ilk Donem Tefsir KitaP.lan ve Miiellifleri -...

i.ii. ilnhiynt Fnkii/tcsi Dcrgisi

Giiz 201516(2) 53-106

ilk Donem Tefsir KitaP.lan ve Miiellifleri (En-Nedlm'in el-Fihrist:indeki "Tesmiyetu'l-Kutub el-Musannefe fi Tefsiri'l-Kur'an" Adm1 Ta$Iyan Listesi Baglammda)

Mehmet YOLCU.

Ozct: Muhammed b. Ishak en-Nedim (v.380/990) yakla~1k di.irt as1rhk bir donemi kapsayan ve bir Ilk Donem Islam Kiiltiir Tarihi Ac/as1 sayJiabilecek "el-Fihrist" adh eseriyle Arap~a dilbilim. Kaligrafi, Sarf-Nahv, Tefsir, Hadis ve F1loh'tan Kelam, Dinler Tarihi, Felsefe ve T1bba kadar pek ~ok ilim dahna onemli katlolar saglamJ~br. Onun verdigi bilgiler bir~ok ilmi disiplinin birinci el kaynaklan hakkmda aydmlatlet niteliktedir. Bu baglamda Kur'an llimleri ve Te"rsir'in ilk dort asnnda giin yiiziine pkan eserleri ve miielliflerini de tamtan en-Nedim, "ei-Fihrist"in I. Mekalesinin 3. Fenni'nde yer alan "Tesmiyet el-Kutub el-Musannefe fi Tefsirel-Kur'iin" b~hg. albnda 45 kitap ve miielliflerinden losaca soz eder. (Ebii'I-Ferac Muhammed b. Ishak en-Nedim, Kitab e/-Fihrist, thk Eymen Fuad Seyyid, AIFurkan islamic Heritage Foundation, London 2009, I, 88-89.)

Bu a~tJrmada e/-Fihrist'in "Tesmiyet el-Kutub el-Musannefe ji Tefsir el-Kur'iin" b~hg. alnnda kaydett:igi 45 eser ve miiellifleri incelenmi~tir. Burada oncelikle en-Nedim'in bahsettigi ki~iler ve eserleri hakkmda derli toplu bilgi verilmi$tir. Boylcce bu alimlerin ilmi ~ahsiyetleri giin yiizune pkanlml~tlr. Zira el-Fihrist onlar haklonda ~ok az bilgi vermi~tir. Ardmdan en-Nedim'in bu miiellifler ve eserleri listelerken hangi mantaliteden i~e koyuldugu, herhangi bir hizbin tesirinde kahp kalmad1g1 tetkik edilmi~tir. Son olarak da bu Tefsirler ve Miifessirler Listesi haklanda Dimitry Frolov gibi ehl-i vukiifki$iler tarafmdan ileri siiriilen gorii$lerin tutarhhk derecesi ~liziimlenmi$tir.

Anahtar Kelimeler: Kitiib el-Fihrist, en-Nedim, Kudema ei-Mufessirin, ilk Tefsir Kitaplan Listesi.

Prime Commentary Books and Their Composers -In the Context of Al·Nadeem's ai-Fehlest

Abstract Mohammad b. lshaak al-Nadeem (d. 380/990) vith his vork of "ai-Fehrest" vh!ch can be considered as the Atlas of Prime Islamic Cultural History, made contributions to a vide spectrum of different.science fields from Commentary, Hadith, F1kh (Islamic Lav), Caligraphy, History of Religions, Philosophy. to Medicine. al-Nadeem represents the books that relevealed in the first four centuries oflslam and their composers in this context and in the 3rd Part of 1st Makalah of"ai-Fehrest" he briefly mentions 45 books and their composers under ~e title of "Tasmeyat ai-Kotob al-

Dot;. Dr., inonii Universitesi llahiyat Fakiiltesi Tefsir Anabilim Dah Ogretim Uyesi,

[email protected]

54 • Mehrnet YOLCU

Mosaannafa fe Tafseer al-Kor.in". (Ebu'l-Ferac Mohammad b. ish5.k ai-Nadim, Keriib al-Feflresr, ed. Eymen Fu5d Seyyid, AI-Furkan islamic Heritage Foundation, London 2009, I, 88-89.).

These books and their composers that are discussed in "al-Fehrest" of ai-Nadeem viii be the focus of this article. This study viii have an inkuiry of the reasons and the principles that shapes that list and the critikues tovards him.

Keyvords: Ketaab ai-Fehrest, al·Nadim, Commentary, The First Commetators.

Girl~

Muhammed b. ishak en-Nedim'in (v.380/990) el-Filzrist adh eseri bir ilk Donem islam Kiiltiir Atlasz olarak tarumlanabilir. Burada Arap«;a alfabesiyle yazdnu~ tiim yazth eserler on boliim (Mekale) ~eklinde tasnif edilrni~tir. Genelde her Mekale de kendi arasmda birka«; ktsma (fenne) aynlnu~br. Mesela Dokuzuncu Meka!e Mezllepler ve i'tikadlar (ilum~ Sistemleri ve Dini inan~lar) hakkmdadrr.

Bunun Biriltci Femzi "Asmruzda Sa be• diye bilinen Harnanilerin (Harraniyye'nin) KeldfuUierin "Mezhepleri"nin nitelikleri ile Mennaruyye, Deysaruyye, Hurremiyye,2 Markiylmiyye, Mazdekiyye ve digerleri gibi Seneviyye Mezhepleri ve ozellikleri hakkmdad1r."

ikinci Fenni ise "Hint, <:;in ve benzerleri gibi «;e~itli iimmetlerin (kavimlerin) ve ilgin«; inan~lann ozellikleri hakktndadu."J

Ara~t:mnanuzm merkezine ald!gmuz "Kur'an Tefsiri Konusunda Tasnif Edilen Kitaplar" adtru ta~1yan ktstm ise, iimmetler (kavimler) ve Dinler hakktnda olan Birinci Mekalenin (s. 9-100) U«;iincii Fenninde yer almaktadtr.4

Bu U9-iflcii Fende yer alan onemli ba~hklar ~oyledir: Ebu ishak enNedim, once Kur'an-1 Kerim'den Hz. Ebu Bekr doneminde Hz. Omer'in hakh endi~esi nedeniyle Zeyd b. Sabit tarafmdan nastl topland1gma ili~kin rivayeti kaydeder. Sonra Huzeyfe el-Yeman'm Hz. Osman doneminde lrak'tan gelip Kur'an'm o anda Hz. Hafsa'run evinde muhafaza altmda bulunan Mushaf'tan (Kur'an'm ilk kamil yaz1h niishas1) «;ogalblmasma ve her onemli islam ~ehrine hirer Mushaf'm gonderilmesine yol a«;an giri~imini anlatan rivayete yer verir.

Ardmdan Kur'an-1 Kerim'in Mekkl ve Mederu Nuziilii ve Nuzul Suastru verir. Bu baglamda Abdullah b. Mes'ud ile Ubey b. Ka'b'm Mushaflannda sure

F Niishasmda ibare [~t.....l~] yerine [~t.....l~] ~eklindedir. Bkz. Neaun, el-Fihrist (Teceddrtd), s. 5.

F Niishasmda ibare [<:-_,;Jr) yerine (<:-_,.Jr) ~eklindedir. Bkz. Nedim, el-Filrrist (Teceddrtd), s. 5.

Bkz. Nedim, el-Fihrist (Seyyid), I, 4.

Nedim, el-Fihrisl (Seyyid}, I, 88-89; el-Filrrist (Teceddud}, s. 36-37; Bayard Dodge, The Fihrist li'I-Nadlm, (1-2 ciltler}, New York & London, 1970, I, 75-76.

ilk Donem Tefsir Kitaplan ve Miiellifleri • 55

SJralamasmJ kaydeder. Burada en-Nedim, Hz. All'nin de Yedi Boliimliik (Cuz') bir SJralamasmdan soz eder ama listesini kaydetmez.s Sonra en-Nedim, Hz. Nebiy (sas) doneminde Kur'an-1 Ker!mi cern eden yedi ki~inin isim listesini verir.6

Bundan sonra Kurra-i Seb'a'}'l, rivayetlerini, Jsiraetlerini ve bu konuda yaztlan kitaplan zikreder. Bu baglamda ~azz kiraetlerle okuyan kurr.a'yt ve kiraetlerin kimlere nispet edildigini de ~ehirleri esas alarak detayhca yerir.7

Bu suada makalemize konu ettigimiz "Tesmiyet el-Kutub el-Musannefe fi Tefsir el-Kur'an" ba~hgtru ac;ar ve burada 45 kitap ve miiellifinden c;ok ktsa ola

. rak soz eder.s

Ardmdan Kur'an'm Me'arusi, Mu~kili ve Mecazt; Garib el-Kur'an; Lugat el-Kur'an; Kiraat el-Kur'an hakkmda telif edilen kitaplan ve mi.ielliflerini kaydeder.9

Bunun ardmdan Kur'an-1 Kerim'in noktalanmas1 ve harekelenmesi, Kur'an'm Lamlan, Kur'an'da Wakf ve i:btida, ihtilaf el-Mesahif, Wakf etTemam, Lanzlan ayru manalan farkh lanzlar, Mute~abih el-Kur'an, Hica' (Resm) el-Mushaf, Makru' el-Kur'an ve Mavsuluh, Kur'an'm Cuzleri, Fediiil elKur'an, Kur'an ayetlerinin Sa}'ISI, Kur'an'm Nasih ve Mensfrhu, Halar ve Merci'leri, Nuzfrl el-Kur'an, Ahkam el-Kur'an ve Kur'an'm degi~ik konularm~a yazilan kitaplar ve miiellifleri ba~hklanru ac;ar. Her bir _ba~llk albnda az veya c;ok kitap ve miiellifini srralar.1o

Bu Giri~'te bu kadar detaym verili~ nedeni en-Nedim'in Tefsir Ki.ilti.iriiniin bu makalede zikrettigimiz Te~sir Kitaplanndan ibaret olmadJgtru gostermektir.

. Bu listenin Tefsir Tarihindeki onemi onun ilk as1rlara mahsus olmas1 ve

. . nispeten kapsamh olu~undan kaynaklanmaktadtr. Biz bu makaleyle soz konusu listeyi ilim di.inyasma yeniden kazanduma}'l ve onu gi.incellemeyi amac;Iadtk. Makalemizde konuyu i~lerken izledigimiz metoda gelince, oncelikle enNedim'in bu listede yer verdigi bilgileri kaydettik ve on/ann alhm ~izdzic. Boylece en-Nedim'in verdigi bilgilerle bizim dcilgu malzemesi olarak kullandtgtffilz

Bkz. Nedim, el-Fihrist (Seyyid), I, 64-68, 70.

Bkz. Nedim, el-Fihrist (Seyyid), I, 69.

Bkz. Nedim, el-Fihrist (St:yyid), I, 71-88.

Bkz. Nedim, el-Filrrist (Seyyid), I, 88-89.

Bkz. Nedim, c/-Fihrist (Seyyid), I, 90-92. 10 Bkz. Nedim, ei-Fihrist (SI!IJ!Jid), I, 92-98.

56 • Mehmet YOLCU

bilgileri birbirinden ayudtk. Genelde miifessirler hakkmda ~ok az bilgi veren en-Nedlm'in bu komldaki bilgilerini derli toplu hale getirmek ve ikmal etmek i9n biz de onun ele aldt& ki~ilerle ilgili bilgileri rical ve tabakat kitaplan ile ansiklopedilerden derlemeye ~ah~nk. Soz konusu alimler hakkmdaki bilgileri yalruz tefsire yaptiklan katktlarla strurlamadtk. Bu strurlamarun onlann ilmi birikimlerini ve ~ahsiyetlerini yeterince betimlemede yetersiz kalacag~ru du~iindiik. Tiim ~abalara ragmen hakmda saghkh bilgiye ula~amadtgtmtz ~ok az saytda ki~i hakkmda ise muhtemel malumat vermekle yetindik.

en-Nedim'in Tefsirler ve Miifessirler Listesi

Muhammed b. ishak en-Nedlm, islam Kiiltiir Tarihinin ilk dort asnru tasvir etmeyi hedefleyen el-Filtrist adh eserinde "Kur'dn Tefszri Konusunda Tasnif Edilell Kitaplar" diye bir ba~hk a~ar.

1. Burada en ba~ta Kitiib el-Biikir11 Muhammed b. 'Ali b. el-Huseyn .b. 'All'nin (aleyhisselam) -b. el-Huseyn b. 'All- adh eserini kaydeder ve bunu ondan rivayet eden ki~inin Ebu'l-Carud Ziyad b. el-Munzir oldugunu ifade ettikten sonra bu zann Zeydiyye'nin bir kolu alan Carudiyye'nin reisi oldugunu belirtir. Aynca: "Biz onun haberini yeri geldiginde detayh bi9mde verecegiz" diye ekler.12

11 Muhammed b. 'Ali b. el-HuSelJII b. 'Ali el-Bakir, Ebu Ca'fer (v.l14/'732 veya 118/'736). Annesi Hz. Hasan'm ktztdu. Derin ilim sahibiydi. ibadete <;ok dii~kiindii. Doneminde Ben! Ha§im'in efendisiydi. 73 ya~mda Medine'de vefat etmi~tir. Nesei, onu Medine'in fakih tabi'ilerinden saymt§br. ibn Hibban onu Etba-'i Tabi'inden sayar. Zehebi de onu "el-imam es-Sebt" diye takdirle yael etmi§tir. Sikadlr; <;ok had is rivayet edenlerdendir; sabtrb, hu~u sahibi ve erdemli bir zathr. Cidal ve husumeti sevmez, <;ok aglar, hayata ibretle bakardt. Bkz. ibn Hacer, Ahmed b. Ali, el-isabe fi Temylz es-Sahfibe, Daru'l-01, Beyriit 1412, Vt 509; ibn' Asakir, Tarihu Dillte$k, 54/272, 274, 297. M b. Ahmed ez-Zehebi, Tezkire el-Huffliz, Dar el-Kutub el-'ilmiyye, Beyriit 1419/1998, 93-94; Ebu ishak e~-$iriizi, Tabekat ei-Fukaha', Beyriit 1970, s. 64-65; ibn Kesir, isma'il b. Umar, e/-Bidiiye ve'u-Nihaye, 1408/1998, IX, 309.

12 Miiellifin burada kendi eserine yapbgt ahfta §Oyle denmektedir: [Ebii'I-Ciirild (v.lS0/767): Zeydiyye'nin alimlerinden biri de Ebu'l-uriid'dur. Kiinyesi Ebu'n-Necm'dir. Kendisi, Ziyad b. Munzir el-Abdi'dir. Deniyor ki {F Niishasmda [J~] yerine [Jw] yazthdtr}: Ca'f.er

b. M "b. ' Ali"ye, 'aleyhi's-se/am, onunla ilgili soruldu {F Niishasmda [.:s. J:-1 yerine [""- .JL]

yaztltdlr]. Dedi ki:

Ebil Carild'un yaptrgr nedir? Once en iyilerden olmu~ken sonralan wmtda sanldt. Ona gelince, kendisi, ondan ba~kasryla iilmez. (F Niishasmda [~':It -=-r! ':1 .;1 1..1] yerine [rl..~ ':II .;,r! ':1 .;1 1..1..1]

yazthdtr.) Sorua dedi ki: Allah ona lanet etsin. Omm kalbi de kiir, giiz.ii de kiirdiir.

Muhammed b. Sinan cia onun hakkmda: Ebti'l-Cariid sarlto$luk veren $eyi ipueden ve kfijirlerle dost olmadan iilmedi} der. Bkz. Nedim, el-Fihrist (Seyyid), I, 640; en-Necii§i, er-Ricfil, I, 38·7-388; et-Tusi, el-Fihrist, s. 131.

ilk Donem Tefsir Kitaplan ve Muellifleri • 57

2. en-Nedim, ikinci Strada Mucahid'in [b. Cebr el-Mekki)13 rivayet ettigini ifade ettigi "Kitiib hm 'Abbas" diye kaydettigi bir esere yer verir. 1~ Verdigi bilgilere gore bu kitab1 Hurneyd b. Kays,1s Mucahid'ten ve Werka'16 da Ebu Neciyh17 vasttastyla yine Mucahid'ten aynca 'Isa b. Meymfints da onu Ebu Nedh aracthgtyla Mucahid'ten rivayet etm4; bulunuyor.

13 Mucii/Jid b. Cebr, Ebrl'l-Hacciic (v.102/722): Kurra' ve miifessirlerin piridir, Te'vil ile Tefsirde imamdtr; Tezkir ve El<avilde bir derya saytlm~br. Mekke'de dogmu~ ve yine orada vefat etmi~tir. Abdullah (veya Kays} b. es-Saib'in mevlastydt. ibn Abbas'm en i.inlii ogrencilerinden biridir. Ehl-i Kitab (Yahudiler ve Huistiyanlar} uzmarudu. Hocasmdan duyduklaruu sistemli bi9mde kaydetmi~ ve bunlan ba~kalanna da okutmu~tur. Bkz. Ebu Bekr Aluned b. Ali b. Menceveyh, Ricii/ Saiii/J Muslim,· Dar el-Marife; Beyrut 1407, IT,426; Zehebi, Siyer, IV, 449. D. Frolow'un Mucahid hakkmda: "Kufe'de ya~adt ve orada oldii" ~eklindek.i beyaru astlstzdtr. Bkz. "Ibn al-Nadim on the History of Qur'anic Exegesis", s. 66; 9. not.

•~ ibn 'Abbiis (v.619-686): Reslilullah'm (sas}, iman etmi~ ik.i amcasmdan biri olan el-Abbas'tn ogludur. Peygamber'in zevcelerinden olan Meymune onun teyzesi oldugu i9n baz1 geceler Peygamber evinde konuk edilirdi. Peygamber'e ka~1 olan sevgisi, baghhgt ve samimi hizmetleri sebebiyle onun takdirini kazanrru~ ve "AJlahtm, ona Te'vili ogret ve onu dinde fakih kll!" tarzmdak.i duasma nail olmu~tur. Kendisi en biiyi.ik tefsir bilginlerinden biridir. "Hibru'l-Umme" ("Ummetin en biiyiik bilgini} ve "Tercumanu'l-Kur'an" diye iinlenmi§tir. Mek.ke Tefsir Okulunun en biiyiik ustadtdtr. Cemel ve Stffin'de Hz. Ali'nin safmda yer almt~br. Haricilerle mii.nazaralan me~hurdur. Hz. AJi adma Basra valiligi yapau~br. Sonralan Till'e ~ekilerek kendisini Kur'an-1 Kerim tefsir ve yorumuna adarru~br. Bkz. Buhari, 'ilm 17; Vudu' 10; Aluned, Musned, I, 214-374; V, 116-122; ibn Sa'd, et-Tabektit ei-Kubr6, thk. ihsan Abbas, Beyrut 1388/1968, IT, 365-372.

15 Hmneyd b. Kays e/-A'rcc el-Mekki, Ebu Safvan (v.130/748): Beni Esed'in mevlastydt. Kurey~'tendir. Mekke'nin onde gelen kari'lerinden biridir. I<iraet, Tefsir ve Hadiste Mucahid ve 'Ata'm ogrencisi, imam Malik, es-Sevri ve Ebu Amr b. el-' AJa'm hocastdtr. Sikadtr. Hadisleri Kutub-i Sitte'de yer alau~br. Bkz. ibn Hibban, el-Mecnilri11, I, 262; Ebu Abdullah M b. Ahmed ei-Mukaddemi, et-Tarill ve Esm6 el-Mulladdisin ve'I-Kunii, Dar el-Kitab ve'sSunne, Karat9 1415/1994, s. 118.

16 Verk6 b. Umar b. Kuleyb el-Ya~kuri, Ebil Bi$r (v.161/778). Kufeli sika bir hadis hahz1 ve imanudJr. Medain'e yerle~mi~tir. Bagdat'ta kaldtgt da olmu§tur. Ash Merv .;veya Huvarizm'dendir. Medain'de vefat etmi~tir. Muhaddis, Miifessirdir. Miirciiligi hakklnda kimi gorii~ler vardtr. Bkz. Zehebi, Siyer, Vll, 90-91.

17 Ebu Neciyll ei-Mekki (v.109/728). Adt Yesar. Mekkeli, Sakifli Ahnes b. $ureyk'm mevlasLdtr. <;ok az rivayeti vardrr. Sikadrr. Oglu Abdullah m~hur bir muhaddistir. Bkz. Tellzib ctTellzib, XI, 2377; Takrib et-Tcllzib, IT, 374. ibn Hibban, es-Siktit, V, 557. D. Forolow, hic;bir referans gostermeden bu ismi, yanh~ olarak "Nuceyh" ~eklinde okumu~tur. Aynca bu k.i~i hakkmda oglu Abdullah'm bilgisini vermi~tir. Bkz. agm, s. 67; 12. not.

18 •!sii b. Meynuin ei-Mekki el-Cer$i (v.lSl-160/768-777): "ibn Daye" diye tarumr. Mekkeli Mufessir, Kari' ve Muhaddis. Mucahid'in ogrencisi, ibn 'Uyeyne'nin hocastdlr. Bir tefsiri vardJr. "Kaderi" olmakla itham edilmi~tir. Bkz. ibn Hacer, Lisiin el-Mizli11, IX, 390.

58 • Mehmet YOLCU

3. U9Jncii Strada ilm Sa'leb'iul9 Kitab et-Tefsrr aduu ta~tyan eserini kaydeden en-Neclim bu kitap hakkmda ba~ka bilgi vermez.

4. Dordilncii srrada Kitab Tefsrr Ebfi Hamza es-Smntili admt ta~tyan esere yer verir. Onun hakkmda en-Nedim: "Adt, Sabit b. Dinar'dtr. Dinar'm kiinyesi ise, Ebil Safiyye'dir.20 Ebu Hamza, 'All'nin -'Aleyhi's-Selam- ashabmdan, sec;kinlerden ve ilmine, ~ahsiyetine giivenilen (sika) ki~ilerdendi. Ebu Ca'fer [elBakir] ile dostlugu vardt" bilgilerini de verir.

Bundan sonra en-Nedim [Kitfibu Tefsir ... ] deyip ardmdan sadece yazanrun ismini yazmakla yetindigi pek c;ok ki~inin aduu zikreder. Bu ~ekilde dort ismi s~raladtktan sonra digerlerine gec;er. Biz de onun bu sualamastru bozmadan digerlerini be~ten itibaren stralamaya devam edelim:

5. Muhammed b. 'Ali b. Cimt£21 [bu tefsirin birkac; ciizu mevcuttur].

[Muhammed b. Alf b. Cim1f, Ebu'l-Feth 'Usman (v.392/1002): Musul'da dogmu~, 65 ya~mda Bagdat'ta vefat etmi~tir. Babast Rurru bir kole olup Musul'un ileri gelenlerinden Suleyman b. Fehd b. Ahmed el-Ezdi'nin mevlast idi. Edebiyat ve Nahv imamlanndan biridir. Bu konuda bir diizine eseri mevcuttur. $iirleri de vardtr. el-Mutenebbl: "ibn Cinru, benim ~iirimi benden daha iyi bilir" derdi. $evnzzu'l-Kur'fin, el-Muhezzeb fi'l-Kirfiat, el-Wakf ve'l-ibtidfi' ve el-Hnfit fi

19 ibn Sn'/elt Halef b. Hi~am, Ebii M (150-229): Bagdath Kiraet imam1 ve Muhaddis. imam Malik, Hammad b. Zeyd, Ebii 'Avane, I<adi $ureyh ve Yahya b. Adem'in ogrendsi, Milslim, Ebii Davud, Ebii Zur'a, Ebii Hatim gibi pek ~ok muhaddisin kendisinden had is aldtgt "sika" ravilerdendir. Bkz. Zehebi, Siycr, X, 576-580. D. Frolow, "ibn Sa'leb" diye bir ki~iye rastlamadtgtru belirttikten sonra "Sa'leb" adJm ta~1yan birka~ ~iye gondermeye yapmaya ~ah~tr ancak bu onun yetersizligi ve kusurudur. Bkz. agm, s. 67, 14. not.

:!1l Ebt1 Hnmzn es-Sumti/1, Sabit b. Ebii Safiyye (141-150/759-769): Kiifelidir. "Sumale", Ezd'in bir boyudur. el-Muhelleb b. Ebu Sufra'nm mevlast oldugu soylenmi~tir. Enes b. Malik, 'ikrime, e~-~a'b'i ve Muhamed (b. Ali) el-Bakir'den hadis dinlemi~tir. $eriyk, Ebu Nu'aym, Veki' ve ibn 'Uyeyne ondan hadis rivayet etmi~lerdir. Si'a'run imamiyye kolundandtr. ibn Hibban onu n~m ~l'ilik ile itham eder. 'Ukayli ise: "Rec'ate inarurdt" der. Hadis ve Kur'an ilimleri alarunda uzmandrr. Giivenilirlik a~smdan zaytf sayd.nu~ttr. Bkz. Zehebi, Ttirllt clisltim, ill, 826; Teltzib et-Tchzib, I, 265; Safedi, ei-Vtift, X, 284. D. Frolow, "Safiyye" aduu "safih" olarak verir ki bu bir tashiftir. Bkz. ngm, s. 68.

21 Bu isim Flugel metninde mevcuttur ancak Beatty (DubHn) Niishasmda yer almaz. Dodge ~evirisinde bu isim "ibn Cani" ~eklinde yazthru~br. Bkz. Bayard Dodge, Tile Filtrisl of alNadim, New York & London, 1970, I, 75; V. Polosin de bu konuyla ilgilenm~tir.


Kitiibi/lalz adh eserleri Tefslr alanmda sayliabilir. ilgili kaynaklarda kendisinin tefsirinden bahsedilmemi~tir.)22

6. Zeyd b. Eslem'deu [es-Sukkeri hathyla] (Bu Zeyd'ten aktarzlan bir eserdir).

[Zeyd b. Eslem, EbU Usame (v.136/753) el-'Adevi el-'Umarl: Medine'nin Mi.ifessir, Muhaddis ve Faklhidir. Medine tefsir ekoliiniin onci.ilerindendir. Aralarmda babast Eslem, agabeyi Halid ile Abdullah b. Umar, Ebu Hureyre, Hz. Ai§e, Cabir b. Abdullah, Seleme b. Ekva', Enes b. Malik, Ata b. Yesar ve Muhammed b. Ka'b el-Kura.zl gibi . isimlerin y~r aldtgi bir~ok sahabi ve tabimden hadis rivayet etmi~tir. Kendisinden rivayet edenler: Ogullan Usame, Abdullah ve Abdurrahman ile Ata b. Yesar, Eyylib es-Sahtiyani, Yahya b. Sa'id el-Ensan, el-Evzal, Ma'mer b. Ra~id, Malik b. Enes, Sufyan es-Sevri ve Sufyan b. Uyeyne gibi isimler yer almaktadtr.

Zeyd b. Eslem'in Mescid-i Nebevi' de bir had is ve nklh meclisi oldugu nakledilir. Ebu Hazim Seleme b. Dinar en az ktrk ftkih ogrencisinin bu halkada devamh surette bulundugu zikredilir.

Zeyd'in rivayetleri Kutub-i Sitte'de yer almt~, Ahmed b. Hanbel'in el

Mi.isned'inde ondan gelen 200'den fazla hadis zikredilrni~tir. Medine'nin faklhi olarak da bilinen Zeyd bir donem Mekke-Medine yolu iizerindeki Ma'din-i Beni Suleym'de yoneticilik yapb& ve Emevi hiiki.imdarlan Umar b. 'Abdu'l' Aziz ile IT. Welid'in daru§ma meclislerinde bulundugu bilinmektedir.ll

Malik b. Enes'in tefsir alarunda kendisinden faydalandt& Zeyd b. Eslem'e ait bir tefsirin bulundugu soylenmektedir. Oglu Abdurrahman tarafmdan rivayet edildigi bildirilen ve ~e~itli eserlerde kendisinden nakiller yaptlm.t§ olan bu tefsirin onemli bir boli.imi.ini.in Zeyd b. Eslem' den birc;ok nakilde bulunan Taben'nin Ct1miu'l-Beyiin'mda ve el-Ferra'nm Me't1nl'l-Kur'iin ve el-Begavi'nin Me'atim et-Tenzll'inde yer aldt& anla§Ilmaktadtr.p~

~ Bkz. Kemaluddin el-Enbari, Nuzhetu'l-Elibba', I<.ihire 1386/1967, s. 332-334; Mahmud Huseyru, el-Medresetu'l-Begdtidiyye fi Tfirihi'n-Nnlwi'l-'Ara!l~ Beyriit 1407/1986, s. 319-391; Zirikli, el-A'lcim, IV, 204; hm Kesir, el-Bidciye vc'n-Nilrciye, XI, 331; Brockelmann, Tcirih cl-Ede!l el-'Arnbi, II, 984; Sezgin, Tcirih et-Turcis el-'Arabi', I, 614-615.

23 Bkz. ibn Sa'd, et-Tn!lckat el-Kubrci, thk. Ali M. Umar, Kahire 1421/2001, VII, 507, 591-592;

Buhari, ct-Tcirilm'l-Kebi'r, III, 387; Ebu Nu'aym, Hi/yet cl-Evliyti', III, 221-229; Mizzi, Te/!Zib ei-Kemcil, X, 12-17; ez-Zehebi, 5. A '/tim en-Nubelci', V, 316-317; Tezkiretu'l-Hriffoz, I. 132-133;

ibn Racer, Telrzibu't-Te/rzib, III, 395-397.

2' Bkz. Taberi, Ccimi'u'l-Beycin, Beyrut 1984, I, 49; III, 25, 209; IV, 23, 94, 205,221, 259; VIII, 55;

XIX, 34; XXIII, 82; XXV, 102; XXVII, 11, 64, 70, 157; XXVIII, 155, 165; XXIX, 24, 41, 170, 199; ibn Hibban, es-Sikiit, IV, 246.

60 • Mehmet YOLCU

7. Malik b. Eues

[imam Malik b. Enes (93-179/712-795): Ebii Abdullah Malik b. Enes b. Malik b. Ebii Amir el-Yemeru. Malik! mezhebinin imamt, biiyi.ik miictehid ve muhaddis olup 93/712'te diinyaya gelrni~tir. Medine halktrun uygulamasma Din' de onem atfeden, Medine'de dogup yeti~en ve yine orada vefat eden biiyiik

Hadis ve Ftkth alimidir. Hadis aldtS"i hocalanrun ii<; yi.izii Tabiln, alh yiizii Tebeu't-Tabiin olmak iizere dokuz yi.iz civannda bulundugu soylenir.25

imam Malik'in hadisleri ve onlardan <;tkanlabilecek hkhi gorii~leri toplaru& "el-Muvatta"' adb eseri giiniirniizde mevcuttur.26 Ftkthta <;izgi olarak Ebu Hanife'nin gorii~iine paralel bir metot izleyen Mlilikf Mezhebi ona izafe edilir. ~adi 'iyad, imam Malik'ten rivayet edilen bir tefsirden bahseder. Bu tespit gerc;ekten dogrudurP

Hayatmm yansmt Umev1ler, yanstru Abbasiler devrinde ge9iren Malik' in kendi donemindeki siyas'i olaylardan uzak durdugu, mevcut yoneticilere de, kar§ttlanna da a<;~k bir destek verrnedigi anla~Ilmaktadu. Onun siyasi olaylar kar§Ismdaki tarafstzb&nda kendisinden once Hz. Huseyn ve Abdullah b. Zubeyr b. Avvam'm Umev1 yonetimine kar~t yi.iriittiikleri isyanlar da, kendisinin ya§adt& donemde Harici Ebu Harnza e§-Sari tarafmdan Haremeyn'de (130/748), Muhammed en-Nefsu'z-Zekiyye tarafmdan Medine'de (145/762) organize edilen isyanlar ve diger bolgelerde ortaya <;~kan <;e~itli isyan hareketleri strasmda c;ok kan dokiilmesinin yol ac;tt& olumsuz durum ve bunun Haremeyn halkmda meydana getirdigi hayal kmkh~run tesiri oldugu dii§iiniilmektedir~ imam Malik, omriiniin sonunda gec;irdigi ktsa siireli bir rahats1zhktan sonra 14 Reblulevvel179 (7 Haziran 795) tarihinde Medine' de vefat etmi§tir.ps

25 Bkz. Terlibu'I-Mediirik, I, 90; ibn Hacer el-Askalani, s. 109; ibn Ferhfm, Burhanuddin Ebu'lVefa (Ebu ishak) ibrahim b. Ali, ed-Dibiill e/-Muzelllleb fi Ma'rife A'yiin 'Uiemii e/-Mezlreb, thk. Me'mun b. Muhyiddin, DKi, Beyrut 1417, I, 77.

26 Bkz. Hamid Laluner, el-imiim Mrilik Mufossircn, Beyrut 1415/1995; fsa b. Mes'ud ez-Zevavi, Meulikrb Seyyidiuli ct-imrim Mrilik, Kahire 1325; M. Ebu Zehre, imiim Malik, ~ev. Osman Keskioglu, Ankara 1405/1984.

':7 Ebu Bckr ibnu'I-Arabi, Abdullah b. Nafi' es-Saig'in Malik' ten nakledilen tefsire dair rivayetleri derledigi bir ciizii, e/-Knbes fi $Crlli Muvntta'i Malik b. Eucs adh eserinin sonuna "Kitribu'I-Tt!fsir" ba$h& albnda eklemi~tir. Aynca Mekki b. Ebu Talib ve ibnu'I-Ciabi de imam Malik' ten tefsir konusunda nakledilen rivayetleri hirer kitapta toplarru~br.

~ ibn Abd el-Berr, Crimi' Beyrin el-'ilm, thk. Abdurrahman M. Usman, Medine 1388/1968, II, 76-77.

ilk Donem Tersir Kitaplan ve Miiellifleri • 61

8. es-Suddi [en-Nedlm:] Biz Olltt ilerde ele alncagtz [der).29

[Ebu Muhammed isma'll b. 'Abdurrahman b. Ebu Kerime (Ebii Zueyb) el-A'ver es-Suddi el-Kebir el-Kiifi: Hicaz'da dogmu~ ve Kufe'de ya~amJ~hr.JO Babasmm aslen isfahan'm ileri gelenlerinden oldugu zikredilrni~tir.31 es-Sudd'i 127/745 senesi sonlannda veya 128'in ba~lannda vefat etmi~tir.l2

Suddi birkac; meseleden dolaYJ. ele~tirilmi~ olup bunlardan biri onun $i'a'ya meylettigi iddias1d1r. Huseyn b. Was1k ei-Mervezi tefsirle ilgili baz1 meseleleri sormak ic;in Suddi'nin yaruna .gittigini, cevaplanru ahp aynlacagt s1rada onun Hz. Ebu Bekr ile Hz. bmer ic;in kotii sozler soyledigini ileri siirmi.i~tiir.ll $i'a kaynaklannda da onun $i'i oldugu belirtilmektedir.l-1 Diger baZl kaynaklarda da $i'a'ya meyletmekle itham edildigi soylenmekle birlikte bunu dogrulayan bilgilere yer verilm~mi~tir.35

es-Suddi el-Keb'ir, tefsir alamnda ibn Abbas'm ogrencilerinden saYJ.hr. Me~hur Tab'i'i Mufessirdir. bzellikle Kur'an llimlerinde derinle~mi~tir. Kufeliler ic;inde tefsire dair en c;ok rivayeti ve birikirni bulunan ve Tabi'un neslinin ki.ic;i.ik1erindendir (dordi.inci.i tabakasmdan). islam'm ilk donem tarihc;iligiyle de ilgilenrni~tir. Bu baglamda Siyer ve Megazide hahn SaYJ.hr bilgilere sahiptir. Siyasi gorii~ olarak Hz. Ali senpatizarud1r. es-Suddi'nin Kitabu'n-Nilsih ve'lMensiilz36 ile el-Megazi ve's-Siyer adh eserlerinin oldugu kaydedilmektedir.37

Bahse konu olan es-Suddi, Tefsiru'l-Kur'iln'm musanmfldtr. Suddi'nin tefsire dair rivayetlerini derleyen Muhammed Ata Yusuf, bu rivayetler i.izerinde o suada mevcut itikadi ve siyasi yoneli~lerin etkisinin bulunup bulunmad1gtru inceledigini, fakat boyle bir tesirin varhgtru gosteren bir unsura rastlamadtgtru belirtir. Onun tespitine gore mutekaddimfm hadisc;ileri onun $i'iliginden hie;

29 Bkz. Nedlm, cl-Fi!Jrist (Seyyid), s. 88.

30 ismail el-Begdiidi, Hcdiyetu'/-'Arifiu, I, 206. 31 Ebii Nu'aym, Hilye, I, 247.

3l ismail el-Begdadl, Hediyetu'l-'Arifiu, I, 206.

n Ebii ishak el-Ciizciini, Alroiilu'r-Rical, thk. Subhi el-Bedri es-Samerrai, Beyriit 1405/1985, s. 54.

:11 Muhsin Emin, A'yiiurt'~-$i'a, III, 379-380.

35 Zehebi, Miziiuu'l-i'tidiil, 1, 236. 36 tbnu'l-Cevzl, Nnsi!Jrt'l-~ur'iiu ve Mcust1/ru!J, s. 102. 37 ibn Tegri Berdi, cn-Nrtdimu'z-Zti!Jire, J, 308.

62 • Melunet YOLCU

soz etmezken muteahhirunun delile dayanmaks1zm bu iddiaYJ dile getirmekle yetindiklerine dikkat ~eker.)38

9. ismii'il b. Ebfi Ziyiid

[ilgili kaynaklarda bu ismi ta~1yan iic; ~alustan soz edibni~tir. U9i de hadis ilminde giivenilirlik a9smdan muteber degildir. Birincisi "es-Sek6n1" diye bilinir. $amhdtr ama Horasan'a yJ?rle~mi~tir. Babasmm adt ise Muslim'dir. Halili onun hakkmda: "ZaYJf bir ~eyhtir; me~hur degildir" demi~; Darekutni de: "Metruktur; hadis uydururdu" der. Musul kadisi oldugunu saruyorum. Mehd1'nin c;ocuklanna ogretmenlik yapardt. Tefsirini, hocalarmdan aktardt& pek makbul olmayan hadislerle doldurmu~tur.39 Ayru ismi ed-Dahhak'm rnevlast da kullanmt~hr. Bu ismi kullanan diger bir zat ise Musul Kadisidir.).W

10. Diivfid b. Ebfi Hiud, Ebu Muhammed -Ebu Bekr-

[Bem Ku~eyr'in rnevlast alan Dinar b. 'Uzafir el-Ku~eyri (v.139/756), Horasanb bir Hadis imam1 ve Haf1z1 olup "huccet", "sebt" ve "sika"dtr. Merv dogumlu olup Basra'ya yerle~mi~tir. Basra'da 6zellikle Tefsir ve Hadis alanlannda derinle~mi!?tir. Enes b. Malik, 'Attyye b. Sa' d el-' Avfi, 'Amir e!?-$a'bi, Salih b. EbU Tarif, Ebu ishak e~-$eybaru, 'ikrirne, Ebu Abdurrahman es-Sulemi ve Ebu 'Aliyye' den ders al~m~hr. Bir ilirn deryast olup ibadete c;ok dii~kiin ve Basra ahalisine miiftiiliik yapm1~br. Hicri 139-140 senesinde vefat etmi~tir.)41

11. EbuRavk

[' Ahyye b. el-Haris (v.lOS/723) Herndanli-Kufeli saygm bir Hadis alirni olup bir tefsir sahibidir. Bern Zeyd b. Erde' boyundandu. el-Wezir onun hakkmda: "Tefsir sahibi Ebu Ravk onlardand1r'' diye bilgi vermi~tir. EbU Ravk, Ahmed b. Hanbel, en-Nesai ve Ebu Hatim tarafmdan "sika" sayiliru!?hr. Yahya b. Me'in ise, onu "da'if" saym1~hr. ibn Sa'd (v.230), onun tefsir sahibi oldugunu kaydetmi§tir.42 Ahmed b. Hanbel, Ebu Ravk'm Mesriik'tan bir ~ey dinlernedigini ifade edip bu konudaki rivayetlere §iddetle kar§l c;Ikml§hr.43

38 Muhammed Ata Yusuf, Suddi'ye nisbet edilen ve alh ayn rivayet tefsirinde yer alan riva-yetleri bir araya getirerek ne~rebni~tir. M. Ata Yusuf, Tefslm's-Suddi ci-Kebfr, s. 44.

39 ibn Ebu Hatim, ei-Cerll ve't-Ta'dil, n, 171; ibn Hacer, Lisiiu e/-Mizlin, n, 126. 40 Ebu'l-Kasim Ubeydullah b. Ali, Tecrld e/-Esmli vc'I-Krmii, Yemen 1432/2011, I, 77.

~1 Buhari, et-Tiirilr ei-KeMr, ill, 231; Safedi, ei-Vnfi, IV, 417; Zehebi, Tezkiret ei-Huffnz, I, 110; Siyer, VI, 377.

n ibn Sa' d, et-Tabekfit el-Kubrn, VI, 369.

u ibn Ebu Hatim, Abdurrahman, el-Mernsil, Beyrut 1397, s. 161


Ebu Ravk, Enes b. Malik, Ubeydullah b. Hallfe, Meymun b. Mihran, Muhammed b. el-Welid el-Busri, ibrahim et-Teym!, Amir e~-$a'b1 ve edDahhak'tan rivayet etmi~tir. Sufyan es-Sevrl, Halid b. Yez1d el-Kasri, $eriyk b. Abdullah en-Neha'l, Seyf b. Umar et-Temlmi, Bi~r b. Umara el-Has'aml, Abdulvahid b. Ziyad, Bi~r b. Halid el-Kftfi, Ebu Usame Hammad b. Usame gibi pek ~ok ki~i de ondan hadis rivayet etmi~tir.]+~

12. Se11ed45 (Szmeyd) b. Diivud

[Bu zahn ismi ve kimligi hakkmda farkh bilgiler verilmi~tir. Bir tefsirinin oldugundan bahsedilen zat, ibn Hacer'in el-Ucob'mda kendisinden nakiller yaphgt ilk miifessirler arasmda yer alan el-Huseyn b. Dawd'tur. Ona gore bu "Seniyd" (veya Suneyd) diye tanmm1~hr ve 266 senesinde vefat etmi~tir.46 Herhalde bu zat, en-Nedim'in burada soziinii ettigi ki~idir. Kendisi, bir muhaddis ve hadis ravlsidir.)47

13. SufiJfm48 b. 'Uyeyne

[SufiJ611 b. 'Uyl!ljlze Ebu Muhammed Siifyan b. Uyeyne b. Meymun elHilali (107-198/725-814): Tebeu't-tabiin neslinden hadis a.Iimi ve haftZldtr. $aban

44 Buhari, et-Tiirilz ei-Keblr, VII, 13; Mizzi, Telzzib ei-Keuuil, XX, 133; Zehebi, Tiirilz .el-isliim, m, 928; ibn al-Haik, el-iklil, s. 24; Kaynaklarda bu kiinyeyi ta~1yan bir zat daha vard.Jr: "Ahmed b. M b. Bekr b. Ziyad b. el-'Aia ei-Hizzaru. el-Basra as•lhd.Jr, 249 senesinde Asbehan'a gelmi~tir. Ali b. Harb, Yezid b. Sinan, Meymiin b. Mihran, M b. el-Velid el-Busri, Ebii Hafs el-Fellas, Ebii Mes'iid ve tabakasmdan ders alm1~hr. Ed-Darekutni, Ali b. el-Kasim e~$ahid, Ebii Bekr b el-Mukri' ile karde~inin oglu Ebii 'Amr M b. M el-Hizzani, Ahmed b. M b. 'imran (ibnu'l-Cuneyd}, Ebii'l-Huseyn b. Cumey' es-Saydavi ve ondan ders alanlardandJr." ibn el-A'rabi, onu "sika" saym1~hr. Muslim b. Kasirn de: "Ebii Ravk, Malik'in mezhebi konusunda fekih idi. Zarif, fasih bir zat idi. i.nsanlar ondan yazduar. Sonra onun haklonda ileri geri konu~tular. c;unkii kitaplan yandl. Furii konusunda konu~tu. Bu nedenle insanlar ona dil uzatblar. Ashab-t I:fadisten ondan kitabeti terk edeni gorrnedim. Bu nedenle ondan yazd1m. 324 veya 325 senesinde vefat ettigini saruyorum." Bazdan vefah i~in 331 veya 332 senesini verirler. Bkz. Zehebi, Tiirilz el-isliim, VII, 643; S. A'/iim en-Nubelii', XV, 2286; ibn Hacer, Lisiin el-Miziiu, thk. Abdulfettah Ebu Gudde, Dar el-Be~a.'r, 2002, I, 592.

~5 Eymen Fuad Seyyid kelimeyi "sened" diye okumu~tur. Beatty Niishasmda da boyledir. Teceddud kelimeyi "Seyyid" diye okumu~tur. F Niishasmda [-':-] yerine [...,.:.J] kelimesi yer

ahr. Bkz. Nedim, el-Fihrist (Teceddud), s. 36. Aynca bkz. el-Hiikim, el-Mustedrek, ill, 603.

<4 ibn Hacer, el-Uciib, I, ·145.

~; Bkz. ibn Batta, Ebii Abdullah Ubeydullah b. M el-'Ukberi, el-ibfiuet ci-Kubrli li'bui Balla, Dar er-Raye, Riyad 1415/1994, ll, 591; Aynca bkz. ei-Hakim, el-Mustedrek, ill, 603; Zehebi, S. A'liim eu-Nube/ii, Vffi, 160; IX, 458.

~s F Niishasmda [.:.l,.i-] yerine [..~:--] kelimesi yer ahr. Bkz. Nedim, e/-Fihrist (Teceddud), s. 36.

64 • Mehmet YOLCU

107' de (Arahk 725 - Ocak 726) Kufe' de dogmu~tur. Babast veya dedesi Mekke'ye giderek oraya yerle~mi~tir. Hicaz Hadls Okulunda Malik b. Enes'ten sonra gelen ikinci Hadls imamJdJr. nn-Nedlm onu Zeydiyye Mezhebinden sayrm;;hr.)49

Sufyan b. Uyeyne kli<;iik ya~ta hadis meclislerine kahlmaya ba~lam1~hr. Hanzast son derece kuvvetli ve giivenilir bir ravi olan ibn Uyeyne, ibn $ihab ezZuhrl' den gel en rivayetler konusunda imam Malik ile birlikte en giivenilir kimse kabul edilmi~tir. Hicaz muhaddisi diye ~ohret bulmakla birlikte Irak bolgesinde rivayet edilen hadisleri de ~ok iyi bilirdi. Seksenden fazla hocasmm bliylik ~ogunlugu tabiun neslinden olup Amr b. Dinar, Ata b. Saib, Hammad b. Zeyd, Ma'mer b. Ra~id, Abdulkerim b. Malik el-Cezeri, Ebu ishak es-Sebl'i, ibnu'l-Munkedir, ibnu'l-Mu'temir, Eyyfrb es-Sahtiyaru, Hi~am b. Urve, Humeyd et~Tavil, ibn Ebu Leyla ve ibn Muhaysm bunlardan baztlandtr.50

Hocalanndan ibn $ihab ez-Zuhri onun zekastru erken donemde farkederek kendisiyle ozel §ekilde me~gul olmu~tur. Bundan dolayt ibn Uyeyne, Ziihrl'nin hadislerini rivayet edenlerin en ba~ta gelenidir. Hadis ehlinin haklmi olarak tarunan ve 7000' den ~ok hadis rivayet eden ibn Uyeyne'nin had is rivayet eden hocalan arasmda A'me~, ibn $ihab ez-Zuhri, $u'be b. Haccac, ibn Cureyc, Mis'ar b. Kidam da _vardrr. Sufyan b. Uyeyne'nin onde gelen talebeleri i9nde Buhari'nin hocalarmdan Abdullah b. Zubeyr el-Humeydi, Abdullah b. Mubarek, Abdurrahman b. Mehdi, ibn Vehb, imam $afii, Abdurrezzak es-Saii'aru, ibn Sa'd, Ali b. Medinl, Ahmed b. Hanbel, ibn Rahuye, Said b. Mansfu, Yahya b. Main, EbU Bekir b. Ebu $eybe, Halife b. Hayyat, ibn Numeyr gibi alimler yer ahr.51

Zahid ve fakir bir alim oldugu ve hi~ evlenmedigi kaydedilen Sufyan b . . Uyeyne'nin bir gozlinlin gormedigi ve yetrni§ (veya seksen) def~ haccettigi zikredilmektedir. Ogrenmenin strastyla dinleme, susma, amel etme ve ogrendigini yayma siire9erinden olu~tugunu soyleyen ve rivayetleri Klitiib-i Sitte' de yer alan ibn Uyeyne, hem miifessir hem de fakih olarak kaydedilmektedi~.sz

49 Bk.z. Nedim, e/-Fiftrist (Teceddud), s. 226-227.

so Ahmed Salih Muhayiri, TeJsfru Sufylin b. 'UyC1Jne, Riyad 1403/ 1983, s. 115-188.

s1 Geni~ bilgi it;in bk.z. Mizzi, Teltzfbu'l-Kemlil, XI, 177-197; Zehebi, S. A'llim en-Nubelti, Vlll, 454-474.

n Bk.z. Abdulgani ed-Dakr, Sufi;lin b. Uyeyne, D1ma~k-Beyriit 1412/1992; A. Kadir Evgin, "Sufyan b. Uyeyne (107-198/725-813) ve Hadis Ctiz'ii", Dinbilimleri Akademik Ar~tmm Dergisi, IIT/3 (2003), s. 69-107. ·


Sufyan'm 198'de (814) Mekke'de vefat etmi~ ve Harem-i ~erif'e yakm olan Hacfin bolgesinde defnedilmi§tir.s3

Eserleri: 1. Cuz'u Sufyan b. Uyeyne; 2. el-Cnmi' (n§r. Mes'ad b. Abdulhamtd es-Sa'deru, Tanta 1412/1992); 3. Tefsiru Sufyan b. Uyeyne. Muhayin, ibn Uyeyne'nin ~e§itli ayetler hakkuidaki tefsirlerini farkh kaynaklardan derleyerek bir araya getirmi~tir.]~

14. Neh?el

[Nelz?el b. Sa'id b. Werdan, Ebu 'Abdullah (105/723): Ulema arasmda addedilen i.i~ ayn Neh~el' den soz edilmi§tir. Bunlardan biri HorasanNeysabfu'dandtr. Basra'da dogrnu§ olup Horasan'da ya§amt§br. Kendisi Miifessir ve Multaddistir. "Neh~el" adtyla bilinen bir ki§i de hem Basrah hem de Horasanh sayllan Ebu Sa'id Neh§el b. Sa'id b. Werdan'dtr. Bu zat mulzaddistir ama hadis ilmi a~tsmdan mazbut degildir.55 Bir diger "Neh§el" ise Ebu ishak Ne~el b. Darim ed-Danrni'dir. Bu da muhaddistir ve hadis ilmi ktstaslarma gore ilim ve §ahsiyet a~tsmdan "sika" biridir ve bu zattn da tefsirle ilgisinde11 soz edilmi?Jir. 0 da 32S'te vefat etmi§tir. Mi.iellifimiz en-Nedim'in tefsirle i§tigal eden bu iki zattan hangisini kastettigi netlik kazanmarru§brJ56

ed-Dah1ttik b. Muzahim' den

[EbG'l-Kasim -Ebu Muhammed- el-Hilali diye bilinen bu zattn vefat tarihi yakla§tk on senelik farklarla kaydedilmi§tir (v.101-110). Kendisi Beru Mena£ b. Hila! b. 'Am.ir b. Sa'sa'adandtr. Belh, Semerkand ve Horasan bolgelerinin i.inli.i mi.ifessiridir. ibn Abbas' tan -veya Sa'id b. Cubeyr' den- ders alrru§br. hmi faaliyeti Tefsir ve Hadls rivayeti i.izerinde yogunla§mt§br. Hadiste ileri derecede

53 Abdulgani ed-Dakr, s. 130-131.

~ Sufyan b. Uyeyne'nin hayab, ilrni ~ahsiyeti ve rivayeUeriyle ilgili ~ah~alar Y9Pthru~br.

Halife b. Hayyat ve ibn Be~kuval'in A/Jbtiru ibn Uyeyuc adh eserleri ile Ebu Abdullah ibn Mende'nin Avali ibn Uyeyne adu hadis ciizii bunlar arasmdadrr. Giiniimiizde Abdulgani ed-Dakr, Sufyan b. UyetJIIC $eylw $uyrilli Mekke fi Asrill, isam Mel-Hac Ali, Srifynn b. Uyet)IIC ei-Hilfili: Mulraddis ei-Harem ei-Mekki (Beyrut 1414/1994) ismiyle birer eser yayrmlamt~lardtr. Hannan Said Ahmed Umar Merviyyatii Sufyan b. Uyeyne adtyla yiiksek Jisans c;ah~mast yaprru~ (1995, Kahire Un.iversitesi Kiilliyyetii dari'l-ulilm). Bazt Sii kaynaklan, Ca'fer es-Sadtk'tan had is rivayet ettigi gerekc;esiyle ibn Uyeyne'yi eserlerinde zikretmi~lerdir.

55 ibn Hacer, ei-Mctfilib ei-'Aiiye, XIII, 901; ibn Hacer, Miznu el-i'tidnl, n, 121, IV, 275; M. b. Abdurrahman es-Sahavl, cs-Sirru'I-Mcklrim, s. 104; Ebu'l-' Astm, Fetlw'I-Menunn, m, 459.

56 Bkz. Nedim, ei-Fi/rrisl (Scyyid), s. 88.·

66 • Mehmet Y0LCU

iyi olmamasma ragmen Sii11e1tlerde rivayetleri yer alrru~br. Kendisi Horasan'da ya~arru~ ve orada vefat etmi~tir. Tefsir salzibidir. ]57

15. 'Ikrime; ilm "Abbiis'tau

[Ebu Abdullah 'ikrime b. Abdullah el-Berber1 el-Mederu (h.21-105): Unli.i bir Tabii mufessirdir. Tefsir, Hadis ve ilk Donem islam Tarihi konulannda bir otorite sayzhr. Din Bilimleri alarunda i.inli.i bir miitercimdir. ibn Abbas'm mevlastdzr. 0, Kur'an, Ftkth ve Si.inneti ogrenmek i~in ktrk YJ.l si.iren bir tahsil si.ireci takip etmi~tir. Aslen Magripli ve Berben olup Kure~ive Hii~iminisbeleriyle de aruhr. Bir siire M~gnb'te ya~arru~hr. Medine'de 105/723 vefat etmi~tir.

Rivayet ettigi hadislerin t;ogunu sahabe neslinden alan ikrime, ba~ta Abdullah b. Abbas olmak i.izere Hasen b. All b. Ebu Talib, Ukbe b. Arnir el-Cuheru, Hz. Ai~e, Ebu Hureyre, Abdullah b. Amr b. As, Ebu Sa'id el-Hudri, Abdullah b. Umar b. Hattab, Hz. Ali ve Cabir b. Abdullah'tan hactis rivayet etmi~tir. ikrime' den ibrarum en-Nehai, e~-$a'bi, Katade b. Di'ame, ibn $ihab ez-Zuhrl, 'Amr b. Dinar, 'Aszm b. Behdele, Eyy11b es-Sahtiyaru ve el-A'me~ gibi 70'ten fazlas1 Tabiun alimi olmak i.izere 300 ki~i ondan rivayet yapmz~hr. imam Malik istisna edilecek olursa, onu genelde bi.iti.in hadis miiellifleri "sika" olarak kabul etrni~, Kutub-i Sitte musannifleri ba~ta olmak i.izere rivayetlerine eserlerinde yer vermi~tir; sadece Buhan el-Ct1mi'u's-Sahill'inde i:krime'nin 139 rivayetini nakletmi~

tir.

ikrime, Haridlerle kimi temaslan yi.izi.inden bu taifenin taraftarhg:tyla sut;lanmt~sa da bunun di.i~i.ince yap1s1 at;lsmdan bir haricilikten farkh oldugu dii~i.iniilmektedir.58 En iyi gorii~iip dost oldugu ki~iler arasmda Davt1d b. Husayn el-Medeni de yer almaktadtr.]59

16. el-Hasen b. Ebu'l-Haseu el-Basri

[EbU Sa'id el-Hasen b. Yesar el-Basri (21-110/642-728): B_asrah me~hur tabil, alim ve zarud, Mi.ifessir, Muhaddis ve Kuaet imarrud1r. islam dii~iincesinin i.inlii ustatlarmdan birisidir. Hem Mutezile hem Sufiyye tarafmdan biiyi.ik

;; ibn Hibban, Me~ci/rfm 'Uiema' el-Emsar, Mensiire 1411/1991, s. 315; Zehebi, Siyer, IV, 598-599; Tlirllr el-isllim, ill, 63.

~ ibn Hacer, Mfztin el-i'tida/, ill, 93; Teilzlbu't-Telrzlb, II, 38; VII, 263-273; el-Fesevi, el-Ma'rife ve't-Ttirllr, 11, 7.

" Mizzi, Telrzib el-Kemiil, XX, 277-278; 290; Zehebi, Siyer, V, 27; Tezkiret el-Huffiiz, I, 96; Dav\Idi, Tabelaitu'I-Mrifessirin, I, 380-381; Brockelmann, Tlirilr el-Edeb el-'Arabi, I, 691.


· bilgin saydnu~br. Zeyd b. Sabit'in azatl1sid1r.60 21/642'de Medine'de dogmu~, Hz. All'nin halife olmasmm ardmdan ailesiyle birlikte Basra'ya gitmi~ ve omriini.iburada gec;irmi~tir. Hasan-1 Basrl, Basra Valisi Suleyman b. Harb'in verdigi kadllik gorevini bir sure iicret almadan yapbktan sonra istifa ederek tedris ve ir~ad ile me~gul olmaya b~lanu~hr. Mu'aviye zamarunda Reb!' b. Ziyad'm kumanda ettigi bir sefere kablarak Rebi'e katiplik yapnu~, Muhelleb b. Ebu Sufre kumandasmda Kabul iizerine gonderilen bir orduya da kablnu~hr. Bu iki sefer d1~mda hayahru Basra'da ir~ad ve ibadetle gec;irmi~tir.61 Receb 110 (Ekim 728) senesinde vefat etmi~tir.62

iyi bir hatip ve etkili bir vaiz olan Hasan-1 Basri fesahat ve belagabn doruk noktasma ula~ml~hr .. 63 Ozlii ve ak1o i.islubu, derin bir tefekkiiriin, manevi bir tecriibenin iiriinii olan hakimane sozleri ozellikle zahidler, sufiler ve vaizler iizerinde her zaman etkili olmu~tur. Onun· sozleri tesir bakJnundan peygamberlerin sozlerine benzetilmi~tir.64

Hz. Osman'm ~ehid edilmesi, Cemel ve S1ffin sava~lan, Kerbela Vak'as1 gibi birc;ok fitneye ~ahit olan H. el-Basri bu konulardaki dii~iincelerini cesaretle ortaya koymu~, bu tutumuyla da halkm takdirini kazannu~tlr. ilke olarak devlete ve siyasi otoriteye ba~ kaldmlmasma kar~1 oldugundan birtakJm telkinlere, hatta zorlamalara ragmen isyanlara kablmam1~, ancak zalim ve zorba devlet adamlanru hie; c;ekinmeden tenkit ederek bask1 alhndaki halkm hislerine terci.iman olmu~tur.6S

Umeviler'in, baslo ve ~iddete dayah yonetimiyle tarunan Irak Valisi Haccac'1 agtr bir dille ele~tirmi~, onun Sa'id b. Cubeyr'i katletmesini biiyiik bir felaket olarak gormii~, ancak karga~aya sebebiyet verecegi endi~esiyle Haccac'a isyan edilmesini de dogru bulmanu~br. Ote yandan Haccac oldiigu zaman, "Allalnm! Onu ortadan kaldzrdzgm gibi kurdugu yo11etimi de ortadan kaldzr" diye dua etmi~ ve onun oliimiinden dola}'l Allah' a ~iikretmi~tir.)66

60 Kulabazi, et-Ta'arrrtf, s. 59; ismail Cerrahoglu; Kur'iin Tefsirinin Dogu$11 ve Buna HIZ Veren Amiller, Ankara 1968, s. 157, 159.

61 ibn Sa'd, Tabekiit, VIT, 175; ibnu'l-Cevzi, e/-Hasen ei-Basrl, Kahi.re 1350/1931. 62 ez-Zehebi, Tiirih el-isliim, XI, 312; ibn' Asakir, Tiir1/m Medineti Dime~k, 53/239.

63 Ohtz, el-Beyiin ve't-Tebyln, I, 211.

~ Ebii Nu'aym, Hilye, II, 147.

63 ibnu'l-Murtada, el-Munye ve'l-Emel, s. 23.

66 Ibn Sa'd, Tabckiit, VII, 169. Aynca bkz. Ahmed ismail el-Basit, e/-Hascn c/-Basrl Mufessiran (Amman 1985); Etem Levent, Hasnn-1 Basrl ve Tefslr ilmindeki Yeri (Doktora tezi, Ankara

68 • Mehmet YOLCU

17. Ebfi Bekr el-Esamm [kelamolardandrr]

[Abdurrahrnan b. Keysan (v.200/816). Basra Mu'tezilesinin i.inli.i tefsir,

kelam ve ftk!h alimidir. Ebu'l-Huzeyl el-' All a£, Nazzam, Bi~r b. Mu'temir ve

Mu'ammer b. 'Abbad es-Sulemi'nin bulundugu albnc1 tabakada yer altr. Son derece fakir olmasma ragmen devlet adamlarmdan gorev istemeyip zahidane bir hayat ya~amayt tercih etti. Talebeleri ona, "Herkes Jwcasz sayesinde onemli makamlara yiikselirken biz senden bir $ey gormiiyoruz" deyince, onlara: "Ben Allah rzzasz i~ilt bir arada oldugumuzu samyorum" cevabtru vermi~tir.67

Tefsire dair bazt orijinal gorii~leri Ci.ibbai, Matiirldi ve Razi gibi a!imler tarafi.ndan onemli gorillerek nakledilmi~r. Ona gore manast herhangi bir delile muhtat; olmayacak ve bir itiraza mahal b1rakmayacak tarzda at;tk olan ayetler multkem, manas1 ancak akll yiiri.itme ile anl~t!abil~nler ise miite$abilttir.68

Esamm'a gore Kur'an-1 Kerim, cisimdir. imall iyi amellerin bi.itiini.inden olu~ur. Bliyi.ik giinah i~leyen kimse, bu fiili yapmakta tsrar ederek olse bile, imandan t;tkmaz. Bir mi.imine giinahmdan dolayt miinaftk veya JcQjir stfab verilemez, ancak Jostk denilebilir.69

Esamm'a gore vahiy de akll da devlet it;in bir ba~kan set;meyi zaruri klimaz. Mi.isliimanlar Kur'an'm gosterdigi yolda yiiri.iyi.ip birbirlerine kar~1 adaletli davrandtklan, haklarrm ve vazifelerini bilip bunlara riayet ettikleri siire~e kendilerini idare edecek bir ba~kan set;meye ihtiyat; yoktur. Devlet ba~karurun

set;imi icmaa dayarur, me~ruiyeti de icma ~arbna baghdtr. Ebu Bekr el-Esam, hakkmda icma bulunan ilk lit; halifenin hilafetini me~ru kabul eder, Hz. Ali'nin halifeligini ise icmaa dayanmad18"J · it;in get;erli saymaz. Buna kar~thk herkesin nzasma mazhar oldugunu ileri siirdi.igu Mu'aviye'yi me~ru halife olarak goriir. Esamm'a gore, degi~ik bolgelerde ayru anda birkat; halife bulunabilir. Gerek devlet ba~kanh8"J ile ilgili gorii~leri, gerekse Hz. Ali ile muhalifleri hakkuldaki

Oniv. Dah. Fak. 1978); Umar Yiisuf Kemal, el-Hasen ei-Bnsri ve Tefsirulz (Doktora tezi, 1404/1984, el-Ciirni'a el"islamiyye, Medine).

li1 Nedim, ei-Fihrist (Teceddud), s. 214.

" Abdulkahir el-Begdadi, Usiilu'd-Din, s. 222; Faltruddin er-Razi, Mefiitilz e/-Gnyb, VII, 170-171; VIII, 213.

69 A. el-Begdadi, Uszilu'd-Din, s. 295; ibn Hacer, Listinu'I-Mtzti11, ill, 427; Daviidi, Tabektitu'I

Mufcssirlll, I, 269; M Huseyn ez-Zehebi, et-Tefsir ve'I-Mufessirziu, Kahire 1381/1961 - 62, I, 388.


gorii~leri nedeniyle Mu'tezile bilginleri Esamm'1 kendi mezheplerinden saymanu~lard!r.70

en-Nedim, Esamm'a ait obriak lizere tefsir, nklh, kelam, mezhepler tarihi ve dinler tarihine dair yirmi yedi (27) eserin adm1 kaydetse de bunlardan gi.inlimlize kadar geldigi sarulan eseri Tefsiru'l-Kur'an'dir.)71

18. Ebzi Kudey11eZ1 Yaltya b. el-Multelleb

(Kufeli saygm Hadis alimidir. Bern Rib' kabilesine mensuptur; "el-Beceli" diye bilinir. in:tam Buhad'nin ricali (hadis ald1& ki~iler) arasmda yer alml~tlr. Yahya b. Me'in, Ebu Daviid, en-NesaJ, el-'icli, ibn Hibban, Ya'kub b. Sufyan ve ibn Sa'd onu "sika" sayaniar arasmdadi!_. :kimi. zaman hata ettigine de rastlanmi~hr. Ebu Kudeyne'nin tefsiri hakkmda detayh bilgi veren kaynaklara ula~Ilamamt~tu:-)73

19. $eybau7~ b. 'Abdurrahmau eu-Nahvi

($eyban b. 'Abdurrahman en-N.ahvi, Ebu Mu'aviye (v.164/780): Tebe'i Tabi'in'in me~hurlanndan olup Kuaet, Tefsir, Hadis ve Arapc;a grameri konulannda derinle~mi~tir. Kufe nahv okulunun kurucusudur. el-Hasen el-Basri'nin

70 ibnu'l-Murteda, el-Mrmye ve'l-Emel, s. 33; Ta~kubrizade, Mifttihu's-Sa'tide, IJ, 582; Had Halife, K.e~fu'z-Zunfin, I, 447; ismail Ba~a el-Begdadi, Hediyyetii'l-'Arijiu, I, 512.

71 Brockelmann, kaynaklann t~dirle bahsettigi ve Mu'tezile tefsirlerinin en onemlisi saydJgt bu esere ait bir yazmarun Siileymaniye Kiitiiphanesi:nde bulundugunu bilirtir. Bkz. Brockel mann, Ttirilr el-Edeb el-'Arabl, II, 984; Davlldi, Tabektit el-Mufessirin, I, 269; Siileymaniye Ki.itiiphanesi: Kth~ Ali Pa~a, nr: 53. Ancak yap1lan inceleme sonunda soz konusu tefsirin Ebii Bekr Abdurrahman b. Keysan el-Esamm'a degil, ilk mutasavvrflardan Ebu Abdurrahman H.atim b. Unvfm (Yiisuf) el-Esarnm'a (v.237/851} ait oldugu anla~1hr. Tefsirin miiellifiyle ilgili yegane bilgi, kitabm alt kenannda bulunan "Tefsint'l-Esamm" ibaresinden ibarettir. Eserin ilk ve son ciltleri kay1pbr. Mevcut alh cildi, Bekara suresinin yansmdan itibaren Rahman sllresinin sonuna kadar olan klsmt ihtiva etmektedir. en-Neciim de tefsir kitaplanru sayarken Esamm adh iki alim tarafmdan yazllan ayn ayn tefsirler bulundugunu belirtir. Bkz. Nedim, el-Fihrist (Teceddud), s. 36-37, 214; el-Fihrist (Seyyid), s. 88-89. W. Montgomery Watt, isltim Dii~iiucesiuin T*kkiil Devri, Ankara 1981, s. 180, 273;'277, 279, 285.

72 Bu sozciigu Teceddud [~_?], Seyyid [~}), D. Frolov [Karima), B. Dodge {Karimah] ~k

linde okumu~tur. Bkz. Nedim, el-Fihrist (Teceddud), s. 36; el-Fihrist (Scyyid), 5. 89; Dodge, The Fihrist of al-Nndfm, I, 75. Ancak bu okumalann hepsi de tutarstzdlr ve sagltkiJ bir temele dayanmaz. Zira bu isrni t~tyan bir ~ahsiyet soz konusu degildir. Dogrusu bunun [~.iS]

(Ki.ideyme) ~eklinde tespit edilmesidir. Bkz. ibn Hacer, Taknv et-Talrzib, IJ, 316. 73 ibn Sad, TabekJit, VI, 357; ibn Ebu Hatim, cl-Cerh ve't-Ta'dll, IX, 188; ibn Hacer, Tehzib et

Tehzib, XI, 289. ibn Kesir, et-Tekmil, II, 288. 7~ F Ni.ishasmda (.:,~] yerine [A-1 kelimesi yer ahr. Bkz. Nedim, el-Filtrist (Teceddud), s. 36.

70 • Mehmet YOLCU

ashabmdandu.n Temim kabilesinin mevlastdJr. Basra'da dognm~. Kufe'de ya~amt~, 164/780 senesinde Bagdat'ta vefat etmi~tir. Bagdat'ta Emir Dawd b. Ali'nin oglu Suleyman b. Dav1ld el-Ha~imi'nin mueddipligini yapmt~hr.76

· Kendisi, Abdulmelik b. Umeyr, Katade, Firas b. Yahya, Yahya b. Ebu Kesir, Semmak b. Harb, Suleyman b. Mihran, el-A'me§, el-E~'a§ b. Ebu e§-~a'§a, el-Hasen el-Basri, Abdullah b. el-Muhtar, Ziyad b. Alaka, Osman b. Abdullah b. Mevhub, Mansfir b. Mu'temir, Hila! el-Wezzan ve daha bir~ok alimden, ilim tahsil edip, hadis rivayet etmi~tir.77

ibn Kudame, Ebu Hanife, Ebu Dawd et-Tayalisi, Ebu Ahmed ezZubeyri, Mu'aviye b. Hi~am, ~ebabe, el-Huseyn b. Muhammed, el-Hasen b. Musa, Abdurrahman b. el-Mehdi, Ytlnus b. Muhammed, Ebu Nadr, Yahya b. Ebt1. Bukeyr, Welid b. Muslim, f.dem b. Ebu iyas, Ebt1 Nu'aym, Abdullah b. Musa, Ali b. Ca' d ve daha bir~ok alim kendisinden ilim tahsil edip, hadis ogrenerek rivayet etmi~tir. Ahmed b. Hanbel, en-Nesai, et-Tirmizi, ibn ~ahln, el-'icli ve ibn Sa'd gibi me§hur muhaddisler, onun "sika" (giivenilir), "sadtk" (dogru sozlii), "sebt'' (saglam) kabul etmi~lerdir.)78

20. Sa'fd b. Be§fr79

[Ebu 'Abdurrahman, "hanz" dercesine eri~en Hadis rica.Jindendir. Ezd kabilesinin mevallsindendir.so 98/717'de $am'da dogmu~, Basra'da .tahsil gormii~ ve 168-9/784-S'de $am'da vefat etmi~tir. Bir ilim deryastydt. Ebu Mushir onun hakkmda: "Bizim ~ehrirnizde hadis konusunda ondan daha mazbut kimse yoktu" der. Kimi hadis~iler onu "sika" kimisi ise "d~'if" sayrm~hr. Bazt telif eserleri vardrr. Bunlardan biri de "Tefstr''dir. Hakkmda Kaderiyye'den olduguna dair iddialar veya soylentiler varsa da, onu iyi tamyan Ebu Mushir, Ibn $abt1r, Ebtl'l-Cemahlr gibi zevat bu tiir yaki§brmalan asilstz sayarlar.)B1

75 Ya'kut, Mu'cem el-Udeba, ill, 1423.

" Bkz. el-Hatib, Tlirill Begdod, X, 374; Zehebl, Tezkiret el-Huffo.z, I, 160. 71 ibn Sa'd, et-Tabek4t el-Kubrti, VI, 355; Buhari, Tarilr el-Kebir, IV, 254. 78 Zehebl, Tari/1 el-islnm, IV, 409. 79 Sa'id b. Befir, Ebu • Abdurrahman {98-168/717-784): Hem Miifessir hem de Muhaddisti.

Basra' da tercii.me i~iyle me~gul olurdu. Dima~k seyahatinde orad a vefat ebni~tir.

ao Zirikli, el-A '1om, ill, 92.

a• Zehebl, Tarilr el-isltim, IV, 373.


[Katiide' deu ).82

[Katade b. Di'ame (h.60-117/680-735): Bedevi bir aileye mensup alan Katade ama olarak dogmu~tur. Soyu ~eybanogullan'ndan Sedus kabilesine dayarur. Ogrenmeye kar~ biiyi.ik bir istek duyan Katade, Hasan-1 Basri'nin yarunda 12 ytl bulunmu~ ve ondan krraat, tefsir, hadis ve diger ilim.lerde istifade etmi~tir. Aynca Enes b. Malik, Ebu'l-Aliye er-Riyahl ve ibn Sinn' den ders almi~hr. Sahabeden Enes b. Malik'le tabiuden Said b. Museyyeb, Hasan-1 Basri, ibn Sirin, ikrime el-Berberi, Ata b. Ebu Rebah, e§-~a'bi, Ebu'l-AJiye er-Riyaru ve daha pek ~ok ki~iden kiraet, tefsir ve·hadis dinlemi~ ve ~e§itli ilimlere ait bilgiler ediruni~tir.83

Kendisinden ~u'be b. Haccac, Ma'mer b. Ra~id, Hernmam b. Yahya, Said b. Ebu Arfibe, Eban b. yezld, Eyyfi.b es-Sahtiyaru, el-Evza'l, Ebu Hanife ve digerleri rivayette bulunmu~tur. Takva sahibi oldugu belirfilen Katade Was1t'ta 9kan veba salgmmda 117/735 senesinde vefat etmi~tir. (Oliim tarihinin 118 oldugu da kaydedilmi~tir.) Kendisi el-Hasen el-Basri'nin ashabmdandu.84

EbU ishak e~-~irazl'nin Basrah fekih tabillerden saydtgt Katade bir nk1h kaynagt olarak Kur' an' dan istifade ederken ~ogunlukla Zahiril~r gibi yakla~rm;;nr. 85

Katade donemin reva~a alan dim ve i~timai ilimlerini ogr_enmi~, ozellikle tefsir alanmda uzmanla§rm§br. A~ca Arap dili, Cahiliye §iiri, Arap tarihi ve neseb ilminde devrinirl onde gelen alimi olmu§tur. Gerek takrirlerinde gerekse sorulara verdigi cevaplarda ~ok defa kendi gorii~iinii ortaya koymaktan ~ekinen, donemindeki tam;;malara girmeyen Katade, her ~eye ragmen ~errin kullar tarafmdan i~lendigini savunmas1 yiiziinden Mu'tezili olmakla su~lanmt~tlf.S6

Hadis otoriteleri ondan "sika ravl'' ve "hanz'' diye soz etmi~, Ali b. elMedini, biiyi.ik ~ehirlerdeki "isnad zincirleri"nin isimleri iizerinde kesi~tigi alb ki~iden birinirl Katade oldugunu· soylemi~tir. Hadislerine Kiiti.ib-i Sitte' de yer

82 Muhammed b. ishak en-Nedim, burada Sa'id b. Be~itin miiellifi oldugu Tefstr kitabrm Katade'den rivayet ettigini beyan etmi~tir. Biz de Katade hakklnda ula~bildigimiz bilgileri burada kaydederek onun ki~ilik ve kimligini tasvir etmeye ~ah~tlk.

II) Zehebi, S. A'ltim en-Nubela, V, 269-283 81 Davudi, Tabektit ei-Mufessir'in, II, 43-44; Hac) Halife, K~f ez-Zrmfin, I, 430, 456; Sezgin, TBrilr

et-Turns el-'Arabi, I, 31-32.

as Nedim, ei-Fihrist (Teceddud), s. 36; Abdullah Bedr, Tefs'im Kntade: Dirfise li'l-Mufessir tit Men/rec Tefsiri/1, Kahire 1399/1979, s. 9, 38, 48-54,57-67, 74, 75,81-104.

86 Z.!hebi, S. A'lfim eu-Nubelfi, V, 277.

72 • Mehmet YOLCU

verilen Katade'nin rivayetleri daha ~ok Abdurrezzak es-San'ani'nin "elMusannef"inde bulunmaktadtr.s7

Tefsirde dordiincii tabakarun ba~1 kabul edilen, tefsir bilgisi hakkmda Ahmed b. Hanbel'in 6vi.icii ifadeler kullandtgt Katade'nin bu ilme dair gorii~ ve tespitlerinin muteber hadis ve tefsir kaynaklannda yer almast onun bu sahadaki onemini gosterir.ss "Kur'an'da hi~bir ayet yoktur ki onun hakkmda bir §ey i§itmi§ olmaya}'lm" diyen Katad~'nin tefsirle ilgili rivayetlerinin pek ~ogu Taberi'nin el-Cami' el-Beyan'mda mevcuttur.)89

21. Multammed b. Sevr; Ma'mer'den, [Katade'den]

[Ebfi Abdullah Muhammed b. Sevr (v.190/806): Yemenli/San'a'h ve bu bolgenin onemli Mufessir, Muhaddis ve Fakihidir. ilgili kaynaklarda imam, kanit, kavvam, Tabbaru, stdk ve fazilet gibi stfatlarla nitelendirilmi§tir.90

Miiellifimiz Muhammed b. Sevr, 'Avf el-A'rabi, Ma'mer b. Ra§id ve ibn Cureyc'in ibn Abbas' tan rivayet ettigi tefsiri dinleyip rivayet edenlerden birictir. Kendisi bu §ekilde ii~ biiyiik ciiz tutan bir tefsir rivayet etmi§tir. Onun bu tefsir rivayeti "sahlh", kendisi de "sika" Sa}'llmt§hr.91 Aynca o, Abdulmelik b. ~bduIazlz b. Cureyc'in tefsirini de rivayet edenlerden biridir.92

Muhammed b. Sevr' den Nu' aym b. Hammad, Muhammed b. 'Ubeyd b. Hisab, Muhammed b. Abdu'I-A'la es-San'aru, Muhammed b. 'Ubeyd elMuhanbl, Fudayl b. 'Iyad, Abdurrazzak, Zeyd b. el-Mubarek (ii~ de San'abchr) ve pek ~ok ki~i hem hadis hem de tefsiri rivayette bulurtmu§tur.)93

Ma'mer

[Ebfi 'Urve Ma'mer b. Ra§id (95-153/713-770): Kok olarak Ezd kabilesine mensuptur. 95/714 veya 96/715) }'llmda Basra'da dogmu§tur. Sonralan Basra'dan Yemen'e gelmi~, ilmi konularla ilgili materyal_toplarru§hr. Yemen'in San' a §ehrine yerle§tigi ve orada uzun siire ikamet ettigi i~in San'onz nisbesiyle me§hurdur; Ezd kabilesine mensup bir ki§inin azathst oldugundan Ezdf nisbe-

~ ibn Sa'a, et-Tabeknt e/-Kubrti, VII, 229. 68 Ahmed b. Hanbel, el-'ile/, I, 488; II, 540. 19 Mizzi, Tehzib e/-Kem61, XXIII, 511. 90 ibn Ebu Hatim, el-Cerh ve't-Ta'di/, VII, 217. 91 Zerke~l, e/-BurlrBu, IV, 238; Zehebi, et-Tefolrve'l-Mrifessirrln, 60, 107,113. 91 Ebu Ya'la Halil b. Abdullah el-Kazvini, el-ir$6d fl Ma'rifet 'Uieuu1' cl-Hndis, Riyad 1409, Bkz.

et-Tehzfb, IX, 87. 93 Zehebi, el-Kn$if, II, 161; S. A'liim eu-Nubc/ii', VJlJ, 63; ibn Racer, Tehzfb et-Tehzfb, IX, 87.


siyle de aruhr. Yemen' de hadisi ilk tedvin eden Tabil, "sika" Muhaddis ve Feklh kabul edilmi~tir. Dini metinleri derlemede bir 6nci.i olmu~tur.9ol

Ma'mer b. Ra~id ilim tahsili i<;in Basra' dan ba~ka Medine, Dime~k, Humus, Horasan, Yemame, Kllfe ve Yemen'e de efendileri adma ticaret amaayla yolculuklar yapmz~ ve bunlardan ilim tahsil etmi~tir. Katade b. Diame, ibn $ihab ez-Zuhrl, Amr b. Dinar ve Hemmam b. Munebbih'ten ders alnu~br. Kendisinden rivayette bultmmzlar: Sufyan es-Sevrl, Yahya b. Ebu Keslr, Ebu ishak esSebi'i, Eyyilb es-Sahtiyaru, Amr b. Dinar gibi baZI hocalan, aynca Said b. Ebu 'An1be, Eban b. Yezld, ibn Cureyc, Hi~am ed-Destuval, $u'be b. Haccac, ibnu'JMubarek, 'Abdurrezzak b. Hemmam es-San'aru, San' a kadlsi Hi~am b. Yusuf ve Sufyan b. Uyeyne ... Kimi zaman Mu'tezilenin bi.iyi.ik kelamosz Ebu 'Ubeyde b. Ma'mer b. e)-Musenna (v.209/824) ile takl~mt~br. Takva ehli, giivenilir, samimi, ger.;egi soylemekten ~ekinmeyen bir zat oldugu belirtilen Ma'mer b. Ra~id Ramazan 153'te (Eyli.il 770) Yemen' de vefat etmi~tir.95

Yemen' de ilk eser tasnif eden ve o bolgede hadisleri ilk tedvin eden ki~i oldugu belirtilmekte, el-Cfimi' adh kitabz Malik'in el-Muvatta'mdan daha once yazzldzgt kabul edilmektedir.96 Ma'mer b. Ra~id, degerli bir beige niteligindeki Sallifetu Hemmam b. Mrmebbil!'in rivayetinde biiyiik rol oynamt~, hadislerin onceki nesillerden degi~meden intikal ettigi fikrinin ispabnda kopri.i vazifesi g6rmii~ti.ir.97 Hadisleri tedvin etmeye bi.iyiik ~aba harcayan Ma'mer'in eserlerini yazd1g1 bir odasmm bulundugu, hadisleri ezberleme ve yazma i~ini birlikte siirdiirdi.igu . belirtilmektedir.9s Ma'mer'in Zuhri'den naklettigt siyer ve megaz'iye dai~ bilgiler, pek ~ok konuda verdigt ftkhl hi.iki.imler ve Katade' den yapbgz tefsire dair nakiller gi.ini.imi.ize kadar gelmi~tir. Talebesi Abdurrezzfik esSaJz'finf'nin tefsiri de esasta onun eserine dayamr.99

!U ibn Ebii Hatim, cl-Cerlr ve't-Tn'dil, VIIT, 256. 95 Abdurrezzak es-San'ani, el-Musmmcf, thk. Habiburralunan el-A'zami, Beyriit )403/1983,

ill, 490; IV, 26; V, 313; Nedill\ el-Filtrist, s. 138. 96 ez-Zehebi, S. A'lcim eii-Nu/lclci', VIT, 9; Zehebi, er-Ruvcit es-Sikfit cl-Mutekel/cm fihim bimci lei

Yrlcib Reddelmm (~r. M ibrahim el-Mevstli), Beyriit 1992, s. 166. 97 Ma'mer b. Ra~id, cl-Comi' (Abdurrezzak es-San'ani, el-Musannef ic;inde ne~reden:

Habiburrahman el-A'zami), Beyriit 1403/1983, XI, 183; Ali b. Ca'd, el-Musned, Beyriit 1410,

s. 159; Zehebl, s. A '/tim CII-Nllbelci', v, 276-277; vm, 11; Abdurrezzak es-San'ani, elMIISIIIIIICf, m, 490; Sezgin, TM, XII (1955], s. 115, 121.

" M Hamidullah, Mulrlnsar Hndis Tnrilri ve Snilife-i Hemmcim b. Munebbih (trc. Kemal Ku~cu), istanbull967, s. 54.

99 Sezgin, Tcirih et-Turcis cl-'Ambi, I, 99.

74 • Mehmet YOLCU

Eserleri: 1. el-Cami'. Giiniimi.ize gelen hadis kitaplanrun en eskisi kabul edilen bu eserde 1614 hadis bir araya getirilmi~tir. Abdurrezzak es-San'aru, onun e/-Cfimi'ini eserinin sonuna eklemi~· (el-Musannef, X, 379-468; XI, 3-471) ve · bu ~ekilde yaytmlanrru~r.too

2. Kitfib el-Megfizl. Abdurrezzak es-San'aru, onun bu eserinden soz etmektedir. Muhammed b. ishak en-Nedlm de Abdurrezzak'm siyer ve megazi sahiplerinden Ma'mer vas1tastyla rivayette bulundugunu kaydetmi~tir.)1°1

22. el-Kelbi Muhammed b. es-Saib

[ibn Bi~r el-Kelbl; Ebu'n-Nadr (66-146/685-763): Tefsir ve Cal1iliye Kiiltiir Tarilli alanlannda iinliidi.ir. Hi~am el-Kelbi'nin babas1 olan el-Kelbl, KUfe'de dogmu~ olup Kuda'a kabilesinin Kelb b. Webere boyundandtr. Sabit'in katibi olan el-Kelb'i'nin babas1 Mus'ab b. Zubeyr'in yarunda ~ehit dii~mii~ti.ir. Kendisi de ibnu'l-E~'as'm taraftan olarak Deyr el-Cemacim sava~ma katJlnu~br (82/701).

Basra Valisi Suleyman b. Ali, el-Kelb'i'yi Basra'ya getirip kendi evinde oturmastru saglam1~ ve tefsir okutmakla gorevlendirmi~tir. KUfe'de tefsir ve tarih dersleri vermi~tir. Onun bu konudaki birikimi oglu Hi§am'm saytst lSO'ye yakla~an eserlerine yanslrnl~br.tol Kendisi 146/763' de Kufe' de vefat etmi~tir.

Kelbi'nin tefsiri hakkmda yap1lan ele~tiriler, agu su~Iamalar i~erir.103 Meseta Ahmed b. Hanbel onun bu eserinin yalanla dolu oldugunu, bu esere bclkmarun dahi caiz olmadtgmt soylemi§tir. Mervan b. Muhammed de bu tefsirin butlanmdan soz etmi§tir. Biiti.in bunlann nedeni, herhalde onun $1'1 bir egilime sahip olmas1 ve hem Miircie hem de Sebeiyye'den olmakla itham edilmi§ olmaSidtr.)104

100 Ma'mer b. Ra~id'in hayah ve el-Ciimi' adh eseri hakkmda Fuat Sezgin bir makale yazrm~ "Hadis Musannefahrun Mebdei ve Ma'mer b. Ra~d'in Qmi'i", TM, xn ·(1955), s. 115-134; Ebuzer Bozkurt, Ma'mer b. Rfl$id'in Hayalt ve Kitiibu'/-Ciimi' isim/i Eseri adb bir doktora tezi haztrlamt~ {Ankara Oniv. hah. Fak. 1980); M Re'Jet Sa'id de, Ma'mer b. Rii$id es-Sarr'iinl: Mestidintlt ve Me11/tecult ve Eseriilt ft Rivtiyet el-Hadfs {Riyad 1403/1983) adiJ incelemesinde onu bin;ok a,tdan degerlendirmi~tir.

101 'Abdurrezzak es-San'ani, el-Musannef {n~. Habiburrahman el-A'zami), Beyrut 1403/1983, ill, 490; IV, 26; V, 313; Nedim, el-Filtrist, s. 138.

IOl ;iilir Mustafa, et-Ttirfltu'l-'Arablve'l-Mu'errilnin, Beyrut 1983, I, 190-191.

1m ibn Hacer, Fetltu'l-Btirl, VII, 158; X,549.

IGo ibn El>ii Hatim, c/-Cerlt ve't-Ta'df/, VII, 271; ibn Hibban, el-Mecniltin, U, 253; Mizzi, Tchzfbu'l-Kemti/, XXV, 246-253; ibn Hacer, Fetlw'l-Biiri, VII, 158; X,549; "el-Kelbi" dedigi yerler i~in bkz: m, 220, vm, 356, 439, 546, XI, 309, 387, 439; xm, 359, 523. Aynca Vahidi "elEsbab"ta (s.85) ondan "el-Kelbi" diye nakiller yapar.


23. Muqiitil b. Sztleyman

[Ebu'l-Hasen Mukatil b. Suleyman b. Be~lr el-Ezdi el-Belhl (v.lS0/767}: Belh'te Muhtemelen 80/699'te }'lh civannda dogrrm~ ve bu ~ehirde yeti~tikten sonra bir sfue Merv' de y~anu~hr. Umeviler'in Horasan valisi Nasr b. Seyyar'm kumandanlanndan Selm (Salim) b. Ahvez el-Mazinl'nin yarunda biiyiik itibar gormi.i~tiir. Umeviler'e kar~1 miicadele eden Haris b. Sureyc ile yaptlan ban9 gorii~melerine Selm b. Ahvez adma kablrru~br. ilk kelamctlardan Cehm b. Safvan ile Belh'te itikadi konularda tarh9mi~ ve ilaru Stfatlarm ispab yoni.indeki tezini savunan bir kitap yazmt§br.tos ·

Basra'ya geldiginde buradaki Ata b. EbU Rebah, ibn $ihab ez-Zuhri, Abyye el-Avfi gibi alimlerden faydalanrru~hr. Hayabrun son yirmi }'lhru kapsayan bu donemde Bagdat, $am ve Mekke gibi ~ehi~leri dola~mt~_hr. Bagdat'ta Abbasi hiikiimdarlanndan EbU Ca'fer el-Mansfu ve hi.iki.imdar olmadan once Mehdi-Billah ile ilmi sohbetlerde bulunmu~tur. Daha sonra Basra'ya donmi.i~ ve burada vefat etmi§tir. ibn ishak en-Nedlm, onu Zeydiyye mezhebinin biiyiiklerinden sayar. $1a'ya, Mii~ebbihe ve Miircie'ye nisbet edilmesi yanmda bazt $1'1 kaynaklanna gore Muhammed el-Bakir ve Ca'fer es-Sadtk'm tabileri arasmda yer ahr.to6

Mukatil b. Suleyman'm Miircii olu9unda esas ahnmas1 gereken husus ibn Hazm'm belirttigi gibi Mfucie'nin temel unsuru olan iman-amel mi.inasebetidir.107 Onun, Zeydiyye veya imamiyye'ye mensup olduguna ili~kin rivayetler bultmmaktadtr. Ancak Mukatil'in mezhebl anlamda bir $i'i oldugunu kabul etmek hem eserlerindeki gori.i~leriyle hem Umeviler' e yakmh~ ve baz1 gorii~-melerde onlan temsil etmesi ger~egiyle bagda~maz. ·

Mukatil'in ilmi ~ahsiyetinde one 9kan yonii tefsirciligidir. Her ne kadar kendisinden once Sa'id b. Cubeyr, Hasan-1 Basri, Amr b. Ubeyd, Mucahid b. Cebr, ikrime el-Berberi ve ibn Cureyc gibi alimler Kur'an tefsiriyle me9gul olmu~larsa da onlann tefsirleri hem ktsmidir hem de tamamt giiniimiize ula~manu~br. Mukatil ise tefsirinde a yeti ayetle tefsir etmi~, rivayet ve dirayet yontemini birlikte kullanrru~br. Bu sebeple o, Matiipdi gibi sistematik ve kapsaytct

10; Ne§§ar, Ne5'etu'I-Fikri'il-isltlml, I, 289-291.

lOio Nedim, e/-Fillrist (Teceddud), s. 227.

u11 hm Hazm, ei-Fnsl, IT, 269.

76 • Mehmet YOLCU

olmasa da, akll tefsir yontemini kullanan ilk mufessir kabul edilmi§tir.10s Had!s alimlerince "metrilk" ve "mehcfuu'l-qavl" saytlmJ§hr.109

ibn Adl, Mukatil b. Suleyman'm naklettigi hadislerin c;ogunun sahih oldugunu, birc;ok sika ve maruf ravinin ondan rivayette bulundugunu belirtirken Curcaru de ayru degerlendirmeyi yaparak Mukatil'in Tefslr el-Hamsimie Ayeh adh eserinde birc;ok rnusned ve rnerffi hadis oldugunu soylemektedir.110 .

Eserleri: 1. et-Tefslru'l-Keblr, 2. el-WucUh ve'n-Neza'ir. 3. Tefs!r elHamsimie Ayeh mine'l-Kur'an. Mukatil b. Suleyrnan'm diger !'!Serleri ise §unlardtr: el-Kna'at, Mute§abihu'l-Kur'an, Nevadirii't-Tefslr, en-Nasih ve'lMensuh, el-Cevabat fi'l-Kur'an, et-Takdlrn ve't-Te'hlr, el-Aksam ve'l-Lugat, erRed 'ale'I-Kaderiyye.]111

24. Ya'qub ed-Dewreqf

(Ebu Yusuf (166-252/782-866): Babastrun ad.J ibrahlm, Basra'run Devrak kalesine veya Hfizistan' da bir beldeye nispet edilmi§ iinlii hadis haftzlanrun Sekizinci Tabakasmdan olan bir alimdir. Zamanmda 'Irak'm en iyi Muhaddisi saytlmJ§hr. Kendisi el-Musned adtru ta§tyan bir Hadls mecrnuas1 yazrru§hr. ilgili kaynaklarda onun tefsirciligini one c;tkaran ve yazdtgt tefsirin hususiyetlerinden bahseden kayda. deger beyanlara rastlanrnaz.]112

25. el-Hasen b. Wiiqid [Omm Kitiib en-Niisih ve'l-Mensuh'u da vardtr.]

[Merv §ehrinden olan el-Hasen b. Wakid (v.l59/775) burarun hem Mufes·sir, hem Muhaddis ve hem de Kadisiydi. Ebu Han.lfe'nin yakm arkada§t Muhammed e§-$eybaru'nin babastdtr. Hadis konusunda "kavi" ve "sika" saytlmamJ§hr. Hatta onu "da'!f" sayanlar da vardtr.m Her §eye ragmen: "On Uc;: elHakim dedi ki: Horasa11lzlarm en saglam se11etleri, el-Hasen b. Wakid, 'Abdullah b.

Buret;de'den o da babasmdan §eklinde srralarur" denmi§tir. Buna ragmen o, Buhan ve Muslim tarafmdan bir ilim deryast ve otoritesi olarak kabul edilmi§tir. Kitiib et-Tefsir ve Kitab el-Wucull fi'l-Kur'iin adh eserleri rnevcuttur.)114

105 M. Huseyn ez-Zehebi, et-Tefsir ve'l-Mufessiriin, s. 142. 109 Buharl, et-Tnri!J e/-Kebir, II, 237; el-Hatib el-Begdadi, Tnrlhu Begdtld, XIII, 167-169; Zehebi,

Mfziin el-i'tidiil, IV, 172; V, 505-6. 110 Zehebi, Miziin el-i'tidiil, V, 505-506; ibn Adiy, VI, 2431. 111 Had Halife, Ke~fu'z-Zumiu, I, 459; Brockelmann, Tnri!J e/-Edeb el-'Arabi, I, 332. 112 Abdusselam M Harun, Kunn~et en-Neviidir, Mektebet el-Hand, 1405/1985, s. 105. 113 Ebu M Abdullah el_-Yafi'i, Mir'iit el-Ciniiu ve 'ibret el-Yekaznn, Beyrilt 1417/1997, I, 260. 114 ibn Hazm; el-Mulrallii bi'l-Asiir, XII, 280; Zeynuddin Abdurrahman el-'Irakl, Tnrlr et-Tesrib fi

$erlr et-Takrib, I, 22.

ilk Oi:incm Tefsir Kitaplan vc Miiellifleri • 77

26. Muqatil b. Hayyiiu

[ibn Abbas'm ogrendsi Ebu Bistam (v.lS0/767) Nabath-Belhli iinlii mi.ifessir, muhaddis ve abidtir. Uzmanhk alaru a~lsmdan hem mi.ifessir hem de muhaddis say1lmJ~hr. Aynca Horasan tarih)isi ve Ehl-i Si.innetin onemli bir mi.i.tercimi kabul edilir. Mukatil b. Suleyman ile ~agd~h ve onun arkada~lanndan biriydi. Erdemli ve iyiliksever bir zath. Babas1 Hayyan, Ben} $eyban'm mevalilerindendi ve Kuteybe b. Muslim katmda ~ok degerliydi.t•s

Muslim ve Dart Si.inen Sahibi qndari had is alm1~hr. Umar b. Abdu'l-' Azlz bir~ok iinli.i ki~iden hadis alm1~, Abdullah b. el-Mubarek, ibrahim Edhem ve 'Alkame b. Muslim gibi bir~ok muhaddis ondan rivayet etmi~tir. Yahya b. Me'ln, Ebu Davlid, en-Nesa!, Mervan b. Muhammed, Abdurrahman b. eiHakem, ibn Hibban ve ed-Darekutni onu "sika" sayanlar arasmdad1r. Onun "da'lf" sayanlar da vardu. ISO dolaylarmda Kabul' de vefat etmi~tir.116 Onun tefsirle ilgili ~ah~malanru ve yazd1gt tefsirini ibn Hacer, el-'Ucab'ta kaydetmi~tir.)111

27. Sa'fd b. el-Cubeyr

[Hadis ve tefsir konusundaki rivayetleriyle i.inlenmi~ tabiilerden olan Ebu Abdullah -Ebu Muhammed- Sa'ld b. Cubeyr b. Hi~am el-Esedl (v.94/713) Kufe okulunun onci.ilerinden biridir. 45/665'te Mekke'de dogmu~, Kurey~'in Esed b. Huzeyme bpyuna bagh Ben! Walibe b. Haris'in azaths1 Habe~li siyah ,tenli bir zathr. Hocalan Mekke'de Abdullah b. Abbas'm ozel ihtimam gosterdigi ogrencisi Sa'ld, mecliste okunan hadisleri yaz•yor, yazt malzemesi bitince avucuna, bazari ayakkab1sma not ahyor, daha sonra bunlan sahlfelere kaydediyordu.118

Her }'ll biri umre, digeri hac olmak i.i.zere en az iki defa Hicaz bolgesine gider, Mekke'de Abdullah b. Abbas, Medine'de Abdullah b. Umar ile gorii~i.ir, onlarm ,ders halkalanna kahhrd1. 119 Sa'ld, ibn Abbas'tan sonra en ~ok Abdullah b. Umar'den . faydalanmi~hr. 68/687 ylimda ibn Abbas'm, 73/692 }'lhnda ibn

10 b

m Zehebi, Tiinn el-istnm, IX, 188; Tezkiret ei-Huffiiz, I, 174; hm Hibban, es-Sikiit, vn, 485;

Me~iilzlr Ulemii el-Emsiir, s. 195. 116 ibn Hacer, Telzzib et-Telzzlb, X, 249-250; Takrlb et-Telrzib, II, 271; Buhari, et-Ttirilr e/-Kebir,

VIII, 13.

117 ibn Hacer, el-Uctib, I, 145. 118 Ahmed b. Hanbel, Kittib c/-'ilcl, ~ev. Talat Kocyigit-ismail Cerrahoglu, Ankara 1963, I, 50,

394; Zehebi, S. A 'liim en-Nube/6', IV, 335. 119 Taberi, Tiirilr e/-Umem, Beyrut 1411/1991, IV, 23-24; Zehebi, Tezkirel el-Hufftiz, T, 76-77.

78 • Me.hmet YOLCU

Umar'in vefahna kadar onlarla gori.i~me ve onlardan ilim almayt siirdiirmii~ti.ir. Bu arada Kufe'de bir ders halkast olu~turarak ogretim faaliyetine ba~lam1~, fetva ver~, Umevi iktidarmda Haccac tarafmdan Kufe Kadiligi ve imamhk gorevine getirilmi~tir. Hiikiimdar Abdulmelik'in riiyalanru yorumladtgt ve onun istegi iizerine bir tefsir yazdtgt da kaydedilmi~tir.120

Hadis miinekkitleri tarafmdan sika, alim, abid ve zalzid bir ki~i olarak tarublan Sa'id b. Cubeyr hadis, tefsir ve £OOh ba~ta olmak iizere islami ilimlerde otorite kabul edilmi§ ve "dhbiz el-'ulema" (a!imlerin derin bilgi sahibi ve munekkit olaru) diye arulmt~br. Adi b. Hatem et-Tai, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Zubeyr, Abdullah b. Umar, Ebu Sa'id el-Hudri, Abdullah b. Mugaffel ve Enes b. Malik gibi sahabilerle Amr b. Meymun ve Ebil Abdurrahman es-Sulemi gibi tablllerden hadis rivayet etmi§tir.I2J

Ba~ta Kutub-i Sitte olmak iizere hadis kitaplarrnda rivayetlerine yer verilmi~; Ebil Salih es-Semman, Mucahid b. Cebr, ikrime el-Berberi, Adiy b. Sabit, Meymiln b. Mihran, Simak b. Harb, ibn Sihab ez-Zuhri, Amr b. Dinar, Ebil ishak es-Sebii, Malik b. Dinar, Eyyilb es-Sahtiyaru ve A'me§ gibi tabiiler onun talebesi olmu~lardtr.l22

Hacc§c, ibnu'l-E~'as Abdurrahman. b. Muhammed'i 40.000 ki~ilik bir ordunun ba~mda Sicistan'm fethine gonderirken Sa'id b. Cubeyr'i de ordunun maa~lanru dagttmakla gorevlendirdi.w ibnu'l-~'as Haccac'a isyan edirtce Sa'id b. Cubeyr de onun yarunda yer almt~ ve Haccac;:' a kar~t yaptlan Deyr elCemacim sava~ma (82/701) kahlmt~br.124 Maglubiyetten so~a k~~p Mekke'de

1~ Ahmed b. Hanbel, Kittib el-'ilel, I, 56; Taberi, Ctimi' el-Beytiu, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki, Riyad 1424/2003, m, 173; VI, 303, 588; q<, 474-475; XIV, 552. Ebii Amr el-I<e~~t Ebu Ca'fer et-Tiisi ve ibn $ehra~ub gibi bazt Si'i yazarlarEhl-i Beyt'i sevdigi, Hz. Ali'nin torunu Ali b. Huseyn Zeyne'l-Abidin ile kimi zaman gorii~tiigu ve onun.hakktnda i:iviicii si:izler si:iyledigi gerek~esiyle Sa'id b. Cubeyr'in Si'i oldugunu ve Hacdic'tn onu bu yiizden oldiirdiigiinii ileri siirerler. Bkz. Hasen es-Sadr, Te'sis e~-$i'a, Beyrut 1401/1981, s. 322, 324, 342. Ancak onun fetvada miistakil bir miictehid olmas1, Ehl-i Beyt imamlanna ve onlann rivayetlerine itibar etmemesi, "tekiyye" inancma k~t ~as1 ve devlet i~lerinde J_esmi gi:irev kabul etmesi gibi hususlar bu iddiantn dogru olmadJgtru gostermektedir.

121 ibn Sa'd, et-TabekJit, VI, 259; ibn Ebu Hatim, ei-Cerlr ve't-Ta'dll, IV, 9-10; VI, 332; ibn Hibban, es-Siklit, IV, 275-276.

1n Mizzi, Telrz.ib ei-Kemiil, X, 358-376. 123 ibn ei-Esir, e/-Knmi/, IV, 455; Ebu'~·~eyh, Tabektit ei-Multaddisill bi-isbelziiu, thk. Abdulgaffi.r

AbdUlhak Huseyn el-Belii(l, Beyrut 1407/1987, I, 315·319; Nedim, el-Fillrist (Teceddud), s. 37.

m ibn Sa'd, et-TabekJit, VI, 265; ibn Kuteybe, el-Ma'tirif, s. 446; Zehebi, S. A'ltim e11-Nube/ti', ITI, 231-232. .

ilk Donem Tefsir Kitaplan ve MuelliAeri • 79

gizlenmi~ ve Umeviler'in Hicaz valisi Umar b. 'Abdu'l-'Aziz, onu himaye etmi~tir.125

Sa'id'in "Mushaf Sa'id b. Cubeyr" ad1yla arulan bir Kur'an niishasmm bulundugu, kiraet ilmini hocas1 Abdullah b. Abbas'tan arz yoluyla ogrendigi, Ramazan aylannda imamhk yaparken bir gece Abdullah b. Mes'ud'un, bir gece Zeyd b. Sabit'in, bir gece ba~ka birinin kiraetini okuyarak namaz kildirdl~ belirtilir. Me~hur Yedi Kiraet imarrundan Ebu 'Amr b. 'Ala, kiraet ilmini ondan 6grenmi~tir.126

Ebu Hatim er-Razi'nin belirttigine gore Abdulmelik b. Mervan, Sa'id b. Cubeyr'den bir Kur'an tefsiri yazmasm1 istemi~, o da bu alanda ilk diizenli tefsir olan eserini kaleme alarak ona gondermi~tir.pv

28. Weki' b. ·el-Cemih

[Kufeli iinlii miifessir, muhaddis ve fakih olup Ahmed b. Hanbel'in hocaSI Ebu Sufyan ibn Melih er-Ruasi (v.197/812) nkhi gorii~ olarak Zahiridir. Ruasi nisbesi onun Arap as1lh ve Beni Ruas'a mensup oldugunu gosterir. Babas1 ·

125 Taheri, Ttirih el-Umem, IV, 23-24; Zehebi, Tezkiret el-Hufftiz, I, 76-77. Umar b. 'Abdu'l'Aziz'in, Hicaz valiliginden ahnmast iizerine Haccac, Sa'id'in yakalamp kendisine teslim edilmesini istemi~, yakalanmadan Mucahid b. Cebr, ona haber vernii~tir. 0 ise, uzun zamandan beri gizlendigini, arhk i~i Cenab-1 Hakk'rn takdirine b1raknguu belirterek ka~ayacaguu soyle~tir. Yeni vali Halid b. Abdullah el-Kasri, Sa'id'i tutuklath. Sa'id, zincire vurularak Irak'a gotiiriildii. Vas1t'ta Haccac'a teslim edilmeden once, kendisine kafiii1a firsan verilmesine ragmen, bunu kabul etmedi. Sa'id b. Cubeyr, Haccac ile kar~tla~h~nda onunla uzun uzun konu~mu~, Haccac'rn sert tavnndan etkilenmemi~, sorulan biitiin sorulara a9k yiireklilikle cevap vermi~ ve 94/713 (veya 95/714) senesinde oldiiriilmii~tiir. Bkz. Ebu'I-Fida ibn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihtiye, thk. Ahmed Ebu Mulhim ve digerleri, Beyrfit 1407/1987, IX, 101-105; ibn Hacer el-Askalani, Telrzib et-Tehzib, Beyrut 1404/1984, IV, 11-13; VII, 179; Sezgin, Ttirih et-Turtis el-'Arnbi, I, 28-29; Zirikli, el-A'IIim, ill, 93; ismail Cerrahoglu, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, I, 143-151.

126 Ahmed. b. Hanbel, Kiltib el-'ilel, I, 72; Tabert Cami'u'I-Beytin, m, 173; VI, 588; IX, 474-475; XIV, 552; Zehebi, Ma'rifet el-Kumi', I, 68; ibnu'l-Cevzi, Sifat es-Safve (~r. ibrahim-Ramadan ve dgrlr.), Beyrfit 1409/1989, IIT,49-54.

127 Bu tefsir, daha sonra Ata b. Dinar tarafmdan rivayet edilmi~tir. Sa'id b. Cubeyr muglak, miiphem ve miicmel ayetleri tefsir ederken oncelikle bunlan a9kJayan miibeyyen ve muIassal ayetlere ba~vurmu~, hadislere yer verrni~, kimi zaman israiliyat'a dayanarak a9-klamalar yaprm~. ~iirle isti~had etmi~, degi§ik sahabilerin gorii~lerine ba~vurmu§, niizUl sebepleriyle nasih ve mensuha yer verm.i~tir. Hakklnda rivayet bulunmayan yerlerde dilcilerin gorii~e dayanarak a9klamalarda bulunmu§, kendi gorii~iinii zikrederken bazan sozlerini yeminle teyit etmi~tir. Abd b. Humeyd, ibn Cerir et-Taberi, ibnu'l-Munzir enNtsaburi, ibn Ebu Hatim, ibn Kesir ve Suyiiti gibi tefsir bilginleri tarafmdan nakledilmi~tir. Bkz. ibn Ebii Hatim, VI, 332; ibn Hacer, VII, 179.

80 • Mehmet YOLCU

Kufe'de beytiilmal gorevlisiydi; annesi tarafmdan kendisine biiyiik bir miras

kalmt~br. 128 Kendisi 128/746 (veya 129/747) yilmda dogmu~tur.

Weki', bir~ok biiyiik hadis~iden ders abru~ yine pek ~ok muhaddis de ondan rivayette bulunmu~tur.l29 Bu ama~la Mekke, Medine, Bagdat, Enbar, Wastt, Abadan, Musul, Dime~k, Misis (Massisa), Tarsus, Kudiis ve Mtstr'a rihlet

ler (ilim yolculuklan) yaplnl~br.

Asnrun en biiyiik fekihi, hadiste "miiminlerin emiri" ve "zamarurun

Evza'i"si gibi niteliklerle arulan Weki' hadiste sorgulanrnaya gerek duyulmayacak "giivenilir imarnlar" arasmda zikredilmi~tir. <;ok gii9ii bir hanzaya sahipti. Sufyan es-Sevri'nin vefabndan sonra onun yerine ge~ti. Ftkhu'l-hadise yoneldi. Ehl-i hadis ile ehl-i re'y arasmda hararetli tarb~malann yaplldtgt bir donemde Kufe'de Y.a~ayan Weki' bu nedenle hadis9 oldugu halde re'y dii~maru bir tutum takmmalnl~br.130

Weki'in Rafizi veya $ll olduguna dair kayrtlar,m erken donem Kufeli hadis~ilerin Hz. Ali'yi Hz. Osman' dan iistiin saymalan anlalnlnda olup bu durumunun ve $'i'a'ya hafif meylinin rivayetlerine zarar vermedigi kabul edilmi~tir. Onun Halk el-Kur'iin ve benzeri konularda Mu'tezile'ye ve diger nrkalara karlit

~iddetli tutum sergilemesi ve Allah'm stfatlanna ili~kin rivayetler hakkmda tavakkuf etmesi de bu kanaati desteklemektedir. Weki' siyasi otoriteye kar~I da mesafeli davranlnl~ bu nedenle hem Umevi hem Abbasi devlet ricali tarafmdan kendisine kadilik teklif edilmesine ragmen, bunu kabul etmemi~ ve bu gorevi

··•kabul eden yakm dostu Hafs b. Gtyas ile ilgisini kesmi~tir. Weki' b. ···icerrah 196/812'de hacca gittikten sonra mernleketine donerken 10 Muharrern

197 (21 Eylill812) Kufe ile Mekke arasmdaki Feyd'te vefat etmi~tir.

Eserleri: 1. Kitabu'z-Zuhd.132 2. Cuz'un fi'J-Hadis. (Nushatu Weki' an e1-A'me~).133.3. Kitabu's-Sunen.13-14. Fedail es-Sahabe.IJS]

u.s Se~'aru, el-Enstib, VI, 174. 129 el-Hatib el-Begdadi, el-Kiftiye, thk. Ebu Abdullah es-Sevrati-ibrarum Hamdi el-Mederu, el

Mektebet el-'ilmiyye, Medine, s. 54.

•;;o el-Hatib el-Begdadi, el-/(jfaye, s. 87; ibn Ebu ~ybe, el-Musanuef, IJ, 30, 36, 322, 371; el-Hatib el-Begdadi, Tdrilw Begdad, _XIII, 501.

131 ibn Kuteybe, el-Ma'tirif, s. 384, 624, s. 624; ~hristaru, el-Milel, thk. Abdulemir Ali Muhenna-Ali Hasen Faur, Beyrut 1993, I, 222-223.

1ll A Abdu'l-Cebbar el-Ferivai, Kitlibu'z-Zuhd (Medine 1984; Riyad 1994), I, 160-162.

m Veki' b. Cerrah, ](jtabu't-Tefsir, thk. Abdurrahman Abdu'l-Cebbar el-Ferivai, Kuveyt 1406; Nedim, cl-Filrrist, thk. ibrarum Ramadan, Beyrut 1417/1997, s. 53; Ta~kUbnzade, Mifttih es-Se'tide, II, 77, 215, 242, 253-254, 581, 590. ·

ilk Donem Tefstr Kitaplan ve Miiellifleri • 81

29. Ebu Reca' Muhammed b. Seyf

[Basrah-Ezdli Huddfuili iinlii Hadis ve Tefsir alimi Ebu Reca' Muhammed b. Seyf (v.130/747) ilmi ve ~ahsiyeti a9smdan giivenilir (sika) bir mufessirdir. Kaynaklarda ~okc;a zikredilen bir tefsiri mevcuttur. Tefsircilerin Alhno T~baka'sn:tdand1r. el-Hasen el-Basri'nirlogrencisidir. 130 senesinde vefat etmi~tir.t36

Bunun yarunda saygm bir muhaddis olan Ebfi Reca, ibn Me'in, ibn Sa' d ve en-Nesru tarafmdan "sika" saydtru~hr.137 Kendisi imam Malik'e yeti~mi~tir. el-Hasen ve 'ikrime'den rivayetler yaptru~hr. 138 $u'be, Yezld b. Zurey', isma'll b. 'Uleyye, ibn Slrin, Nfrh b. Kays et-Taro, Matar el-Werrak ve Yusuf b. Davfid esSimti ondan rivayet edenler arasmda sayllmaktadrr.139]

30. Yz~suj el-Kattati. [el-~attti11 el-Kebir]

[Kufeli "er-Razi" diye tarunm1~ olan Ebu Ya'kub Yfisuf b. Musa b. Ra~id b. Bilal el-Kufi el-Kattari Rey = ~ehrinde dogup yeti~mi~ daha sonra Begdad'a yerle~mi~tir. 253/869 senesinde Begdad'ta vefat etmi~tir. Oncelikle Hadis ve tefsirle i~tigal etmi~tir. Aluned b. Abdullah b. Yfinus, Hammad b. Seleme, Sufyan b. Uyeyne, Suleyman. b. Hayyan el-Ahmer, Ebu'n-Nu'aym b. Dukeyn, Ebu.Mu'aviye ed-Darir, Abdurrahman b. Muhammed el-Muharibl, Amr b. Hatid el-A'~a, Mihran b. Ebu Umar, Ebu'l-Welid et-Tayalisi, Wekl', Ubeydullah b. Musa, Muhammed b. Ubeyd ve ibrarum b. Rustum'dan hadis alm1~br.1'"'

· Ahrri.ed b. Ali b. el-Musenna, Muhammed b. Abdullah el~Hadrem1, Mu·hammed b . .Aluhed b. is§, 'M~ammed b. Harfin b. Ham1d, Ahmed b. Arnr b. Abdulhalif<, ibrarum b: Mtihadtmed b. Malik el-Kattan ve saduk sayllan Ebu

u. Veki' b. Cerrah, Kitiibu'z-Zulrd, thk. Abdurrahman Abdu'l-Cebbar el-Ferivat, Medine 1984 · tyaym~:mm Bnsozii) I, 11~162; ibn Ebu Sey~e, el-Musannej; thk. Kemal Yusuf el-Hut,

BeyrCtt 1409/1989, II, 30, 36, 32,2, 371. -' 135 'zehebt, S. A'ltim e;r-Nubeia,'r:x. 154; Rimehurmuzi, el-Muhaddisu'l-Fiisrl, thk. M. Accac el-

Hatib, Berrut 1404/i9~, s. 613. · · 136 Vefat tarihi i9n 130 i_\a 149 arasmda degi~ik seneler verilmektedir . ..

. 137 Ebu Ali el-Farisi, .el-Hucce li'l-Kurrcl' es-Seb'a, I, 229; Zehebi, Tclrllr el-isliim, ill, 728. . . . ' . ' . . ~

138 · ibn Ebu Hatim, el-'ilel, VI, 139; el-Cerlt ve't-Ta'dfl, VII, 281; ibn Hacer, Tal..7fb et-Telzzib, s. 853.

139 ibn Mende, Fetlm'l-Biib fi'l7Kunii ve'l-Elktib, s. 312.

r-10 ibn .Mende, M b. ishiik, Ma'rifohl's-Salrclbe, thk. Amir Hasen Sabri, Matbii'at Cami'a elimarat el-' Arabiyye el-Muttehide, T.l, 1426/20051, s. 311.

82 • Mehmet YOLCU

Bekr el-Bundar (Hab~iin el-Besalani) da ondan hadis rivayet etmi~lerdir.141 Ondan ibrahlm b. Muhammed el-Begdadi Kalensuve, Ebii Bekr b. Ebii'd-Dunya ve Ebii Zur' a - ikisi de Reylidir-, Buhan, Ebii Daviid, Tirmizl, Nesai -Musnedu · All' de- ve ibn Maceh, rivayet etmeleri ve Yahya b. Me'in'in andan hadis yaZ1p "sadiikun" ve Nesai ile birlikte: "Ia be'se bih", demi~ almalan, ibn :Hibban'm anu "es-Sikat" arasmda saymas1 ve Ebii Ca'fer et-Tahav1'nin anun eserlerini rivayet etmesi kendisinin hadisteki kanumu hakkmda bir fikir vermeye yeterlidir.l.u Kendisi Cenr b. Abdulhamid'ten kiraet dersleri alnu~hr. ilk donemlerde br~la~ma almad1gmdan had is ve tefsir ilmi birlikte yiirtimi.i~tiir.)143

31. Muhammed b. Ebu Bekr el-Mttkaddem{

[Hem babas1 hem de dedesi biiyiik alim alan Ebii Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ebii Bekr el-Mukaddeo¥, Seklf'in mevlas1 alup Bagdathd1r. Hacalan: Babas1 Ahmed b. Muahmmed el-Mukaddemi, Amr b. Ala el-Fellas, Muhammed b. Halid b. Hida~, Muhammed b. Yahya el-Kati'i, Mukaddem b. Muhammed el-Mukaddem1, Ya 'kiib b. ibrahlm ed-Devreki, Muhammed b. Bi~ar Bendar, Muhammed b. el-musenna ve Zeyd b. Ahrem'dir. Kendisinden Muhammed b. Yahya es-Siili, Muhammed · b. el-Ce'abi, el-Weli diye tarunan Ahmed b. Abdurrahman el-Mukrii, Ebii Hafs ez-Zeyyat ve Ebii Zekeriyya Yezid b. Muhammed el-Ezdi el-Mevsili hadis ve tefsir aliiU~lardrr. Sanuncusu anun giiniimiize ula~an et-Tfinlz ve Esmau'l-Muhaddisin ve Kunfihum

adh eserini de rivayet eden ki~idir.14-l Kendisi iinli.i bir muhaddis ve miifessir alan el-Mukaddem, Bagdat'm kadilerinden biriydi. el-Hatib el-Begdadi anun "sika" aldugunu beyan etmi~tir. ibn Kani' da a~un hadis ve tefsirle ilgili haberleri rivayet etmede mahareti aldugunu ifade ettikten sanra kendisinin 301 senesinde vefat ettigini bildirmi~tir.p~s

w . ibnu'l-Cezen, Semsuddin M, Gflyetu'n-Niluiye fi Tabelalt el-Kurra, Mekte.betu ibn Teymiyye, ll,373.

m Salahuddin Halil b. Eybek es-Safedi, el-Viifi bi'l-Vefeyflt, thk. Ahmed el-Emaiit ve Turki Mustafa, Daru ihyai't-Turas, Beyriit 1420/2000, XXIX, 160; Bedruddin ei-'Ayni, Ebu M Mahmiid b. Ahmed b. Musa, Megflni el-AIIyflr fi $erhi Esiimi Ricflli Me' ani e/-Asiir, thk. M Hasen ismail, Da.ru'l-Kutub el-'ilmiyye, Beyriit 1427/2006, ill, 266.

1~3 Ebu Nu'aym, Ahmed b. Abdullah el-Asbehani, Mll'rifetu's-Snlliibe, thk. 'Adil b. Yusuf el' Azazl, ~aru'l-Vatan li'n-Ne~r, Riyad 1419/1998, IV, 2023; VI, 3281.

•~ Bkz. es-Sem'aru, ei-Ensflb, s. 539; ibnu'l-Cevzi, el-Muntezam, VI, 126; ibnu'l-Estr, ei-Lttbiib, m, 169; ez-Zirikli, ei-A'liim, VI, 197; F. Sezgin, Tflrilm't-Trtrasi'l-Arabi, Kur'an ve Hadts ilimleri, cil t 1, ciiz 1. A ynca bkz.

145 Bkz. Ebu Abdullah M b. Ahmed b. M b. Ebii Bekr ei-Mukaddemi, et-Tiirih ve Esmart'IMuhnddisln ve Kuniilrrtm, thk. M b. ibrahim ei-Luhaydan, Daru'l-Kitab ve's-Sunne, etTab'atu'l-Ula, 1415/1994, s. 16-17.

ilk 06nem Tefsir Kitaplan ve Miiellifleri • 83

32. Eb..il Bekr b. Ebu $eybe

[Wekl' b. Cerrah'm ogrencisi-Absli/Kufeli bir hadis haflz1, mufessir vetarih~i alan Abdullah b." Muhammed b. Ebu $eybe ibrahlm (159-235/776-849) "elMusannef" adh Hadis kitab~yla tarunrru~br. Kille' de dogrnu~tur. Kufe, Basra, Rey ve Bagdat ile Hicaz bolgesindeki ilini merkezlerinde tahsil gorm~ti.ir. Abdullah b. Mubarek, Wekl' b. Cerrah,.Sufyan b. Uyeyne, Yahya b. Sa'id el-~attan gibi muhaddislerden hadis okumu~tur.146 Onun talebesi arasmda Buhan, Muslim, Ebu Davlid, ibn Mace, ibn Sa'd, Ebu Zur'a er-Razi gibi alimler yer almaktadtr. ibn EbU $eybe, Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Main "saduk" diye nitelendirmi~, Ebu'l-Hasen el-icll ve EbU Hatim er-Razi de "sika" oldu~u soylemi~dir.147 ~endisi, ~ogun, Bagdat'ta ya~arru~ ve orada 8 Muharrem.235 (2 Agustos 849) senedinde vefat etmi~tir.

Abbasi Devletinin Mu'tezili egilimi des.tek_Ieyen hiikiimdarlar done.minden (813-847: Me'mfui, Mu'tasim ve Wasik) sonra Mutevekkil bu Mu'tezilf politikaya son vermi~tir. Bu da ibn Ebu·$eybe'nin iktidarla yaiGilla~masma yol ·a~rm~br.14s ibn Ebu $eybe, Ebu Hanife'nin mezhep ve metoduna kar~i olup bu konudaki tutumunu el-Musannefadh eserininson tarabnda "Kitabu'r-Red ala Ebf Hanije" adh bir ba~hk altmda ifade etmi~tir.t49 Kendisinin tefsirle ilgili bir eseri vardrr. Miiellifiri Tefslr hm Ebu $eybe· adb kitab1, bir rivayet tefsiri olup Suleymaniye KiitUpltanesi'nde150 bir niishas1 mevcuttur.]ISJ

33. Hu~eym b. Be~ir ·

[Was1th saygm hadls hanz1 ve miifessir alan Ebu Mu'aviye ibn el-Kasim b. Dinar (EbU Hazim es-Sulemi) Ahmed b. Hanbel'in hocastd1r. Mekke' de Zuhrl ve Arnr b. Dinar' dan ders alm1~br. Bunlar onun en biiyiik hocaland1r. Eyyfib esSahtiyaru, Suleyman et-Teym1, Yahya b. Sa'id el-Ensari, Hamid et-Tavil, elA'me~ gibi zevattan rivayet etmi~tir; $u'be, imam Malik, es-Sevn, Muhammed b. ishak~ .ibn ·el-Mubarek, Ab.durrahman b. el-Mehdl, Ahmed b. H~bel . ve Weki' de ondan rivayette bulunmu~tur. Aslen Buharah/Belhli, Bern Suleym'in mevlast olup ticaret i9n Was1t'a yerle~mi§tir. Kendisi Etba'i Tabi'inden olup

.• ..1

u6 el-Hatib el-Begdaqi, Tiirlhu Begdiid, X, 66. 147 Zehel;i, _Tezklretu'l-Huffiiz, II, 432-433; ib~ Hacer, Tehzibu't-Tehzib, VI! 2-;4. 1~8 Zehebi, S. A'liim en-Nubelii', XI, 125. HaciHalife, Ke$jzt'z-Zum11l, I, 437; II, 1678,1711. 1~9 ibn Ebu $eybe, el-Musannef, XV, 148-282. 150 Suleymaruye Kiitiiphanesi Yazma Bagt~lar, numara: 4028, varak: 1A-205A. 151 Bkz. Brockelmann, Ttirilz el-Edeb el-'Arnbi, I, 215; Sezgin ... Buh6ri'nin Kaynaklart Hakkrnda

Ara$tmnalar, istanbul1956, s. 66, 67, 75, 208; Nedtm, el-Fillrist (Fliigel), s . 229.

84 • MelunetYOLCU

Yedinci Tabaka ricalindendir. Kutubu's-Sitte'nin her biri ondan hadis alrru§hr.152

Hayat siiresi hicri 104-183 seneleri arasmda ge9fli§tir.l53

Rivayet ve ilmi ki§ilik a~tsmda giivenilir (sika) sayllrru§ olup ~ok hadis ve tefsir rivayet etmi§tir. Hifzt, saglamb~ ve 6nci.iliigu.konusunda imamlar tarukhk etmi§tir. Zamanmda Bagdat'm en biiyiik alimi sayllrru§hr.154 Saglam olmastna ragmen, r;ogun, tedlis yaph~ p.eri siiriilmii§tiir. Gizli irsalleri vardtr.tss Bagdad'a yerle§mi§, orada ilmi yayrru§ ve kitaplar tasnif etmi§tir. Ozellikle Wastt'ta Siirmet alanmda ilk eser ycizan ki§idir.)t56

34. Ebu Nu;aym157 el-Fadi b. Dukeyn

[Hem ·Buhar1 hem de Miislim'in hocast olan (' Amr) b. Hammad el-Muliif (et-Talhf, et-Tet;m!, elAhvel), herr:t Tefsir hem de Hadis haftzt ve biyografi miiellifidir. 130/748'de dogmu§ Halku'l-Kur'an fitnesinde eziyet ~ekrni§, .$i'ilikle itham edilrni§ ve 219/834'te Kfife' de vefat etm.i§tir. Kendisi Emirii'l-Mu'minin fi'l-Hadfs unvaruyla takdlr edilmi§tir.tss

<;ok miitevazt olan Ebfi Nu'aym, Hz. Ali'yi ~ok sevme anlammda $i'1 kabul edilmekte, ancak onun, "Melekler Muaviye'ye hakaret ettigimi yazmamz~lardzr" §eklindeki s6zii yaygm anlamdaki $i'ilik'le ilgisi bulurunad1~ru gostermektedir. ibnu'l-Esir, Ebfi Nu'aym'in $1'1 oldugunu s6yledikten sonra kendisine bagh Dukeyniyye denilen bir grubun bulundugunu kaydetmektedir.159

Eserleri. 1. Kitabu's-Salat.160 2. Tesmiyet rna ~teha ileyna mine~r-Muvat 'an Ebu Nu'aym.161

1>2 Tehzib et-Tehzib, XI, 53.

133 ibn Mende, el-Mustahrec, ill, 503.

IS< ibn Kuteybe, el-Me'iirif, s. 116; ibn Tegn Berdi, eu-Nuc:Umu;z-ZQhire, I I, 176; Zehebi, Tarilt el-islfim, XII, 432. -

1» Et-Telzzib, XI, 53; et-Takrib, II, 320; Ebii. 'Abdullah M b. Eyyii.b el-Beceli er-Razi, Fedtii/ e/Kur'nn· vema Unzile mine'l-Kur'iin bi-Mekke vemii ·Unzile bi'l-Medlne, Dar el-Fikr, Dime~k, 1408/1987, I, 51.

156 Zehebi, Tiiri/1 el-isliim, XII, 432.

"" F Niishasmda [~ Y.i] yerine [~ .,r.l ,r.l] kelimesi yer altr .. Bkz. Nedim, el-Fiftrist (_Teceddud),

5.37. 158 ibnu'l-Esir, el-Kiimil, VI, 445; Zehebi, Tezkiretu'l-Huffiiz, I, 372-373; ayru miiellif, S. A'ltim en

Nubelii', X, 142-157; ayru miiellif, Mlziinu'l-i'tidiil, ill, 350-351. 139 Zehebf, S. A'ltim en-Nubelti', X, 152; Muhsin Emin, A'yfinu·~-$1'a, Dime~k 1367/1948, VITI,

398; Sezgin, Tiirih et-Tzm1s el-'Arabl, I, 101; Kehhale, Mu'cemu'l-Muellifin, VIII, 67. 160 Eserin birinci klsmmdan on be~ sayfa Beyrii.t'ta Sfunl Haddad'zn ozel kiitiiphanesinde

bulunmaktadtr.


Ebu Nu'aym'in ilm Sa'd, Buhari ve ibn Hacer gibi alimlerin kitaplannda iktibasta bulunduklan et-Tarih adll bir eseriyle en-Nedim'in sozi.inii ettigi Kitfibu'l-Menfisik ve Kitfibu'l-Mesfiil ji'l-F1kh adh kit?plan yarunda bir de tefsir yazdtgt kaydedilmektedir. Ebll Nu'aym el-isfehan'i'nin, Fadl b. Dukeyn'den all isnadla kendisine gelen yetmi~ sekiz rivayeti bir ciizde topladtgt da rivayet edilmektedir.]!62 . '; .

35. Ebu Sa'id el-E~ecc . ' . ·

· [Kuf~'nfu tarunrrit~ :Mufessir ~e M~haddisi qlan AbdUll~ b. Sa''id b. Husayn el-Kindi-167/783'de Kufe'de dogm~ bir miifessir ve hadis hanztd.ir.· "elE§ecc" l~kabt ile' tarururu§br. Hu§eym b. Be§ir, Abdullah b. idns, EbQ Bekr b. 'Ayya§, Muhammed b. Fudayl gibi muhaddislerden faydalaruru§, ba§ta Buhan olmak iizere Kutub-i Sitte m1.,1Sannifleri, ibn Huzeyme, Ebu Hatim er-Raii, Ebu

· Zut'a er-Razi, ibn Ebu Hatim gibi pek ~ok muhaddis kendisinden hadis ogrenmi§'tir. Haftzast gii~lii, giivenilir bir muhaddistir. Yahya b. Main onun bazt zayif ravilerden hadis aldtguu soylemektedir. Buhari biri el-Cami'u's-Salllh'te, dordii el-Ed~bu'l-Mufred'te (369, 394, 443, 1211) olmak iizere ondan rivayet ettigi sekiz hadi~e . ~e§itli eserlerinde y~r vermi§tir, . Muslim'in el-Cfimi'u~s-Sahlh'inde ise yetrru9 ;ivayeti bul~akta~hr .. 163 . - - . . ..

Rebi'.u'l-Evvel257'de ($ubat 871) Kufe'de vefat etmi§tfr. Zehebi onun bir ciltten ibaret.olan Tefslrti'l-Kur'an adh eserini gordiigunii kaydetmektedir.]164

36. el-Ayi'l.-Leziy.[Letiy] Nezele fi Aqiuimin bi-A'yti~ihim; Hi~am el-Kelbi'nindir. · · ·

[Kllfeli Soy Kiitiikleri, Cahiliye ve ilk donem islam Tarih?si ve Miifessir olan Ebu'l-Munzir Hi~am b. Muhammed b. Saib b. Bi§r el-Kelbi el-Ktlfi, 120/738 s~nesinde Kufe' de dogmu§tur. hmu!l-Kelbt ve ibnu's-Sfiib diye de arulu. ilk bilgilerini Kllfe' de hadis9, Soy Kiitiikleri ve mufessir olan babast Muhammed b.

-1" Ebu Nu'aym el-i~feh.ani (v.430/1038) tarafmdan hazulanan bu risalenin zahiriY)Ie Kiit:iip

hanesi'nde iki nii$hast. mevcuttur. Hadis, ru. 387, vrk. SOA-56A; Meanua, ru. 24/16, vr. 169A-177A. . . . .

162 . Bkz. ibn.Hacer, Tehzib et-Teh~ib, vm, 270-276; Suyiiti, Tabektit el-Huf!Dz, ·s. 159; 'Adil Nuveyhid, Mu'cenm'l-Mufessirin min Sadr el-is/am i/B el-Asr el-H6d1r, T .3, Muessesetu Nuveyhid li's-Sekafe, Beynlt 1409/1988, I, 421.

163 F. Sezgin, Bululri'11in Knynaklart, tstanbul 1956, s. 211; a.trilf., Tarih et-TurDs e/-'Arabf, I, 134; Kehhale, Mu'cemu'l-Muellifin, VI, 58; Nuveyhid, Mu'cemu'l-Mufessirin, I, 308. ·

1~ Miz.zi, Tehzibu'l-Ktmtil, XV, 27-30; Zehebi, Tezkire el-Huff6z, II, 501-502; ayru miiellif, S. A'/6m en-Nube/ti', XII, 182-184; ibn Harer, Tehzibu't-Tehzfb, V, 236-237; ismaiil Ba~, Hediyyetu'/-'Arifin, I, 441.

86 • Mehmet YOLCU

S~iib ile diger bazt alimlerden aldtktan sonra Bagdat'a gitmi~ ve orada yeti~rni~tir. Geni~ bilgisi sayesinde Abbas! Hiikiimdan Mehd'i-Billah'm yarunda bi.iyiik bir itibar ve servete kavu~mu~tur. Kendisinin babast gibi ~1'1 egilinlli bir zat · oldugu ileri siiri.ilmii§tfu.165 204/819 (veya 206/821) ydmda yine KUfe'de vefat etmi~tir.

Yakla~tk 150 eser telif etmi~tir. Ne ki bunlann ~ogu giiniimiize ula§mamt§br. ibn Sa'd, Muhammed b. Habib, Caruz, Belazun, Muhammed b. Cerir etTaber'i, ibn Dureyd, All b. Huseyn el-~es'udi, Eb4'l-Ferac el-isfahani, YakUt elHamev1, Abdulkadir el~Begdadi, Halife b. Hayyat ve Ebu ubeyd Kastm b. Sellam gibi tarunmt~ alimler ondan faydalanm~ ve iktibasta bulunmu~lardtr.166 . .

Eserleri: 1. Kitabu'l-Esnam (Kitabu Tenklsi'l-Esnam), 2. Cemheretu'nNeseb, 3. Ensab el-Hayl fi'l-Cahiliyye ve'l-islam-ve Ahbaruha (Neseb FuhUl elHayl fi'I-Cahiliyye ve'I:-islam), 4. Mesalibu'l-'Arab (Kitabu'I-Mesalib). 5. Ahbar Bekr ve Taglib, 6. Neseb Me'ad ve'l-Yemeni'l-Kebir, 7. Kas'idetu'n-Nezlr, 8. Kitabu iftirakt vuldi Nizar.t67

Kelbi'nin ~e§itli kaynaklarda abflan yer alan ve iktibasta bulunulan eserleri de ~unlardtr: Kita.bu'l-Kulab, Kitabu's-SuyUf, el-Emsal, Ahbaru (Habeiu) Mecniln, FutUhu'~-$am, Kitabu iftirakt'l-'Arab, Kitabu Ensabi'l-Biildan (Kitabu Ensabi'l-Mevadt'), Mesalibii's-Sahabe, Kitabu'l-Hi:re, Kitabu ibtida'i'I-Gma ve'l'Idan, Kitabu'l-Cemel, Kitabu Ahba.ri Stffin, Kitabu'l-Elkab, Kitabu Esvakt'l'Arab, Kitabu1-Liibabin A.ynca Hatim et-Tru ve Laklt b. Ya'mer'in divanlan Kelb'i'nin rivayetiyle giini.imiiie ula~nu~hr.168 ilklerden bahseden Evaile dair ilk eserin de ona ait oldugu anla~tlmaktadtr.)169

37. Ebu CaJeret-Taberi '

[Bagdath iinlu· mufessir, tarih9, muhaddis ve faklh olan Muhammed b. Cerir b. Yezid el-Amuli (224-310/839-923) Cfimi' el-Beyan adh tefsiri ve Tfirih elUmem ve'l-Muluk adh tarihi gibi eserlerinin bir~ogu giiniimiize ula§mt§br. ibn Cerir 225/839'de Taberistan'm merkezi AmUI'de dogmll§ daha soma Bagdat'a yerle~tigi i9fl hem Taberi hem Begdfid! hem de Amull nisbeleriyl~ arultr. Taheri, ilim tahsili i9fl once Rey §ehrine sonra Bagdat'a gitmi~tir. iliin tahsili maksadtyla islam diyanrun belli ba§lt ilim havzalarmt dola§nu~ttr. Hadis, Tefsir, Kiraet,

160 Yakut, Mu'cemu'l-Udeba', XIX, 288-292.

' 66 Haci Hallie, Kedu'z-Zunun, I, 178-179. 167 ibnu'l-Kelbi, Putlnr Kitnbt: Kitiib el-Asm!m, Ankara 1969, 13-21. 168 Brockelmann, Tarih el-Edeb ei-'Arnbi, J, 145; Sezgin, Ttirilt et-Tttriis el-'Arnbi, I, 270. 169 Nedim, el-Fihrist (Suveymi), s. 437.

ilk Oonem Tefsir Kitaplan ve Miiellifleri • 87

. Me' am, F1kih, Arap~a Edebiyab, Grameri, Sarf ve Nahv, ~iir, Siyer ve Tarih ilimlerini ~aguun eh biiyiik hocalarmdan ·ogrenmi11tir. Ardmdan Basra, Was1t, Ku fe, ~am, Filistin, Beyrut, Fustat' gezrni11tir .110 ·

Babasmm kendisine .b1rakhgt araziden gelen gelirler ile ge9flen Taberi hayatmda hi~ evlenmerni11 ve hayabrun elli senesini Bagdat'ta ge9~di: Tefsirini bura~~ y~zrru11hr. Omriiili.~n sonuna kadar tasnif ve telifl~ n:te11gul otmu11, Dev-'Ietin N~bir gor~vini kabul etmerni11tir.171 : .· . : . . .

. ; . . ihtilafo'l-Fukalui' adh eseri Hanbellier'i, Kitabu'r-Red 'alti zi'l-Esjar ise

Zarurileri aleyhine ~evirdi.Jn Baz1 il~ g6rii11leri $i'ilik'le itham edilmesine yol a~rru11hr.173 Ama o kendisinin Rafizllik ve $i'ilik'le ilgisinin olmadi~ru ortaya koyan ii~ ayn risale kaleme ald1.174

Taberi'den soziiyle hiikiim verilen, bilgisi ve fazileti dola}'ISiyla gorii~iine ba~vurulan, bir~ok ilrni 11ahslnda toplayan, siinnetin sahihini uydurmasmdan, nasihini mensuhund~ ayuabilen, hiikiimlerinde sahabe, tabiin ve onlardan sonrakilerin g6rii11lerini takip eden bir imam ve insanllk tarihini ~ok iyi bilen bir tarih9 diye soz edilmektedir.175

Taberi'nin giiniimiize ula~an eserleri incelendigmde kendisinin Ehl-i Siinnet ve Selef yoluna bagh oldugu,, Cebriyye, Kaderiyye ·ve bilhassa Mu'tezile'ye kar111 ~~~k~a taVIr ald1gt goriiliir. Onceleri ~afi'i mezhebine baghyken sonralan miistakil mii~tehit olarak fetva verip kitaplar yazd1. Bu da kimi ~evrelerin _ona cephe almasma yol a~. Taberi 27 ~evval 310'da (17 ~ubat 923) vefat etti ve kendi evine defnedildi.J76

Yazd1gt tefsir dola}'lsiyla "imamu'l-Mufessirin"·diye an1lan Taber!, sunnet ve hadis ilimleri sahasmda Tirrnizi ve Nesai tabakasmda veya albno tabaka rica.I.inden bir muhaddis, ·&k.Ih, ilm-i hila£ ve mukayeseli nklhta bir miictehidimam, tarih alarunda "~eyltu'l- Muverriltin" kabul edilrni11tir. 0, Arap dill ve edebiyah, aruz ve beyan ilimlerine vak1f, ayru zamanda bir ~air, ahlak ve terbiye sahalannda kitap yazrru11, felsefe, manhk, cedel, hp, cebir ve riyaziyyat alarunda zengin bir ki.iltiire sahip biiyiik bir 11ahsiyettir. en-Nediln, onun1layab ve

110 Yakut, Mu'cemu'I-Udebti', XVill, 50. 171 Zehebi, S. A'lnm en-Nubelti', XIV, 270. 111 Yakut, Mu'cemu'l-Udebtl', XVIII, 58, 78-80; Zehebi, 5. A'ltim en-Nubelti', XIU, 100, 110. 173 Taheri, Oimi' el-Beynn, VI, 81-87. 17~ Yakut, Mu'cemu'I-Udebtl', XVIII, 84-85. 17,; eJ .. Hatib el-Begdidi, Ttirihu BegdDd, IT, 163. 176 el-Hatib el-Begdadi, Ttirilm Begdlid, II, 166; YakUt, Mu'cemu'I-Udebli', XVIII, 40.

88 • Mehmet YOLCU

. eserleri hakkmda bilgi verdikten sonra kurdugu Cenriyye Mezhebine intisap eden alimler arasmda All b. 'Ab~u'l-' Azlz ed-Dillabl, Muafa en-:Nehrevanl, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed el-Katib gibi or:t bir ilim adamuun ismini verir.]177

38. ilm Ebu Dawiid es-Sicistaui

[Sicistanh hem Miifessir hem de Muhaddis olan Ebu DavU.d Suleyman b. el-E~'as b. ishak es-Sicistani ei-Eidi (v.p16/929): Kur'an-1 Kerim metni hakkmda yaztlan kitaplara kaynakhk eden Kitab el-Mesal~ifin miieliifidir. Ehl~i · Si.i.lmet tarafmdan en salzilt ltadis kitaplan olarak kabul edilen el-Kutubu's-Sitte'nin bir tanesi onun eseridir. Bugiinki.i iran-Afganistan sm1r bolgesindeki Sicistan'da (202-203/817-818) dogmu~tur. Yemen'in Ezd kabilesinden olan ailesi zengin bir ailedir. Bi.iyiik dedesi irnran'm S1ffin'de Hz. Ali'nin yarunda yer aldtgt ve bu saya~ta ~ehit d~tiigu bildirilmektedir. Tahsil i<;in Sicistan, Bagd~t ve Basra'ya gitmi~ daha sonra diger onemli ilim merkezleri olan Herat, Kufe, Belh, Horasan, Halep, Humus, Dime~k, Mls1r, Mekke ve Medine'yi dola§rru§ttr. Tarsus'ta yirmi yt1 ikamet etmi~, ~ogu Buhari ve Muslim' in de hocas1 olan bir~ok alimden istifade etmi§tir. ibn Hacer el-Askalaru onun 300 kadar hocas1 oldugunu belirtmektedir.178

ibrahim b. Uvreme el-isfehanl ve Ebu Bekr b. Sadaka, Ebu DavU.d i9fl ovgi.i ifadelerini kullanrru§lardtr. Musa b. Harun, onun hadis i¢n yaratdd1~ru . ve ondan daha faziletli bi~, gormedigini soylemi§tir. EbU Bekr el-Hallai da onun talebesindendir.179 Aynca Ttiriltu Hertit mi.iellifi ibn Yasin, ibn Hibban ve ozellikle EbU Abdullah ibn Mende, hadislerin dogrusunu yanlt§mdan B~an, Muslim, Ebu DavU.d ve Nesai gibi · ki~iler a}ruabilir, demi~tir. Hakim enNisaburi'ye gore EbU Da~d asnn hadis imarru idi. Ebii DavU.d, hayah boyunca yazd1gt 500.000 hadis arasmdan bu ozelliklere sahip 4800 rivayeti se~erek "esSi.inen" aclli eserine alnu~tu.180

117 Nedim, el-Filzrist, Kahire 1348, s. 340-343; M ez-Zuhayli, imilm et-Taberi, Duna~k 1410/1990; Ahmed Abdulbaki, Min A'Alami'l-'Ulemii'i'l-'Arab ji'l-KDmi's-Siilisi'l-Hicr!_ Beyriit 1990, s. 191-219. Talebesinden KU.Ie kadisi Ahmed b. Kamil ve Ebu'l-Hasen Alemuddin Ahmed b. Yahya, Taberi'nin hayahna, bkhi gorii~lerine ve icma anla~ma dair miistakil risaiele.r kaleme alm.I~ veya tarih kitabma zeyil yazrru~lardu. Talebesi olmayan Ebii M 'Abdu'l-' Aziz b. M et-Taben ile I<tfti de onun haklanda zamanumza intikal ebnemi~ birer hal terciimesi telif ebni~tir. Bkz. Zehebi, S. A'liim en-Nubelii', XIV, 268-269.

" 11 Ebu Ali el-Gassani, Ebii Oavild'un hocalaruu Tesmiyet $uyufl Eba Diivud Suleymiin esSicistiini adh risalesinde (Suleymaruye Ktp., Laleli, nr. 2089, vr. 74-98) bir araya getinni~tir.

179 Aga Biiziirg-i Tahraru, ez-Zeri'a ilii Tesiinif e~·$i'a, Beyriit 1403/1983, I, 316; Nuveyhid, Mu'cemu'l-Mufessirln, I, 215.

180 Ebii Davild, Srinen, thk. Kemal Yiisuf el-Hut, Beynit 1409/1988, I, 720.


Ebu DavCtd, Kur'an-1 Kerim'den sonra Siinneti onde tutma hususunda. Selefiyye'nin metodunu benimsemi~ ve hayat tarz1 bakmundan Hz. Peygamber' e benzetilen Ahmed b. Hanbel'i kendisine numune-i imtisal aldigt ve· ·

zahidane bir hayat ya~ad1~ belirtilmektedir. Ebu DavCtd oliimiinden be~ alb }'11

kadar once h~kiimdann karde~i Emir Ebu Ahmed Muvaffak b. Mutevekkil'in ricas1 iizerine harabeye donen Basra'}'l canland1rmak ve onu ilim me~,"kezi yap- · mak i~in buraya ta~mrm§br.1 B1 Ebu DavCtd 16 $evval 27S'te (21 $ubat 889) Basra' da vefat etmi§tir.

Eserleri. 1. es-Sunen; 2. el-Merasll; 3. Mesail el-imam Ahmed b. Hanbel; 4. icabatuh 'ala Sualat Ebu 'Ubeyd Muhammed b. 'All b. 'Osman el-Acum; s. Risalet Ebu Davud ila Ehli Mekke fi Wasfi Sunenih; 6. Kitabu'z-Zuhd;.7. Tesmiyet ihve Ellezlne Ruviye 'Anhum el-Hadis; 8. Kitabu'I-Ba's ve'n-Nu~ur; 9. Kital? el-~ader. Ebu Davfld'un bunlardan ba~ka Nasih el-Kur'an ve MensUhuh, Delail en-Nubuvve, et-Teferrud fi's-Sunen, Fedail .el-Ensar, Musned Malik, ed-Du'a', ibtida el-Wahy, Ahbar el-Havanc, rna Teferre~e bihi Ehlu el-Emsar ve el-Ad~b e~-$er'iyye adh eserlerinin bulundugu zikredilmektedir.]l&2

39. (Ebu) Bekr b. Ebu's-SelctSJ

[Bagdath miifessir, muhaddis ve tarih~i olan Muhammed b. Ahmed, Ebu Bekr el-Katib (h.232-322/25): el-Hatib'in beli_rttigine gore, Yusuf el-Kavvas onu, "sika" olan hocalan arasmda saymi~br.184 Davudl, sadece ismini ya·zar ve· "Onun bir tefsiri vard1r" demekle yetinir.lss

en-Nedlm'in onun hakkmdaki beyaru ise §oyledir: "Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed b. Mlli1al1Ul'}ed b. Ebu's-Selc el-Katib. Hem Hassldir. hem de Amml. Te~eyyu' tara& daha a~r basar. Onun 'Amme'nin rivayetleri i<;inde ~ok

181 Zehebi, Miziiu el-i'tidiil, II, 433; Ebu Ya'la el-Ferra, Tnbektit el-Hauiibile, 1, 159); Ebu ish~ e~$irazi; Tabckiit el-Fuknlui', I, 171;· EbCt'l-Yumn el-Uleymi, el-Menltec el-Ahmed, thk: M. Muh-

~ ~

yiddin Abdulhamid- Adil Nuveyhid), Bey,nit 1403/1983, I, 256-258. .

IS! Uleymi, el-Meuhec el-Ahmed, I, 256-258; Haci Halife, Keifu'z-Zwnill, n, 1387, 1004-1006,

1402, 1458; Brockelmann, Tiirllz cl-Edcb el-'Arabl, III, 185-189. 183 D. Frolow, burada iki zattan soz eder. Bunlardan biri Bekr b. M b. Abdullah b. isma'il el

Begdadi'dir. Bagdath ibn Ebu's-Selc (257/870): Derece olarak Taberi'den sonra gelen Bagdat'm iinlii ·Miifessiridir. ikinci zat, M b. Ahmed, Ebu Bekr el-Katib'tir (325/927). Bu bir $i'i tarihfli, muhaddis, fakih. Kittib mti N11zt1/e fi 'Ali miu e/-Kur'iiu ad!J eserin yazand.tr. Bkz. D. Fro low, agm, s. 74, not: 56.

1 ~~< el-Hatib el-Begdadi, Ttirih Bcgdtidi, I, 238. 185 Davudi, Tabektit el-Mufessirin, I, 122.

90 • Mehmet YOLCU

rivayeti vardu. Onun tasnifan bu manadadtr. Dindar, iistiin ahlak ve vera sahibi bir zat idi. Biz onu daha once zikretmi~tik.186 [ •• • ] vefat etmi~tir.ts7

Onun bazt kitaplan: .£9tab es-Sunen ve'l-Adab; Amme'nin gorii~lerin~ goredir. Kitab (el-Fedail) Fedail es-Sahabe, Kitab el-ihtiyar mine'l-Esarud."lss Aynca Tarih el-Eimme, Ahbar en-Nisa el-Mahmudat, Ahbar Fatima ve'l-Hasen ve1-Huseyn, Aleyhimusselam, men Kale bi't-Tafd'il mine's-Sahabe gibi eserleri de vardtr.]tS9

40. Ebfi 'Ali b. 'AbdulwahTttib el-Cubbai

[Huzistanb iinlii tefsir alimi olan Muhammed b. I Abdulvahhab el-Cubbai (235-303/849-916) Basra' da Mutezileye onciiliik eden bir. ki~idir. A ynca imam el-E~'ari'ye de hocahk yapnu~nr.

"Tefsiru'l-Kur'an" isimli bir tefsiri vardtr."Bu eserin ashnda Huzistan di: liyle yaztldtgma i~aret edilmektedir.t90 Eger bulunabilirse bu eser Arap alfabesiyle yaztlmt~ en eski Tiirkc;e Kur'an terciimesi saytlabilir ancak bu metnin heniiz izine rastlanmanu~hr. Ebu 'Ali el-Cubbai, 303/916 senesinde vefat etrru~tir.t9t

41. Fbu'l-Qiisim_ e_l-Belhi

[Dimitry Frolov, bu ki~inin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Ka'bi elBelhl (v.319/931) oldugunu ve Ebu'l-Huseyn el-Hayyat'm ogrencilerinden biri olup Mu'tezile mezhbine baglt oldugunu kaydetmi~tir.192

Diger kaynaklar onun Horasanh, aslen Belh ~ehrinden oldugunu, Bagdad'ta ikamet ettigini ve burada iinlendigini ve sonunda Belh'e doniip burada 319 senesinde vefat ettigini bildirirler. Bu zabn Kelam ilmiyle ilgili bir~ok eseri vardu. Mu'tezilenin ~eyhidir. Bu kelama, Belhte Makaleler ve Tefsir Sahibi ol-

186 Nedim: "Onu daha once zikrettik" diyor ama ger-;ekten bundan once onu hi-; soz konusu ·yapmamt~br. ·

157 Vefat tarihi, 322/934 senesidir. Bkz. el-Hatib el-Begdadi, Tiiriltu Medincfi;s-Seliim, II, 191-192. ilerde de gelecek. Bkz. Nedim, e/-Filtrist (Seyyid), II, 121.

I&& Nedim, el-Filtrist (Teceddud), s. 326; Ebu Tahir Aluned b. M. el-Asbehani, et-Tuynriyylit, II, 497.

159 Kehhale, Mu'cem el-Muellifin, IX, 9; ismail Ba~a. Hediyyehc'I-'Arifin, II, 34. 190 Brockelmann, Tiirih el-Edeb el-'Arabl, I, 342. 191 Muhammed Hamidullah, "Kur'On-r Kerim'in Tiirk~e Yazma Terciimeleri", -;ev. Salih Tug,

Tiirkiyat Mecmuasc, 14, istanbul, 1964, 67. 19'2 Bkz. D. Frolow, agm, s. 74, 11ot: 56.

ilk Donem Tefsir Kitaplan ve Mi.iellifleri • 91

makla nitelenmi~tir.t93 llgili kaynaklarda bu kiinye ve ·nisbetle bilinen pek ~ok ki~iden soz edilmektedir. Onun hakkmda saghkh bilgiye ula~mak daha fazla bilgi ve bulgu gerektirmektedir.]t94

42. Ebil Muslim Muhammed b. Bahr el-Asbellauz

[Kur'an-1 Kerim'de neshin varhguu inkar etmekle iinlenen Mu'tezili -kimilerine gore ise $i'i- bir Mufessir olan Ebu Muslim, 254/868'te dogmu~ ve 322/934 yxh sonlarma dogru vefat etrni~tir. en-Nedim babas1n1 Muslim b. Bahr diye kaydeder.19S ibn Hacer el-Askal~, onun kiinyesini Ebu Seleme olarak zikretmi~tir. Ozellikle Mu'tezile kelarru ve tefsir sahalannda derinle~tigi, cedeld ki~iligiyle tarund1gt, hadis ve ftlah gibi diger islami ilimlerde de kendini yeti~tirdigi kaydedilmi~tir. Devlet idaresinde katiplik gorevinin yaru stra 300/912 yxhnda DivfulU'l-Harac ve'd-Dtya'm b<!~tna getirildigi, 321 yxh ~evval aymda (Ekim 933) isfehan valisi oldugu, ayru yllin zilkade aYlnln ortalarmda isfehan'1 ele ge9fen Ali b. Buveyh tarafmdan bu gorevinden azledildigi belirtilmektedir.196

Nesh vb. konularda aykm gorii~lerini i~eren Cami' et-Te'villi-Multkem etTenzll ($erltu't-Te'vil) on dort ciltlik iinlii tefsiri -hala- kay1pbr. Fahruddin er

Razi, Mefiitflzu'l-Gayb adh me~hur eserini yazarken bu tefsirden yararlannu~ ve Ebu Miislim'in gorii~lerini neredeyse eksiksiz bi~imde nakletmi~tir. Kur'an'da neshin olmadtgt yoniindeki gorii~iiyle tarunan Ebu Muslim el-isfeharu'nin bu gorii~iine, nesih konusunun ele altndtgt kitaplarda abita bulunulur.197

193 'Bkz. el-Hatib ei-'Begdadi, Ttlrih Begdtid, XI, 25; Taheri, Ttlrih er-Rusul ve'l-Multik, XI, 271. 'Bkz. Zehebi, S. A 'liim eu-Nube/8, XI, 193,477.

1" <;ok degi~ik ~evre ve donemde "Ebu'l-Kasim el-Belhi" diye bilinen pek ~ok .zat vardtr. 'Bunlardan biri de Cuveyr - veya Cuveybir- b. Sa'id el-Ezdi (v.140 ila 150). Kufeye yerle~ mi~tir. Aslen Yemenli Ezdlidir. Ed-Dahhak'm yakm dostudur. Tefsir ravisidir. Be~ind tabakadandu. Kendisi ed-Dahhak, M b. Vasi' ve Ebu Sehl'den rivayet etmi~tir. Ondan da esSevri, Tim el-Mubarek ve Yezid b. Hanin rivayette bulunmu~tur. Hadis a~smdan saglam sayllmaz. ibn Hacer, Cuveybir'in ed-Dahhak'tan rivayet ettigi Tefsirinden soz eder. Bkz. :ibn Hacer, el-Ua!b, I, 145; Takrib et-Telaib, s. 143, 168; Ebu Abdullah M b. Ahmed elMukaddemi, et-Ttirilr ve'l-Esmii ve Kuntllwm, s. 113; el-Hatib el-Begdadi, Tiirilr Begdtld, VIU, 180i Mizzi, Tehzib el-Kemtll, V, 168-171.

19; Nedim, el-Fihrist, s. 196. 196 Kadi Abdulcebbar, Fadlu'l-i'tiziil ve Tabektitu'l-Mu'tezile, Tfmus 1393/1974, s. 299; ibn Ha

cer, bu tarihi 372/982 ~eklinde verir. 197 Davudi, TabekRtu'l-Mufessitin, II, 106; fun Hacer, Listlnu'I-Miztln, V, 89i Safedi, el-Vtlfi, II,

244; ibnu'l-Murtada, Tabektitu'/-Mu'tezile, s. 91; SuyCtti, Bugtjeht'f-Vu'tlt, I, 59; Haci Halife, Ke$jrt'z-Zunim, I, 442, 538; II, 1920; Brockelmarm, Ttlrilr cl-Edeb ei-'Arabl, I, 334; Sezgin, Tiirllr

92 • Mehmet YOLCU

Ebu Muslim el-isfehani, Kur'an ayetleri arasmda neshin soz konusu olmadlguu one siirmii~, bu gorii~iinii desteklemek i.izere Fusstlet suresinin· 42. ayetini delil getirmi~tir. Bakara suresinin 106. ayetiyle Nahl sfuesinin 101. ayetinde sozii edilen neshi ise degi~ik ~ekillerde te'vil etmi~tir. Neshin ger~ekle~tigi ileri siiriilen ayetleri uzla~hrmaya ~ali~rru~, genellikle bunlan "talzsis" ile a~larru~hr. Onun bu gorii~ii, uzun bir siire islam alimlerinin sert tepkilerine yol agru~sa da ozellikle son donemlerde bu gorii~ paralelinde fikir bey~ edenler <;ogalrru~hr. Aynca Ebu Muslim el-isfeharu'nin aslmda Kur'an'da neshi reddetmedigini, b~kalanrun nesih dedigini onun tahsisle ifade ettigini, dola}'ls1yla adland1rmadan ba~ka bir farkhhgm olmad1gtru one siirenler de vardtr.t98

Ctimi' et-Te'villi-Muhkem et-Tenzil ($erlzu't-Te'vil). On dort ciltlik bir tefsir olan eserde, ilgili ayetlerin Mu'tezile ekoliiniin esaslan dogrultusunda yorumlandtgt zikredilmi~ olup Ebu Ca'fer et-TO.si, tefsirinde bu kitaptan ovgiiyle soz etmi~, ancak konulan fazla uzathgtru, gereksiz bilgilere yer verdigini belirlmi$tir. Eserden en Jazla iktibas yapanlarm ba~mda Fahruddin er-Razi gelir.t99 Katib <::elebi, Ctimi'u't-Te'vil'in miiellifinin yukartda sozii edilen Ebu Muslim Muhammed b. Ali el-isfeharu olabilecegini kaydeder. poo

43. Ebti Bekr b. el-ih~id201 fi ihtisar Kitilb Ebu Ca'fer et-Taberi;

[~iduer'in kurucusu ve ilk hiikiimdar1 Suriye, Mls1r, · Mekke ve Medine'ye hiikmeden iinlii devlet adarru olan Muhammed b. Tugc el-Fergaru et-Turk! (v.334/946) koken olarak Ferganelidir. Atalan buradan kole olarak alm.tp cesaret ve sava~ kabiliyetleri nedeniyle Mutas1m, Wastk ve Mutevekkil tarafmdan Samerra'da devlet hizmetine almrru~hr. Onun babas1 Mlsrr ve Taberiyye genel valisi (276-291) Tug<;, Abbasi Veziri Abbas b. Hasen el-Cercerai ile

et-TurBs el-'Arnbi, r, 42-43;. Aga Buzurg-i Tahraru, ez-Zeri'a ila Tesaniji'$-$i'a, Beyrut 1403/1983, v, 44-45.

1" Mustafa Zeyd, en-Nesh ji'l-Kur'BIIi'l-Ker!m, Kahire 1987, I, 50-51, 235, 236, 255-256, 267-273; IT, 655-656.

199 Sa'id el-Ensari, Fahruddin er-Razi'nin tefsirinde Ebu Muslim'den naklettigi gorii~leri

toplayarak Multekittrt Ctimi'i't-Te'villi-Mulrkemi't-Tenzil ad1yla bir eser meydana getirmi~tir (Kalkiita 1340/1921). Aynca Seyyid Nasir ~ah ve Refiullah da ortak bir \<lil~mayla Fahruddin er-Razi'nin tefsirinde yer alan isfeharu'ye ait gorii~ ve nakilleri derleyip Urduca'ya terciime etmi~, bunlara bazi a\lklamalar da ekleyerek Meami'a-i Tefo.slr-i Ebii Muslim-i isfehtini ad1yla yaymuami~Iardir (Lahor 1964).

200 Haci Halife, Ke~fu'z-Zumin, I, 538. 201 D. Frolow, bu zat hakkmda ~unJan kaydetmi~tir: "Ahmed b. Ali Ebu Bekr b. el-ih~ad veya

el-~ad (270-326/883-936): Bagdath bir Mu'tezilidir." Bkz. D. Frolow, agm, s. 74, not: 60.


ihtilafa dii~iince ogwlan Muhammed ve Ubeydullah ile beraber hapsedilmi~ ve 294'te (907) hapiste 6lmii~tiir.202. · · ·

Rainazan 323't~ (Agu~tos 935) er-Radi-imlah tarafmdan M1S1r'a vali tayin edilen oglu Muhammed (323/935). Devlet Ba~karurun oluru ile $am )3olgesini de 324/936 Y'hnda yonetimine katm1~hr. Bir Y'l sonra Mekke ve Medine'yi hakimiyetine alm1~hr. Hiikiimdar'm elt;isi· Ebu'l-Feth el-Fadl, M1s1r'a gelip Muham-' med b. Tug9'a hil'at ve hediyeleq~etirmi~ ve istedigi iizerirte Fergana.Tiirk hiikiimdarlanrun kulland1~ "~id" (altm taht; FergBneli lzukumdar, hiikumdarlar huk.Umdarr) unvaru vermi~~r._ Boylece·Mlstr ve Suriye'de·ad1 Abbasi hiikiimdanrun adtyla birlikte zikredilmeye ba~lanmi~hr.203

Muhammed el-~id 22 Zilhicce 334'te (25 Temmuz 946) vefat etm~~tir.::IDJ Mls1r ve Suriye' deki ~metl~riyle tarunan Muhammed b. Tug9 devlet yonetiminde Ahmed b. TUlftn'u rehber alnu~br. Kendisi ilm1 faaliyetleri desteklemi~, ~air ve edipleri himaye etmi~r. $ehirlerde, hac ve ticaret yollannda giivenligi saglatru~, illkenin ekonomik durumunu diizeltmi§, tam ayar ~idi dinar.an basttrm~~hr. Biiyiik harcam·aiarla kurdugu ordu devrinin en gii9ii ordusuydu. ibn Hallikan onun ·400.000 ki~ilik bir orduya sahip olundugunu kaydeder. Onun· ilmi faaliyetleri ve tefsiri siyasi ve askeri i~lerinin golgesinde kalm1~br. ilgili kaynaklann bu koituda kayda deger bilgi vermekte 90k tutumlu olduklan . gozlenmi~tir. )2°5

44. en-Nedim,-son olarak Kitab el-Medhal ila Tefsir el-Kur'an2D6 ad1ru ta~Iyan eseri kaydeder ve onUJt ibu'l-imam el-Mlsri'ye a it oldugunu ifade eder.207

[ilgili eserlerde bu isimle tarunan iki ki~iden soz. edilir. Birincisi Ahmed b .. Abbas b. Ubeydullah, ~bu Bekr el-Basri el-Begdadi'dir. Vefat tarihi 355/966. Horasar'da ya~ad1. Kur'an ilimlerinde derinle~mi~ bir alimdi. Ancak bu ki~inin nisbesi "el-Basri' dir."

m Makrizi, ci-Hitat, I, 328-329; ibn Tegn Berdi, en-Nudimu'z-Ziillire, III, 235-257.

m ibn Hallikan, Vefeylit ei-A'yan, V, 65. i:bnu'l-Esir, el-Ktimil, VII, 511, 523; VIII, 36§-364, 445-446,457.

:!01 Sehavi, et-Tuhfotu'I-Letife, It 153,289 (Buradaki beyana gore iktidar seneleri ~unlardti: 321--

335).

:IllS ibn Hallikan, Vefeyat, V, 56-62; ibn Ziilak, M b. Tug(un hayah hakkm.da bir eser yaznu~br. ibn ZUiak, Siret Muhammed b. Tugc el-i~fdi, Beyrut 1988, s. 223-280.

2D6 F Niishasmda lr.--J;] yerine L,-..cll] kelimesi yer a hr. Bkz. Ne~im, el-Fihrist (~eceddrtd), s. 37.

"lfJ'l Kur'an tefsiri hakkmdaki kitaplann bir tasnifi i9,n bkz. M Huseyn ez-Zehebi, ei-Tefsir ve'l-. Mufessinin, Dar ei-Kutub el-Hadise, Ka.hire 1960, s. 1-3; F. Sezgin, Ttirih el-Turtis ci-'Arabl, J, 19-49. -

94 .• Melunet YOLCU

ikincisinin nis~esi "el-Mlsri"dir. Bu Dublin'deki Beatty Ni.ishasmda da bu §ekilde kaydedilmi~tir. ismi Abdu'l-' Aztz b. ·Ali b. Ahmed b. Muhamme.d ·b. ishak b. el-Ferac, EbG. 'Adiy'~ir. 381/991 senesinde vefat etmi§tir. Mlsll"m Muk-· ri'i ve muhaddisidir. Yani o, Mtsll"m i.inli.i Kur'an Okuyucusu, kiraet uzmaru ve ogretmenidir. ]203

45. Bir de en-Nedim Listesinin sonunda Kitiibu't::Tefsir diye bir eseri kaydedip on~n Ebzi Bekr el-Esamm' a a it oldugunu belirtir.209

el-Filtrist'teki Tefsirler ve Mufessirler [<}jli.J.:;·l; t} ~I~~~::!!': .. ~ 1

Adtnt Ta~tyn Listesinin Degerlendirilmesi

Muhammed b. ishak en-Nedim, Tefs!r Kitaplarmz sayarkEm 45 kitaba yer vermi~tir. Bu SaJidan rniikerrer (2 kere) verilen bir eseri c;:tkardtguruzda geriye 44 kitap kahr.21o ·

Miiellifirniz, bunlarm ilk ii~iine ili~kin biraz detayh bilgi verse de, hacimleri hakkmda bilgi vermez ve onlann ozelliklerim~ dair beyanda bulunmaz.m Sadece isimlerini verip yaza.rlanm ve nadiren ·de onlan rivayet edenleri soz konusu eder. Bundan ba§ka §irndilerde .;ok degerli ol~ bilgileri verrnez. Onlann kimilerine ili§kin el-Fihrist'in degi§ik yerlerinde bazt bilgiler vermi§ ols?t da bu soz konusu a9gt kapatmaya yetmez. Eger en-Nedim, burada soz konusu ettigi eserlerin ozellikleri, hacimleri, muhtevalan ve metotlan gibi konular hakkmda bilgiler de verseydi, bu ozelligiyle bile el-Filtrist §imdi islam Kiiltiir Tarilzi i9ndeki yerinden ~ok daha o~ernli bir yer edinmi§ olurdu.m

Burada verdigimiz bu Tefsir Listesi hakkmda Him erbabt veya okur tarafmdan giinde~,ne getirilebilecek bazt istifhamlara deginrnede fayda miilahaza

~ Zehebi, Tezkiret el-Huf!Oz., ill, 122. Eger bu ki~inin vefat tarihi (381), ei-Fihrist'in son tashihinin yap1ldlg1 377 veya 378 senesinden sonra vefat edi~i bir problem olarak kabul edilmezse, sorun olmaz. Zira en-Nedim'in bahsettigi herkesin ondan once vefat etm~ olmas1 ~art ko~ulamaz.

2119 Bu eser, Jistede daha once "Kitab Tefsir Ebt1 Bekr e/-Esamm; kelamalardandu'' ad1yla ger;mi~tir. Belki de bu nedenle Seyyid onu biiyiik parantez ir;inde vermi~tir. Bkz. Nedim, eiFillrist (Scyyid), I, 89.

210 V. Polosin bu konuda yazdtgt makalesinde bu miikerrerlik duru.muna i~aretetmemi~tir. 211 Bkz. Nedim, el-Fillrist (Seyyid), I, 88-89. 212 Onca eksigine ragmen el-Fihrist bu haliyle bile bir Klasik islam Kiiltiir Atlasr olarak deger

lendirilmeyi hak etmektedir. Birr;ok bilim adanu zaten om-1nla ilgili buna benzer tarumlamalar yaprru~ bulunuyor.

,-. ilk Oonem Tefsir Kitaplan ve Miiellifleri • 95

edilmektedir. Bunlan ana hatlanyla gozden get;irip sorular ve cevaplanna k.lsaca deginelim:

istifhamlar ve Cevaplar

Birincisi: Muhammed b. ishak en-Nedim tarafmdan erken saytlabilecek bir donemde yapilmi§ bulunan bu Tefsir Listesinin kendisine mahsus bir tertip usulii var rmdtr?

Suytio, el-itkan'da Sahabe, Tabrful ve Etba'dan pek ~ok ki§inin tefsirle ilgilendigini belirtir. Bunlar tefsirle ilgilenseler de bu konuda eser yazmarru§ alan Dart Halife, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes'iid, Zeyd b. Sabit, 'Abdullah b. ez-Zubeyr, Ubey b. Ka'b, Ebii Miisa el-E§'ari gibi zevatttr. ikinci ku§akta Mucahid, ikrime, Sa'id b. Cubeyr, Katade, Ata b. Ebii Rebah, Dahhak b. Muzahim ve Hasan-1 Basri gibi zatlar gelir.m

ikind ku§akta yer alan bu ki§iler, m~fessirlerin onciileridir ve gorii§Ierinin biiyiik ~ogunlugunu sahabeden aliru§lardtr. Bundan sonraki donemde baz1 tefsirler telif edilmi§tir. Sufyan b. 'Uyeyne, Wekl' b. el-Cerrah, $u'be b. elHaccac, Yezld b. Harlin, Abdurrezzak, Adem b. Ebii iyas, ishak b. Raheveyh, Revh b. 'Ubade, 'Abd b. Humeyd, Sa'id b. Cubeyr, Ebu Bekr b. Ebil. $eybe ve digerleri gibi. Bunlar da Sahabe ve Tabi'un tarafmdan ortaya konan gorii§leri derlemeyi hedeflemi§tir.

Bundan sonra ise ibn Cedr, ibn Mace, el-Hakim, ibn Ebii Hatim, ibn Merdeveyh, Ebii'§-$eyh b. Hayyan, ibnu'l-Munzir gibileri gelir. Bunlar ise Sahabe, Tabiu~ ve Etba tarafmdan ortaya konan gorii§leri derlemeyi hedeflemi§tir.214

Temelde ii~ havza §eklinde geli§en tefsir ~alt§malan ozde ii~ sahabiye dayandmlmi§br.

1. ilm Abbas: Tefsirin en biiyiik onciileri Mekke Ehlidir. Zira onlar ibn Abbashn ashabtdtr. Bunlar da Ata b. Ebii Rebah, 'ikrime, Sa'id b. Cubeyr, Tavfrs, Kays digerleridir. {ibn Teymiyye, Mukaddime) ..J

2. ibn Mes'ud: KUfe'deki ibn Mes'ud'un ashabt da ibn Abbas'm ashabmdan a§agt degildir. Zeyd b. Eslem, Abdurrahman b. Zeyd, Malik b. Enes gibi. Medine Ehlinin Tefsir alimleri de oyledir (ibn Teymiyye, Mukaddime).

lt3 Suyuti, el-itkfin fi 'UUim e/-Kur'an, IT, 242-244.

lH FarOki, islam Kiiltiir AtlttSr, s. 273.

96 • Mehmet YOLCU

3. Ubeyy b. Ka'b: EbG. Cafer er-Razi, er-Rabi' b. Enes, Ebu'J-' Aliye. Bu tefsiri kaydedenler: ibn Cerir (Tefsir), ibn Ebu Hatim (Tefsir), el-Hakim (el~ Mustedrek), imam Ahmed (el-Musned).

Kur'an Tefsirleri konusunda erken donemde yaptlan bu liste ilk bakt~ta rastgele bir araya getirilmi~ baglanhstz bir isimler silsilesi · gibi bir · intiba vermektedir. Yine de onu islam doneminin ilk dart asnna yakm bir c;agmda Tefsir Disiplininin ortaya c;tkt~tru ve geli~iminin birkac; asnrun resrnini verme amaa gi.iden bir c;alt~ma oldugu dii~iiniilebilir. Miiellifin burada eline gec;en veya elinin altmda bulunan eserlerden bu listeyi yaph~ rahathkla soylenebilir. Bu listeyi yaparken masdar veya merci olarak hic;bir miielliften soz etmemi~ olmast bunun bir delili saytlabilir. Zira o, birinden bilgi aktanrken, onun adtru tasrih etmeyi ilke edinmi~ gibidir.

ikiucisi: Bu liste iizerinde kronolojik bir yorum yapllabilir. Liste ic;inde en once yer almast gereken zat Abdullah b. Abbas'hr. Bu zat, hakkmda varit olan rivayetlerde de belirtildigine gore, Miisliimanlarm en iinlii Kur'an miifessiridir. ibn Abbas, ozellikle ilk dart halife doneminden sonra dah.ildeki i<; kan~tkltklardan uzakla~arak Taif'e c;ekilmi~ ve orada Arapc;a, ~iir, tarih ve killtiir alanlarmda derin inceleme ve ara~hrmalara yonelmi~tir. Bu sayede Tefsir Disiplini hicri ktrkb }'lllardan itibaren ba~lamt~ ve onun koklii bir disiplin halini al~ast ic;in ytllarca emek vermi~tir. Ama onun dart b~t mamur bir tefsiri veya ba~ka kitabt · olmarru~hr. Yine de en-Nedim, Mucarud'in ondan aldt~ rivayetlerle ol~turdugu kitabmdan bahsetmekle ibn Abbas'm hakktru teslim etrni~ saytlabilir. Tefsirle ilgilenen diger sahabilerin de durumu onunkinden farklt degidir.

Burada yer almast gereken diger bir sahabi isrni ise Abdullah b. Mes'ud'tur. 0 da ozellikle Basra ve Kfi.fe bolgesinde etkili bir ilim ve kiiltiir havzasmm olu~masma biiyiik katktda bulunanlardandtr. Tefsird~ kendisinden soz ettiren iic;iincii ~alus Ubeyy b. Ka'b'drr. 0 da ozel Mushaf't ve NuzUJ. Tertibi ac;tsmdan onemli katktlar saglayan bir sahabidir. Ebu ishak en-Nedim bunlara gereken ihtimarru gostermerni~ ve onlann c;alt~ma ve katlalanru takdir etmerni~tir, diyenler olabilir.215 Ne ki, bu yakla~~m da ne esash ne de tutarbdrr. Zira kimse herhangi bir sahabinin bir tefsiri oldugurtu ne iddia edebilir ne ispat. Listenin konusu ise, tefsir yazmt~ ki~ileri zikretmektir.

Listede farkh zaman dilimlerinde ya~ayan bilginlerin en son vefat edeni ibn Cinni (v.392) olduguna gore, bu siirec; yakla~tk iic; yiiz elli senelik bir zaman dilimini kapsamaktadtr. Burada en-Nedim ula~abildigi ve hakktnda bilgi ala-

m Bkz. Nedim, el-Fihrist (SCJ;yid), I, 62-70.

ilk Donem Tefsir Kitaplan ve Miiel!ifleci • 97

bildigi bi.itiin eserleri yani bir tarihsel donemin tiim killtiirel birikimini tasvir etmeye ~ah~rru~ ve lUcri 36 ila 392 ytllan arasmda eser verini~ bulunan her mi.iellifin tiim yapttlanru kaytt alhna almaya gayret etmi~tir, denebilir. Listede kendisinden sonra vefat etmi~ bulunan bazt ki~ilerln yer ainu~ olmast . sorun degildir. Mesela ibn Cinru (v.392) tefsirini vefatmdan 5-10 sene once yazmt~ olabilir. Ya da vefahndan 5 sene once tefsir yazmaya ba~larru~ 've bunu·n ·bir ktsrru en-Nedim'in eline ge~mi~ ya da bu eseri hakku\da ba~ka: kanallardan bilgi. almt~ olabilir.

Uciittciisii: Bu listeyi cografi a~tdan okumak da miimki.indi.ir. Ya~adtgt ~agm en onerrili ilim ve ki.iltiir merkezlerinde yeti~en her' tefsir l?ilginirtin c;ab~smt ve·emeginin mahsuli.ini.i bur ada degerlendirmeye alan en-Nedrm, bu ~rna~- · Ia Hicaz (Mekke, Medine, Taif, Yemen), Irak (Basra, Kufe, Bagdat, Basra, Horasan), ~am (Suriye, Filistin, Urdi.in) ve Mlstr bolgelerinde yeti§en veya buralarda

·ya~ayan ilim adamlanna "tefsirciler listesi"n!=le yer vermi§tir. Bu .listenin ner bolge i~in adil ve mi.itekamil oldugu soylenemez5e de, ~agtrun ~artlanna gore hayli zengin oldugu kabul edilebilir. Zamarun ~la§rm ve ileti~im ~artlan bugi.iniinkinden c;ok farklt ol.an e~-Ned~m dogal olarak donem!nin en yaygm ve tervic;- edilen eserlerini listelemi~tir. Uzak bolgelerde c;ok ·me§hur olmai~u$ eserlerden haberi olmarru§ olabilir. Kendisinirt ya~adtgt Bagdat, Basra ki.iltiir havzaS!nda kolay ula§thr yerde bulunan eserlerin bu listede yogun ~i~imde yer almt~ olmast makuldi.ir. <;i.inkii bunlan gormemi~ olma ya da oruara ula~ai:nama diye . bir §eyden soz edilemez. · -

Dordii1tciisii: Bu Tefsir Listesi, demografik a9dan ele altndtgtnda bir~ok unsurun burada ke'ndisine yer bulabildigi ve kimsenin rengi ·~~ trkt nedeniyle dt§anda tuhllmadtgt · soylenebilir. Acaba Mi.iellifimiz, herhangi. bi~ trka ve)ra · renge hak ettiginden fazla bir paye vermeye c;alt~II\1§ rrudtr? Ya da herh~ngi bir ~evre veya ziimreye hak·e~~nden daha az yer vermi§ midir? ·

Liste b~ a~tdan dikkatlice incelendiginde bu tiirden bir abarh v~ya gormezden gelme gibi bir yola ba§vurulmadtgt soylen~bilir. $u kadar var ki, her donemin revac;t? olan bk egiliminden soz edilebilir. Mi.iellifimizin· ya~adt donem ise Ehl-i Beyt muhabbeti ve a~kmm· zirveye hrmandtgt bir asu:dir. Bi.lna · dayah aktmlarm ve ideolojilerin kol gezdi~ bu donemde 'is~am cografYastrun tarnamma yaktru bu kiiltiirel atmosferin etkisi albna girmi~tir_. Dogudan ba~ya, kuzeyden giineye her tarafta hem siyasi hem-de kiiltiirel . a«;tdan ~'a egiliini egemen olmu~tur. Giiniin iktidarma nispeten yakm olan en~Nedlm'i~ bu ·hava:dan etkilenmedigini soylemek dogru olmaz. Bu zihniyetle listesinde bu atmosfere uygun kirni vurgular yapmaSt da o kadar yaduganacak bir ~ey degildir.

98 • Mehmet YOLCU

Besincisi: Muhammed b. ~shak en-Nedim'in, Tefsirler.Listesinde geleneksel ve oturmu~ tabakat sistemini kullanmadtgt soylenebilir. Tabakat si~t~q:tde ki~iler zaman, mekan ve eylem a<;~smdan tasnif edilmi~tir. Kimi zaman kabile veya meslegin de esas almdtgma rastlarur. En sistemli taba~at i9n onemli bir model ibn Sa'd'm et-TabaktU el-Kubra adtru t~tyan eseridir. Nahv, Hadls, Tefsir ve Ftkth bilginleri i9fl de tabakat kitaplan yazunu~hr .. Zaman i~inde tasavvuf ve devlet ricali i9n de kimi tabakat kitaplanrun yaz1~dtgtna rastlanmt~hr.

Muhammed b. ishak en-Nedim'in sisterni ise kendisine mahsus ve:oir ol¢de orijinaldir. Bu sistemin kendi i~inde bir manti~ oldugu._ soylel:}ebildigi gibi onun suadan bir liste olup o kadar sistematik o~n;tadt~ ~a ileri. s~lebili~, Ne ki, onun bu yolu sepnesinin nedeni ozel bir ke,simi one ~zkarma niye~idir diye ileri siirmek temelsiz bir iddiadan oteye g(;!<;emez. Boyle bir iddi<l:, hi~}?ir ilmi delile dayanmadan srrf tahmin giicii ve temelsiz faraziyelt;!r . iizerine kurulamaz. elFiltrist iizerinde onemli ~ah~malan bulunan Dimitry Frqloy k~limel11n tam anlarmyla bunu yaprm~hr.216 Ancak bu tiir iddialann,bili~el bir degeri yok~. ·

Altt1zctst: Acaba en-Nedim'in, kendi doneminde tefsir sahibi oldugu halde, bl!-listesinde yer vermedigi mi.ifessir var rmdtr? Varsa neden bu listede yer almamt~hr?

Yap1lan inceleme'Ierde en-Nedlm'in bu list~sinde yer almast beklenen })aZl ki~ilerin isimlerine rastlanmadtgt gozlenmekte~ir. Mesela il,<inci~ i.i¢ncii ve daha sonraki donem miifessirlerden olup bu listede y~r almay~ tefs.ir. sahi~i alimler ~oylece Siralanabilir:

1. Ata b. Ebu Rebah (v.l14/732), 2. $u'be b. el-Ha~cac (v~160/776), 3. Revh b. 'Uhade (v.205/820), 4. Yezid b. Harlin (v.206/821), 5. f\.bdurrezzak (v.211/926), 6. Adem b. Ebu iyas (v.220/835), 7. ishak b. Raheveyh (y.238/8S3), 8. Ahmed b. Hanbel (v.241/855), 9. Duhaym (v.245/259), 10 .. 'Abd b. Humeyd (v.~49/863), 11. ibn Mace (v.273/886), 12. Baki b. Mahled (v.276/889), ·13. ib~u'l-Munzir (v.318/930), 14. ibn Ebu Hatim (v.327/938), 15. ibn'lv~erdeveyh (v.420/1020).:m

Bu ki~ilere belki birka<; ki~i daha eklenebilir. Bir yekun tutan bu zevatln bir listede yer almanu~ olmalan elbetteki bir eksiklik saytbr. Soz konusu ki§ilerin tefsirlerinin el-Fihrist'in yaztldtgt donemde heryi.iz d.avi.ilde olmama ve kolay

216 D . . Frolow, "ibn al-Nadim on the History of Qur'a~~ Exegesis", WZI<M, sayt: 87, Wier 1997, ss. 65-81. Aynca bkz. Yolcu, Mehmet; "En-Nedim [ibn AI-Nadim] ve el-Fihrist'inir islam Kiiltiir Tarihindeki Yeri", inonii Univ. iiah. Fak. Dergisi, IV, Sayt: 1 (Malatya i013) s. 34-38.

21r Suyfiti, el-itktin fi 'U/Iim el-K11r'tin, n, 242-244.

ilk Diinem Tefsir Kitaplan ve Miiellineri • 99

ula~tlabilecek durumda olmama ihtimali de goz oni.inde bulundurulursa, bu sa}'l yanya azalabilir. ikind husus da be~eri bir \abarun mutlak manada kemale eremeyecegi. ger\egi., imam e~-$afii'nin er-Risdlesi'ni her giin tashih ettigi giinden beri zaten idrak edilmi~ bulunuyor.

Sonu~

Yap1lan incelemede mi.i~ahede edilen tespitlere gore Muhammed b. ishak en-Nedim'in (v.380/990) el-Fi!lrist adh eserinin I. Mekalesi'nin 3. Fenni'nde ele aldtgt Kur'an merkezli \ah~malan kaydederken herhangi bir mezhep veya me~rebe bagh kalmarru~ ve \ahlimas1ru belli bir donem veya cografya ile de strurlamami~hr. Aksine Kur'an-I Kerim'e bir a\}dan hizmet etme amaoru giiden her musanruf ve eserini ana hatlanyla bu listeye almay1 ~iar edinen en-Nedim, bu amac;la el-Fihrist'inde binlerce eseri ele alrru~ ve onlarm yazarlan hakkmda makul 61¢lerde bilgi vermi~tir. Eger eserini yazarken bir mezhep veya me~rebin ~emsiyesi albna girseydi mutlaka bu onun di.i~i.ince ve gorii~i.i giidi.ikle~tirir ve kapsarruru alabildigi.ne daraltmt~ olurdu. Bu da eserinin tiim i.immetler ve milletler arasmda gereken ilgi ve dikkate almma gibi bir mazhariyete eri~mesini engellemi~ olurdu.

Bugiin hem Doguda hem de Babda el-Fiiirisfin bu kadar i.inlenmesi ve verdigi. bilgilerin hemen her kesim tarafmdan makul goriilmesi ve dikkate deger bir ba~yaptt olarak kabul edilmesi ibn ishak en-Nedim'in bir ba~anstdtr. Bunda eserinin muhtevasrm olu~tururken saghkh bilgi ve belgelere dayanrru~ olmast ve bu konuda tarafgirlik ve taassuba di.i~memili olmasmm da onemli rol oynadigt dii~iiniilmektedir. Zira bir mezhep veya iilkeyi one \tkarma temeline dayanan eserler daima antitezini devingenle~tirir, tenkide ugrar ya da altematif eserlerin yaz1lmasma yol ac;arlar.

Muhammed b. ishak en-Nedim'in el-Filzrist adh eseri \agtrun veya doneminin kimi izlerini ta~1sa da genel m~ada bilimsel ve objektif kalabilmi~tir. Konumuzu te~kil eden I. Mekalenin 3. Fenninde en-Nedim ele aldigt Tefsir yazarlan ve yazd1klan eserler hakkmda verdigi. bilgilerde de bu ilmiliktve tarafSlZhk ilkeleripe bagh kalrru§hr. Onu tarafh bir yazar gibi gostermek isteyen Dimitry Frolov gibi yazarlar, pe~in hiikiirnlii davranmt§lar ve ileri si.irdiikleri iddialarrm destekleyen bilgi ve belgeleri ortaya koyamanu~lardtr. Bu da ilmi \ah~malarda peliin hiikiimlerin ve dellisiz iddialarm uzun soluklu olamayacaklan ve eninde sonunda bo~luklanrun fark edilerek terk edileceklerini bir kere daha gostermi~tir.

Geriye en-Nedim tarafmdan ortaya konan bu tefsirler listesinin ne 61¢de kapsamh ve ku~abct oldugu sorusu kalmaktadtr. i:ncelememizde bu listede yer

100 • Mehmet YOLCU

almas1 gerektigi dii~iinillen birka~ miifessir ve eserlerine rastlanmt~hr. Ancak bu eksiklik her be~erl-ferd1 ~ah~mada soz konusu edilebilecek bir durumdur. Onun degerini dii~iirebilecek bir ~ey degildir. Hulasa olarak, bu listenin, eksik:. Jeriyle birlikte, hem tefsir hem de diger bilimler a~l.Slndan ~ok onemli bir liste oldugu ve ozellikle Tefsir Tarihine degerli katkilar sagladtSI ku~kusuzdur.

Kur'iitt-t Kerim

'Abdulbiiql (v.1338/1967}, M. Fuad, el-Mu'cemu'l-Mufeln:es li-Elfazi'l-Kur'ani'l-Kerlm, istanbul1982.

'Abdulcebbiir (v.415}, el-Kadi, Fadlu'l-i'tiziil ve Tabela1tu'l-Mu'tezile, Tfulus 1393/1974.

'Abdulgeni ed-Dtiqr, Sufyait b. 'Uyet;ne: $et;h $uylih Mekke fi Asrih, btma~k-Beyriit 1412/1992.

'Abdullah Bedr, Tefslru Qatade: Dirase li'l-Mufessir ve Menlzec Tefsirih, Kahire 1399/1979.

'Abdulqiiltir el-Begdadl (v:429/1037}, Ebii Men~fir: U~Ulu'd-Din, T.1, Dar el-Kutub elilmiyye, Beyrut 1346.

'Abdurrezziiq (v.211/826), Ebfi Bekr es-San'anl, el-Musmmef, thk. Habiburrahman elA'zaml, Beyrfit 1403/1983

'Abdusseliim M Harfin (v.1408), Kuna~et en-Nevadir, Mektebet el-Hand, 1405/1985.

Altmed Abdulbtiql, Min A' AH\m el-'Ulema' el-' Arab fi'l-Kam es-Siilis el-Hicri, Beyrut ·1990.

Altmed b. Hattbel (v.241}, 1. el-'ilel ve Ma'rifetu'r-Ricfil, thk. Wesiyullah b. M Abbas, T.1, el-Mekteb el-islami, Beyrfit, Dar el-Haru, Riyad 1408/1988; 2. Kitab el-'ilel, thk. Talat Ko~igit- ismail Cerrahoglu, Ankara 1963; 3. el-Musned, ~rh: Ahmed $akir, T.4, Daru'l-Me'arif, Mtstr 1373.

Altmed ismiifl el-Baslt, el-Hasen el-~asrl Mufessiran, Amman 1985.

el-'Aynl (v.855) Bedruddin Ebfi M Mahmfid, Mcgani el-Ahyar fi $crlzi Esamf Ricali Me'anl · el-Asar, thk. M Hasen ismail, Daru'l-Kutub ei-'ilmiyye, Beyrfit 1~7/2006.

el-Begewl (v.317) Ebu'l-Kasim, Musned All b. el-Ca'd b. Ubeyd el-Cevherl (v.230), thk. Ab

. dulhadi el-Mehdi, Mektebe el-FeHih, Kuveyt 1405.

Bozkurl, Ebfizer, Ma'mer b. Rni.id'in Hayah ve Kitfibu'l-Cami', AU ilah. Fak, SBE: Doktora tezi 1980.;

Brockelmamt (v.1956), Carl, Tarlltu'l-Edebi'l-Arabl, trc. Mahmud Fehml Hicazi ve digerleri, el-Munazzame el-Arabiyye li't-terbiyye ve's-Sekafe ve'l-'Ulfim, Mtstr 1993-1995.

el-Bulziiri (v.256}, Ebfi Abdullah M b. ismail, 1. Salz'ilz el-Bulziir! (Mevstl'atu'l-Kutub es-Sitte i~inde), Daru's-Selam, Riyad 1420/1999; 2- et-Tarilz el-Keblr; Mekketu'lMukerreme, Haydarabad bastmt ofset.

ilk Donem Tefsir Kitaplan ve Miiellifleri ·• 101

el-Caluz (v.255), Amr b. Bahr, c/-Bcyliu ve't-Tebyin; thk. Abd~.:~sselam Harun, lvfatbaatu Lehne et-Te'llf ve't-Tercume ve'n-Ne~r, 1367/1948. ·

Cerralwglu, ismail, 1- Kur'iiu Tefsirinin Dogu$11 vc Bzma Hzz Vcrcn Amiller, Ankar~ 1968; 2-Tefsir Tarilzi, Ankara 1988. ·

el-Cuzcaui (v.259), Ebu ishak ibrahlm b. Ya'kub, Alzvlilu'r-Riciil, thk. Subhi ei-Bedrl eS-Samerrai}, Muesllesetu'r-Risale, Beyiut 1405/1985. · ·

ed-Dawudi (v.945), $emsuddin M b. Ali, Tabcklit el-Mufessirin, thk. AII.M Uma.r, T.l, Mektebetu Wehbe, Kahire 1392/1972. · :

Dodge, Bayard, The Filzrist of al-Nadim, Nev York & London, 1970.

Ebu Dawud (v.'275), Suleyman b. el-E~'as, Siinen, thk. Kem§I Yusuf ei-Hut); .Beyrlit 1409/1988. . .

Ebu Nu'aym (v.430/1038}, Ahmed b. Abdullah el-Asbehani, 1. Ma'rifetu's-S'ahlibi!, thk. • Adil b. Yusuf el-' A.zazi, Daru'l-Watan li'n-Ne~r, Riyad 1419/1998; 2- Hilye.

Ebu Ttlltir (v:576/i180) es-Silefi, Ahmed b. M, et-TuyfiriY1Jiit,· thk. ~mman Yahya .M~'ali-Abbas Sahr el-Hasen, Advau's-Selef, Riyad 1425. ·

Ebu Zeltre (v.1974), M, imam Malik, trc. Osman Keskioglu, Ankara 1405/1984:

Eb,zi'l-Qasim (v.580), Ubeydullah b. Ali, Tecrld el-Esmli ve'l-Ktmii, Yemen 1432/2011.

Ebu'§-$eylt (v.3.69), ibn Hayya~, Tabeklit el-Mulzaddisin bf-isbchiin, ·thl<. Abdulgaffir Ab-dulhak Huseyn el-Belu~i, Beyrftt 1407/1987. · ..

el-Enbiiri, Kemaluddin, Nuzlzetu'I-Elibbii', Kiihire 1386/1967.

Evgi11, Abdulkadir, "Sufyan b: 'Uyeyne (107-198/725-813) ,ve Hadis Ciiz'ii", Dinbilimleri Akademik Arn$tlnna Dergisi, ID/3 (2003}; s. 69-107. ·

ei~Fiirisi (v.377), Ebu Ali el-Hasen b. Ahmed, cl-Hucce li'i-Kurra' is:.Seb'a, thk ~edruddin Kahveci-Be~ir Cuveycati, T.1, Daru'l.-Me'mun li't-Tu.r~s, Dime§k 1494/1984.

Fariiki, ismaii Raci-Luis Lamia, jsfam Kiiftiir Atfast, ~ev·. Mustafa-Zerrin Kibaroglu, in-kilab Yay. istanbul1999/1420. · · ·

el-Fesewi (v.i77}, Ya'kub b. Sufyan, el-Ma;rife ve't-Tanh, thk. Ekrem Ojy~ · ei-'Umeri, Matbaatu'l-~ad, Begdad 1394. ·

Frolov, Dimitry, "ibn al-Nadiin on the History of Kur'anic .Exegesis", WZKM, sa)ll: 87, Wien 1997, ss. 65-81. ·.

. J

el-Gassaui (v.468/1105}, Ebu Ali, Tesmiyct ~uyulz · Ebu DiivQd S!tle~Jman es-Sicistlilt'i, Su-leymaniye Ktp., Laleli, nr. 2089, vr. 74-98. · · ·

Hiicl Halife (v.1067), Mustafa Abdullah, KeW, ez-Zuuiin .au Esliml e/-Kuhtb' ve ei-Funftn, Daru'l-Fikr, Beyrut 1402(1982.

el-Hakim (v.405) Ebu Abdullah M, el-Mustcdrek ala es-S,nlzihayn, I;>ar el-Mearif elUsmaniyye, Hayderabad, 1334.

Hamidullnlt (v.2002}, M, 1- "Kur'an-1 Kerim'in Tiirk~e ·Yazma Terciimeleri", ~v. Salih Tug, Tiirkiyat Mecmuas1, say1 14, istanbul, 1964; 2- Mulltasar Had is Tarihi ve Sahifei Hemmlim b. Muncbbih, terc. Kemal Ku~cu, istanbul1967.


Hmman, Said Ahm~d_ Umar, Mcrviyylit Sufi;lin b. 'Uyeyne, I<ahire Universitesi Ki.illiyyetu Dar el-Ulum 1995.

el-Hatib el-Begdadl (vA_63), Ebil BE!kr Ahmed b. Ali, c/7Kif6ye.fi 'ilm er-Rivliye, thk. Ebu Abdullah es-Sevrati-ibrah.im Hamdi el-Medeni, .el~Mek.tebet el-'hmiyye, Medine, ts.

'. '; ... . ibn 'Abd el-Berr (v.463), Cfimi'. BC1jlill el-'ilm,: th~ . . Abdurrahman,M . Osman, Medine

1388/1968. . .. ...

ibn 'Asiikir (v.571), Ebu'l-Kasim Ali b. el-Jia!?en, .Tiifih .. M~dlt1et . Dime$k,. thk. Umar b. Garame, T.1, Daru'l-Fikr, Beyrut 1415. . · .. ·

tlm Batta (v.387), Ebu Abduilah 'Ubeyduiiah b .. M. el~'Ukber!, el-llJii11e el-J(ubrii li-ibn Bnttn, Dar er-Raye, Riyad 1415/1994. · · .· ·

ib11 Ebii Hiitim (v.327), Ebu M. Abdurrahman, el-Merii$11, Beyrut 1397; 2~ ~!-Cerlz .ve't-Tn'dll · · · . ·

ibn Ebii $eybe (v.235), Ebu Bekr Abdullah, el-Musmmef, tl:_lJ<, Kemal 'fusuf el-Hut,.j3eyrut 1409/1989. . - .

:· . . ibn Ebu Ya'lii (v.526) M. b. M el-Ferra, Tnbekfit el-Hmzfibil~, J<ah~~~ 1,952 . ..

tlm Ferltun (v.1982), Burhanuddin Ebu'J-Wefa (Ebu ishak) ibrahim b. Ali, .ed-Dibfilz elMuzeltheb fi Mn'rife A'yiin 'Uiemii el-Mezlzeb, thk. Me'rriun b. ~uhyiddin, iJI<i, Beyrutl417. · · · · - ·

ibn Racer el-' Askalani (v.852), Ebu'l-Fadl Ahmed b. Ali, 1. Fethu'l-Bfi~{ $erltu Snh.lh elBulzlirl, MatbaatU Mustafa el-Babi el-Halebi; Kahire; 2. 'el~jsfibe fi Temylz es-Snllfibe, Daru'l-01, Beyrut 1412; 3. el-Uclib fi 8C1Jiin el-Esbfib, thk. 'Abdulhakim M el-Enis, Daru ibnu'l-Cevzi, 4. Mizfin el-i'tidfil; 5. Tnhlb et-Tnhzlb; 6. Tehzlbu't-Teltzlb, Beyrut 1404/1984; 7. Lislin el-Mizfin, thk. Abdulfettah Ebu Gudde, Dar el-Be~?lir, 2002; 8. el-Metfilib el-'Aliye. · . . ·

ibn Hallikii11 (v.681), Ebu'l-' Abbas Ahmed, Wefcyfit el-A ~yfin ve Enbii' Ebnfi: ez-Zemiin, Dar es-Sekafe, Beyrut 1971. · ·

ibn Hazm (v.456/1064), Ali b. Ahmed ez-Zahiri, 1. el-Mulzn/1/i, thk. Ahmed M $akir, idare et-Tibaa el-Muniriyye, 1347, 2. el-Fnsl fi el-Milel ve en-Nilrnl, Mekteb~ MAll Su-beyh, Kahire. ·

ibn Hibbiin (v.354/965), Ebu Hatim M., 1. el-Mecrul!fn mine'l-Mullnddisln, thk. M ibrahlm Zayed, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 2- es-Sikiit, 3- Me$iiltlru 'Ulemii' el-Emslir, Mensure 1411/1991.

ibu Keslr (v.774), Ebil'l-Fida isma''il b. 'Umar, el-Bidqye ve'n-Nilziiye, thk. Ahmed E~u Mulhim ve digerleri, Beyrut 1407/1987; 2- et-Tekmll fi el-Cerlz ve et-Tn'dil ve 'Ma'rife es-Sikiit ve ed-Du'nfii ve el-Mecfi!lfl, thk. $adi b. M, T.1, Merkez en-Nu'man, Yemen 1432/2011.

ibn Quteybe (v.276), el-Mn'iirif, Matbaa el-islam.iyye, MISir 1353.

ilm Menceweyl1 (v.428), Ebu Bekr Aluned b. Ali, Riciil Sa/tilt Muslim, Dar . el-Miuife, Beyrut1407.


ibu Meude (v.395) Ebu Abdullah M b. ishak el-Asfehanl, 1. Ma'rifctu's-Salzfibe, thk. Amir Hasen Sabri, Matbfi'at Cami'at el-imarat . el-Arabiyye el-Muttehide, T.1, 1426/20051; 2- Fctlw'l-Bfib fi'l-Krmfi ve'l-E/kfib, thk. Ebfi Kuteybe Nazar el-Faryabi, T.t Mektebe.el-Kevser, Riyad 1417/i996. · ·

ibn Sa'd (v.230), e~-Tabeklit ei-Kubrli, thk. Ali M .. Umar~. Kahire 14?-1/2001.

ilm Tegri Berdi (v.S74/1470), eu-Nucamu'z-Zflllire, par ei-Kutub el-Misriyye, T.1, 1351/1932.

iblr ZU/tiq (~-~87/997), Ebfi M ei~F:Iasen; Slr_e·t M b. Tugc ei-IIi~~f, Beyn1t 19~8. _

ibnu;l-Cewzi (v.597/1201), Ebfi'l-Ferec . Cemaluddin, 1. el-Hasen el-Basrl, Kahire 1350/1931; 2- el-Munlezam; 3- Nfisilzu'l-~ur'fin ve Meusalmll; 4- Sifat es-Snfve thk. ibrahim Ramadan ve digerleri, Beyn1t 1409/1989.

ibnu '1-Cezeri (v.833), $emsuddin EbO'l-Hayr M b. M, Gliyetu'n-Nihayeft Tabeklit el-Kurrli, Dar el-Kutub ei-'1tmiyye, BeyrOt 1402.

ibnu'l-Esir (v.630), 'Ali b. M, 1- ei-KLimil, M1sl.l' 1303; 2- ei-Lubfib fi Tcllzib ei-Eusfib, Dar Sadir, Beyrfit 1400.

ilmu'l-Kelbi (v.204), Ebu'I-Munzir Hi~am b. M, 1- Putlar Kitabr: Kitfib el-Asufim, Ankara 1969; 2- ei-Asntim, thk. Ahmed Zeki, Dar el-Kutub ei-Misriyye, 1343/1924.

ibnu'l-Murteda (v.840/1435), Ahmed b. Yahya (Zeydiyye onctilerinden), 1. Tabekiitu'lMu'tezi/e, el-Matbaa el~KasUlikiyye, Beyriit 1380/1961; 2. el-MeniYJJe ve'l-Emel fi $erll Kittib el-Milel ve el-Nilml, tlrk. 'Usamuddin M, Dar el-Ma'rife el-Cfuni'iyye, iskenderiyye, 1985.

el-'iraqi (v.806), Zeynuddin Abdurrahim ve oglu Abu Zur'a el-'irili (v.826), Tnrll etTesrlb fi $erll et-Takrlb, Matbaat Cem'iyyet en-Ne~r ei-Ezheriyye, 1353.

isam M. el-Hac Ali, SufiJfin b. 'Uyeyne el-Hilfi/1: Mulladdis el-Harem el-Mekkl, Beyrfit 1414/1994. .

ismail Ba~a b. M el-Babani, el-Begdadi (v.1339/1920), Hediyyetu'l-'Arirm fi Esmai'I

Muellifin ve Asari'I-Musannifin, istanbul 1945; tdah el-Mekniin fi Zeyl ala Ke~f ez-Zunun, MEB, istanbul 1945.

Ke1t1tiile (v.1408/1988), 'Umar Rlda, M!l'cem el-Muellifiu Terficim Musemrifiy el-Kutub el'Arabiyye, ei-Mektebe el-' Arabiyye, Dime~k 1376/1957.

el-Kulabazi (v.380/990), Ebfi Bekr M, et-Ta'nrruf li-Mezheb Ell I Tasavvuf, Kahire 13!>4/1933.

Lahmer, Ebu ismail Hamid, el-imfim Malik Mrifessiren [Tefslru'l-imiim Mfilik b. Eues], Beyrfit 1415/1995

Levetrt, Etem, Hasau-r Basri ve Tefsir ilmindeki Yeri, AU hah. Fak. (Doktora tezi: 1978).

Ma'mer b. Rii~id (v.), el-Cfimi' (Abdurrezzak es-San'anl", el-Musannef i9nde n~reden: Habiburrahman ei-A'zami), Beyrut 1403/1983.

Maluufid Huseyui, ei-Medresetu'l-Begdadiyye fi Tarihi'n-Nahvi'l-' Arabi, Beyn1t 1407/1986.


el-Makrizi (v.845/1441), Ebu'l-' Abbas Ahmed b. 'Ali, el-Mevii'iz ve'l-i'tibiir bi-Zih el-Hitnt ve'l-Asar, T. el-Emiriyye- BUJak, Kahire 1270. ·

el-Mizzi (v.742), Ebu'l-Haccac Yusuf, Tehzib el-Kemfil fi Esmfi' er-Ricfil, thk. B~ar 'Avvad Ma'nll, Mues. Risale, T.1, 1400/1980.

el-Muluiyirf, Ahmed Salih, Tefsiru SufiJfill b. 'Uyeyne, Riyad 1403i1983.

Multsin Emili, A 'yan C$·SI'a, Dime~k 1367/1948.

el-Mukaddemi (v.301), Ebil Abdullah M b. Ahme~, et-Tiirih ve Esmiiu'l-Mulrnddisin ve Kuniilwm, thk. M b. i:brarum el-Luhaydan, Daru'I-i<itab ve's-S~e, et-T~b'atu'lUla, 1415/1994.

en-Necii~i (v.450/1058), Ebu'l7Huseyn Ahmed b. Ali, Kitfib er-Ricfil, Tahran 200?.

eu-Nedim (v.380/990), Ebu'l-Ferac M b. ishak, 1. Kitfib el-Fihrist, thk. Fuad Eymen Seyyid, Al-Furkan islamic Heritage Foundation, London 2009; 2- el-Fihrist (Teceddud), Tahran 1971; 3- el-Filzrist, (Flugel), Leibzig 1872; 4- el~Fz1zrist, et-Tab'a eti-Ticariyye, Kahire 1348; el-Fihrist, thk. :i:brahim Ramadan, Beyrilt 1417/1997.

en-Ne~~iir, All Sami, Ne~'etu'l-Fikr el-Felsefi fi'l-islam, Daru'l-Me'arif, T.3, 1965.

Nuveyltid, 'Adil, Mu'cemu'l-Mufessirfn min Snilr el-islfim ilii el-Asr el-Hfidzr, T.3, Muessesetu Nuveyhid li't-Te'lif ve't-Tercume ve'n-Ne~r, Beyrilt 1409/1988.

el-Kmmfici (v.1307/1727), Siddlk Hasen Han, Ebced el-'Ulfim, Beyrilt 1978. .

el-Kazwi11i (v.446), Ebil Ya'la Halil b. Abdullah ei-Hallli, ~1-ir~fid fi Ma'rifet 'Ulemfi' elHadis, Riyad 1409.

er-Riimehumruzi (v.360), el-Muhaddisu'l-Fiiszl Beyne'r-Rnvf ve'l-Wii'i, thk. M. Accac elHatib, T.3, Dar ei-Fikr; Be}rrut 1404/1~84.

er-Riizi, Fahruddln (v.606/1201), M b. Umar, et-Tefsiru'l-Keblr (Mefiitih el-Gayb), thk. DiTA, Beyrut 1417/1997. ·

er-Riizi (v.294), Ebu'Abdullah M b. Eyyfib el-Becell, Fediiil.el-Kur'iin vema Unzile mine'lKur'iin bi-Mekke vema Unzile bi'l-Medine, Dar ei-Fikr, Dime~k, 1408/19871.

Re'fet Sa'id, Muhammed, Mn'mer b. Rii§id es-Snn'iinl: Mesiicfirult ve Menhecuh ve Eseriilt fi Riviiyet el-Hndfs, Riyad 1403/1983.

Sadr, Hasen, Te'sis ~-$ra, Beyrilt 1401/1981.

es-Sa~r _(v.1980), M. Baqtr, Kur'iin Okulu, ~v. Mehmet Yolcu, Fecr Yay. Ankara 2005.

es-Safedi (v.764), Selahuddln Halil b. Eybek, el-Wiifi bi'I-Wefeyiit, thk. Ahmed el-Emaiit ve Turk! Mustafa, Daru ihyai't-Turas, Beyrilt 1420/2000.

Sa'id el-Ensiirf, Multeklltu Cfimi'i't-Te'villi-Multkemi't-Tenzil, Kalkiita 1340/1921.

es-Selziiwi (v.902), Ebu'l-Hayr M, 1. et-Tulifetu'l-Letife fi Tiirilti el-Medlne ~-$enJe, T.1, Daru'l-Kutub el-ilmiyye, Beyrut 1414/1993; 2- ed-Dnv'u'l-Lnmi' li-Eizli'l-Knm etTfisi', Daru Mektebe el-Hayat, Beyrut.

es-Sekkaki (v.626), Ebu Ya'kUb Yilsuf b. Ebu Bekr, Miftalz el-'Ulum, thk. Nu'aym Zerzur, T.2, DI<i, Beyrut 1407/1987.

ilk Donem Tefsir Ki~plan ve Mi.ielliflerj • 105

es-Sem'auf (v.562), EbG Sa'd 'Abdulkerim, cl-Eusab, thk. Abdurrahman b. Yahya, Daire el-Me 'arif el-Usmaniyye, Haydar Abad, T.1, 13~2/1962. ·

Seyyid Nasir $a1z- Refi'ullah, MecmG'a-i Tefasir-i Ebu Muslim-i isfehani, Lahor 1964.

Sezgiu, Fuad, 1. Tiirih et-Turas el-Arabi: Kur'an ve Hadis ilimleri, dlt 1, ciiz 1; 2. Buhari'nin Kaynaklan Hakkmda Ara~hrmalar, istanbul1956. ·

es-Suyiitl (v.911), Celaluddtn Abdurrahman, Bugyetu'/-Wu'iit, thk.. M Eb.~'I-J;:adl

ibrahim, el-Mektebe el-' Asriyye, Lubnan/Sayda.

$tikir Mustafa, et-Tarlll el-'Arabl ve'l-Mu'errilziiu, Beyrut 1983.

~-$eltristaul (v.548), Ebu'I-Feth M, el-Milel ve'u-Nilt"nl, thk. Muhammed Seyyid Keyl~ni, Dar el-Ma'rife, Bey rut 1404. · ·

e~-$i'razi (v.476), Ebu ishak, Tabekfit el-Fuknlla', Beyrut 1970.

et-Taberi (v.310), Ebu Ca'fer M b. Cerir, Cami' el-Beyau thk. Abdullah b. Abdulmuhsin.etTurki, Riyad 1424/2003.

Talm1ui,· Aga Buzurg-i (v.1390/1969), M Muhsin, ez-Zeri'a ita Tesanif e~-$i'a, Beytut 1403/1983.

Ta~kiibrizade (v.968), Miftah es-Sa'ade ve Misbah es-Siyade fi Mevdu'at el-'U!Gm; DKi,

Beyrut. ...

et-Tiisi (v.460), Ebu Ca'fer M b. el-Hasen, Filzrist et-Tusl, el-Mektebe el-Murtediyye, Necef-. Irak 1356. · ·

el-'Uleymi (v.928/1522), Ebu1-Yumn Mudruddin Abdurrahman, 1- el-Meullec el-Aimzed fi Tcriicumi'l-imam Ahmed, thk. Muhyiddin Abdulharnid, Kahiie 1963; 2~ el-Mp11zec el-Aitmed, thk. M. Muhyiddin Abd!Jlhamid- Adil Nuveyhid, Beyrt1t 1403/1983:

'Umar Yusuf Kemal, el-Hnseu ei-Bnsrl ve Tefsirulz, ei-Carni'at'I-islamiyye (Doktor~ tezi), Medine 1404/1984.

Watt, W. Montgomery, is/am Dii$iincesiuin Te~ekkiil Devri, Ankara 198i.

Weki' b. Cerralz (v.197/812), Ebu Sufyan er-Ruasi, 1- Kitabu'z-Zuhd;·thk. Abdurrahman . Abdu'I-Cebbar Ferivai, Medine 1984; Riyad 1994; 2- Kitabu't-Tefslr, thk. Abdur-

rahman Abdu'l-Cebbar el-Ferivai, Kuveyt 1406 ve Medine 1984. '· . . . el-Y«fi'i (v.768), Ebfi M Abdullah, Mir'at el-Cimiu ve 'ibret el-Yeknzan, Beyrilt 1417!1997.

Yaqiit (v.622), Ebu Abdullah el-Hamevi Mu'cemu'l-Udebii', Dar el-Kutub el-'ilmiyye, • .J

Beyrilt 1411/1991. · · .

Yolcu, Mehmet; "En-Nedlm [ibn AI-Nadim] ve el-Fihrist'inin islam Ki.iltiir Tarihindeki Yeri", inoni.i Univ. ilah. Fak. Dergisi, IV, Sayt: 1 (Malatya 2013), s. 34-38;

Yusuf, Muhammed Ata, Tefsiru's-Suddi ei-Kebir.

ez-Zehebi (v.1977), M Huseyn, et-Tefslr ve'l-Mufessinm, Dar el-Kutub el-Hadise, Kahire 1960.

ez-Zelzebl (v.748), M b. Ahmed, 1. Mlzauu'l-i'tidiil fi Nnkdi'r-Riclil, ~.- Ali M. el~BecaV!, Oaru'l-Ma'rife, Beyrut, Daru ihya el-Kutub el-' Arabiyye, T.1, 1382/196\·2. Tezkiret el-Huffaz, Dar ei-Kutub el-'ilmiyye, Beyrilt -1419/1998; 3. er-Ruvnt cs-$ikal' cl- ·


Mutekel/cm fillim binui Iii Yucib Reddel111m thk. M. ibrahim el-Mevsui, Beyn1t 1992; 4. Siyeru A'liim eu-Nubelii', thk. ~uayb el-Emaut, Muessesetu'r-Risale, Beyrut 1374; 5. Tiirillll'l-isliim ve Wefet;iit ei-Me~iillir ve'I-A'Iiim, thk. Umar Tedmuri, Dar el-Kitab . el-' Arabi, Beyrut.

ez-Zerke§i (v.794), ~edruddin M, e/-Burhiin fi Ulfim el-Kur'iiu, thk. M Ebu'l-Fadl, T.2, Daru'l-Ma'rife, Beyrut.

Zevavl, 'isa b. Mes'ud, Meuiiklb Set;yidinii el-imiim Miilik, ~hir~ 1325.

Zeyd, Mustafa, en-Nesll fi'l-Kur'iiui'I-Kerim, Kahire 1987 . .

ez-Zirikli (v.l396/1976), Hayruddin, ei-A '/lim, T. 6, Dar el-'ilm, Beyrut 1984. 0 • • • •

ez-ZulUlyll, M, el-imiim et-Taber!, T.l, Dar el-Kalem 1410/1990.

. . ._,..;..L.JI

,j ..)}JI ;JLWI <r <!Jl!.II.:,AJI ,j ('"!J.:JI Jl-..),:r. .............. ·~~ L. JiJ . ~~~j ~.n4J1 ~1.0~ .:......~I

.h;.JI.J ~I ~I y:S <T' l_r.>.:...... ~I ~I ~IS" ,j (990/380 ..:...) ('"!..1:.!1 Jl-..! ,:r. .............. ~~ ..Lil

·~ '-:'I:S:JI I..U..J '...,_l.II.J .J~.)\11 c;..Jt;.J (')'.s:ll_, ~.u.II.J ~.J.,,.JI.J .r--<:.il_, _,..:.li.J J_roJI_, c.l_,-11

. <::-')L. 'il ._)}JI 0...,)'11 J_,.-.ll .<:<"'?":-'il .!.olpl (::'_;\; ,j J J:!.-. ~ l.i; l..Jl.i ~ ,:,1 ~ ~ _,....;..11

~ ~~ L.~ ('"!.I:.! I . I~ ; T--o pWI <r tf JS e-'r ,j ...Al _;.. .J '-:'1:5 JS ;r • ~~ .;JI ..:...L. }-JI .J! ~~ ~] .r.-<:JI ~ .Wu 4:'! JWi- <!Jl!.ll .:,All ;j.J\11 ;JLWI'- .:......~I ,j,:, i_;JI (P .J...-.. U'' o.£-'J ..:.-JfA!I..,-1.:!) .\r.d_;.. C: 41:5 .:r.---).J '-> .WlA.IIo..U.,) tf.!~. ( ~i_;All _r::-A; ,j ~j

(.89-88 ~, 1 C, 2009 ;,.c.J (:}', ~ >lji ~i ~, ("<.c.JI.jl..-! .;r,

~ ] .Jip ~ .:...... .tt"JI .j ~..1:.!1 r-" ~~ .:r-.lll .:r.AJ ;..Jl.J ~I -\.i\:5 _45- ;r ~- • .1,. l::.ILA.. .j

('""'Jts:;j.J ~L.:.; 4/.J cJ'_;§.WI .:r.AJ;..JI ;r ~I ~.Jj t;....,_r-i ( <>!.;Ji _r::-A; .j u.:.........ll ~I

~ ~j L. .:........ _,.p.ll '-:'1:5 i.J\1 . ~ ~ ;r J fi ~ .:r.J .J'P.-" ;r ~ ~ ~I.A.I _;.. .J ~I • ..U. .)I.Js.! ,j ('"!.I:.! I ~I .;JI J _,..,·\II.J Js.I_,All ;r ~ ..!m .wJ .J;\11 _,i J:I.All ~~ ..:...L. }-JI <T'

}.J) c.S~.) . .) J!.o J_,i}l J->i Jts:;i t:..v.J i_,:.i.J Y ~ .Ji ~.l.. •P ·~ ~ iJIS" y. JA.J .WlA.II

.JI.cP'il iJI_r.._ .j 4.:41r.J ~I • ..U. .Wli Jy

t_:'lWI ..:;.,l. • ..lS:ll

. Jl~ 'il ,JI_r.. , <:<"'I..Lill . .:r.AJ ;..JI.J .r---l.O:II wli , ('"!..c..ll , .:...... ~I

ilk Donem Tefsir KitaP.lan ve Miiellifleri -...

Documents

Transcript of ilk Donem Tefsir KitaP.lan ve Miiellifleri -...