verschijnen nu op de markt.

Luc Pleysier onderstreept het belang van de recente ontwikkelingen: “Er zijn twee belang-rijke redenen voor de opkomst van RFID. Allereerst heb je een logische verderzetting van het verleden. RFID-toepassingen bestaan in onze sector al sinds de jaren ‘80, maar bevonden zich voornamelijk in zogenaamde gesloten ketens binnen het bedrijf zelf. De markt voor deze gesloten systemen neemt nog steeds toe. Dankzij de standaardisatie en de optimalisatie van de technologie, zien we nu ook meer interesse voor de toepassing in open ketens tussen verschillende bedrijven. Het opstarten van deze open ketens is de tweede belangrijke groeireden voor RFID. We zijn dan ook heel tevreden met de vooruitgang die de laatste twee jaar geboekt is op het vlak van standaardisatie.”

Hype

Dankzij de nieuwe technologiegeneraties met toegenomen mogelijkheden, verschijnen dus ook nieuwe toepassingsdomeinen. Deze groei-ende interesse geeft aanleiding tot marktana-lyses die soms tot de verbeelding spreken. Toch wil Luc Pleysier niet spreken over een marktrevolutie: “Ik zie eerder een traditio-nele groeicurve voor de RFID-technologie.

De eerste toepas-singen bevinden zich op palletniveau en we zullen langzaam afdalen in de logis-tieke keten naar het niveau van kratten en vervolgens tot het productniveau. Wanneer dit niveau bereikt wordt, zal sterk afhangen van de beschikbare techno-logie.” Hij voegt wel toe dat dit de evolutie

is voor de logistieke sector. Voor bepaalde luxeproducten of hoogwaardige goederen ziet hij wel de mogelijkheid dat RFID sneller een ingang zal vinden, omdat in dat geval de prijs minder doorweegt. In de logistieke sector ondersteunt het VIL de eerste pilootprojecten die RFID in een open keten toepassen op palletniveau. Volgens Luc Pleysier is er een gezond evenwicht bereikt tussen sensibilise-ring van de potentiële gebruikers en maturiteit van de technologie.

Een van de belangrijkste factoren achter de hype is waarschijnlijk de stijgende inte-resse van de retailsector. De Amerikaanse gigant Wal-Mart verplichtte midden 2003 zijn belangrijkste leveranciers om pallets te voorzien van een RFID-label. In eigen land kondigden Colruyt, Carrefour en Delhaize onlangs aan dat ze interesse hebben in RFID-toepassingen. Luc Pleysier merkt hierbij op: “Een groot verschil tussen Europa en Amerika is de manier van invoering. Waar op de Amerikaanse markt vaak de sterkste speler RFID als verplichting oplegt en er zelf het grootste voordeel uit haalt, merk ik in Europa meer onderlinge afspraken. In plaats van het ‘slap and ship’ principe waarbij de RFID-tag aan het einde van de productieketen wordt aangebracht, gaan producenten bekijken hoe ze zelf ook voordeel kunnen halen uit de technologie. Door afspraken binnen de hele

distributieketen, kunnen meerdere spelers er in hun interne goederenstroom voordeel uit halen. Dit leidt volgens mij tot meer duurzame oplossingen en tot een grotere stimulans om de overstap te zetten.”

Daarnaast wijst hij op de invloed van de tech-nologische ontwikkeling. De kostprijs van de bestaande RFID-tags zal ongetwijfeld nog dalen door de toegenomen vraag en betere produc-tiemethodes, maar het basismateriaal silicium heeft zijn prijs. Alternatieve technologie die gebaseerd is op plastic elektronica kan poten-tieel veel goedkoper gemaakt worden, maar is nog in de onderzoeksfase. Luc Pleysier: “Voor de overschakeling naar echt grote volumes en de toepassing op productniveau denk ik dat de overgang van silicium- naar plastic-RFID een noodzaak is. Kost blijft voor de brede invoe-ring van RFID een belangrijke factor.”


Luc Pleysier


EPC Gen2In het industrieel netwerk EPCGlobal zijn de belangrijkste spelers uit de productie- en distri-butieketen van consumentengoederen verte-genwoordigd. Eind 2004 werd binnen de sector een standaard afgesproken waarin vastligt op welke manier de RFID-tags draadloos infor-matie uitwisselen met de uitleesstations, de zogenaamde EPC Gen2 standaard.

EPC = Electronic product code Gen2 = Generatie 2

UHF wetgevingIn oktober 2004 heeft het Europees standaar-disatie-instituut (ETSI) een nieuwe norm goed-gekeurd (EN 302 208) voor het gebruik van de UHF-frequentieband en zendvermogen van RFID-apparatuur in Europa.

24

Luc Pleysier, expert van het Vlaams Instituut voor de Logistiek: “Een stap verder dan RFID-tags zijn autonome sensoren die ook actief data sturen. We hebben zelf al met een aantal spelers gesproken over de mogelijkheden van RFID gekoppeld met sensoren. Dergelijke techno-logie kan toelaten om een stukje verpakking of bepaalde goederenstromen intelligent te maken. Bijvoorbeeld voor geconditioneerd transport, waar de kwaliteit onderhevig is aan vibraties, vocht of temperatuurschom-melingen, kan dit een toegevoegde waarde hebben. Nu gebeuren deze metingen meestal offline. Bijvoorbeeld met temperatuurge-voelige labels of een temperatuurlogger of schokdetector die mee de vracht opgaat. Op het moment dat de vracht toekomt, moet de meetapparatuur gecontroleerd worden. De data is niet meteen beschikbaar, omdat het apparaat de data lokaal opslaat. Bij controle moet de data via een fysische verbinding of afzonderlijk laadstation uitge-lezen en verstuurd worden.

We zien dus wel een vraag om dit meer te automatiseren en al tijdens het trans-port de gegevens door te sturen, maar ook daar is kostprijs een bepalende factor. We hebben een aantal onderzoeken op dit domein lopen, maar merken dat de meeste toepassingen nog ver van de praktijk staan. Logistieke mensen zijn heel operationeel en spenderen relatief weinig aan onderzoek en ontwikkeling. Als dan de mijlpaal te ver ligt van hun leefwereld is het niet evident om een goede vertaalslag te maken.”

Jo De Boeck, directeur IMEC-NL*: “Binnen afzienbare tijd kunnen we sensoren en actuatoren op een bijna onzichtbare manier integreren in de omgeving, in verpakkingen en in goederen. Ze zullen een ongekende mogelijkheid bieden voor de automatisering van controleprocessen, het verbeteren van de gezondheidszorg, het verhogen van de veiligheid enzovoort. Het toepassingsdomein lijkt eindeloos. De uitda-gingen in de ontwikkeling van deze sensoren, die zich in een sensornetwerk organiseren, zijn al even groot. Als een van

de belangrijke kenniscentra op ICT-tech-nologie, investeert IMEC vandaag sterk in onderzoek op deze uitdagingen. In samen-spraak en samenwerking met de industrie worden de toekomstige noden vanuit de applicatie vertaald naar relevante onder-zoeksthema’s. Kernpunt daarin is het ultra-laag vermogenverbruik van dit soort sensoren. Dit stelt strenge eisen aan alle delen van de onderliggende technologie: sensoriek, signaalverwerking, communica-tietechnologie enzovoort. Daarnaast speelt de noodzaak om deze, in de omgeving verwerkte, microsysteempjes te laten voor-zien in hun eigen energiebehoeftes. Ook daar wordt stevig aan ontwikkeld. Kostprijs van de uiteindelijke fabricatie is een factor die natuurlijk te allen tijde in het oog moet gehouden worden, zelfs in het onderzoeks- en ontwikkelingstraject.”

* IMEC en het Nederlandse onderzoekscentrum TNO richt-ten in 2005 het Holst Centre op in Eindhoven met steun van het Nederlandse ministerie van Economische Zaken. Het nieuwe onderzoekscentrum bundelt de expertise van IMEC op draadloze autonome sensoren met die van TNO op systemen-op-folie. IMEC richtte een nieuwe legale entiteit op, IMEC-Nederland (IMEC-NL) die de activiteiten rond draadloze autonome sensoren in het Holst Centre coördineert.

Draadloze sensoren voor de logistiek

(Met dank aan het Vlaams Instituut voor de Logistiek.)

FREQUENTIE LEESBEREIK (Passieve RF-Tag)

TOEPASSINGSGEBIEDEN OMGEVINGSFACTOREN

Inbound & Outbound Tracking & Tracing Asset Tracing Metaal Vocht / Water

125 - 134,2 kHz (LF) < 1 m Toegangscontrole (badges) Opvolging vee, artikelopvolging Beheer van biervaten, gasflessen Beperkt OK

13,56 MHz (HF) < 1,5 m Luchthaven opvolging bagage Artikelopvolging RTI Beperkt OK

868 - 870902 - 928 MHz (UHF)

2 - 4 m RTI, eenmalige verpakkingen* RTI, artikelopvolging RTI OK Slecht

2,45 GHz µW (microgolf) ~1 m - Artikelopvolging Containeropvolging OK Slecht

Bron: Samsys, Microlise, Laran* Deze frequentie wordt gebruikt in de toepassing die Wal-Mart afgesproken heeft met de 100 grootste leveranciers, voor het aanleveren van RTI’s met RF-tags. (RTI = returnable transport item: transporteenheden die gerecupereerd worden in de distributieketen (bv. paletten, containers…).

Overzicht van de verschillende RFID-frequentiebanden, hun toepassingsgebieden en technologische eigenschappen

25


RFID is overal¬ Autosleutels: Haast alle nieuwe auto-

sleutels zijn voorzien van een RFID-chip die ervoor zorgt dat de wagen niet kan gestart worden met een nagemaakt exemplaar.

¬ Toegangscontrole: Iedereen kent ongetwijfeld wel iemand die zijn sleu-telhanger voor een leestoestel moet houden om het bedrijfsterrein op te kunnen. Ook een aantal skigebieden maakt al gebruik van RFID-technologie in skipassen.

¬ Bibliotheek: Meer en meer biblio-theken maken gebruik van RFID-labels om de uitleen van boeken te vereenvou-digen. Zo is onder andere de Campus Bibliotheek Arenberg in Leuven volledig uitgerust met RFID-technologie.

¬ WK voetbal 2006: 95% van de kaarten voor het wereldkampioenschap voetbal 2006 in Duitsland zullen voorzien zijn van een RFID-chip om vervalsingen en illegale doorverkoop tegen te gaan.

¬ Katrina: Lijkschouwers maakten gebruik van RFID-technologie bij de identificatieprocedure na de orkaan Katrina in New-Orleans. De chips verkleinden de kans op fouten en lieten toe om de identificatiecode uit te lezen zonder telkens de lijkzak te openen.

Veel gehoorde misverstanden

¬ RFID is een nieuwe technologie: In de Tweede Wereldoorlog gebruikten grondtroepen RFID om bevriende vliegtuigen te onderscheiden van vijandige (‘friend or foe’).

¬ Op korte termijn zal de barcode verdwijnen: RFID is in de eerste plaats een aanvulling op de barcode voor specifieke toepassingen. Vanwege de voorlopig te hoge kost zal RFID de barcode op productniveau waarschijnlijk pas binnen 5 tot 10 jaar (al dan niet helemaal) vervangen.”

¬ RFID is een inbreuk op de privacy: Om verschillende redenen is dit een voorbarige uitspraak. Allereerst is de uitleesafstand van RFID-chips meestal beperkt. Iemand van bijvoorbeeld de staatsveiligheid zou tot op een paar meter moeten naderen om je persoonlijke gegevens te kunnen lezen. Daarenboven bevatten de meeste chips niet meer informatie dan de huidige barcode, namelijk een uniek identificatienummer van een product. Eventuele gerelateerde gegevens zoals de productgeschiedenis zitten veilig opgeborgen in de databanken van de producent of verdeler. Dankzij de EPC Gen2 standaard zijn alle RFID-chips voorzien van een zogenaamde kill-code waardoor je de chip kan uitschakelen na aankoop van het product.

Deze en andere privacy-argumenten worden uitvoerig aangehaald in het Amerikaanse boek ‘Spychips’ van Katherine Albrecht en Liz McIntyre en op een ludieke maar deskundige manier in hun context

geplaatst door Nicholas Chavez in zijn ‘Spychips Rebuttal’ die beschikbaar is op het internet: www.packagedrfid.com/spychips_rebuttal.pdf.

Vlaamse doorbraak brengt vervanging barcode dichterbijDe augustuseditie van het prestigieuze vakblad Nature Materials meldde een belangrijke doorbraak die IMEC bereikte in de ontwikke-ling van plastic RFID-tags. Organische stoffen (plastics) met halfgeleidende eigenschappen kunnen een goedkope oplossing bieden voor bestaande siliciumgebaseerde technologie, maar de prototypes functioneren momenteel nog maar rond de 125kHz. De oorzaak hiervan is dat de mobiliteit van de ladingsdragers in organische halfgeleiders ruim duizend maal kleiner is dan in silicium. Dit beperkt de haalbare frequentie. Om commercieel waardevol te zijn, moeten deze plastic halfgeleiders een frequentie van rond de 13.56MHz halen. Dankzij de nieuwigheid van IMEC - een gelijkrichter die gebaseerd is op en werkt tot 50MHz - zou aan dit probleem kunnen verholpen worden. Voor effectieve producten op basis van deze technologie is het nog een aantal jaar wachten, maar het onderzoek is er alvast een grote stap mee vooruit.

Meer info in het persbericht op www.imec.be/nieuws (Archief 2005)

MEER INFO VOOR WIE RFID WIL INTEGREREN IN ZIJN BEDRIJF:

¬ “RF-tags voor intelligente logistiek”, Vlaams Instituut voor de Logistiek,

2004. www.vil.be¬ “RFID labeling; smart labeling

concepts & applications for the consumer packaged goods supply chain”, R.A. Kielst, T.A. Chapman, D.A.Sakai, B.S. Jarvis, 2nd edition, ISBN 0-9760086-1-0

26


“Toen de Europese richtlijn verscheen, zijn vanuit het Alcatel executive committee vrij snel de eerste stappen gezet tot een effectieve implementatie van de richtlijn,” begint Luc Lambrechts. De CTO organisatie van Alcatel, de groep verantwoordelijk voor de techno-logische langetermijnvisie, startte een RoHS-project om te bekijken wat er nodig was om tijdig in orde te zijn. Deze centrale projectgroep vertakte zich al gauw in specifieke projecten per productlijn. Hierin hadden alle bedrijfs-afdelingen hun vertegenwoordiging: aankoop, engineering, kwaliteitscontrole enzovoort. De eerste productspecifieke projecten startten in de zomer van 2004. Luc Lambrechts werd verantwoordelijk voor de DSLAM-productlijn. Het verhaal van zijn projectteam kan groten-deels doorgetrokken worden naar de andere RoHS project teams binnen Alcatel.

“Oorspronkelijk leefde ook bij ons het idee dat de RoHS richtlijn eerder een technisch probleem was,” geeft Luc Lambrechts eerlijk

toe. “Het was pas bij het uitdiepen in de werkgroep dat de omvang van de problema-tiek werkelijk begon door te dringen.” Eerste groot obstakel waar het project op stootte, was de ontoereikendheid van de bestaande databanken en instrumenten die de productie-lijn ondersteunen. Om het heel eenvoudig te stellen, bestond er geen sluitende manier om aan te duiden of een materiaal of component al dan niet aan de RoHS-richtlijn voldeed. Laat staan dat deze informatie op een uniforme manier kon gecommuniceerd worden tussen de verschillende afdelingen. De aanpassing van deze instrumentatie kreeg de hoogste prio-riteit. Het was dan ‘al’ begin 2005. Langzaam maar zeker kwam de volledige omvang van het probleem naar boven. RoHS was niet enkel een zaak van engineering, maar van het complete bedrijf. De multi-site omgeving, samenwerking met toestelleveranciers, onderaannemers,

‘Loodvrij solderen en de RoHS-richtlijn*, dat is iets voor onze ingenieursafdeling,’ is de foute reactie van veel bedrijfsleiders. De wettelijke overschakeling heeft een impact op elk segment van het bedrijfsproces en het management is zich daar niet altijd van bewust. Dat het ook anders kan, bewijst het internationale telecommunicatiebedrijf Alcatel. Luc Lambrechts, RoHS project manager voor de DSLAM** productlijn, overloopt het leerproces dat zijn bedrijf de voorbije twee jaar heeft doorgemaakt.


Loodvrij en RoHS: meer dan zuiver technische aangelegenheden

Het management moet mee

* Richtlijn 2002/95/EG van het Europees Parlement en de Europese Raad “Restriction of Hazardous Substances” – ook wel de RoHS directieve genoemd - legt de lidstaten vanaf 1 juli 2006 een beperking op van het gebruik van bepaalde gevaar-lijke stoffen in elektrische en elektronische apparaten, met een aantal uitzonderingen en specifieke regelingen.

** DSLAM = Digital subscriber line access multiplexer: product dat telecom operators gebruiken om breedband internet via de telefoonlijn aan te bieden aan hun klanten.

Geert Willems ([email protected]) is aanspreekpunt in Vlaanderen voor vragen over de omschakeling naar RoHS-compliant productie (zie InterConnect 19 voor meer details).

SERVICE

SEMINARIE - CURSUS

Op 21 maart 2006 organiseert IMEC een TechWatch seminarie over loodvrij solderen (www.imec.be/techwatch).

27

marktspecifieke producten… maakten de problematiek er niet echt makkelijker op.

Om een lang verhaal kort te maken, werden een zestal strategieën gedefinieerd waarin elk product, materiaal, schroefje… een plaats heeft. Gaande van ‘niet toepasbaar’ tot ‘RoHS compliant en loodvrij gesoldeerd’ is elke moge-lijke finesse vertegenwoordigd. “Het verhaal is eigenlijk relatief simpel van zodra je deze strategieën hebt geïntegreerd in de werking van alle betrokken afdelingen. Onder andere door ze zichtbaar te maken in je databanken,” zegt Luc Lambrechts. “Eens je dan een artikel in een strategie hebt ondergebracht, weet iedereen doorheen de hele productlijn op welke manier hij het moet behandelen.”

Op dit moment is de DSLAM product-lijn klaar om de RoHS-compliant productie, inclusief een loodvrij soldering pilootlijn, te starten. Concreet betekent dit het produ-

ceren en commercialiseren van een loodvrij gesoldeerde, RoHS-compliant kaart voor een beperkt aantal klanten. Moest er toch iets mislopen bij de ingebruikname, kan Alcatel onmiddellijk terug overschakelen op de lood-houdende versie. Luc Lambrechts verklaart: “Ik zet de stap naar loodvrij solderen liever nu, in een gecontroleerde omgeving, dan onmiddellijk voor meerdere producten die wereldwijd verspreid zijn.”

Ondanks alle bloed, zweet en tranen is Luc Lambrechts dus een tevreden man. “Gelukkig hebben we niet eerst de bewustwording van onderuit naar boven moeten maken, want dan hadden we er denk ik veel slechter voorge-staan,” zegt hij. “Er was - en is nog steeds - een continue terugkoppeling naar de CTO-groep, die op bedrijfsniveau knopen doorhakt en de algemene strategie bepaalt. Een voor-beeld was de vraag om al dan niet RoHS-labels op de onderdelen en producten te

kleven om aan te duiden in welke categorie ze zich bevinden. Die visibiliteit heeft voor- en nadelen. Als Alcatel als groep daarover een beslissing neemt, moet niet elk project zich met het probleem bezighouden en vermijd je onnodige discussies.”

“In heel de RoHS problematiek komt het technische aspect natuurlijk kijken, maar iemand moet de strategieën wel definiëren. Al dan niet loodvrij solderen? Welke items maken we RoHS-compliant en welke niet? Dit soort vragen vergt een ander soort discussies, maar ze zijn wel fundamenteel voor het bedrijf in zijn geheel. Die discussies en beslissingen zijn net zo belangrijk als weten wat loodvrij solderen technisch betekent.”

Luc Lambrechts was een van de spre-kers tijdens het RoHS-seminarie van Agoria op 17 november 2005 in Brussel.

N i e u w s


Chip-in-kip detecteert vogelgriepDe Digital Angel Corporation uit Minnesota is gespecialiseerd in implanteerbare RFID-chips. Onlangs brachten ze een temperatuurgevoe-lige RFID-chip op de markt die nuttig kan zijn om vogelgriep op te sporen. Een kleine tempe-ratuursverhoging kan bij elke individuele vogel opgespoord worden. Dit kan voor dieren-artsen een aanduiding zijn voor het uitbreken van vogelgriep.


IMEC promoot winnend eindwerkOp 6 december mochten Kevin Puttemans en Carl Luypaert 2.500 euro in ontvangst nemen bij de jaarlijkse uitreiking van de Barco/VIK prijzen. De studenten van de Hogeschool voor Wetenschap en Kunst (De Nayer Instituut) in Sint-Katelijne-Waver kregen de prijs voor hun eindwerk indu-strieel ingenieur elektronica. Het eindwerk werd begeleid door de computer aided design (CAD)-trainingsafdeling van IMEC.

Onderwerp van de thesis was het ontwerpen, implementeren en testen van een AES-coderingschip in een program-

meerbaar circuit (field programmable gate array; FPGA). AES is de nieuwe encryptie-standaard die gebaseerd is op het Rijndael algoritme. Dit algoritme werd in 2000 door het National Institute of Standards and Technology (NIST) verkozen als winnaar van een drie jaar durende wedstrijd en is ontworpen door de Belgen Joan Daemen en Vincent Rijmen.

De jury prees het werk vanwege “een combinatie van de moeilijkheidsgraad, de creatieve inbreng in de uitwerking en de kwaliteit van het gepresteerde onderzoek.”

In Vlaanderen is heel wat expertise en technologie aanwezig voor functionele karakterisering en structuuranalyse van coatings. Toch is het niet altijd duidelijk waar je terechtkan voor een specifiek analyseprobleem. Om deze zoektocht gemakkelijker te maken, werd het Vlaams loket voor karakterisering van coatings opgericht. Op een overzichtelijke website kan je op zoek gaan naar het geschikte toestel voor de meting, met vermelding van het adres en de contact-persoon. Meer info: www.coatingloket.be

Het Vlaams loket voor karakterisering van coatings is een initiatief van Centexbel, CMSE/UGent, CoRI, IMEC, KULeuven, UA, UHasselt, VITO, WTCM, VUB. Met de steun van de Vlaamse regering via het IWT.

Vlaams loket voor karakterisering van

coatings

28

De wereldmarkt van zonnecellen kende de laatste tien jaar een groei van gemiddeld meer dan vijfentwintig procent per jaar. En al dertig jaar gaat elke verdubbeling van het totaal aantal zonnecellen gepaard met een prijsdaling van twintig procent per kilowatt (kW). Zonne-energie is met andere woorden aan een sterke opmars bezig en wordt steeds goedkoper. Jef Poortmans geeft zijn visie op de Vlaamse markt voor de fabricage en installatie van zonnecellen en geeft aan waar de kansen liggen voor Vlaamse bedrijven.


Vlaanderen warm voor zonne-energie

“Om een zicht te krijgen hoe Vlaamse bedrijven en KMO’s een graantje kunnen meepikken

van de groeiende markt van fotovoltaïsche (PV) systemen, moeten we de hele waarde-keten in acht nemen.” Die is gespreid over de hele levenscyclus en begint bij het vervaardigen van grondstoffen en eindigt bij ontmanteling en recyclage van oude systemen. In bijna elk segment heeft Vlaanderen al eigen activiteiten, maar er liggen nog voldoende kansen open.

Traditioneel zijn het eerder grote bedrijven die zich toeleggen op het aanleveren van

grondstoffen en bulkmaterialen. In het geval van zonnecellen spreken we dan voornamelijk over kristallijn silicium en in mindere mate ook over germanium. Modules gebaseerd op silicium hebben een marktaandeel van meer dan vijfennegentig procent. De verwachting is dat deze dominantie het volgende decen-nium zal blijven duren. Daarnaast bestaan er ook mogelijkheden voor germanium in aardse concentrator-systemen. Deze projecteren het rechtstreeks invallende zonlicht op een kleiner oppervlak, zodat minder zonnecellen nodig zijn. De markt zal zich dan ook vooral situeren in gebieden met veel direct zonlicht.

Vanwege het hoogtechnologische karakter en de sterke afhankelijkheid van onderzoek en ontwikkeling is de productie van zonne-cellen en modules voor een beperkt aantal spelers weggelegd. Zo kan de IMEC spin-off Photovoltech rekenen op de expertise van onze onderzoeksgroepen om zijn technologie concurrentieel te houden.

Maar een PV-systeem bestaat uit meer dan alleen zonnecellen. Fotovoltaïsche modules leveren gelijkstroom, dus er is een omvorming


Jef Poortmans is programmaleider van het Solar+ programma op IMEC. Hij coördineert verschillende Europese projecten rond zonne-cellen en is ook betrokken bij het opstellen van een Europese roadmap voor zonne-energie R&D. Hij is General Chairman van de Europese PV-conferentie in september 2006 in Dresden. Deze conferentie is de grootste ter wereld op het vlak van R&D rond zonne-celtechnologie.

29

naar wisselstroom nodig (via een invertor) om ze aan te sluiten op het elektriciteitsnet. Autonome systemen, bijvoorbeeld in afge-legen gebieden, vereisen dan weer onder-steuning van batterijen of andere opslagsy-stemen om de variabele energieproductie op te vangen. Het ontwerp en de bouw van zulke systemen is zeker een activiteit waar KMO’s kunnen bijdragen. De productie van een aantal basiscomponenten zoals vermo-gentransistors, passieve elementen en batte-rijen is eerder binnen grotere bedrijven te situeren. Daarnaast zijn er nog grote mogelijk-heden voor KMO’s in de distributie, installatie en ondersteunende diensten die voortvloeien uit de groeiende alternatieve energiemarkt. Over het algemeen vragen PV-systemen rela-tief weinig onderhoud, maar vooral voor grote installaties is het belangrijk om de goede werking op te volgen. Ik voorspel dat heel wat technologische kennis over installatie en onderhoud van modules, opslagsystemen en bouwmaterialen zal gecentraliseerd worden bij de systeemintegrators en installateurs. Een gedegen training en specialisatie kunnen voor hen dus een direct voordeel opleveren.

Als we uitgaan van de voorspelling in de Vlaamse energiescenario’s, kan er tegen 2020 in Vlaanderen 400 megawatt aan PV-installaties staan. Naast de tewerkstelling bij substraat-leveranciers en zonnecelproducenten, komt dat al gauw neer op een rechtstreekse extra tewerkstelling in de grootteorde van 500 tot 2000 personen. Het merkwaardige aan Vlaanderen is wel dat we ondanks onze sterke positie in technologie en ontwikkeling een relatief kleine afzetmarkt hebben. Met 0.2 watt geïnstalleerd PV-vermogen per inwoner zitten

we bij de staart van het Europees peloton. Landen als Duitsland en Luxemburg doen het een factor honderd beter.

Om deze achterstand in te halen, hoop ik dat er een sterke impuls zal uitgaan van de maatre-gelen die de Vlaamse overheid recent genomen heeft (zie kaderstuk). In Duitsland hebben vergelijkbare maatregelen goed gewerkt. Het is afwachten of het ook in Vlaanderen een

effect zal hebben. Veel hangt af van de houding van de banken. In Duitsland hebben die er echt op ingespeeld. Ze kenden het kader en waren niet te terughoudend om leningen toe te kennen. Vanuit de overheid lijkt het me belangrijk dat er een stabiel kader gecreëerd wordt. Door aan de nieuwe regeling vast te houden in de komende jaren zal ze ook een label van betrouwbaarheid krijgen. Het effect zal dus niet zozeer afhangen van de feitelijke maatregelen, maar vooral van de sfeer die er rond gecreëerd wordt. Het zal belangrijk zijn om de mensen voldoende te sensibiliseren en er de nodige ruchtbaarheid aan te geven.

Op het vlak van de technologie verwacht ik geen disruptieve stappen in het volgende decennium. Op minder dan dertig jaar tijd is

de prijs in vrij rechte lijn gedaald van onge-veer 50 euro per watt piek tot minder dan drie euro. Om dit getal om te rekenen naar de effectieve kost per kilowattuur moet je rekening houden met de uren zonneschijn. Als je er daarbij vanuit gaat dat conventio-nele energie elk jaar een procent duurder zal worden, zal zonne-energie tegen 2010 in Zuid-Europa de prijzenslag op het niveau van de eindgebruiker kunnen aangaan met klas-siek opgewekte elektriciteit. Tegen 2020 zijn ook onze contreien aan de beurt en in 2030 ook Noord-Europa. Ondertussen kunnen de beleidsmaatregelen en subsidies helpen om dit prijsnadeel te minimaliseren. Met de recente maatregelen en de bestaande expertise is Vlaanderen goed geplaatst om in die beweging in te stappen, maar zeker op het gebied van implementatie spelen we op dit moment geen voortrekkersrol.”


Terminologie

¬ Zonnepaneel of module: bevat meer-dere zonnecellen aan elkaar geschakeld en ‘verpakt’ (incapsulatie, kaders, glas…)

¬ PV-systeem: de module met alle bijho-rende componenten (elektronica, omvor-mers, bouwelementen, batterijen…)

¬ Kilowattuur (kWh): de effectief gele-verde energie

¬ Watt piek (Wp): het elektrisch vermogen dat de cel levert bij gestan-daardiseerde belichting (komt ongeveer overeen met instraling tijdens de zomer op een gunstige georiënteerde cel).


“Veel zal afhangen van de

sfeer en communicatie

rond de nieuwe

terugvoertarieven.”

30

Nieuwe subsidiesEen nieuw jaar gaat traditioneel gepaard met goede voornemens. Zo ook voor de Vlaamse Overheid. Sinds begin 2006 geldt een nieuwe regeling voor de subsidiëring van zonne-energie. Het doel is om de achterstand in de toepassing van zonnecellen in te halen op onze Europese buurlanden. In het nieuwe systeem wordt niet langer de investeringskost terugbetaald – de tussenkomst daalt van 50% naar 10% – maar is er een tussenkomst per kilowattuur die het systeem levert. De exacte tarieven hangen af van de grootte van de installatie en zijn verschillend voor particulieren en bedrijven. Het nieuwe systeem is beter, omdat het niet langer afhankelijk is van de budgettaire enveloppe die eraan vast hangt. In het oude systeem kon het bijvoorbeeld zijn dat na enkele maanden de voorziene investeringssteun al volledig uitgekeerd was. De investering in een gemiddeld PV-systeem kan op ongeveer tien jaar terugverdiend worden. De gemiddelde levensduur van PV-modules is meer dan het dubbele.

Meer info: www.energiesparen.be

Vlaams bedrijf in expansie

In december 2005 gaf de Raad van Bestuur van Photovoltech het officiële startschot voor een verdere capaciteitsuitbreiding

van 22 naar 82 megawatt piek (MWp) in de fabricage van zonnecellen. De IMEC spin-off zal naast de bestaande gebouwen in Tienen een nieuwe productiehal zetten. Het einde van de bouwwerken is gepland rond begin 2007. De productiecapaciteit wordt in twee stappen verhoogd en zou een extra tewerk-stelling van een zeventigtal personen met zich meebrengen.

Eind 2005 verhoogde het grootste Belgische bedrijf voor de productie van zonnecellen en -modules al zijn capaciteit van 13 naar 22MWp om te kunnen voldoen aan de stijgende vraag.

Johan Nijs, directeur van Photovoltech, verklaart: “De vraag naar zonnecellen overstijgt vier tot vijf maal de productie. Als antwoord daarop hebben de grondstofproducenten van zuiver silicium recent hun capaciteit moeten verhogen. Nu dat aangekondigd is, kunnen ook de bedrijven verderop in de waardeketen aan uitbreiding denken.” Bij Photovoltech betekent dit concreet een verhoging in celproductie tot 52MWp tegen midden 2007 en tot 82MWp tegen begin 2009.

Photovoltech heeft op twee jaar tijd een marktaandeel opgebouwd van ongeveer 3% in Europa en 1% wereldwijd. Johan Nijs: “Toen we onze bestaande gebouwen zetten, was onze vrees eerder of we voldoende vraag

zouden hebben om onze productie verkocht te krijgen. Op een jaar tijd is de markt hele-maal omgeslagen en moeten we uitbreiden om te kunnen maken wat onze klanten al min of meer besteld hebben.” Over het effect van de nieuwe Vlaamse wetgeving kan Johan Nijs nog niet heel veel zeggen: “Momenteel is 97% van onze productie bestemd voor export. Bovendien leveren we modules en geen systemen. Het is daarom moeilijk in te schatten waar onze producten uiteindelijk terecht zullen komen. Natuurlijk hoop ik op een positief effect van de nieuwe maatregelen, want het is altijd prettiger om je producten ook in je eigen achtertuin te zien.”

31


Dat er alsmaar meer elektronica in de wagen zit, is zeker niemand ontgaan. Airbags, remmen, schokdempers, of zelfs autozetels: het wordt vandaag (of morgen) allemaal elektronisch geregeld.

Automobielfabrikanten schatten dat tegen 2010 negentig procent van de innovatie te maken zal hebben

met elektronica. Maar die trend heeft heel wat gevolgen voor de spelers op het terrein. Met de steun van het IWT-Vlaanderen gingen Flanders’ DRIVE, Agoria Vlaanderen en IMEC na welke ondersteuning de Vlaamse bedrijven in de huidige

marktsituatie nodig hebben.

80 bedrijven en 20 kennisinstituten werden bevraagd, workshops werden georganiseerd en er is

gepeild naar trends en buitenlandse initiatieven. Hiermee brachten Flanders’ DRIVE, Agoria Vlaanderen en IMEC de Vlaamse voertuigelek-tronicasector in kaart. Deze studie, uitgevoerd als een TIS of Thematisch InnovatieStimulerings-initiatief met steun van het IWT-Vlaanderen, werd eind 2005 afgerond.

Een eerste vaststelling is dat de Vlaamse voertuigindustrie over een brede waaier van competenties beschikt op het vlak van elektro-nica en dat een aantal bedrijven werkelijk toon-aangevend is. Ook bij traditioneel mechanica-georiënteerde bedrijven is de bewustwording

ontstaan dat de opgang van de elektronica hun producten onherroepelijk kan veranderen. Een minder positieve bevinding van de studie is dat er slechts in zeer geringe mate aan precom-petitief onderzoek wordt gedaan, hoewel dergelijk onderzoek doorgaans aan de basis ligt van een sterke productportfolio. Verder blijkt ook dat er geen traditie van onderlinge samenwerking bestaat en dat men omwille van een sterke klantgerichtheid (het merendeel van de producten wordt geëxporteerd) nalaat in de achtertuin te kijken naar bruikbare technologie. Vlaanderen beschikt nochtans over heel wat generische kennis binnen zijn universiteiten en kennisinstellingen die makkelijker de weg naar de industrie moet vinden. Een laatste element is het feit dat vooral de Vlaamse KMO moeilijk

aansluiting vindt bij de grote bedrijven hogerop in de waardeketen waar de belangrijke beslis-singen worden genomen.

Op basis van deze vaststellingen heeft de stuur-groep van het TIS-project (bestaande uit een staal van de bedrijven zelf) twee concrete acties gedefinieerd ter ondersteuning van de Vlaamse voertuigindustrie. Een eerste actie omvat het opzetten van een kennisplatform rond voer-tuigcommunicatienetwerken. Kennis rond deze netwerken is immers slechts in zeer gefragmen-teerde vorm beschikbaar binnen de industrie, ondanks het grote belang ervan. Daarom is de doelstelling het verzamelen en beschikbaar stellen van de verschillende communicatie- en softwarestandaarden, en het samenbrengen

Vlaamse voertuigelektronicasector in kaart gebracht

32

Eind 2005 keurde de Raad van Bestuur van Flanders’ DRIVE een project goed rond de integratie van meer intelligentie in de auto-band. Partners van het project zijn Bekaert, Melexis, FOS&S en IMEC. Vandaag zitten er al intelligente systemen in autobanden, maar ze registreren typisch enkel de luchtdruk en de temperatuur. Meer informatie over bijvoor-beeld de beweging van de wagen, de band zelf of het wegdek zou de actieve veiligheid in de wagen kunnen verhogen. Dergelijke systemen kunnen daarbij ook best gebruik maken van energie opgewekt via de band.

De partners willen in de eerste plaats een duidelijk overzicht krijgen van de huidige stand van zaken, om vervolgens nieuwe trends op te sporen voor volgende generaties systemen. In een latere fase zal de exper-tise van de verschillende partners worden gebundeld om tot een bruik-bare productdefinitie te komen. Er zal zeker worden nagegaan hoe men bepaalde intelligente functies aan staaldraad kan meegeven en in de band kan verwerken.

‘Integratie van intelligentie in de band’ is een voorbeeld van een clusterproject dat binnen Flanders’ DRIVE wordt opgezet tussen minstens 3 bedrijven. Het zijn in de eerste

plaats studies die technologi-sche kennis omzetten in bruik-

bare innoverende toepassingen. Het project heeft een looptijd van 18

maanden.

Meer info: [email protected]

van de bedrijven die met deze problematiek geconfronteerd worden. Bij deze actie zal ook bijzondere aandacht uitgaan naar de KMO en naar het vergemakkelijken van zijn toegang tot strategische kennis en informatie.

De tweede actie bestaat uit het opzetten van een onderzoeksplatform dat de bedrijven meer en collectieve mogelijkheden moet bieden voor precompetitief onderzoek. Dit onderzoeksplat-form moet de vertaalslag verzorgen tussen de aanwezige generische kennis en de eindappli-catie. Het zal zich vooral richten op de inte-gratie van voertuigelektronica en -mechanica (of zgn. complexe geïntegreerde systemen), het functioneel testen van elektronica en embedded systemen voor automotive met de nadruk op

software. Hierbij zal ook over de grenzen -en meer bepaald naar de Eindhoven en Aken regio’s (de ELAT driehoek)- worden gekeken om differentiatie en complementariteit met deze regio’s te verzekeren.

Op deze manier willen de initiatiefnemers de concurrentiële positie van de bedrijven binnen de Vlaamse voertuigindustrie structureel versterken, vertrekkend van de al aanwezige competenties. Er is immers heel wat innovatie-potentieel, het is een kwestie van het optimaal te benutten.

Meer info:[email protected]

Auto’s bellen zelf 112De telematica-industrie heeft de laatste jaren een aantal oplossingen uitgewerkt voor een veiliger en efficiënter verkeer. Eén van deze oplossingen is ‘eCall’. eCall of emergency call is een alarmsysteem in de wagen dat na een botsing auto-matisch geactiveerd wordt (door middel van sensoren) en een verbinding maakt met het Europese noodnummer 112. De operator die de oproep ontvangt, krijgt meteen een aantal gegevens door-gestuurd, waaronder de exacte plaats en tijdstip van het ongeval (via gps) en een beschrijving van het voertuig.

De Europese Commissie (EC) is over-tuigd van de vele voordelen van eCall. Het verzekert een snellere hulpverle-ning en een beter verkeersmanagement na het ongeval. De EC heeft daarom besloten de uitvoering ervan te onder-steunen, onder meer door de proto-cols vast te leggen waarmee de gege-vens kunnen worden doorgestuurd. Elke lidstaat kan nu vrij beslissen of ze een nationaal eCall-systeem opzet. Een aantal Europese landen zoals Nederland en Finland hebben zich al aangemeld. België onderzoekt momenteel of en hoe eCall kan geïmplementeerd worden.

Meer info: www.escope.info, [email protected]

Slimme autobanden

Vlaamse voertuigelektronicasector in kaart gebracht

33

¬ IP-cursus voor KMO’s: In het kader van de cursusreeks over de bescherming van intellectuele eigendom organiseert het micro-elektronica trainingcentrum (MTC) van IMEC een vierde sessie op 23 februari 2006. Op de agenda staat een herhaling van de module over het contractueel vastleggen van IP-afspraken bij samenwerkingen. Een nieuwe module geeft inzicht in het efficiënt uitvoeren en analyseren van een octrooien marktonderzoek aan de hand van bestaande databanken.

Meer info en inschrijvingen: [email protected]

MTC CURSUSSEN

Nanocyl startte in 2002 als het eerste Europees bedrijf dat koolstof nano-buisjes (carbon nanotubes) op commer-

ciële schaal wilde produceren. Aan de basis van het idee lagen twee octrooien die voort-vloeiden uit het onderzoek op de universi-teiten van Namen en Luik. Ondertussen is het IP-bestand aangegroeid tot vijftien octrooien, waarvan ongeveer de helft verkregen werd in het voorbije jaar.

Achter deze ‘IP-successtory’ schuilt een uitge-kiende strategie, maar Frédéric Luizi heeft er geen enkel probleem mee om deze met ons te delen.

Van bij het begin was de strategie duidelijk. Over het nemen van defensieve octrooien die de kernactiviteit van het bedrijf beschermen (het maken van nanobuisjes), bestond geen twijfel. Frédéric Luizi: “De enige vraag die we ons bij dergelijke octrooien geregeld stellen, is of ze nog steeds in overeenstemming zijn met onze commerciële activiteiten. Zo zullen we bij de overstap naar industrialisatie een keuze moeten maken tussen de twee onderzochte productiemethodes waarop we een octrooi hebben. Op dat moment zullen we dus niet

alleen een productiemethode laten vallen, maar ook het bijhorende octrooi.”

Maar ook voor andere dan kernactiviteiten zal Nanocyl sowieso een octrooiaanvraag starten van zodra het een nieuwigheid ontdekt. Als antwoord op het klassieke argument dat dit een kostelijke aangelegenheid is, heeft Frédéric Luizi een passend antwoord: “Als je elke octrooiprocedure tot het einde laat lopen, is dit inderdaad onbetaalbaar. Met een voorlopige indiening heb je daarentegen al

voldoende bescherming voor vijf tot zesdui-zend euro. Het is pas als de vertaalkosten en aanvragen in verschillende landen erbij komen, dat de kosten kunnen oplopen tot dertigduizend euro. Op dat moment hanteren we twee belangrijke criteria om te beslissen

of we ermee doorgaan. Ofwel zijn we over-tuigd dat we het octrooi kunnen omzetten in extra marktwaarde. Dan is het geen kost meer, maar een investering. Ofwel dient het als middel om het bedrijf sterker te positio-neren in samenwerkingsakkoorden, wat ons eventueel toelaat om de kosten te delen met toekomstige partners. Als het octrooi aan geen van beide criteria voldoet, laten we het vallen voor het echt begint te kosten.”

Langzaam maar zeker begint de strategie zijn vruchten af te werpen en beklimt Nanocyl de IP-piramide van een kostgebaseerde defen-sieve strategie naar een opbrengstgebaseerde geïntegreerde aanpak. De sleutel om dit te bereiken, is samenwerken. En daarbij maakt het bedrijf handig gebruik van zijn kleinere omvang. Frédéric Luizi: “Grote bedrijven hebben typisch een loggere beslissingsstruc-tuur, maar eens de knoop is doorgehakt kunnen ze aanzienlijke bedragen besteden aan een bepaald project. Zelfs als het risico bestaat dat die zich op termijn niet terugver-dienen. Ze hebben echter het grote nadeel dat ze veel intern moeten ontwikkelen. Als ze al een samenwerking aangaan, willen ze meestal de volledige rechten van het resultaat voor zich. Als klein bedrijf doen wij net het omge-

Wie vooruit wil, moet delenKMO Nanocyl vindt klein zijn geen nadeel in IP-strategie

“Je kan beter een klein stuk

hebben van een heel grote

koek, dan een klein koekje

bakken voor jezelf.”


34

keerde. We proberen zo veel mogelijk samen te werken met universiteiten en onderzoeks-centra. Zo zijn we betrokken in vijf Europese projecten, wat ons toegang geeft tot meer dan tachtig Europese universiteiten. Op die manier creëren we een onderzoekspoel in de grootteorde van wat grote bedrijven intern kunnen bereiken. Bij het onderhandelen van contracten hebben we ook een andere strategie. Zolang we ons in een nichemarkt bevinden en in de frontlijn van de ontwikke-lingen, zijn de winstmarges voldoende groot zodat een paar procent royalty’s geen verschil maken. Ik zou deze strategie niet aanraden aan bedrijven die consumptiegoederen maken. In tegenstelling tot de grote bedrijven, zijn we dus niet bereid om al dan niet vooraf de volle-dige rechten te kopen. Wat we wel steeds duidelijk afspreken, is dat we de algemene ontwikkeling delen met de partner en de opti-malisatie individueel octrooieren. Anders kom je onvermijdelijk in een concurrentiepositie.”Het stijgend aantal octrooien in samenwer-king met partneruniversiteiten bewijst dat de strategie van Nanocyl werkt. Om de integratie van de IP-strategie in het dagelijks manage-ment verder op punt te stellen, wierf Nanocyl recent een extra personeelslid aan. Frédéric Luizi: “Vorig academiejaar hadden we een

licentiaatsthesis uitgeschreven aan de univer-siteit van Luik voor het ontwikkelen van een kwalitatieve waardeanalyse voor octrooien. De bestaande kwantitatieve methodes die consultancybedrijven aanbieden, zijn immers niet van toepassing voor nieuwe markten

en producten. We hebben de universiteit ondersteund bij de selectie van de student die de thesis zou uitwerken en een paar maanden geleden is de ondertussen afgestu-deerde economisch ingenieur bij ons in dienst gekomen.”

Het uiteindelijke doel is om het visionaire stadium te bereiken dat zich aan de top bevindt van de strategische piramide. Volgens Frédéric Luizi betekent ‘visionair’ het nemen van octrooien nog voor er zicht is op de richting waarin de markt zal evolueren; een stadium dat Nanocyl nog niet bereikt heeft. Maar ook

hier ziet Frédéric Luizi geen beperking voor kleinere bedrijven: “In een bepaald opzicht worden we zelfs verplicht om visionair te zijn. Dat is de enige manier om een voet tussen de deur te hebben voordat de grote bedrijven ze sluiten.”

Op papier ziet het er allemaal eenvoudig uit, maar de IP-strategie is een weerspiegeling van de hele bedrijfscultuur en er zijn ook risi-co’s aan verbonden. De twee citaten op deze pagina zijn een goede samenvatting, maar het volledige verhaal is een artikel op zich. Zo hebben de vijf oprichters van Nanocyl samen slechts vijftien procent van de aandelen, zodat een grotere diversiteit verzekerd is in de Raad van Bestuur. Een internationale reputatie opbouwen is ook niet iets wat van vandaag op morgen gebeurt. We prijsden ons dan ook gelukkig dat we Frédéric Luizi in de auto te pakken kregen na een doorreis van twee weken door Europa en net voor zijn vlieg-tuig opsteeg naar Italië. Maar ook zijn drukke agenda bekijkt het voormalige hoofd van de industrialisatieafdeling van de universiteit Luik van de positieve kant. “It’s nice to travel to Venice for work,” doet hij ons watertanden. Grazie e alla prossimo, Signor Luizi.

In de vorige InterConnect kwam het al kort ter sprake: bescherming van intellectuele eigendom (IP) is iets waar veel KMO’s wantrouwig tegenover staan. De hoge kostprijs is een argument dat vaak terugkomt. Dr Frédéric Luizi, IP-manager van het zowat twintigkoppige Waalse bedrijf Nanocyl, maakt van de nood een deugd: “Onze houding is van meet af aan geweest dat we onze flexibiliteit moeten benutten om meer onderzoekspartnerships aan te gaan dan wat onze grotere concurrenten intern kunnen ontwikkelen.”

“Wie niet bereid is om risico’s

te nemen, kan er beter niet

aan beginnen.”

Dr. Frédéric Luizi was een van de twee sprekers tijdens de openingsavond van IMEC’s ARRM op 18 oktober 2005 (www.arrm.be).Wie vooruit wil, moet delen

35

36

Bent u een KMO met een idee?

Loopt u als KMO al een tijdje op een idee te broeden? Heeft u een innovatieplan waarvan u denkt dat het een grote impact zal hebben? Vraagt u zich af of uw innovatie uitvoerbaar is? Wil u uw dromen graag omzetten in daden?

De KMO-Innovatiecel van IMEC werd speciaal opgericht om KMO’s verder te helpen met hun innovatieplannen. Onze medewerkers beantwoorden uw vragen, buigen zich over uw idee en gaan samen met u op zoek naar de juiste aanpak.

Voor meer informatie hierover kan u terecht bij: [email protected]

IMEC vzw RPR Leuven BTW BE 0425.260.668 Kapeldreef 75 B-3001 Leuven België www.imec.be

imec InterConnect 20 (februari 2006)

Documents

Transcript of imec InterConnect 20 (februari 2006)