1) mam- Azam Ebu Hanife 699(H.80)/767(H.150)

Tbinden. slm leminde Eshb- kirmdan sonra yetien evliynn ve limlerin en byklerinden. Ehl-i snnetin reisi ve Hanef mezhebinin kurucusudur. smi, Nmn bin Sbit bin Zt'dr. Eb Hanfe knyesiyle ve mm- A'zam lakabyla mehr olmutur. Kfe'de doduu iin Kf nisbesiyle bilinir. 699 (H.80) senesinde Kfe'de dodu, 767 (H.150) senesinde Badt'ta veft etti. KabriBadt'ta olup, ziyret yeridir. Aslen ran'n ileri gelenlerinden bir ztn neslinden olan mm- A'zam Eb Hanfe'nin dedesi Zt mslman olup, hazret-i Ali'ye ikrmlarda bulundu. Onun sohbetinde bulundu. Babas Sbit de hazret-iAli ile grp sohbetinde bulundu.Hazret-i Ali Sbit'e ve onun neslinden gelecek kimselere hayr duda bulundu. Asl, ilim shibi, slih ve kymetli bir ztn olu olan mm- A'zam'n ocukluu doum yeri olan Kfe'de geti. ilesinden stn bir terbiye alarak kk yata Kur'n- kermi ezberledi. Arab lisannn sarf, nahiv, iir ve edebiytn renmeye balad. Eshb- kirmdan Enes bin Mlik, Abdullah bin Eb Evf, Vsle bin Esk, Sehl bin Side ve Eb't-Tufeyl mir bin Vsile'yi (radyallah anhm) grerek onlarn sohbetlerinde bulundu. Bu ztlardan hads-i erf dinledi. Enes bin Mlik hazretlerinin sohbetinde bulunmasn yle anlatt: "Kk yalarda babamla berber bir limin meclisinde bulundum. Meclisin orta yerinde oturan lim zt yle diyordu: "Reslullah'tan sallallah aleyhi ve sellem iittim, buyurdu ki: "Kardeinin bana gelen bir musbetten dolay sevinme! Allah telnn ona fiyet verip, seni o musbete mbtel klmas mmkndr." Ben; "Bu zt kimdir?" diye sordum. "Reslullah'n hizmetiyle ereflenen Enes bin Mlik'tir." diye cevap verdiler." mm- A'zam Eb Hanfe'nin doup byd Kfe ehri o devrin nemli ilim merkezlerindendi. Kfe'de pekok Eshb- kirm yaad. Ayrca eitli dinlere ve sapk inanlara mensb insanlar da Kfe'yi kendilerine merkez semilerdi. tikd bozuk olan i, Mtezil ve Hricler de Kfe'de yayorlard. Eshb- kirmla grp, onlardan Ehl-i snnet tikdn ve din bilgilerini renip nakleden Tbin'in bykleri de Kfe'de bulunuyorlard. ocukluu ve ilk genlik yllar byle bir muhitte geen mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri, nce babas gibi ticretle megl olmaya balad. Bir taraftan da sk sk limlerin meclislerine giderek onlar dinledi, ilimlerinden istifde etmeye alt. Ehl-i snnet tikdnn yaylmas iin gayret eden limlerin sapk ve bozuk frka mensuplaryla olan mcdele ve mnzaralarn dinledi. Daha henz ilim tahsline balamad halde sapk frka mensuplaryla mnzaralarda bulundu. Katld mnzaralardaki ikn kbiliyeti ve stn baarlar zamnnn byk limlerinin dikkatini ekti. Bir cevher olduunu anlayan limler, onu ilim renmeye tevik ettiler. mm- A'zam Eb Hanfe bir gn zamann limlerinden a' b'nin yanndan geiyordu.a'b hazretleri onu yanna arp; "Nereye devm ediyorsun?" diye sordu. O da; "arya, pazara devm ediyorum." dedi. a'b hazretleri; "Hayr, maksadm o deil, limlerden kimin dersine devm ediyorsun?" buyurdu. mm- A'zam; "Hibirinin dersinde devaml bulunmuyorum." dedi. a'b hazretleri szlerine devm ederek; "lim ile uramay ve limlerle grmeyi sakn ihml etme. Ben senin zek, akll ve kbiliyetli bir gen olduunu gryorum." buyurdu. a'b hazretlerinin szlerinin tesirinde kalan mm- A'zam, ary pazar brakp ilim yoluna yneldi. Kfe'deki limlerin ders halkalarna devm etmeye balad. a'b'nin ilim meclisine devm edip kelm ilmi (mn ve tikd ilmi) ile mnzara ilmini tahsil etti. Ksa zamanda bu ilimlerde ilerleyip parmakla gsterilecek bir dereceye ulat. Kelm ilmini renip yksek dereceye ulatktan sonra Hammd bin Eb Sleymn'n ders halkasna katlarak fkh ilmini tahsle balad. Fkh ilmine nasl baladn talebesi Eb Ysuf ve dier talebelerinin bir sorusu zerine yle anlatmtr: "Bu, Allah telnn tevfik ve inyeti iledir. O'na dim hamdolsun. Ben ilim renmeye baladm zaman btn ilimleri gz nne aldm. Her birini ksm ksm okudum. Neticesini ve faydalarn dndm. Sonra fkh ilmine baktm. Onda limler ve fakihler ile bir arada bulunmak, onlar gibi ahlkl olmak var. Ayn zamanda farzlar ilemek, dnin emirlerini yerine getirmek, ibdet etmek de fkh bilmekle oluyor. Dny ve hiret onunla kim... bdet etmek isteyen onsuz yapamaz. Fkh, ilimle ameldir." mm- A'zam, fkh ilmini Hammd bin Eb Sleymn'dan rendi. Onun derslerini tkib ederken huzrunda gyet edepli oturur, syledii her eyi ezberlerdi. Hocas talebelerini mzkere yoluyla yoklama yapnca, onun dersleri ezberlediini grrd ve benim yanmda ders halkasnn bana Nu'mn'dan baka kimse oturmayacak buyururdu. mm- A'zam, kelm, mnzara ve dier ilimleri renip fkh ilmini tahsile baladktan sonra, tikd meselelerde insanlar doru yoldan ayran sapk frkalarla mcdele etti. Hatt, bu maksatla Hint, ran ve Arap yarmadasnn ticret yollarnn birletii Basra'ya da deflarca gidip, dehr denilen inkrclarla, a, Kaderiye ve dier bozuk frkalara mensup kimselerle uzun mnzaralar yaparak Ehl-i snnet tikdn yayd. mm- A'zam'n Hammd bin Eb Sleymn'dan ilim tahsl ettii sralardayd. O zamanki Bizans'n hkim olduu Anadolu tarafndan bir dehr yni dnynn kadm olduunu ve bu dnynn bir yaratcs olmadn iddi eden bir kimse, slm diyrna geldi. Anlatt birok akl delillerle dnynn bir yaratcs olmadn syleyip Allah telnn varln inkr etti. slmiyeti tam olarak bilmeyen bz mslmanlar onun hlelerine aldanp slmiyetten ayrlmaya balad. Dehr, slm limleriyle mnzara etmek istediini bildirerek meydan okudu. mm- A'zam hazretlerinin hocas, dehr ile mnzara edip onun bozuk fikirlerini rtmek iin karar verdi. Ancak eer yenilirsem slm dnine byk zarar hsl olup fesd btn dnyya yaylacak diye de endie ediyordu. Hammd bin Eb Sleymn bu dncelerle yatana uzanp uyuduu zaman rysnda bir hnzrn (domuzun) gelip, bir aacn btn dallarn yediini ve o aacn yalnz gvdesinin kaldn, o anda aacn iinden bir arslan yavrusunun kp o hnzr para para ettiini grd. Sabah olunca gen talebesi Nmn bin Sbit, hocas Hammd'n rahmetullahi aleyh huzruna girdi. Hammd bin Eb Sleymn mslmanlar mndan uzaklatrmaya alan dehrden ve grd rydan bahsetti. Nmn bin Sbit hocasnn gerek dehr sebebiyle, gerekse grd ry sebebiyle zntl ve endieli olduunu grd. Hocasna zntsnn sebebini sordu. Hocas her eyi anlatt. Gen yata olan Eb Hanfe hocasna; "Elhamdlillhi tel. Ryda grdnz domuz, o pis ruhlu dehrdir. Aa da ilim aacdr. Dallar o dehrnin hile ve tuzaklarna kaplan mslmanlardr. Aacn gvdesi sizsiniz. O arslan yavrusu da benim. Allah telnn yardm ile ben onu yenerim." dedi.

Hammd bin Eb Sleymn ve mm- A'zam Eb Hanfe mnzara iin insanlarn toplandklar meydana gittiler. Dehr her zamanki gibi krsye kp karsna birisinin kmasn istedi. Daha ocuk denecek kadar gen olan mm- A'zam Eb Hanfe onun karsna kt. Dehr mm- A'zam' grnce hakret etmeye balad. mm- A'zam; "Hakreti brak syleyeceini syle de grelim." dedi. Dehr, mm'n cesret ve aceleciliini grnce hayret ederek, ona yle dedi: "Var olan eyin balangc ve sonu olmamak mmkn mdr?" mm- A'zam yle cevap verdi:

"Saylar bilir misin?" Dehr; "Evet." deyince, mm- A'zam; "Birden nce hangi say vardr?" dedi. Dehr; "Birden nce bir ey yoktur." dedi. Bunun zerine mm- A'zam buyurdu ki: "Mecz olan bir yni bir says sznden nce bir ey olmaynca, hakk bir olandan nce nasl bir ey olabilir?" Bu sz zerine dehr baka sorular sormaya balad. Aralarnda u konumalar geti: Dehr dedi ki: "Hakk bir olann yz hangi taraftadr? nk her ey ynlerden yni sa, sol, n, arka, st, alt ynlerinden bir yerde bulunur?" Eb Hanfe; "Mumu yaknca, hangi taraftadr?" diye sordu. Dehr; "Mumun her tarafta ayndr." dedi. Bunun zerine mm- A'zam; "Mecz olan bir nrun, n hli byle olursa, dim ve ebed olup, eni boyu olmayan, gklerin ve yerlerin nru olann hli nasl olur?" buyurdu. Dehr cevap veremedi.

Dehr yine dedi ki: "Her var olann muhakkak bir yeri vardr. O'nun yeri neresidir?" mm- A'zam Eb Hanfe biraz st getirtip; "Bu stte ya var mdr?" buyurdu. Dehr; "Evet vardr." dedi. Eb Hanfe; "Ya bu stn neresindedir?" diye sorunca, dehr; "Hibir yerine mahss deildir?" dedi. mm- A'zamEb Hanfe hazretleri; "Yok olann bir hli byle olursa, gklerin ve yerlerin yaratcs dim ve ebed olann hli niin byle olmasn?" buyurdu. Dehr yine cevap veremedi.

Dehr son olarak; "imdi O ne i yapmakla megldr?" diye sordu. mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri buyurdu ki: "Sen bana btn sulleri krsden sordun. Ben hepsine cevap verdim. imdi sen oradan bir kerecik inip benim yerime gel, ben krsye kaym ve oradan cevap vereyim." dedi. Dehr krsden inip Eb Hanfe krsye kt ve; "Allah tel senin gibi bir mebbihi yni Allah tely dier varlklara benzeten kimseyi krsden indirir, benim gibi bir muvahhid yni Allah tely her bakmdan tek ve bir bilen bir kimseyi krsye ykseltir. imdi O'nun ii budur." buyurdu ve Rahmn sresinin yirmi sekizinci yet-i kermesinin sonunu okudu. Kendi sorduu sorulara verilen cevaplar karsnda susan ve ciz kalan dehr, mm- A'zam'a kendine soraca sorularn sorulmasna tahamml edemeyerek, syleyecek sz bulamad. mm- A'zamEb Hanfe hazretleri,Hammd bin Eb Sleymn'n derslerine yirmi sekiz yl devm edip emsalsiz bir dereceye ulat, daha ders ald sralarda fkhta tannp mehr oldu. Bu hususta yle demitir: "Ben ilim ve fkh ocanda yetitim. lim erbbyla berber bulundum. Fkhta en deerli bir hocaya devm ettim." Hocas Hammd'n dersine devm ettii srada sk sk Hicaz'a gidip Mekke ve Medne'de ouTbinden olan limler ile grr, onlardan hads rivyeti dinler ve fkh mzkereleri yapard. mm- A'zam'n hocalarndan en mehru, fkh ilminde hocas olan Hammd bin Eb Sleymn'dr.

mm- A'zam Eb Hanfe hazretlerinin Kfe'de tahsl ettii hocalarndan bzlar unlardr:

mir bin erhil e-a'b, Sleymn bin Mihrn el-A'me, Eb shak es-Seb, Hkim bin Uteybe, Mansr bin Mu'temir et-Teym

Kfe dnda dier ilim merkezlerine de giden mm- A'zamEb Hanfe hazretleri bzan bir sene sren seyhatlerinde Mekke ve Medne'ye gitti. Bu beldelerin mehr limleriyle grp onlardan ilim rendi. Elli be def hac yapt.

mm- A'zam Eb Hanfe hazretlerinin Kfe dndaki dier ehirlerde ilim rendii hocalarndan bzlar da u ztlardr:

Tbin byklerindenAmr bin Dnr el-Cmah, Eb Zbeyr Muhammed, bn-i ihb ez-Zhr, hazret-i Eb Bekr'in torunu Ksm bin Muhammed, Medne'nin mehr limlerinden Him bin Urve ve Yahy bin Sad el-Ensr, Basra'daki en mehr limlerden Eyyb bin Keysn es-Sahtiyn, Katde bin Dime, Bekr bin Abdullah Mzen.

Ayrca Peygamber efendimizin sallallah aleyhi ve sellem torunlarndan Zeyd bin Ali'den ve Muhammed Bkr'dan da ilim ve mrifet renen mm- A'zam'a, Muhammed Bkr hazretleri buyurdu ki: "Ceddimin eratini bozanlar oald zaman sen onu canlandracaksn, sen korkanlarn kurtarcs, aranlarn sna olacaksn. aranlar doru yola evireceksin.Allah tel yardmcn olacak."

Eshb- kirmdan bn-i Abbs'n ilmini Mekke fakhi At bin Eb Rebh ve krime'den, hazret-i mer ve onun olu Abdullah'tan nakledilen ilimleri Abdullah bin mer'in zdls Nf'den rendi. Bylece, Eshb- kirmdan bn-i Mes'd ve hazret-i Ali'den nakledilen ilimleri de buluup grt Tbinden rendi. limde hi kimseye nasb olmayan yksek bir dereceye ulat.

Tasavvuf ilmini de Silsile-i aliyye denilen evliynn byklerinden olan Cfer-i Sdk'tan rendi. Onunla sohbet edip feyiz alarak tasavvufta yksek makma ulat.

Zhir ve mnev ilimlerde zamnnn en byk limi olanmm- A'zam bir gn Halfe Mansr'un yanna girdi. Orada bulunan s bin Ms, Mansr'a; "Bugn dnynn en byk limi bu zttr." dedi. Halfe Mansr; "Ey Nmn, bu ilmi kimden aldn?" diye sorunca; "Hazret-i mer'den ilim alanlar vstasyla hazret-i mer'den, hazret-i Ali'den ilim alanlar vstasyla hazret-i Ali'den, Abdullah bin Mes'd'dan ilim alanlar vstasyla da Abdullah bin Mes'd'dan aldm." cevbn verdi. Bunun zerine Halfe Mansr; "Sen iini gyet salam tutmusun, ilmi asl menbandan almsn." dedi. mm- A'zam bata Eshb- kirmn byklerinin ilim silsilesinden olmak zere, drt bin kiiden ilim renip, btn ilimlerde ve stnlklerde en yksek dereceye ulamtr. hreti her yere yaylp, zamnnda bulunan ve sonra gelen btn mctehidler, limler, stn kimseler hatt hristiyanlar bile onu hep medhetmi, vmtr.

mm- A'zam'n hocasHammd bin Eb Sleymn veft edince, hocasnn talebeleri, arkadalar ve halkn ileri gelenleri, onun yerini dolduracak limin, ancak mm- A'zam'n olduunu grerek, srrla hocasnn yerine gemesini istediler. "lmin lmesini istemem." buyurup, ilim krssne oturdu. Hocas Hammd bin Eb Sleymn'n yerine mft oldu ve talebe yetitirmee balad.

mm- A'zam, hocas Hammd'n yerine geince, ilmi, vakar, stn tevzuu, takvs, tatl szleri ve gler yzyle herkes tarafndan sevilen ve dn meselelerde insanlarn karlatklar zorluklara are bulan tek mrcaat kayna oldu. Irak, Horasan, Harezm, Trkistan, Tuharistan, ran, Hind, Yemen ve Arabistan'n her tarafndan gruplar hlinde gelen talebeler, fetv isteyenler ve dinleyicilerle etraf dolup tayordu.

mm- A'zamn meclisinde halk tarafndan sorulan sullerin cevaplandrlmas ve talebeler iin verilen muntazam dersler olmak zere iki trl mzkere yaplrd. Her gn sabah namazn, cmide klp leye kadar sorulan sulleri cevaplandrr, fetv verirdi. leden nce kaylle yapp, bir miktr uyuyup, le namazndan sonra, yatsya kadar, talebelere ders verirdi. Yatsdan sonra evine gidip biraz dinlenir, sonra tekrar cmiye gelip sabaha kadar ibdet ederdi. Sorulan sullere cevap vermeden nce, mesele ak olarak mzkere edilir, talebeleri suli cevaplandrmaya alrd. Meselenin mzkeresi bittikten sonra, kendisi yeniden ele alp gerekli dzeltmeleri yapar ve konuyu iyice izah ve tasvir ettikten sonra cevaplandrrd. Cevaplar verildikten sonra da fetvy bizzat sylemek sretiyle ve anlalr ifdelerle talebelerine yazdrrd. Bu yazlar daha sonra fkh kideleri hline gelmitir.

mm- A'zam Eb Hanfe'nin bata gelen talebeleri; mm- Eb Ysuf ismiyle mehr olanYkb binbrhim, Muhammed eybn, Zfer bin Huzeyl, Hasan bin Ziyd, olu Hammd, Abdullah bin Mbrek, Veki' bin Cerrh, Eb Amr Hafs bin Gys, Yahy bin Zekeriyy, Dvd-i T, Esad bin Amr, fiyet bin Yezid el-Adv, Ksm bin Ma'an, Ali bin Mshir, Hibban bin Ali gibi yzlerce limlerdir.

mm- A'zam ticretle de urard. Talebelerinin ihtiyalarn kendi kazancndan karlard. Talebelerine son derece efkatli davranr, onlarn ilimde iyi yetimeleri iin byk titizlik gsterirdi. Talebelerini o kadar mkemmel yetitirmiti ki, bakalarnn uzun zamanda bulduklar hkmleri onlar ksa zamanda bulurdu.Bir defsnda onun ders usln ve talebelerini grmek iin bir ilim heyeti Kfe'ye gelmiti. Aralarnda Tbinin byklerinin de bulunduu bu heyet, onlarn bu stnln, baarsn grerek byk bir memnuniyetle ayrlmtr. mm- A'zam talebelerine; "Sizler benim kalbimin sevinci, hznmn tesellisisiniz." buyururdu.

Gerek ilim meclisine gerek sohbetlerine uzaktan yakndan gelen pekok kimse ondan ilim ve mrifet tahsl ettiler. Sohbetleri srasnda insanlarn mkllerini cevaplandrd gibi gnllerini ferahlatan nashatlerde bulundu. Bir sohbeti srasnda, mminleri sevmekle ilgili olarak buyurdu ki:

Allah bize, insanlarn mmin olanlarn sevmemizi, onlara kar sayg beslememizi ve asl krc olmamamz, kalplerinde ne sakladklarn bilemeyeceimizi, hareketlerimizi buna gre ayarlamamz emretmitir.

Talebesi Ysuf bin Hlid es-Semt bir vazifeye tyin edilip, Basra'ya giderken, Eb Hanfe ona u tavsiyelerde bulunmutur: "Basra'ya vardnda halk seni karlayacak, ziyret ve tebrik edecek. Herkesin deer ve yerini tan, ileri gelenlere ikrmda bulun, ilim shiplerine hrmet et, yallara sayg, genlere sevgi gster, halka yakla, fsklardan uzakla, iyilerle dp kalk, Sultan kmseme, hi bir kimseyi hafife alma. nsanlnda kusur etme, srrn hi kimseye ama, iyice yaknlk peyd etmedike kimsenin arkadalna gvenme, cimri ve alak insanlarla ahbablk kurma, kt olduunu bildiin hi bir eye lfet etme!..

Seninle bakalar arasnda bir toplant akdedilir veya insanlar mescidde etrafn sarp aranzda bz meseleler grlrse, yahut onlar bu meselelerde senin bildiinin aksini iddi ederlerse onlara hemen muhlefet etme. Sana bir ey sorulursa ona herkesin bildii ekilde cevap ver! Sonra bu meselede u veya bu ekilde gr ve delillerin de bulunduunu syle. Senin bu trl aklamalarn dinleyen halk, hem senin, hem de baka trl dnenlerin deerini tanm olur. Sana, bu gr kimindir? diye sorarlarsa, fakihlerin bir ksmnndr, de. Onlar, verdiin cevb benimserler ve onu srekli olarak yaparlarsa, senin kadrini daha iyi bilir ve mevkiine daha ok hrmet ederler...

Seni ziyrete gelenlere ilimden bir ey ret. Bundan faydalansnlar ve herkes rettiin eyi belleyip tatbik etsin. Onlara ummi eyleri ret, ince meseleleri ama. Onlara gven ver, bzan onlarla akala ve ahbablk kur. Zr dostluk, ilme devam salar. Bzan da onlara yemek ikrm et. htiyalarn temine al, deer ve itibarlarn iyi tan, kusurlarn grme. Halka yumuak mumele et, msmaha gster, hi bir kimseye kar bkknlk gsterme; onlardan biri gibi davran."

Haram ve phelilerden iddetle saknan mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri helal lokma hussunda buyurdu ki:

"Dnin al-veri ksmn bilmeyen, haram lokmadan kurtulamaz ve ibdetlerin sevbn bulamaz. Zahmetleri boa gider, azba yakalanr ve ok piman olur."

mm- A'zam'n yaad devir, Emevler ve Abbsler zamnna isbet etmektedir. mrnn elli iki yln Emevler, on sekiz yln da Abbsler devrinde geirdi.Emev Devletinin son bulup, Abbs Devletinin kuruluuna ve bu arada vuk bulan eitli hdiselere hid oldu. Btn hdiseler ierisinde mm- A'zam, bir taraftan dni rendi ve retti, dier taraftan da, Ehl-i snnet tikdnda olan insanlar, mndan ayrmaya alan sapk ve bozuk frkalarda olanlarla mcdele etti. Bu frkalarn herbiri ile yapt mnzaralarda onlar kesin delillerle susturuyordu.

Emevlerin son zamanlarnda Emev vlisi, mm- A'zam'a devlet idresinde bir vazife vermek istedi ve bu hususta zorlad. Fakat mm- A'zam bz sebeplerden dolay kabl edemeyeceini bildirdi. Bunun zerine hapsedilerek ikence yapld. Daha sonra serbest braklnca, 747 (H.130) ylnda Mekke'ye gidip orada alt yl kadar kald. Mekke'de de talebelere ders ve fetv vererek ilm mtlaalar yapt. Abbslerin bir devlet hline gelip kuvvetlenmesinden sonra Kfe'ye dnd. Buradaki derslerine mrnn son yllarna kadar devam etti. Otuz yllk mddet iinde verdii derslerinde yetien talebelerinin herbiri, o zaman ok genilemi olan slm dnysnn her tarafna yayldlar. Mftlik, mderrislik, kdlk gibi eitli vazifelerle byk hizmetler yaptlar. Bylece Peygamber efendimizin bildirdii yol olan Ehl-i snnet tikdn ve fkh ilmini her tarafa yaydlar ve bu hususta kymetli kitaplar yazdlar. nsanlara doru yolu gsterip sadete kavuturdular. Bu hizmeti kendilerinden sonraki asrlara da aksettirdiler.

Emevler devrinde bz bask ve ikenceler gren mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri, Abbsler devrinin ilk zamanlarnda ilim retmeye ve talebe yetitirmeye devm etti. Abbs Devleti iinde de karklklar ve ayaklanmalar ba gsterdi. mm- A'zam hazretleri bu karklklara ramen ders verme iini devm ettirdi. 762 (H.145) senesinde meydana gelen hdiselerden sonra Abbs halfesi Eb Cfer Mansr onuKfe'den Badt'a getirtti. "Mansr hakl olarak halfedir, diye herkese bildir." dedi. Buna karlk temyiz mahkemesi reisliini verdi. ok zorlad. mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri ok takv shibi olup, dny makamlarna kymet vermediinden kabl buyurmad. Mansr onu habsettirdi. Her gn otuz denek vurdurdu. mm- A'zam'n mbrek ayaklarndan kan akt. Halfe Mansr bir ara piman olup otuz bin ake gnderdi ise de kabl buyurmad. Tekrar hapsedip her gn on denek fazla vurdurdu. On birinci gn halkn hcmundan korkulup zorla srt st yatrld. Azna zehirli erbet dkld. 767 (H.150) senesinde ehd edildi. Veft ettii anda secdeye kapand. Veft haberi duyulduu her yerde byk znt ve gz yayla karland. Cenzesini Badt kds Hasan bin Ammre ykad. Ykamay bitirince yle dedi: "Allah tel sana rahmet eylesin!Otuz senedir gndzleri oru tuttun. Krk sene gece srtn yataa koyup uyumadn. En fakihimiz sendin! imizde en ok ibdet edenimiz sendin! En iyi sfatlar kendinde toplayan sendin!" Cenzesinin kaldrlaca srada Badt halk oraya toplanp o kadar byk kalabalk olmutu ki, cenze namazn klanlar elli bin kiiden fazla idi. Gelenler ok kalabalk olduundan cenze namaz ikindiye kadar klnd. Alt def cenze namaz klnd. Sonuncusunu olu Hammd kldrd. Badt'ta, Hayzeran kabristnnn dousunda defnedildi. nsanlar gnlerce kabrinin banda toplanp ona du ettiler. Veftna ok zldler. mm- fi'nin hocasnn hocas bn-i Cerhe veft ettiini duyunca istirca yetini (nn lillah...) okuyup, "Yni ilim gitti deseniz ya!" buyurdu. Byk limlerden u'be'ye veft haberi ulanca, o da; "lim snd, ebediyyen onun gibisini bulamazlar." dedi. Veftndan sonra ok kimseler onu rysnda grerek ve kabrini ziyret ederek, nnn yceliini dile getiren eyler anlatmlardr. mm- fi buyurdu ki: "Eb Hanfe ile teberrk ediyorum. Onun kabrini ziyret edip faydalara kavuuyorum. Bir ihtiycm olunca iki rekt namaz klp, Eb Hanfe'nin kabrine gelerek onun yanndaAllah telya du ediyorum ve dum hemen kabl olup isteklerime kavuuyorum."

"Yz elli senesinde dnynn zneti gider." hads-i erfinin de, mm- A'zam iin olduunu slm limleri bildirmitir. nk o trihte mm- A'zam gibi bir byk veft etmemiti. Mezhebi, slm leminin byk bir ksmna yayld. Seluklu Sultan Melikah'n vezirlerinden Eb Sa'd-i Harezm, mm- A'zam'n kabri zerine mkemmel bir trbe ve evresinde bir medrese yaptrd. Sonra Osmanl pdihlar bu trbeyi deflarca tmir ettirdi.

mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri ulm- liyye denilen yksek din ilimlerinde en stn derecede lim idi. Kelm ilminde ve tikd bilgilerinde Ehl-i snnetin reisidir. Tefsr ilminde mfessirlerin ba, std derecesindeydi. Hads ilminde ise byk bir muhaddis ve derin ilim shibiydi.

mm- fi hazretleri; "Fkh ilminde mtehasss olmak isteyen, Eb Hanfe'nin kitaplarn okusun." buyururdu. Abdullah bin Mbrek de; "Fkh ilminde Eb Hanfe gibi mtehasss birini grmedim." buyurdu.

Byk lim Mis'ar, Eb Hanfe'nin karsnda diz kerek, bilmediklerini sorar renirdi. "Bin limden ders aldm. Fakat, Eb Hanfe'yi grmeseydim, Yunan felsefesinin bataklna kayacaktm." demitir. Eb Ysuf buyuruyor ki: "Hads ilminde Eb Hanfe gibi derin bilgi shibi birini grmedim. Hads-i erfleri aklamakta onun gibi bir lim yoktur." Byk lim ve mctehid Sfyn- Sevr buyuruyor ki: "Bizler, Eb Hanfe'nin yannda, doan kuu yanndaki sereler gibiydik, Eb Hanfe, limlerin nderidir."

li bin sm diyor ki: "Eb Hanfe'nin ilmi, zamnndaki limlerin ilimlerinin toplam ile llse, Eb Hanfe'nin ilmi fazla gelir."

Byk hads limi A'me, mm- A'zam Eb Hanfe'den birok mesele sordu. mm- A'zam, sullerinin herbiri iin hads-i erfler okuyarak cevap verdi. A'me, mm- A'zam'n hads ilmindeki derin bilgisini grnce, "Ey fkh limleri! Sizler mtehasss tabb, biz hads limleri ise, eczc gibiyiz! Hadsleri ve bunlar rivyet edenleri biz syleriz. Bizim sylediklerimizin mnlarn siz anlarsnz!" dedi. "Ubeydullah bin Amr, byk hads limi A'me'in yanndayd. Birisi gelip, birey sordu. A'me bunun cevbn dnmee balad. O esnda, mm- A'zam Eb Hanfe geldi. A'me, bu suli mm'a sorup cevbn istedi. mm-A'zam hemen geni cevap verdi. A'me, bu cevba hayran olup, y mm! Bunu hangi hadsden kardn dedi. mm- A'zam, bir hads-i erf okuyup, bundan kardm. Bunu senden iitmitim dedi. mm- Buhr, yz bin hads ezberlemiti. Bunlardan yalnz on iki bin kadarn kitaplarna yazd. nk; "Benim sylemediimi hads olarak bildiren, Cehennem'de ok ac azap grecektir." hads-i erfinin dehetinden ok korkard.

mm- A'zam Eb Hanfe'nin ver ve takvs daha ok olduundan, hads nakledebilmesi iin ok ar artlar koymutu. Ancak bu artlarn bulunduu hads-i erfi naklederdi."

mm- A'zam, slmiyeti; mn, amel ve ahlk esaslar olarak bir btn hlinde insanlara yeniden duyurmu, phesi ve bozuk bir dncesi olanlara cevaplar vermi, mslmanlar eitli fitne ve propagandalarla zaafa drmek, paralamak ve bylece slm dnini ykabilmek midine kaplanlar hsrna uratm, nce tikdda birlik ve berberlii salam; ibdetlerde, gnlk ilerdeAllah telnn rzsna uygun bir hareket tarznn esaslarn ve eklini tesbit etmitir. Bylece, ikinci hicr asrn mceddidi (dnin yeniden yaycs) nvann almtr.

Hads-i erfte; "mn Sreyya yldzna ksa, Frisoullarndan biri elbette alp getirir." buyruldu. slm limleri, bu hads-i erfin mm- A'zam hakknda olduunu bildirmitir. Yine Buhr ve Mslim'de bildirilen bir hads-i erfte; "nsanlarn en hayrls, benim asrmda bulunan mslmanlardr (Yni Eshb- kirmdr). Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir (yni Tbindir). Onlardan sonra da onlardan sonra gelenlerdir... (yni Tebe-i tbindir)" buyruldu. mm- A'zam da, bu hads-i erfle mjdelenen tbinden ve onlarn da en stnlerinden biridir. Hayrt-l-Hisan, Mevd't-l Ulm ve Drrl-Muhtr'da yazl hads-i erflerde buyruldu ki: "dem (aleyhisselm) benimle nd gibi ben de mmetimden bir kimse ile nrm. smi Nu'mn, knyesi Eb Hanfe'dir. O, mmetimin dr."

"Peygamberler benimle ndkleri gibi ben de Eb Hanfe ile nrm. Onu seven beni sevmi olur. Onu sevmeyen beni sevmemi olur."

"mmetimden biri, eratimi canlandrr. Bid'atleri ldrr. Ad Nu'mn bin Sbit'tir."

"Her asrda mmetimden ykselenler olacaktr. Eb Hanfe zamnnn en ykseidir."

Hazret-i Ali de; "Size bu Kfe ehrinde bulunan, Eb Hanfe adnda birini haber vereyim. Onun kalbi ilim ve hikmet ile dolu olacaktr. hir zamanda, bir ok kimse, onun kymetini bilmeyerek helk olacaktr. Nitekim, rfizler de, Eb Bekir ve mer iin helk olacaklardr." buyurdu.

mm- A'zam'n zamnnda ve sonraki asrlarda yaayan slm limleri hep onu medhetmiler, bykln bildirmilerdir. Abdullah ibni Mbrek anlatr: "Eb Hanfe, mm- Mlik'in yanna geldiinde mm- Mlik ayaa kalkp hrmet gsterdi. O gittikten sonra yanndakilere; "Bu zt tanyor musunuz? Bu zt, Eb Hanfe Nu'mn bin Sbit'tir. Eer u aa direk altndr dese isbt eder." dedi. Sonra Sfyn- Sevr yanna geldi. Onu, Eb Hanfe'nin oturduu yerden biraz daha aaya oturttu, ktktan sonra onun fkh limi olduunu anlatt."Yine Abdullah ibni Mbrek der ki: Hasan bin Ammre'yi Eb Hanfe ile birlikte grdm. Eb Hanfe'ye yle diyordu: "Allah telya yemn ederim ki fkhta senden iyi konuan, senden sabrlsn ve senden hazr cevab birini grmedim. Elbette sen fkhta sz syleyenlerin efendisi ve reisisin. Senin hakknda kt syleyenler sana hased edenler, seni ekemeyenlerdir."

shk bin Eb Fed'dan nakl olunur: "mm- Mlik'i grdm. mm- A'zam'la el ele tutup berber yrrlerdi. Cmiye gelince kendisi durup nce mm- A'zam'n girmesini beklerdi." demitir. Hakkate varm evliynn byklerinden Sehl bin Abdullah Tster; "Eer Ms ve s aleyhimesselmn kavimlerinde Eb Hanfe gibi limler bulunsayd bunlar doru yoldan ayrlp, dinlerini bozmazlard." buyurmutur. mm- fi: "Ben Eb Hanfe'den daha byk fkh limi bilmem, fkh renmek isteyen onun talebesinin ilim meclisinde otursun, onlara hizmet etsin." buyurmutur. Ahmed ibni Hanbel: "mm- A'zam ver, zhd ve sr (cmertlik) shibi idi. hiret isteinin okluunu kimse anlayacak derecede deildi." buyurmutur. mm- Mlik'e, mm- A'zam' dan bahsederken onu dierlerinden daha ok medh ediyorsunuz?" dediklerinde: "Evet yledir. nk, insanlara ilmi ile faydal olmakta, onun derecesi dierleri ile mukyese edilemez. Bunun iin ismi geince, insanlar ona du etsinler diye hep methederim." buyurmutur. mm- Gazl: "Eb Hanfe ok ibdet ederdi. Kuvvetli zhd shibiydi. Mrifeti tam bir rifdi. Takv shibi olup, Allah teldan ok korkard. Dim Allah telnn rzsnda bulunmay isterdi" buyurmutur. Yahy Muz- Rzi anlatr: "Peygamber efendimizi ryda grdm ve y Reslallah, seni nerede arayaym dedim. Cevbnda: Beni,Eb Hanfe'nin ilminde ara, buyurdu." mm- Rabbn hazretleri buyurur ki: "mm- A'zam abdestin edeplerinden bir edebi terkettii iin krk senelik namazn kaz etmitir. Eb Hanfe takv shibi, snnete umakta ictihd ve istinbatta, er' delillerden hkm karmakta yle bir dereceye kavumutur ki, dierleri bunu anlamaktan cizdirler. mm- A'zam, hads-i erfleri ve Eshb- kirmn szn kendi reyine takdim ederdi." mm- Rabbn hazretleri Mebde' ve Med rislesinde de yle buyurur: "Byk mm Eb Hanfe'nin yksek derecesinden takdir edilemeyen nndan ne yazaym. Mctehidlerin en ver shibiydi. En mtteksi o idi. fi'den de, Mlik'den de, bn-i Hanbel'den de her bakmdan stn idi."

Yine mm- Rabbn (rahmetullahi aleyh) ve Muhammed Pris (rahmetullahi aleyh) buyurdular ki: "s aleyhisselm gibi ullazm bir peygamber gkten inip slm dni ile amel edince ve ictihd buyurunca, ictihd mm- A'zam'n (rahmetullahi aleyh) ictihdna uygun olacaktr. Bu da mm- A'zam'n bykln, ictihdnn doruluunu gsteren en byk hittir."

Son asrn, zhir ve btn ilimlerinde kmil, drt mezhebin fkh bilgilerinde mhir, byk lim Seyyid Abdlhakm Arvs hazretleri buyurdu ki: "mm- A'zam, mm- Ysuf ve mm- Muhammed de, Abdlkdir Geyln gibi byk evliy idiler. Fakat limler kendi aralarnda taksim-i a'mel eylemilerdir. Yni herbiri zamannda neyi bildirmek icb ettiyse onu bildirmilerdir. mm- A'zam zamnnda fkh bilgisi unutuluyordu. Bunun iin hep fkh zerinde durdu. Tasavvuf hususunda pek konumad. Yoksa Eb Hanfe nbvvet ve vilyet yollarnn kendisinde topland, Cfer-i Sdk hazretlerinin huzrunda iki sene bulunup yle feyiz, nur ve vridt- ilhiyyeye kavumutur ki, bu byk istifdesini; "O iki sene olmasayd Nu'mn helk olurdu." sz ile anlatabildiler. Silsile-i zehebin en byk halkasndan olan Cfer-i Sdk'dan tasavvufu alp, vilyetin (evliyln) en son makmna kavumutur. nk Eb Hanfe, Peygamber efendimizin vrisidir. Hads-i erfte: "limler peygamberlerin vrisleridir" buyruldu. Vris, her hususta verset shibi olduundan zhir ve btn ilimlerde Peygamber efendimizin vrisi olmu olur. O halde her iki ilimde de kemlde idi."

slm limleri, mm- A'zam' bir aacn gvdesine, dier lim ve velleri de bu aacn dallarna benzetmiler, o'nun her bakmdan byk ve stn olduunu, dierlerinin ise bir veya birka bakmdan byk kemlta (olgunluklara, stnlklere) erdiklerini belirtmilerdir.

slm dnysnda ilimleri ilk def tedvin ve tasnif eden odur. Din bilgilerini (Kelm, fkh, tefsr, hads vs.) isimleri altnda ayrarak bu ilimlere it kideleri o tesbit etmitir. Bylece onun asrnda zuhur eden eski Yunan felsefesine it kitaplarn tercme edilmesiyle birlikte, bu kitaplarda yazl bozuk szlerin, fikirlerin din bilgileri arasna kartrlmasn ve slm dnine bid'atlerin sokulmas tehlikesini bertaraf etti.

yi dnldnde btn insanln dny ve hiret sadetini dorudan doruya ilgilendirdii aka grlen bu ok mhim hizmet, mm- A'zam'n zamnnda ve daha sonra yetien mezheb immlar, slm limleri, evliynn bykleri tarafndan da tzim ve kranla ydedilmitir, "Ehl-i snnetin reisi", "mm- A'zam= En byk imm" adyla anlmtr.

mm- A'zam, Allah telnn rzsndan baka bir dncesi olmayan byk bir limdi. Dinden soranlara slmiyeti dosdoru ekliyle bildirir, tviz vermez, bu yolda hibir eyden ekinmezdi. Onun kitaplarna, ders halkasna ve fetvlarna herhangi bir siysi dnce ve g, nefsn arzu ve menfaat, ahs dostluk ve dmanlk gibi unsurlar asl girmemitir.

mm- A'zam Eb Hanfe nefsine tam hkimdi. Lzumsuz eylerle asl uramazd. Ancak kendisi gibi byk slm limlerinde grlen heybet, vakar ve ahlk- hamde (yksek slm ahlk) ile her hlkrda insanlarn kurtuluu iin rpnrd. Murzlarna bile sabr, gler yz, tatllk ve sknetle davranr, asl heyecan ve tela kaplmazd. Keskin ve derin bir firset shibiydi. Bu hliyle insanlarn ilerinde gizledikleri eylere nfuz eder ve olaylarn sonularn sezerdi.

Ayrca kuvvetli ahsiyeti, keskin zeks, stn akl, engin ilmi, heybeti, geni muhkemesi, muhabbeti ve czibesi ile, karlat herkese tesir eder, gnllerini cezbederdi. Karsna kan ve uzun tetkiki gerektiren bz meseleleri, derin bir mtlaadan sonra, byle olmayanlar ise nnda ve olayn ak mislleriyle cevaplandrrd. En inat ve pein hkml murzlarn bile, en kolay bir yoldan cevaplandrarak ikn ederdi. Bu hususta hayret verici saysz menkbeleri mehurdur.

Hsl mm- A'zam Eb Hanfe, slmiyetin mslmanlardan doru bir tikd (Ehl-i snnet tikd), doru bir amel ve gzel bir ahlk istediini bildirmi, mr boyunca bu kurtulu yolunu anlatmtr. Veftndan sonra da yetitirdii talebeleri ve kitaplar asrlar boyunca gelen btn mslmanlara k tutmu ve rehber olmutur.

mm- A'zam ayrca ticret yapard. Onun kanatkrl, cmertlii, emnete riyeti ve takvs ticret mumelelerinde de dim kendini gstermitir. Tcirler ona hayret ederler ve ticrette onu Eb Bekir'e benzetirlerdi. Ticreti, ortaklar ile beraber yapar, her yl kazancnn drt bin dirhemden fazlasn fakirlere datr, limlerin, muhaddislerin, talebelerinin btn ihtiyalarn karlar, ayrca onlara para datarak, tevzu ile; "Bunlar ihtiycnz olan yere sarf edin ve Allah'a hamdedin. nk verdiim bu mal hakkatte benim deildir, sizin nasbiniz olarak Allah telnn ihsn ve kereminden benim elimden size gnderdiidir." buyururdu. Bylece ilim ehlini, madd bakmdan bakalarna minnettr brakmaz, rahat almalarn temin ederdi. Kendi evine de bol harcar, evine harcettii kadar da fakirlere sadaka verirdi. Zenginlere de hediyeler verirdi. Her Cum gn anasnn, babasnn rhu iin fakirlere ayrca yirmi altn datrd. Meclisine devam edenlerden birinin elbisesini ok eski grd. nsanlar dalncaya kadar oturmasn syledi.Kalabalk dalnca; "u seccdenin altndakileri al, kendine gzel bir elbise yaptr." buyurdu. Orada bin ake vard.

Bir defsnda ihtiyar bir kadn gelip, ben fakirim, bana u elbiseyi mliyeti fiyatna sat dedi. Drt dirhem ver, onu al deyince, bu elbisenin maliyetinin daha fazla olduunu tahmin eden kadn; "Ben, ihtiyar bir kadncazm. Yoksa benimle byle alay m ediyorsun?" dedi. "Hayr, bunda alay yok." deyip elbiseyi ihtiyar kadna drt dirheme verdi. Bir mal satn alrken de, satarken de insanlarn hakkna riyet ederdi. Birisi ona satmak zere bir elbise getirdi. Fiyatn sordu. O da yz ake istediini syleyince, mm- A'zam bunun deeri yz akeden daha fazladr dedi. Satan kii yzer yzer arttrarak drt yze kt. Hayr daha fazla eder deyip, bu iten anlayan bir tccar ararak, fiyat takdir ettirdi ve o elbiseyi be yz akeye satn ald.

mm- A'zam, krk sene yats namaznn abdesti ile sabah namazn kld. Elli be defa hac yapt, son haccnda Kbe-i muazzama iine girip burada iki rekat namaz kld. Namazda btn Kur'n- kermi okudu. Sonra alayarak; "Y Rabb! Sana lyk ibdet yapamadm. Fakat senin akl ile anlalmayacan iyi anladm. Hizmetimdeki kusurumu bu anlayma bala!" diyerek du etti. O anda; "Ey Eb Hanfe, sen beni iyi tandn ve bana gzel hizmet ettin! Seni ve kymete kadar senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mafiret ettim." diye bir ses iitildi. Her gn ve her gece Kur'n- kermi bir kere sonuna kadar okur, hatmederdi.

Komusu bir gen vard, her gece iki ier, eve sarho gelir, barr arrd. Bir gn devletin grevlileri onu yakalayp hapse attlar. Ertesi gn mm- A'zam, "Komumuzun sesi kulamza gelmez oldu." deyince, bir talebesi onun hapse atldn syledi. Bunun zerine mm- A'zam vliye gitti. Vli, onu grnce ayaa kalkp hrmetle karlad. Terifinizin sebebi nedir? dedi. O da hdiseyi anlatnca, vli: "Byle ehemmiyetsiz bir i iin zt- liniz buraya kadar niin zahmet ettiniz, bir haber gnderseydiniz kfi idi." dedi ve o genci serbest brakt. mm- A'zam o gence; "Bak biz seni unutmuyoruz." diyerek, bir kese de ake (para) verdi. Bunun zerine o gen, yapt kt ilerden tvbe edip, mm- A'zam'n derslerine devam etmeye balad ve fkh ilminde lim olarak yetiti.

Vst ehrinde fazletli bir zt vard, ismi (Nu'mn'n klesi) idi. sminin niin byle olduu sorulduunda, yle cevap vermitir: "Annem ld zaman ben karnnda canl olup henz domamm. Annemin cenzesi ykanrken, benim anne karnnda canl olduumu anlamlar ve durumu mm- A'zam'a, yni Nu'mn bin Sbit'e bildirmiler, o da hemen kadnn karnnn sol tarafn yarn, ocuk oradadr, karn demitir. Doktor dedii gibi yapp beni len anemin karnndan karm, ben bunun iin kendimi onun ztl klesi kabl eder, ona dim du ederim."

mm- A'zam' ekemiyen biri, o'nu ve talebelerini nehir kenarnda bulunan bahesinde bir ziyfete dvet etti. mm- A'zam bu dveti kabl edip talebelerine ben ne yaparsam siz de onu yapn, diye tenbih etti. Oraya vardklarnda dvet eden adam buyurun yemee deyince, mm- A'zam ellerini ykamak iin nehire gitti, talebeleri de onu takib ettiler ve hocalarnn bir mddet orada kalmasnn sebebini merak etmeye baladlar. Sonra dndklerinde, bir kedinin tabaklardaki yemeklerden yiyip zehirlendiini grerek, yemein zehirli olduunu ve hocalarnn kermetini anladlar ve bylece bir snnete, yni yemekten nce el ykamaya uymann bereketine kavutular. Bunu gren dvet shibi, yaptna piman oldu. zr dileyip, onu sevenler arasna katld.

mm- A'zam, bir gece rysnda Peygamberimizin kabrini am, mbrek bedenine skca sarlmt. Uyannca bu fevkalde rysn Tbinin byklerinden bn-i Srn'e anlatt. bn-i Srn; "Bu rynn shibi sen deilsin, bunun shibi Eb Hanfe olsa gerek." dedi. (Eb Hanfe benim!) deyince, bn-i Srn, srtn a greyim dedi. Srtn anca iki omuzu arasnda bir "ben" grd ve (Sen o kimsesin ki, Peygamberimiz senin hakknda; "Benim mmetim iinde, iki omuzu arasnda bir ben bulunan biri gelir. Allah tel dnini onunla kuvvetlendirir, ihy eder." buyurdu) dedi.

Bir gece yats namazn cematle klp karken, bir aya kapnn dnda, bir aya daha mescidde iken bir konu zerinde talebesi Zfer ile sabah eznna kadar konuup, dier ayan karmadan sabah namazn klmak iin tekrar mescide girmitir.

mm- A'zam'n bykln ekemeyenler, onun Peygamber efendimizin snnet-i seniyyesini brakp sdece kendi aklyla ve kyas yoluyla hareket ettii dedikodusunu yayyorlard. Sylenenler Peygamber efendimizin torunlarndan Muhammed Bkr hazretlerinin kulana ulat. Seyyid Muhammed Bkr hazretleri mm- A'zam'la grt zaman ona buyurdu ki: Sen, ceddim Reslullah'n (sallallah aleyhi ve sellem) dnini kyasla deitiriyormusun? deyince, mm- A'zam: Allah korusun, byle ey nasl olur? Lyk olduunuz makma oturunuz benim size hrmetim var dedi. Bunun zerine, Muhammed Bkr oturunca, mm- A'zam da onun nne diz kt ve aralarnda u konuma geti. mm- A'zam yle dedi: "Size sulim var, cevap ltfediniz?" Kadn m daha zayftr, erkek mi? diye sordu. O da, kadn daha zayf dedi. Kadnn mirsda hissesi ka? Erkek iki hisse, kadn ise bir hisse alr, deyince; Bu, ceddin Reslullah'n (sallallah aleyhi ve sellem) kavli deil mi? Eer ben bozmu olsaydm, erkein hissesini bir, kadnnkini iki yapardm. Fakat ben kyas yapmyorum, nassla (yet ve hads ile) amel ediyorum.

kincisi: Namaz m daha fazletli, yoksa oru mu? Namaz daha fazletli, diye cevap verdi. Eer ben ceddinin dnini kyasla deitirseydim, kadn hayzdan temizlendikten sonra, namazn kaz etmesini sylerdim. Orucu kaz ettirmezdim.Fakat ben kyasla byle bir ey yapmyorum.

ncs: Bevil mi daha pis, yoksa meni mi? Bevil daha pisdir diye cevap verdi. Eer ben ceddinin dnini kyasla deitirseydim bevilden sonra gusl, meniden sonra abdest alnmasn bildirirdim. Fakat ben hadse aykr rey kullanarak, kyas yaparak Reslullah efendimizin dnini deitirmekten Allah telya snrm. Byle eyden beniAllah korusun dedi. Nass (Kitapdan ve snnetden delil) olan yerde kyas yapmadn, delili bulunmayan meseleleri, delili bulunan meselelere benzeterek kyas yaptn syleyince, Muhammed Bkr onu kucaklayp alnndan pt.

mm- A'zam'n eserleri ok olup zamnmza kadar gelenleri on tnedir. Aslnda akid ve fkh ilimlerinde rivyet edilen btn meseleler onun eseridir. Bunlardan fkh bilgileri, Eb Ysuf'un rivyeti ile ve bilhassa mm- Muhammed eybn'nin toplayp yazd Zhirr-rivye denilen kitaplarla nakledilmitir.

1) Risle-i Reddi Havri ve ReddiKaderiyye, 2) El-Fkh-ul-Ekber, 3) El-Fkh-l-Ebst, 4) Er-Risle Osman- Bust, 5) Kitb-l-lim vel-Mteallim, 6) Vasiyyet-Nkirr,7) Kasde-i Nu'mniyye, 8) Ma'rifet-l-Mezhib, 9) El-Asl, 10) El-Msned-l-mm- A'zam li Eb Hanfe.

BUNU SENN VE BTN MSLMANLARIN YL N YAPIYORUM

Talebelerinin nde gelenlerinden mm- Eb Ysuf'a u vasiyette bulundu:

"Ey Ykb (Eb Ysuf)! Sultana sayg gster. Makam ve mevkine hrmet et. lm bir mesele iin seni armad zaman yanna gitmekten kan. nk ona gidip gelmeyi oaltrsan, tibr etmez olur.

Sultann dostlar ve taraflar ile buluma. Etrfndakilerden uzaklarsan, erefin ve merteben yerinde kalr. Halk nnde konuma, yalnz sorduklarna cevap ver. Halk ve tccar arasnda da dn ve zarur bilgiye id olmayan szlerden kan. Zr onlar, kt zanda bulunabilirler ve yaklaman kendilerinden rvet almana atfederler.

Hanmnn yannda yabanc kadnlardan konuma. Sen baka kadnlardan bahsedince, o da kendinde yabanc erkeklerden sz etmek hakkn bulur. Her halde Allah teldan kork, ktlklerden korun. Emnetlere riyet et. Kk-byk, zengin-fakir herkese iyilik ve nashatta bulun. Hi kimseyi kk grme. Vakarl ol ve herkese deer ver. Ziyretine gelenleri iyi karla.Meselelerine cevap ver. Eer o, meselenin ehli ise ilim ile megl olur, deilse sana muhabbet ve sevgi besler.

Hoca ve stdlarna hrmet et, onlara dil uzatma. nsanlardan dim ekin. Allah iin gizli hlinde ne isen, ak durumda da yle ol.

ok glme. Zr ok glmek kalbini ldrr. Vakarl bir ekilde yr. Acele acele ve salna salna yrme, ilerinde aceleci olma. Konuurken yksek konuma, barp arma. Dim kendin iin skn ve sktu tercih et.

Nefsini her zaman murkabe edip gzet ve kontrol et. lm hatrndan karma. Hocalarn ve kendisinden ilim aldn ztlar iin Allah teldan af ve mafiret dile. Kur'n- kerm okumaya devm et. Kabirleri, byk ztlar ve mbrek yerleri oka ziyret et.

Hayvn zevklerine ve nefsinin arzlarna dkn kimselerle dp kalkma. Yalnz dne dvet yolunda byleleriyle birlikte bulunmakta bir mahzur yoktur. Oyun ve elence yerleri ile slp saylan yerlere gitme. Ezan okununca cmiye gitmeye hazrlan.

Seninle bir hususta istire etmek, danmak isteyen kimseyi dinle. Seni Allah telya yaklatracan bildiin eyleri ona syle. Bu tavsiyemi de kabl eyle. nk bundan dny ve hirette istifde edeceksin.

Cimrilikten sakn. Zr herkes cimrilere buzeder. Onlar sevmez. A gzllk ve yalanclktan sakn. Gzel huylu ol. nsanlar incitmekten kan. Her zaman her yerde temiz elbise giy. Dnyya rabeti ve hrsn azaltarak nefsini temizle. Dny sevgisini iinden at. Kalbin temiz olsun.

Yolda giderken saa sola bakma. Dim nne bakarak yr. Mnzara dbn bilmeyen ve iddilarn delilleriyle isbt edemeyen kimselerle sze girimekten kan. Mevki ve makam peinde koan, halk arasndaki meselelere dalan ve bu sretle kendilerine hret ve menfaat salamak isteyenlerin szlerine ve aralarna karma. nk onlar bu hususta seni hakl bilseler de, szlerine nem vermezler. arlatanlklar ile seni susturmak ve utandrmak isterler. Bir cemat iinde bulunduun zaman seni sayg ile ne geirmedike kendiliinden ileri safa geme. Ayn ekilde mumele grmeden de mihrba geip imm olma.

Zlim sultan ve mirlerin yannda bulunma. Belki onlar yannda, doru ve hell olmayan bir i yaparlar da onlar men edemezsin. Senin sustuunu gren insanlar onlarn sz ve hareketlerinden o iin hak ve doru olduunu sanrlar.

lim meclislerinde hiddet ve iddet gstermekten sakn. Beni de hayrl dudan unutma. Bu nashatm kabl et. Onu ancak sana, senin ve btn mslmanlarn iyilii iin yapyorum."

SAIR, KR, DLSZ VE TOPAL HANIM!

mm- A'zam'n babas Sbit, daha bekar iken temiz ahlkl, takv ve ver shibiydi. Zhd, salah ve ilmi pekoktu. Yznde bir nur vard. Bir gn bir dere kenarnda abdest alyordu. Suda bir elma grd. Elmay alp, abdestten sonra elinde olmayarak diledi. Fakat tkrnde kan grd. Kendi kendine; "imdiye kadar bana byle bir hal olmamt. Buna sebep srdm elma olmal." dedi ve buna piman oldu. Elma shibini bulup helallamak iin dere boyunca gitti. Nihyet srd elmann aacn buldu. Aacn shibini arad. Onun cmerd ve ihsn shibi biri olduunu rendi. Oradakiler; "ok cmert ve ihsn shibidir. Elma aacndaki btn elmalar alsan, alma demez. Bir tane elmadan ne kar." dediler. Sbit aramalardan sonra, bahenin shibini buldu ve; "Ya elmann parasn al, yahut hell et." dedi. Bahe shibi onun haramlardan ve phelilerden saknma hussundaki gayretini grp, hareketinin doru olup olmadn kontrol etmek istedi. Sbit'e; "Hell etmem iin ne vereceksin?" diye sordu. Sbit; "Altn istersen altn, gm istersen gm." dedi. Bahe shibi; "Ben altn, gm istemem. Kymet gnnde senden dvc olmamam istiyorsan, bir teklifim var. Onu kabl edersen hakkm hell ederim." dedi. Sbit; "Teklifin nedir?" diye sordu. Bahe shibi; "Benim bir kzm var; gzleri grmez, kulaklar duymaz, dili sylemez, ayaklar yrmez. Bunu sana nikh etmek istiyorum. Kabl edersen elmay sana hell ederim. Yoksa, yarn kymet gn Allah telnn huzrunda seni mahcb ederim." dedi. Sbit kendi kendine; "Ey dninde sbit olan Sbit! Kymette tehlike ve skntlara mruz kalmaktansa buna dnyda katlanmak daha iyidir." deyip kabl etti. Bahe shibi, teklifinin kabl edildiini grnce, byle bir kimseye kzn verecei iin ok sevindi. Nikh yapld. Gece olunca Sbit znt ile nikhlsnn bulunduu odaya girdi. Orada, gyet ssl, gzel, salam, grr, iitir, konuur, yrr bir hanmla karlat. Hanm efendi kalkp Sbit'i karlad. Sayg dolu ifdelerle konutu. Sbit kendi kendine; "Y Rabb! Bu ne itir. Hayal mi yoksa ry m?" dedi. Hanmn kendi nikhls olduundan phelenip odadan geri kmak istedi. Hanm; "Niye kyorsun ey Allah telnn sevgili kulu? Senin hellin benim!" dedi. Sbit ona; "Baban seni bana ktledi. Krdr, sardr, dilsizdir, ktrmdr." diye trif etti. Sen ise ne gzel yryorsun ve ne iyi konuuyorsun. Niin byle syledi. atm dorusu. Muhakkak bunda bir hikmet vardr." dedi. Nikhls kz; "Bu bir srdr, izin ver aklayaym. Babamn sznde yalan yoktur. Dnini kayran ve seven bir insandr. Seneler oluyor bu evden dar km deilim. imdiye kadar hibir yabanc, yzm grmedi. Ben de bir yabanc yz grmedim. Bu sebeple gzlerim harama krdr. Kulam bir yabanc sz duymam ve gnh ilememitir. Bunun iin gnha kar sardr. Ayaklarm gnah yerlerine gitmez, bunun iin ktrmm. Dilimden hi kt sz, gnha sebeb olan bir kelime kmad. Onun iin dilsizim. Babamn szlerindeki hikmet budur." dedi.

Bu szleri duyan Sbit bin Zt Allah telya kretti ve; "Y Rabb! Sen her eye gc yetensin." dedi. Haramlardan ve phelilerden saknma ve iffet esaslar zerine kurulan bu evlilikten; ilim, irfn ve takv shibi olacak olan Nmn isminde bir ocuk dnyya geldi.

ALLAH'A KRETMEK

mm- A'zam hazretleri, Allah teldan ok korkard. Bu hususta yle buyurmutur:

"Mmin, Allah teldan korktuu kadar hi bir eyden korkmaz. iddetli bir hastala yakalanr veya fec bir kaz veya belya urarsa, gizli veya ikr; "Y Rabb, bana bu bely neden verdin?" diye ikyeti olmaz. Bilkis hastala, belya ve kazya ramen, Allah tely zikir ve kreder.

Mmin, Allah telnn kendisini devaml murkabe ettiini bilir. Kimsenin bulunmad bir yerde veya herkesin yannda olsun, mutlaka Allah telnn onu kontrol ettiine inanr.

KAPTANSIZ GEM OLUR MU?

Bir defsnda dnyya kadm, yni dnynn bir yaratcs yoktur diyen dehrlerden bir grup, mm- A'zamEb Hanfe'yi ldrmek zere geldiler. Bu topluluk, mm- A'zam'la bir konuda mnkaa edelim ve onu yenip yle ldrelim dediler. Eb Hanfe'nin yanna gelince onlara; "erisinde ar ve ok kymetli yk ykletilmi, engin dalgal bir denizde kaptansz bir geminin bulunmasna ne dersiniz?" diye sordu. O topluluk; "Byle ey olur mu?" dediler. Eb Hanfe; "Her mevsim, hatt her gn, ekli, hli, ileri deien, her gn bir baka ekilde grnen intizm akllara hayret veren bu dnynn hkim bir yaratcs ve ok tedbirli bir shibi olmadna nasl hkmedersiniz?" buyurdu. Gelenler, aldklar ikn edici cevap karsnda dndklerine ve yaptklarna piman olup, tvbe ettiler. Dnyy Allah telnn yarattna inandlar ve kllarn knlarna sokup oradan ayrldlar.

O PARAYI SANA HEDYE ETMTM

mm- A'zam bir gn yolda giderken onu gren bir adam, yzn ondan saklayp baka bir yola sapt. Hemen o adam arp, neden yolunu deitirdiini sordu. Adam cevbnda, size on bin ake borcum var. Uzun zaman oldu deyemedim ve ok skldm, utandm dedi. mm- A'zam; "Sbhnallah, ben o paray sana hediye etmitim. Beni grp skldn ve utandn iin hakkn hell et!" dedi. Bir defsnda ortana, satt mallar iinde kusurlu bir elbise olduunu syleyip, bunu satarken zrn gstermesini tenbih etti. Fakat orta bu elbiseyi satarken elbisenin kusurunu sylemeyi unuttu. Satn alan kimseyi de tanmyordu. mm- A'zam durumu renince o mallardan alnan doksan bin akeyi sadaka olarak datt. nk o elbisenin paras da btn elbiselerin parasna karmt. Mteri fakir veya ahbabndan olursa onlardan kr almaz, mal ald fiyata verirdi.

LMLERN KANI ZEHRDR

mm- A'zam talebeleri arasnda bulunduu bir srada vcdunu bir akrep soktu ve yere dt. Talebeleri akrebi ldrmek isteyince; "Onu ldrmeyiniz, kendimi onunla tecrbe etmek istiyorum, bakalm haklarnda hads-i erfte; "limlerin kan zehirdir." buyrulan limlere dhil miyim?" dedi. Talebeleri akrebe baktlar, kvrand, bzld ve hemen ld.

1) Menkblar (Kerderi, Mekk, Zehebi, bn-i Abdilber)2) Hayrt'l-Hisn3) Tabakt-us-Seniyye (Temm)4) Vefeyt'l-A'yn5) El-Cevhir'l-Mudiyye; s.266) Mifthu's-Sede; c.2, s.637) Tezkiret'l-Evliy; s.1298) bn-i bidn; c.1, s.48-539) Brockelman; Gal.1, s.169,171, Sup.1, s.284-28710) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; (49. Bask) s.106911) Eshb- Kirm; (6. Bask) s.32512) FideliBilgiler; (3. Bask) s.42,15613) Rehber Ansiklopedisi; c.8, s.127-13614) slm limleri Ansiklopedisi; c.2, s.236

2) mam Rabbani 1563 (H.971) /1624 (H.1034)Hindistan'da yetien en byk vel ve lim. riflerin , vellerin nderi, slmn bekisi, mslmanlarn batc, mceddid, mctehid ve slm limlerinin gzbebeidir. nsanlarn tikd, ibdet ve ahlk hussunda doruyu renmelerini, rendikleri bu bilgiler ile amel etmelerini salayan, insanlar Allah telnn rzsna kavuturmak iin rehberlik eden ve kendilerine "Silsile-i aliyye" denilen slm limlerinin yirmi ncsdr. smi, Ahmed bin Abdlehad bin Zeynel'bidn'dir. Lakab Bedreddn, knyesi Eb'l-Berekt'dr. 1563 (H.971) senesinde Hindistan'n Serhend (Sihrind) ehrinde dodu. mm- Rabbn ismiyle tannmtr. mm- Rabbn, Rabbn lim demek olup, kendisine ilim ve hikmet verilmi, ilmi ile amel eden, ilim ve amel bakmndan eksiksiz ve kmil, olgun lim demektir. Hicr ikinci bin ylnn mceddidi (yenileyicisi) olmasndan dolay"Mceddd-i elf-i sn", ahkm- slmiye ile tasavvufu birletirmesi sebebiyle, "Sla" ismi verilmitir. Hazret-i mer'in soyundan olduu iin ,"Frk" nesebiyle anlm, Serhend ehrinden olduu iin de oraya nisbetle, "Serhend" denilmitir. Btn bu vasflaryla birlikte ismi, mm- Rabbn Mceddd-i elf-i sn eyh Ahmed-i Frk Serhend'dir.

Babas ve dedelerinin hepsi, zamanlarnn byk limleri, slih ve fazletli kimseleri idiler. Babas Abdlehad Efendi din ve fen ilimlerinde yetimi, tasavvufta da en son mertebeye ulamt. Genliinde ilmi yaymak, insanlara hizmet etmek, doru yolu gstermek iin seyahat ettii sralarda, Hindistan'n mehr kasabalarndan Skendere'ye gitmiti. O memleketten asl bir ileye mensb sliha bir hanm, firsetiyle Abdlehad Efendinin mbrek bir zt olduunu anlayp, ona; "Kendi kucamda terbiye edip byttm, iffet ve ismet cevheri bir kz kardeim vardr. Byle sliha bir kzn sizinle nikhlanmasn arz ediyorum. Bu ricm kabl edeceinizi umarm." diye haber gnderdi. Abdlehad Efendi bir mddet dndkten sonra teklifi kabl edip, o kzla nikhland. Bu evliliklerinden mm- Rabbn hazretleri dodu. (Bkz. Abdlehad)

mm- Rabbn hazretleri ocukluunda iddetli bir hastala tutulmutu. Evlerinde byk bir znt hsl olup, veft edeceini zannetmilerdi. O zamnn mehr vellerinden ve Abdlkadir-i Geyln'nin yolunun byklerinden h Keml Kihtel Kdir'ye gtrp dusn istediler. h Keml Kdir, mm-Rabbn'yi grnce byk bir hayranlkla bakarak babasna; "Hi zlmeyiniz. Bu ocuk ok yaayacak, ilmiyle mil, byk bir lim ve esiz bir vel olacak." demi ve ocuun elinden tutup, pmt. Muhabbetle sarlmalarndan dolay, Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin feyzi ve nru, mbrek vcdunu kaplad.

h Keml Kdir, mm-Rabbn hazretleri hakknda ok gzel ve byk mjdeler verdi. mm-Rabbn yedi-sekiz yalarnda iken h Keml Kdir veft etti.

mm- Rabbn hazretleri ilk tahsline, babasndan ders alarak balad. Babasndan okuyup Arapay rendi. Kk yata Kur'n- kermi ezberledi. Sesi gzel olduundan, Kur'n- kermi blbl gibi okurdu. lminin ounu babasndan, bir ksmn da zamnnn mehr limlerinden rendi. Babasndan ders ald srada, eitli ilimlere it kk kitaplar ezberledi. Babasndan ald dersleri tamamlaynca, Siyalkut ehrine gidip orada, Mevln Kemleddn Kemr'den ilim rendi. Mevln Kemleddn mehr lim Abdlhakm-i Siyalkt'nin de hocas olup, zamnnn en yksek limi idi. Bz hads kitaplarn da eyh Ykb- Kemr'den okudu. Kd Behll-i Bedahn'den; hads, tefsr ve bz usl ilimlerinde iczet, diploma ald. On yedi yanda iken tahslini tamamlayp, btn ilimlerden iczet ald. Tahsli srasnda, Kdr ve et byklerinin kalblerindeki feyz ve lezzeti babasndan ald. Babas hayatta iken, talebelere ilim retmeye balad.

Bu srada; Rislet-t-Tehlliyye, Redd-i Revfid, sbt-n-Nbvve adl eserlerini yazd. Edebiyta ok merakl olup, feshat ve belgat, sr'at-i intikli, zeksnn iddeti herkesi hayrette brakyordu.

Bu kadar ilmi ve herkesin stnde olgunluu, tevzsu ile birlikte kalbi, Ahrriyye, Nakibendiyye byklerinin ak ile yanyor, bu yolda yazlm kitaplar okuyordu. Babasnn veftndan bir sene sonra, hacca gitmek zere Serhend'den yola kt. Bu yolculuunda Delhi'ye varnca, orada tandklarndan ve Muhammed Bk-billah'n talebelerinden olan Mevln Hasan Kemr ile grt. Mevln Hasan Kemr, onu hocasnn huzruna gtrp, tantrmak istedi ve; "Bugn Ahrriyye yolunda bu lkede baka byle byk bir zt yoktur. Tliblerin onun bir nazaryla bakyla kavutuklar mnev derecelere gnlerce ekilen ileler ve eitli riyzetlerle nefsin istediklerini yapmamakla kavumak mmkn deildir." dedi.

mm- Rabbn hazretleri, daha nce babas Abdlehad'dan da Ahrriyye yolunun ve bu yolda bulunanlarn stnlklerini ve kymetini duymutu. Bu yolun byklerinin kitaplarn okuyup onlarn gzel hllerini bildii iin; "Bu Hicz yolunda, byle byk bir limden, bu bykler yolunun zikr ve usullerini almaktan daha iyi ne olur?" diyerek Muhammed Bk-billah'n huzruna gitti. Huzruna girince kalbinde bir nr parlad. Mknats ineyi eker gibi ekildi. Kalbi imdiye kadar hi duymad, bilmedii eylerle doldu. Hacdan sonra urayp istifde etmei niyet etti ise de, kalbindeki sevgi ve arzu, kendisini brakmad. Ertesi gn huzruna gelip, Ahrriyye feyzine kavumak evkini arzusunu bildirdi ve hizmetinde kald. Edeble ve can kula ile szlerine ve hllerine baland. Bylece Kbe'ye gitmekten vazgeip, Kbe shibini istedi. stdnn da ltuf ve himmeti ile iki ay iinde kimsede grlmeyen hllere kavutu.

mm- Rabbn hazretleri, Muhammed Bk-billah' tandktan sonra, edeple ve can kula ile bu hocasnn szlerine ve hllerine baland. Birka ay sonra, hocas Muhammed Bk-billah ona iczet verdi. Bylece tasavvuf ilminde ve hllerinde de yksek dereceye kavutuktan sonra, memleketi olan Serhend'e dnmesi emrolundu. Hocas, talebesinden ounun yetitirilmesini de ona brakp, onlar da arkasndan Serhend'e gnderdi. Hocas onun iin yle buyurdu: "Kalblere dev, rhlara if olan bu tohumu, Semerkand ve Buhr'dan getirip Hindistan'n bereketli toprana ektim. Tliblerin yetiip kemle gelmesi iin uratm. O (mm- Rabbn), her dereceyi ap, stnlklerin sonuna varnca, kendimi aradan ekip, talebeyi ona braktm."

mm- Rabbn hazretleri, memleketine gelince ilim ve edep retmeye isteklileri yetitirmee ve ykseltmee balad. hreti her yere yaylp, her taraftan klar, onun ilminden ve feyzinden faydalanmaya geliyordu. Talebelerine Beydv Tefsr, Shh-i Buhr, Mikt-i Mesbh, Avrif-l-Me'rif, sl-i Pezdev, Hidye ve erh-i Mevkf gibi bz din kitaplarn ders olarak mkemmel bir ekilde okuturdu. mrnn son zamanlarnda dah talebelerine ilim tahslini sk sk emreder, buna ok nem verirdi. Herkesin kalbini ilim ve nr ile dolduruyor, Muhammed aleyhisselmn dnini canlandryor ve kuvvetlendiriyordu. Zamannn pdihlarn, vli, kumandan, lim ve hkimlerini, ok tesirli mektuplar ile, dne, snnet-i seniyyeye tevik ediyor, ok lim ve vel yetitiriyordu. Allah tel ona yle mnevi ilimler ihsn etmiti ki hocas Bk-billah da bu yeni ilimlere kavumak iin huzruna gelir, hrmetle otururdu. Hatt bir gn geldii zaman, mm- Rabbn'yi kalbi ile megl grp, odaya girmedi, hizmetiye de haber verip; "Rahatsz etme!" dedi ve sessizce kapda bekledi. Bir mddet sonra mm- Rabbn hazretleri kalkp; "Kapda kim var?" deyince std; "Fakr Muhammed Bki." dedi. Bu ismi duyunca kapya koup, edep ve tevzu ile karlad.

mm- Rabbn hazretleri bir mddet Serhend'de talebe yetitirmekle megl olup, insanlara doru yolu anlattktan sonra, hocas Muhammed Bk-billah' ziyret iin Delhi'ye gitti. Bir mddet hizmetinde kald ve hocas ile ok ho sohbetleri oldu. Hllerini bulunduklarndan daha yukarya gtrdler. Btn bu ltuflar ile ok yksek hllere, fazletlere kavumasna ramen, hocas Muhammed Bk-billah'a yaplmas mmkn olmayan bir edeble davranyordu. Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "Hce Hsmeddn Ahmed'den iittim. Hocam mm- Rabbn'yi medhedip vdkten sonra; "Mertebesi yksek, fazleti ok olmakla berber, edebe riyette, hocamz Muhammed Bk-billah'n talebelerinden hibiri, mm- Rabbn hazretleri gibi deildi. Bunun iin bereketler herkesten nce ona nasb oldu." buyurdu.

mm- Rabbn hazretleri yle buyurmutur. "Biz drt kii, hocamz Muhammed Bk-billah'a hizmette dierlerinden ilerdeydik. Hepimizin ayr bir ball, ayr bir dncesi vard.Bu fakr yaknen biliyorum ki, byle bir sohbet ve cem'iyyet, terbiye ve ird kayna, Peygamber efendimizin zamnndan sonra dnyda ok az grlmtr. Geri insanlarn en hayrls olan Reslullah efendimiz zamnnda bulunamadk, sohbetine kavuamadk ama, Muhammed Bk-billah hazretlerinin sadetli sohbetinden de mahrm kalmadk. Bunun iin bu byk nmetin krn yerine getirmek lzmdr. Onun huzrunda herkes kendi ballna, muhabbetine gre bir eylere kavutu."

mm- Rabbn hazretleri, hocas Muhammed Bk-billah hazretlerinin ikinci def huzruna gidip bir mddet kaldktan sonra, tekrar memleketine dnd. Bir mddet daha tliblere, isteklilere feyz vermekle megl oldu. Bu srada pek yksek derecelere kavutu. Bu hllerini hocasna mektuplar yazarak bildirdi. Bundan sonra nc def hocasn ziyrete gitti. Bu ziyretinden sonra Delhi'den Serhend'e dnp birka gn kald ve Lhor'a gitti. Lhor ehrinde herkes, mm- Rabbn hazretlerinin terfini byk bir ganmet bildi. Talebelerinin en mehrlarndan olan; Mevln MuhammedThir, Hce Muhammed, Mevln Esgar Ahmed ve Mevln Ravh Hseyin gibi ztlar bu srada talebesi olup, sohbetinde piip yksek derecelere kavutular. mm- Rabbn hazretleri Lhor'da bulunduu srada, orann mehr limleri kendisine ok hrmet ve edep gsterdiler. Nice bilinmeyen ve zlmesi zor meseleleri ondan sorup doyurucu cevaplar aldlar.

mm- Rabbn hazretlerinin Lhor'daki sohbetleri devm ederken, hocas Muhammed Bk-billah'n veft haberi geldi. Kalblerdeki huzr ve ferahln yerini, elem ve keder ald. Bu haber zerine, hemen Delhi'ye gidip mbrek mezarlarn ziyret etti. Oullarna ve talebelerinin byklerine tziyede bulundu. Muhammed Bk-billah hazretlerinin talebeleri, zntlerini ve kalblerindeki elemi, onun terbiyelerinin ve sohbetlerinin bereketleriyle gidermek iin, huzrlarna gelip, Muhammed Bk-billah'a gsterdikleri gibi, mm- Rabbn hazretlerine de; muhabbet, hrmet ve teslimiyet gsterdiler. Kk byk hepsi onu kabl edip balandlar.

mm- Rabbn hazretleri, hocas Muhammed Bk-billah'n her sene, veft ettii ay olan Cemzil-hir aynda Serhend'den hocasnn nrlu kabrini ziyrete gider ve tekrar Serhend'e dnerdi. ki def da Akra'y terif etti. Bundan baka Serhend'den ayrlp baka bir yere gitmedi. Ancak, haytnn sonuna doru, zamnn sultnnn srr zerine, iki- sene kadar bz beldelerde askerlerin arasnda bulundu. Bunda da birok hikmetler vard. O yerlerin halk bu vesle ile onun sohbetlerinde bulundular. Bereketli nazar ve tevecchlerine kavuup, nasblerini aldlar.

mm- Rabbn hazretleri, Serhend'e dndkten sonra, Kdir tarkatnn byklerinden olan h Keml Kdir'nin rhniyetinden de iczet almakla ereflendi. Bu iczeti yle olmutur: Bir sabah mm- Rabbn hazretleri talebeleri ile murkabe hlinde iken, h Keml'in torunu ve onun btn kemltnn vekli olan h skender, Kehtel'den gelip, h Keml'in bereketli hrkasn mm- Rabbn hazretlerinin mbrek omuzuna koydu. mm- Rabbn gzlerini anca, h skender'i grd. Tam bir tevzu ile boyunlarna sarld. h yle dedi: "Birka zamandr, hl ve rymda dedem h Keml'i gryorum. Bana, hrkasn size vermemi emrediyordu. Fakat, onlarn bu bereketli hrkasn evden karp, bir bakasna vermek bana ok ar geliyordu. Ama tekrar tekrar emredince, emirlerine uymak lzm oldu." mm- Rabbn, o hrkay giyip huss odasna gitti. Bir mddet sonra odasndan knca, en yakn srdalarna, mahremlerine yle syledi: "Hazret-i h Keml'in hrkasn giydikten sonra, alacak ok garip hl zhir oldu. yle ki, hrkay giydiim zaman, insanlarn ve cinlerin seyyidiAbdlkdir-i Geyln'yi, hazret-i h Keml'e kadar devm eden btn halfeleriyle yanmda grdm. Hazret-i Gavs-i Rabbn Abdlkdir-i Geyln kalbimi kendi tasarruflarna ald ve huss nisbetlerinin ve yollarnn nrlar ve esrr beni kaplad. Bense, o hllerin ve nrlarn denizine gmlp o denizin dalgc oldum. Bir mddet bu hlde kaldm. O hllerin beni kaplad zamanda kalbime; "BeniAhrriyye bykleri terbiye ettiler ve iimin ess bu byklerin yolunda olmaktr, imdi baka oluyor." diye geldi. Byle dnrken, Ahrriyye yolunun byklerinin, hce-i cihan HceAbdlhlk- Goncdvan'den hocam HceBk-billah'a kadar btn halfelerinin geldiini grdm. Benim iim ve icratm hakknda konumaya baladlar. Ahrriyye bykleri; "Bunu biz terbiye ettik. Bizim terbiyemizle zevke, hle ve kemle eriti. Siz ona ne hakla karabilirsiniz?" dediler. Kdir bykleri (Rahimehmllah) da; "Daha ocukluunda bizim ona tevecchmz vardr. Bizim nmet soframzdan tad almtr. imdi de bizim hrkamz giymektedir." dediler.

Onlar byle konuurken Kbreviyye, etiyye yollarndan da birer cemat geldi. Bylece anlamaya vardlar, bundan sonra bu iki erefli nisbetten de kalbimde, byk pay, tam bir evk buldum." mm-Rabbn hazretleri tasavvufda, bu yollarn hepsinde talebe yetitirip feyz verdi.

mm- Rabbn hazretleri, benzeri az yetien, mstesn bir slm limi ve byk bir mrid-i kmildir. Peygamber efendimizin veftndan bin sene sonra da slm dmanlar dne, mna insafszca saldrmlard. Allah tel kullarna acyarak, mm- Rabbn gibi bir mceddd yaratt. Ona derin ilimler ihsn eyledi. Onun vstasyla din dmanlarnn korkun saldrsn durdurdu. Hakk btldan ayrp, ok kalblerden btl kaldrd. Bu yce mm'n mektup ve kitaplar, insanlar gafletten uyandrd. Dnyya k sald. Yni Allah tel onu, Peygamber efendimizden bin sene sonra, dn-i slm yenilemek ve kuvvetlendirmek iin gndermiti.

mm- Rabbn hazretlerinin dne yllarca yapt bu byk hizmetleri, salam, ikn edici delllerle sapk fikirlerinin rtldklerini, Ehl-i snnet tikdnn ve doru din bilgilerinin yayldn, bid'atlerin kalktn gren bz sapk kimseler, ona cephe aldlar hased ve iftir etmeye baladlar.

Bunun iin bz kimselerin cef oklarna, eziyet ve iftirlarna hedef oldu. Nice limlerin, fdllarn, kmillerin kendi yollarndan ayrlp, rehberlerini brakp, etrfna ve hizmetine koumalar ise, hasedlerini daha da artrd. mm' tehlikeye drmek iin, hlelere baladlar. Mesel, Cneyd-i Badd, Byezd-i Bistm gibi byk meyihi aa gryor diyerek, chil tabakay aldattlar. Yksek meyihin bildirdii vahdet-i vcdu inkr ediyor, diyerek, gr ksa kimseleri mm'dan soutmaya baladlar. Onu sevenlere de; "Meyih-i izm inkr ediyor, Allah telnn mrifetine vstasz olarak kavutum diyor." dediler. eit eit iftirlarda bulundular.

O zamnn sultn Selim Cihangir Hnn devlet adamlar, hatt byk vezri, ba mftsi ve etrfndakiler Ehl-i snnet dman idiler. Hlbuki mm- Rabbn hazretlerinin birok mektuplar ve bilhassa ayrca yazd Redd-i Revfd Rislesi, Eshb- kirm dmanlarn red etmekte, bylelerinin chil, ahmak ve alak olduklarn anlatmaktayd. mm- Rabbn bu rislesini Buhr'da bulunan en byk zbek hn Abdullah Hana yollamt. "Bunu ran'da, h Abbs- Safev'ye gsterin! Kabl ederse ne iyi, etmezse onunla harb ciz olur." demiti. Kabl etmedi. Harb oldu. Abdullah Han, Hert' ve Horasan'daki ehirleri ald. Buralarn daha evvel Safevler almt. te bundan sonra, Hindistan'daki bozuk frkalar, Eshb- kirm dmanlar elele verdiler. Sultna gidip mm- Rabbn hazretleri hakknda eitli iftirlarda bulunarak ikyet ettiler. Sultan, olu h Cihn' gnderip, mm- Rabbn hazretlerini, evldlarn ve yetitirdii talebelerini arp, hepsini ldrmee karar verdi. Bunun zerine h Cihn, bir mft ile yanna gitti. Sultna secde ciz olduunu gsteren bir fetvy da gtrd. mm- Rabbn'nin stnln biliyordu. "Babama secde edersen seni kurtarabilirim." deyince, mm- Rabbn hazretleri bu fetvnn zarret zamnnda izin olduunu, azmet ve din btnlnn secde etmemek olduunu, ecel gelince, lmden hibir eyin kurtaramayacan syledi ve secde etmei kabl etmedi. ocuklarn ve talebelerini brakp sultna yalnz gitti. Kendisine yaplan iftirlara kar sultna gzel ve doyurucu cevaplar verdi. Sultan yksek hakkatleri anlyabilecek birisi olmad hlde, neelendi ve serbest brakp zr diledi. Hatt, sultna kendisine yaplan iftirlarn aslsz olduunu ak delllerle anlatrken, orada bulunan atee tapc Hindlarn byk bir kumandan, mm- Rabbn hazretlerinin dinde olan kuvvetini, szlerini, lezzet ve kymetini grerek mslman oldu.

Sultnn ikn olduunu gren iftirc sapklar; "Bunun adamlar oktur. Szleri btn memlekette yrrlktedir. Bunu serbest brakrsak bir karklk kabilir." diyerek, uzun konumalardan sonra sultn aldattlar. Sultan, mm- Rabbn hazretlerinin, memleketin en salam ve korkun kalesi olan Guwalyar Kalesi'ne hapsedilmesini emretti ve hapsedildi. Bu hdiseye ok zlen talebeleri sultn isyn etmek istediler. Bunu yapabilecek gte idiler. Fakat mm- Rabbn hazretleri onlar rylarnda ve uyank iken bundan men etti. Sultna hayr du etmelerini emredip; "Sultn incitmek btn insanlara zarar verir." buyurdu. Kendisi de sultna hep hayr du ediyordu. Sultnn vezri, koyu bir muhlif olduundan, zindanda, mm- Rabbn hazretlerinin bana kardeini tyin etmi ve ok iddetli davranmasn emretmiti.Bu grevli ise ondan eitli kermetler, zlmek yerine heybet, sabr ve hatt nee grerek tvbe etti. Bozuk tikdn terkedip Ehl-i snneti seti ve hlis talebelerinden oldu. Kalede hapis bulunan binlerce kfir, onun bereketi ve sohbetleri ile mslman olmakla ereflendi. Birok gnahkr tvbe etti. Hatt bzlar yksek lim oldu. mm- Rabbn hazretleri hapiste sene kaldktan sonra, sultan yaptna pimn oldu. Hapisten karp ikrm ve ihsn eyledi. Hatt hlis talebesinden ve sdk dostlarndan oldu. Bir mddet, asker arasnda kalmasn istedi. Sonra serbest brakp, hrmetle vatanna gnderdi. Hapisteki bu skntlardan ve urad dertlerden sonra, evvelce bulunduklar hllerin ve makmlarn binlerce stnde derecelere ykselmi olarak memleketine dnd. mm- Rabbn hazretleri nceleri; "Yetitiim derecelerin stnde, daha ok makmlar vardr. Onlara ykselmek cell sfat ile, sert terbiye edilmekle olabilir. imdiye kadar cemal sfat ile okanarak terbiye edildim." buyurmutu. Talebesinden bir ksmna; "Elli ile altm arasnda zerime dertler, bellar yaacak." buyurmutu. Buyurduu gibi oldu. O makmlara da ykselmek nasb oldu.

mm- Rabbn hazretlerini hapsettiren SelimCihangr Hann olu h Cihn, pdih olmak iin babasna kar geldi. Askeri ok ve babas tarafndaki kumandanlarn ou kalbden kendisine bal olduu hlde zafer kazanamad. O zamnn vellerinden birine hlini anlatp du istedi. O vel dedi ki: "Senin zafer kazanman iin vaktin drt kutbunun sana du etmesi lzmdr. Bunlardan seninle berber ise de, en bykleri olan drdncs bu ie rz deildir. O da mm- Rabbn Mceddd-i elf-i sn hazretleridir. h Cihn, mm'n huzruna gelip du etmesi iin yalvard. Fakat, mm- Rabbn onun babasna kar gelmesine mni olup nashat etti. "Babana git, elini p, gnln al, yaknda veft edecek, saltanat sana kalacaktr." diye mjde verdi. h Cihn emirlerini dinleyip arzsundan vazgeti. Bir zaman sonra 1627 (H.1037) de babas veft edince saltanata kavutu.

Mslmanlarn zayf dt, kfrn, sapkln, zulmetin, felsefecilerin ve sapk kimselerin her taraf kaplad bir zamanda, binlerce kfir, ok sayda fsk ve fcir onun gzel hllerini grp, sohbetini iitip tvbe ederek slih mslman oldu. Uzaktan yakndan pek ok kimse, ryda ve uyank iken onu grerek yanna komu, huzruna geldiklerinde grdklerini aynen bulmulardr. lim, slih, gen, ihtiyr binlerce kimse onu grp, sohbetinde bulununca, feyz alarak kalbleri zikreder olmutur. Huzrundaki pek ok talebeyi hllere, yksek derecelere kavuturmutur. Her an kermetleri grlr feyz ve bereket yayard. Kermetlerinin alt binden fazla olduu bildirilmitir.

Zamnnn limleri, mm- Rabbn hazretlerine "Sla" ismi ile hitb ettiler. Sla, birletirici demektir. nk, o, tasavvufun slmiyetten ayr bir ey olmadn slmiyete uygun bir ey olduunu isbat ederek, ahkm- slmiye ile tasavvufu vasl etmi, birletirmitir. Bir hads-i erfte; "mmetimden Sla isminde biri gelir. Onun efati ile ok kimseler Cennet'e girer." buyrularak onun gelecei haber verilmitir. Bu hads-i erf, mm- Syt'nin Cem'l-Cevmi kitabnda vardr. mm- Rabbn hazretleri bir mektubunda; "Beni iki dery arasnda "Sla" yapan Allah telya hamd olsun." diye du etmitir. Eshb, talebeleri ve sevenleri arasnda "Sla" ismiyle mehr olmutur. Hads-i erfte mjdelenen "Sla" ismini ondan evvel hi kimse almamtr.

mm- Rabbn hazretleri, Mceddd-i elf-i sndir. Yni hicr ikinci binin mceddididir. Eski mmetler zamnnda, her bin senede yeni din getiren bir resl gnderilirdi, yeni din ncekini deitirip, bz hkmleri kaldrrd. Her yz senede de bir Neb gelir, din shibi peygamberin dnini deitirmez, kuvvetlendirirdi. Hads-i erfde, bu mmete ise, her yz yl banda slm dnini kuvvetlendiren bir lim gelecei haber verilmektedir. Peygamber efendimizden sonra peygamber gelmeyeceine gre, kendisinden bin sene sonra, slm dnini her bakmdan ihy edecek, dne sokulan bid'atleri temizleyip, asr- sedetteki temiz hline getirecek, zhir ve btn ilimlerde tam vris, lim ve rif bir ztn olmas lzmd. Hads-i erfler bunu bildirmektedir. Bu mhim hizmeti mm- Rabbn hazretleri yapmtr.

Btn slm limleri, bu ztn mm- Rabbn hazretleri olduunda ittifk etmilerdir. Peygamberimizden tam bin sene sonra ilim ve ird krssne mutlak olarak oturup, cihn Reslullah'n nrlar ile aydnlatt. Bid'atleri temizleyip slm dnini ihy etti. Onun zamnnda Hindistan'da ve hatt btn slm leminde ba gsteren sapk fikirler, bozuk inanlar yaylmaya balayp, byk fitneler kmt. Ayrca tasavvufta vahdet-i vcdu anlatan szler, mslmanlar arasnda eit eit ekillere sokuldu.Bu yksek ve kymetli bilgi anlalamad. Birok chil, byklerin szlerinin mnlarn anlamayarak zamanla dinden kt. slmiyete kar olanlar da bunu frsat bilip, mslmanlar doru yoldan ayrmak iin altlar. Bylece tasavvuf bilgileri ile slmiyetin hkmleri arasnda ayrlk ve atma varm gibi, ikisi birbirinden ayrym gibi gsterilerek, mslmanlar eitli isimler altnda birbirlerinden ayrlmaya ve birbirlerine dman edilmeye alld. mm- Rabbn hazretleri bata vahdet-i vcd bilgileri olmak zere, yanl anlalan daha birok meseleyi gyet ak bir ekilde zh ederek, insanlarn zihinlerini ve kalblerini, yanl ve bozuk inanlardan, bid'atlerden temizledi. Hakk batldan ayrp, Peygamberimizin hak ve doru yol olduunu haber verdii Ehl-i snnet tikdn her yere yayd. Gen-ihtiyr herkes ve birok lim onun etrfnda topland. Kendisine ilk def (Mceddd-i elf-i sn) ismini veren, zamnnn en byk limlerinden Abdlhakm-i Siyalkt'dir. O zamnn dier byk limleri de onu medhedip vmlerdir.

Hce Muhammed Bk-billah'n talebesinin en byklerinden ve en yksek limlerden olan Seyyid Mr Muhammed Numn diyor ki: "mm- Rabbn'ye tbi olma hocam bana syleyince, buna lzum olmadn anlatmak iin; "Kalbimin aynas ancak sizin parlak kalbinizin nruna kar duruyor." dedim. Hocam sert bir sesle; "Sen, Ahmed'i ne sanyorsun? Onun, gne olan nru, bizler gibi binlerce yldz rtmektedir." buyurdu.

Belh ehrinde bulunan Mr Muhammed M'min Kbrev, talebesinden birini, mm- Rabbn'nin huzruna gnderdi. mm- Rabbn'nin huzruna varnca; stdndan, Seyyid Mrekh' dan, Hasan- Kubdn veKd'l-kudt Tulek'den selm getirdi ve; "stdm Mr Muhammed M' min buyurdu ki: "htiyrlm mni olmasayd ve yerim yakn olsayd, gidip dersinden istifde eder, lnceye kadar hizmetilik ederdim. Kimseye nasb olmyan nrlar ile kalbimi aydnlatmaa alrdm. Bedenim uzakta, gnlm ise, onunla oradadr. Bu fakri, huzrunda bulunan temiz talebesi gibi kabl buyurmasn ve mukaddes nrlarndan rhuma k salmasn yalvarrm ve benim iin de mbrek elini p!" dedi." deyip, mmn bir daha elini pt. Ved edip ayrlrken de; "Belh ehrindeki azzler, kendilerine, yksek hakkatleri bildiren mektuplarnzdan gndermenizi istirhm ettiler." dedi. Bunun zerine mm- Rabbn bir mektup yazp, dier birka mektupla berber verdi.

mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinin mehrlarndan olan Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "Bir gn Hazret-i mm'n huzrunda oturuyordum. Onlar mrifetleri yazyordu. niden bevl sktrmas sebebiyle kalkp helya gitti. Fakat hemen sratle dar kt. Byle sratle helya girip, hemen aceleyle dar kmalarna hayret ettim. "Bunun sebebi nedir?" dedim. Heldan kar kmaz su ibriini istedi ve sol elinin ba parmann trnan ykad ve oalad. Sonra tekrar helya girdi. Bir mddet sonra knca buyurdu ki: "Bevl sktrd, acele ile helya girdim ve oturdum. Gzm trnamn zerine gitti. zerinde siyah bir nokta vard. Kalem yazyor mu diye kontrol etmek iin bunu yapmtm. Hlbuki, o nokta Kur'n- kermin harflerini yazarken kullanlrd. Orada oturma doru grmedim ve edeb d buldum. Bevl sktrmasndan dolay sknt ektimse de, bu sknt bir edebi terketmenin verecei skntnn yannda ok az geldi. Dar ktm. O siyah noktay ykadm ve tekrar ieri girdim."

mm- Rabbn hazretlerinin fkh meselelerinde ilmi oktu ve her meseleye nnda cevap verebilecek bir derecedeydi. Usl-i fkhta da tam bir mahret shibiydi. Fakat ihtiytnn okluundan, ou zaman kymetli fkh kitaplarna bavururdu. Seferde ve hazarda bz kymetli fkh kitaplarn yannda bulundururdu. Onlarn btn gayreti, mftbih yni fkh limlerinin zerinde ittifak ettikleri fetvlara, dim uymakt. Bz fkh limlerinin ciz dedii, bzlarnn mekrh dedii bir ite, o kerhet tarafn tercih eder ve o ii yapmazd. "Bir meselenin yaplmasnda ve yaplmamasnda, hell ve haram olmasnda ihtilf olursa, yaplmamas ve haram tarafn tercih etmei mmkn olduu kadar elden karmamaldr." buyururdu.

mm- Rabbn hazretlerinin eski talebelerinden seyyid bir zt yle anlatmtr: "mm- Rabbn hazretlerinin birderi, Srn beldesindeydi. Ona bir mektup yazp huzruna gelmesini istemiti. Mektubu gtrmek iin beni vazifelendirdi. Yola karken selmetle gitmem iin du edip Ftiha okudu ve bana buyurdu ki: "Yolda "Kurey sresini" ok oku ki tehlikelerden korunasn. yet yolda mkil bir i ile karlarsan bizi hatrla!" Gitmek zere yola ktm. Yanmda iki kii daha vard. Srn'a iki menzillik yol kalmt. Fakat nmzde dehetli bir l vard. Bu lde iken bir ara, yanmdakilerden ayrlp biraz uzaa gittim. Abdest tzeledim ve iki rekat namaz klmak zere namaza duracaktm. Bu srada karma birden bire korkun bir arslan kverdi. Bana doru yaklayordu. Hemen hocam mm- Rabbn hazretlerinin; "Bir mkil ile karlarsan beni hatrla!" emri hatrma geldi. Kendi kendime; "Ey hocam! Allah telnn izniyle imddma yeti, beni bu yrtc arslann penesinden kurtar!" dedim. Daha ben szm bitirmeden mm- Rabbn hazretleri gzkverdi ve arslana, benden uzaklamas iin, eliyle iret etti. Arslan kaarak uzaklap gitti. Bu hdiseyi yanmdaki arkadalar da grd. Bana; "Byle bir anda imddna yetien bu byk zt kimdir?" dediklerinde; "mm- Rabbn hazretleridir." dedim. Onlar da bu hdise zerine, mm- Rabbn hazretlerini ok sevenlerden oldular."

eyh Muhammed'in sfehan'dan gelirken yolculukta atndan heybesi dmt. Farkna varnca, atn kfiledekilere brakp heybeyi aramak iin kfileden ayrld. uraya da, buraya da bakaym diyerek ararken aradan ok zaman geti. Kfile gzden kayboldu. Kfileden uzak kald. l ve dadan baka hibir ey gremiyordu. Yolu kaybedip akn, perin bir hlde, resizlik iinde alayarak etrafta kouyordu. Fakat kfileden bir eser gremiyordu. "Buralarda lp gideceim, yolumu ardm." diye dnyordu. Sonra bir suyun bana oturup abdest ald. Tam bir yalvarla du edip, hocas mm- Rabbn hazretlerinin imddna yetimesini istedi. O anda mm- Rabbn hazretleri bir at zerinde karsna kverdi. Yanna yaklap durdu ve; "Elini ver!" buyurarak elinden tutup onu atn terkisine bindirdi. Sonra at sratle srp, arad kfileye yaklat. O, kfileyi uzaktan grnce attan indirip; "Hadi git!" buyurdu. Kfileye ulat. mm- Rabbn hazretleri gzden kayboldu, bir daha gremedi.

Serhend kdlarndan birinin olu, mm- Rabbn hazretlerinin sohbetinde bulunanlardan ve sevenlerindendi. Bu gen bir defsnda ok ar bir hastala yakaland. Tabibler hastalna dev bulamadlar. Bunun zerine mm- Rabbn hazretlerine bir mektup yazp, yalvararak, iinde bulunduu iddetli hastalktan kurtulmas iin du istedi. mm- Rabbn hazretleri mektubuna cevap yazp; "Biz seni himyemize aldk, bu hastalktan kurtulacaksn. Hatrn ho tut." buyurdu. O gen mm- Rabbn hazretlerinin tevecch ve dus bereketiyle, hastalktan kurtulup shhate kavutu. Sonra tekrar sohbetine devm etmeye balad. Bu hastalktan kurtulduktan sonra hlini zevk ve evkle anlatp, balln dile getirdi.

mm-Rabbn hazretlerinin eski talebelerinden biri yle anlatmtr: "Kklmde Kur'n- kermi ezberleyip hfz olmutum. Sonra Serhend'den lhbd'a gittim. Zamanla ie dalp ezberimi unuttum. Bende hfzlk kalmad ve bu hal zere aradan birka yl geti. Sonra memleketim Serhend'e dndm. Bu srada Ramazn- erf ay idi. Serhend'e geldiimde mm- Rabbn hazretleriyle grnce bana; "Hfz! Tervih namazn, hatim ile kldr!" buyurdu. Kur'n- kermin ezberimde kalmadn, hfzlm kaybettiimi syledim. Fakat; "Okuyacaksn!" buyurdu. def hlimi arzedip; "Bende hfzlk kalmad." dedimse de kabl etmediler. resiz emre uydum. Tervih namazn kldrmak zere imm oldum. mm- Rabbn hazretlerinin himmeti ve emirlerinin bereketi ile, unuttuum hlde ilk gn yirmi bir cz' ezberden okumak sretiyle tervih kldrdm. mm- Rabbn hazretleri kyamda dinledi. Dier cemat uzun mddet kyamda durmaya g yetiremedi. kinci gn tervihde hatmi tamamladm. Bende hfzlk kalmad hlde byle okuyabilmem, mm- Rabbn hazretlerinin bereketi ile idi."

mm- Rabbn hazretlerinin yakn talebelerinden, ehzde Veliahd'n hocas Mrek eyh yle anlatmtr: "Ben nceleri mm- Rabbn hazretlerini sevenlerden deildim. nk, "Kendini hazret-i Eb Bekr'den stn gryor." diye bir iftir yaylmt. Bu sralarda Hindistan'a gitmitim. Serhend ehrine varnca eski dostlarmdan biriyle karlatm. Bu arkadam nceden ok kt bir insand. Fakat bu def onu ok iyi ve stn bir hlde, takv shibi grdm. Yznde bir nr vard. "Sen byle deildin bu hl nedir?" dedim. Cevap olarak; "Ben mm-Rabbn hazretlerinin hizmetine ve sohbetine girdim, devaml huzrundaym. Onun sohbetinin bereketi ile bu nmete kavutum." dedi. Bunun zerine ben ona; "Senin bahsettiin zt kendinin hazret-i Eb Bekr'den stn olduunu yazm. Onun sohbetinin tesir ve faydas olur mu?" dedim. Arkadam ben byle deyince; "Asl! Binlerce asl! Bilmeden, anlamadan inkr etme! O yeryznn kutbudur. Eer sen onu grp sohbetine kavusaydn, hakknda sylenilen bu iftirnn aslsz olduunu anlardn." dedi. Fakat bendeki phenin okluu sebebiyle; "Grmek istemiyorum." dedim. Arkadam bana mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gidip onu grmem iin ok srar etti. Mutlak grmemi ve bu yanl dnceden kurtulmam istiyordu. Bu srar zerine mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gitmeye karar verip kendi kendime; "Eer u eyden bahsedip beni ikn ederse onu sevenlerden olurum." dedim. Kendi kendime cevbn almak zere hazrladm sulden birincisi, hakknda kendini hazret-i Eb Bekr'den stn gryor diye sylenilen iftirya cevap vermesi, hemen bu mevzyu ap bu hususta benim phelerimi giderip tam ikn etmesi idi. kincisi; benim babam ve dedelerimden bahsetmesi, ncs de HceHvend Mahmd'dan anlatmas idi. Bu karardan sonra arkadamla berber, mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gittik. Onu uzaktan grr grmez btn zlarm heybet ve dehete kapld. Kalbim ona tutuluverdi. Korkarak ve titreyerek huzruna yaklatm. Oturmamza izin verdi. Oturduktan sonra yastnn altndan bir mektup karp benim elime verdi. Sonra verdii bu mektubu okuyup yle bir zh yapt ki, hakknda yaplan ve kendini hazret-i Eb Bekr'den stn gryor diyenlerin iftirlarna cevap verip aklad. Benim bu hususta artk hi phem kalmad. Bundan sonra zihnimde tuttuum ikinci meseleye geip; "Mevln Mrek! Senin baban yle yle bir zt, deden de yle yle bir zt ve senin ecddnn erefi yledir." diyerek medhetti. Ayrlmak zere kalktmzda ved ederken, nc olarak tuttuum Hce Hvend Mahmd'dan bahsetmedi diye geti. Tam bu srada yzn bana dnp; "Hce Hvend bizim Przdemizdir ve cezbe shibidir." buyurdu. Bir sohbetinde bu kermetini grdm."

Yine Cn Muhammed Celender, Acn'de grt o seyyid zta yle anlatmtr: "mm- Rabbn hazretlerinin yannda talebe iken, bir gn akama doru mm- Rabbn hazretleri bana; "Sana bir i sylesem yapar msn?" buyurdu. "Canm fed olsun yapmaz olur muyum!" dedim. Bunun zerine benim elime yazl bir kt verdi ve buyurdu ki: "HafzRahne'nin bahesine git, orada bir grup dervi oturuyor. Onlarn yanna var. Aralarndan gzel yzl bir derviin onlardan geride bulunduunu greceksin. Bu derviin yanna git, ona bizim du ettiimizi syle. Bu kd ona ver ve buraya gelmesini bildir." Emri zerine derhl syledii yere gittim. Trif ettii ekilde dervilerden bir cemat ve bu cematten biraz geride oturan gzel yzl bir dervi grdm. O da beni grd ve grr grmez bana; "Seni mm- Rabbn hazretleri mi gnderdi?" dedi. Evet deyip elimdeki kd verdim. mm- Rabbn hazretlerinin du ettiini ve ardn syledim. Ben byle deyince kalkp, benimle yola koyuldu.

mm- Rabbn hazretlerinin huzruna girdiimizde bir kede oturuyordu. arp geldiim zt da baka yere oturdu. Bu srada mm- Rabbn hazretleri kahve getirmemi syledi. Hemen koarak derghtaki kahve piirilen yere gittim. Kahveyi alp getirdim. nce mm- Rabbn hazretlerine sundum. "Ona gtr." buyurarak misfire vermemi istedi. Ona gtrmek zere yzm o tarafa dndm. Onu da mm- Rabbn hazretlerinin sretinde grdm. Bu sefer o, nce mm- Rabbn hazretlerine gtrmemi syledi. Dnp baktm, mm- Rabbn hazretleri yerinde oturuyordu. Huzruna arp geldiim dervi, mm- Rabbn hazretlerinden beni sordu. O da; "Bu Celender'dendir. smi, Cn Muhammed'dir" dedi. Bunun zerine o dervi; "Babas bizim tandklarmzdandr. Bunu hangi tarkatta yetitiriyorsunuz?" deyince; "Kdiriyye silsilesinden" buyurdu. Bunun zerine o zt; "Allah telya hamd olsun. Onu Seyyid Abdlkdir-i Geyln'ye kavutururuz." dedi. Bu srada mm- Rabbn hazretleri dar kmak zere kalkt ve benden bir ibrik su istedi. Hemen hazrladm. Dar ktnda bana kutup yldzn gstererek; "Cn Muhammed! Kutup yldzn biliyor musun?Bu mudur deil midir? Dikkatli bak!" buyurdu. Dikkatli baktm kutup yldzndan, zerinde siyah hrka bulunan bir zt kt ve ok gibi bir anda yanmza geldi. mm- Rabbn hazretleri bana, "Huzruna yakla! O, Abdlkdir-i Geyln'dir! Ona intisb et, balan." dedi. Bu emre uyarak hemen huzruna yaklatm, benim kendisine intisbm (talebeliimi) kabl etti. Sonra tekrar kutup yldzna doru gidip kayboldu. Bu srada mm- Rabbn hazretleri, abdest aldktan sonra mescide girdi. mm- Rabbn hazretlerinin beni gndererek ard dervi de yanmdayd. Bana; "Abdlkdir-i Geyln hazretlerini grdn m?" dedi. Ben de "Evet" dedim."

Bu hdiseyi Cn Muhammed Celender'den naklen anlatan seyyid zt yle anlatr: "Ben bunlar Cn Muhammed Celender'den dinledikten sonra ona dedim ki: "Bu kadar kymetli eylere kavutuktan sonra neden ticrete dalp da derghtan uzak kaldn?" O da bana; "Acib bir hikyedir. Ben, mm- Rabbn hazretlerinin huzrunda talebe iken akrablarm gelip, beni gtrmek istediler. "Buna msade et, biz bunu kethud (ticret reisi) yapacaz" diye srar ettiler. mm- Rabbn hazretleri bana; "Git kethud ol" buyurdu. Ben ayrlp gidemedim. Yaknlarm tekrar gelip, srarla beni istediler. "Git" buyurdu. Ben yine gidemedim. Akrablarm kalabalk bir hlde tekrar geldiler, beni gtrmek iin srar ettiler. mm- Rabbn hazretleri bu hlden rahatsz oldu. Bir gn bir ey yiyordu. Kendi azndan yedii eyin bir parasn koparp benim azma verdi. Onu azma alr almaz hlim deidi. Dny ilerini dnr hle dnmtm. Bu sefer resiz beni gtrmek iin gelip srar eden akrablarmla gittim. Ticrete balayp, kethud oldum. Bundan sonra ticretle uratm. Fakat hocam mm- Rabbn hazretlerini unutmadm. Ona ballm kesmedim. Her ne zaman buraya gelsem, ziyret edip grrm, sohbetinde bulunurum" dedi."

mm- Rabbn hazretlerinin talebelerindenMevln Muhammed Emn, bir gn, hocasna yle arzetti: "Nevbr Hce, asl ve erefli bir ileye mensubtur. Babas ve dedeleri evliydand. Fakat Nevbr Hce ok iki iiyor ve haram ilerle megl oluyor. Islh iin bir tevecch buyurunuz. Bu bir komutandr. Eer tvbe etmek nasb olursa onun sebebiyle askerlerden pekok kimse de kurtulur, slih kimselerden olurlar." Bunu arzedince mm- Rabbn hazretleri skt etti. Yine bir def ayn ey arzedilince mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: "Ey Mevln Muhammed! Nevbr Hce'nin hline tevecch ettim. Onu haramlar ve gnahlar iinde grdm. Onu bu kt hlden kurtarmak iin ok tevecch ettim, uratm. Elim ona ulamad. Fakat sonunda onu kendimize ekeceiz." buyurdu. Aradan uzun zaman geti. Hakknda byle buyurduu o kimse, iki imeyi ve haramlar terkedip tvbe etti. Sonra ibdet ve tatla megl oldu.

Bu zt bir defsnda Serhend ehrinden baka bir ehre gitmiti. Serhend'e dnnde hastalanp veft etti. Oullar onu mm- Rabbn hazretlerinin trbesi yannda bir yere defnettiler. Bylece mm- Rabbn hazretlerinin; "Sonunda biz onu yanmza ekeceiz." buyurmasnn hikmeti anlald."

Birgn mm- Rabbn hazretleri hastalanmt. Hastal srasnda yemek iin on bir tne zm istedi. Hizmeti zmleri getirince, mm- Rabbn hazretleri murkabeye dald.Bir mddet sonra ban kaldrp; "ok garib bir hl grdm. Bu zmleri nme koyduklar zaman, hepsinin, Allah telya mncaat ettiklerini, yalvardklarn iittim. Allah tel zmlerin mncaatn kabl etti ve hastalktan kurtulma bunlar yemee bal kld." buyurdu. Bu zmlerden birka tne yeyince hastalktan eser kalmad. Geri kalan zmleri de saklad. Bir mddet sonra kk olu hastaland. Bu hastala dayanamayacak bir hl alnca o zmleri yedirdiler. Onun da hastal geti."

Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "Seyyidlerden bir gen, medresede talebe idi. Onunla arkadalk ederdik. Bir gn alayarak yanma geldi ve bandan geen bir hdiseyi anlatt. mm- Rabbn hazretlerinin byk bir kermetini grmt. Dedi ki: "Hazret-i Ali'ye kar savaanlar, hele hazret-i Muviye'yi sevmezdim. Bir gece senin stdn mm- Rabbn'nin Mektbt'n okuyordum. Okuduum yerde; "mm- Enes bin Mlik buyurdu ki: "Hazret-i Muviye'yi, sevmemek onu ktlemek, hazret-i Eb Bekr'i ve hazret-i mer'i sevmemek bunlar ktlemek gibidir. Ona sene, bunlara sene verilen cezy vermek lzmdr." yazl idi. Bunu okuyunca, canm skld ve yerinde olmayan bir yazy buraya yazm dedim. Mektbt' yere attm. Yatama uzandm. Uyudum. Rymda, senin o byk stdn fkeli ve kzgn bir hlde yanma geldi. ki mbrek elleri ile kulaklarm ekti ve; "Ey chil ocuk! Sen bizim yazdmz beenmiyorsun ve kitabmz frlatp, yere atyorsun. Benim yazm okuyunca aaladn ve inanmadn. Ama gel, seni bir zta gtreyim de gr! Reslullah efendimizin eshbn sevmediin iin, aldandn ondan iit." buyurdu. Beni ekerek, bir baheye gtrd ve kapsnda brakp kendisi yalnzca ilerledi. Uzak'ta grnen byk bir odaya doru yrd. Orada nr yzl, byk bir zt oturuyordu. ekinerek ve sayg ile o zta selm verdi. nnde diz kp oturdu. Ona bir eyler sylyor, beni gsteriyordu." Uzaktan bana baklarndan benden bahsettii anlalyordu. Biraz sonra senin o yksek stdn mm- Rabbn, kalkt. Beni ard. "Bu oturan zt, hazret-i Ali'dir. yi dinle! Bak ne buyuruyor." dedi. Yanlarna gidip, selm verdim. "Sakn, sakn! Reslullah efendimizin eshbna kar, kalbinde bir dargnlk bulundurma! O byklerden hibirini, asl ktleme. Aramzda muhrebe eklinde grnen ilerimizin, hangi iyi niyetlerle yapldn, biz ve o kardelerimiz biliriz!" dedi. Senin yksek hocann adn syleyerek; "Bu ztn yazlarna da sakn kar gelme!" buyurdu. Bu nashat dinledikten sonra, kalbimi yokladm. Bu hususdaki teredddn ve soukluun, kalbimden kmadn grdm. Bu hlimi hemen anlad. fkelendi. Senin yksek hocana bakarak; "Bunun gnl daha temizlenmedi. Suratna bir tokat indir!" dedi. eyh hazretleri, yzme kuvvetli bir tokat indirdi. Tokad yiyince, kendi kendime; "Bunu sevdiim iin onlara dmanlk etmitim. Hlbuki kendisi onlara dmanlmdan bu kadar ok incinmektedir. Bu hlden vazgemeliyim!" dedim. Kalbimi yokladm. Dmanlk, krgnlk kalmam, tertemiz buldum. O anda uyandm. imdi de kalbim o kinden temizlenmitir. O rynn, o szlerin tad, beni baka hle soktu. Kalbimde Allah'tan baka hibir eyin sevgisi kalmad. Senin yksek hocan mm- Rabbn'ye ve onun yazdklarndaki mrifete inancm iyice artt."

Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "mm- Rabbn hazretlerinin makbl talebelerinden olan, yksek yaradll bir azzden iittim, yle buyurdu: "Mhim bir i iin Lhor ehrinden, Burhnpr'a gitmitim. Serhend'e gelip, hazret-i mm'n ellerini pmekle ereflendiim zaman hastalandm. Gideyim mi, kalaym m diye tereddd ediyorum. mm- Rabbn hazretleri; "ok mhim bir iin var, muhakkak gitmelisin, inallah hayrls olur." buyurdu. Emirlerine uyarak yola ktm. ki konak gidince hastalm artt. Bir gece byle devm etti. Bu hastaln iddetli zamnnda kendi kendime; "Onlar bana; "Gidin bunda hayr vardr" buyurdu dedim."Hlbuki hastalm ok artt. Bu dnceden sonra bu hastaln atei ve sknts esnsnda, mm- Rabbn hazretlerini ryda grdm. "Hi zlme, if bulacaksn yola devm et." buyurdu. Sabah olunca, hastalk tammen geti. Delhi'ye gelince, orada bir dostum bana Hre (bir ehir) helvas ikrm etti. Bunu yiyince, yeniden hastalandm. Yataa dtm ve mm- Rabbn hazretlerinin kerem ve tevecchne kavumak iin yalvarmaa baladm. ki gn gemeden, hazret-i mm'n huzrunda bulunan, eski ve sammi dostlarmdan biri, niden kapdan ieri girdi. "Hayrdr inallah." dedim. Dedi ki: "Beni mm- Rabbn hazretleri gnderdi. "Git, filn dostunun yannda bulun, imdi ar hastadr, senin gibi iten, hlden anlayana ok ihtiyc olup, berber bulunursunuz." buyurdu. "Senin yanna gelmek zere yola kacam srada bir torba ifl ot isteyip sana getirmem iin bana verdi. te getirdim." Ben dedim ki: "Bu otlar mm- Rabbn hazretleri benim hastalmn iyilemesi iin ilc olarak gndermitir. Bu otlar ezip, suyunu imeliyim." Doktorlar; "Stmann iddetli zamnnda, tatl ve souk yenmez, iilmez." deyip, beni bu iten men etmek istediler. Ben onlara; "mm- Rabbn hazretleri bunlar benim iin gnderdi ieceim." dedim. ster istemez o otlar ezip erbet yaptlar. er imez, hastalmn hafiflediini anladm. Ertesi gn kalan otlarn da suyunu karp iince bsbtn kurtuldum. Orada bulunanlar, bu hdise zerine hayretler ierisinde kaldlar ve mm- Rabbn hazretlerinin bykln anladlar."

O zamnn sultnnn nc olu, dier kardelerinden ok daha olgun ve aralarnda sekin bir durumdayd. Babasna isyn etmiti. Bir taraftan babas, bir taraftan da bu olu, kuvvetli ordularla birbirlerine hcm ettiler. iddetli bir harb balad. Babasnn tarafnda bulunup, en mhim ileri yrten byk bir kumandan, bu harb srasnda sultnn olunun tarafna geti. Dier kumandanlar da bu dncede idiler. Bu ehzde, vellerin ve limlerin sevgisini kazanmt. slmiyetin yaylmasna gayret ve mslmanlar himye ediyordu. Zamnn evliysnn byklerinden bir ksm, mm- Rabbn hazretlerine mektup yazp; "Delhi'de bulunan veller ile bykler kef ve vkalarla glibiyetin ve nusretin ehzde tarafnda olduunu gryorlar. Hazretiniz bu hususda ne buyururlar" dediler: mm- Rabbn hazretleri cevbnda; "Harb meydanndaki vaziyetin bunun aksi olduunu anlyorum, fakat sonunda ehzdenin kazanacan tammen gryorum." buyurdu. Buyurduklar gibi oldu. Bir mddet kadar dierleri devleti idre edip, sonra Allah tel kardeler arasnda sultanl ona (h Cihn bin Cihngir'e) nasb etti. Babasnn vekli olarak onun makmna geti. Allah tel, bu sultna Hindistan' adlet ve ihsnla dolduran bir pdihlk nasb eyledi. Bu pdih syesinde memleket baka nizma girdi. rifler ve limler bambaka hrmet grdler. Dne stn hizmetler yapld.

mm- Rabbn hazretleri 1615 (H.1024) senesinde, elli yalarnda iken, talebelerinden ok sevdiklerine; "Benim mrm ve hayatm hakkndaki kaz-y mbremin altm sene olduunu ilhm ile bana bildirdiler." buyurdu. Ve buna ok sevindi. nk Peygamber efendimize tbi olmasnn okluu, ya bakmndan da uymakla belli oluyordu. Ayn zamanda bu hususta hazret-i Eb Bekr'e, hazret-i mer'e ve hazret-i Ali'ye de uymu oluyordu.

1623 (H.1032) senesinde Ecmr'de iken; "Veft etmemin yakn olduuna dir iretler, almetler grlmee balad." buyurdu. Serhend'de bulunan kymetli oullarna mektup yazp; "mrmzn sona ermesi