iNSAN SÜRESi

tık şükredici veya nankör olmasının ken­disine kaldığı belirtilmiş. bu suretle hem insanın sorumluluğu hem de bunun için gerekli olan irade özgürlüğü açıklığa ka­vuşturulmuştur.

ikinci bölümde (ayet 4-21)' iradesini kö­tülük yönünde kullanan inkarcıların ahi­rette karşılaşacakları ceza şekillerinden bir kesit verildikten sonra iradelerini iyi­likyönünde kullanan ve bu sebeple "eb­rar" diye nitelenen mürninler için hazır­lanan ahiret nimetleri sıralanmaktadır. Burada iyilerin üzerinde durulan nitelik­leri şunlardır : Sözünde durmak. uhrevi sorumluluk şuuru, muhtaçları doyurmak ve onlardan maddi ve manevi bir karşılık beklemeden yaptıklarını sırf Allah rızası için yapmak(ayet 7-10). Bu ayetler. İs­lam'da ahlaki emirlerin şartsız olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Bu­nunla birlikte surede Allah'ın erdemli insanları ahiretin şerrinden koruyacağı. mutlu ve sevinçli bir akıbetle karşılaştı­racağı belirtilmekte ve uhrevi nimetler­den örnekler verilmekte, bu bölüm ün son ayetinde, "İşte bu nimetler sizin ödülle­rinizdir ve artık yaptığınız işler karşılığını bulmuştur" denilmektedir. 9. ayet, ahlak felsefesindeki deyimiyle kategorik buy­ruğa 22. ayet ise erdemli insanın mutla­ka ahirette hak ettiği mutluluğa erişe­ceğine işaret etmektedir.

Hz. Peygamber'e hitap eden 23-24. ayetler onun metanetini güçlendirmeyi, peygamber olarak dini duyarlılığını geliş-

Muhakkak hattıyla yazılmış Insan sOresinin ilk ayetleri

332

tirmeyi amaçlamaktadır. 27. ayet. akı­betierini düşünmeden kendilerini aşırı dünya tutkularına kaptıranları eleştir­mekte. sure bütün bu açıklamaların bir uyarı olduğunu, isteyenin Allah'a giden yolu bulabileceğini , Allah ' ın dilediğine

rahmetiyle muamele edeceğini, zalimler için de şiddetli bir azap hazırladığını bil­diren açıklamalarla sona ermektedir. Bir hadiste Hz. Peygamber'in. zaman zaman cuma günleri sabah namazlarında Secde ve İnsan surelerini (Buhari, "Cum'a", ı O; Müslim, "Cum'a", 64, 65). diğer bir hadis­te de bir rek'atta Kıyame ve İnsan sure­lerini (Ebu DavGd , "Ramazan", 9) okudu­ğu rivayet edilmektedir. Bazı tefsirlerde, "Kim Hel eta suresini okursa Allah onu cennet ve ipek elbiselerle ödüllendirir" (Zemahşe ri, lV, 172) şeklinde rivayet edi­len hadisin sahih olmadığı anlaşılmakta­dır(Muhammedet-Trablusi, l , 1030).

BİBLİYOGRAFYA :

Ragıb el-isfahani. el-Müfredat, "dhr" md.; Buhari. "Cum'a", 10; Müslim, "Cum'a", 64, 65; Ebü Davüd . "Ramazan", 9; Ahmed b. Hüseyin ei-Beyhaki. es-Sünenü'l-kübra, Haydarabad 1344, IV, 185; Vahidi, Esbti.bü 'n-nüzül, Kahire 1378/1959, s. 251-252; Zemahşeri, el-Keşşaf (Beyrut). IV, 166-172; İbnü'I-Cevzi. el-Mevzü'at (nşr. Abdurrahman M. Osman). Medine 1386/ 1966, ı, 390-392; a.mlf .. Zadü'l-mesfr, VIII, 427; Fahreddin er-Razi, Mefati/:ıu'l-gayb, XXX, 235-263; Takıyyüddin İbn Teymiyye, Minhacü's-sün­ne(nşr. M. Reşad Salim). Riyad 1406/ 1986, VII , 174-187; İbn Kesir. Tefsirü 'l-Kur'an(n ş r. Sami b. Muhammed es-Selame). Riyad 1418/ 1997, VIII, 285-295; Muhammed et-Trablusi, Keşfü'l­ilahf 'an şedidi'z-za'f ve'l-mevZCı' ve'l-vahf (nşr. Mahmud Ahmed Bekkar). Mekke 1408, ı, 1030; Şevkani. Fet/:ıu ' l-~adir, Beyrut 1412/1991, V, 397; Sırri Giridi, Sırr-ı insan Te{sfr-i Süre-i insan, istanbul 1312; İbn Aşür. et-Ta/:ırfr ve 't-tenvfr, Tunus 1984, XXIX, 369-371; Elmalılı. Hak Dini, VIII , 5497 -5499; M. i zzet Derveze. et-Tefsirü 'i­hadis: 1'/üzul Sırasına Göre Kur'an Tefsiri (tre. Vahdettin ince - Mustafa Altınkaya). istanbul 1997, V, 19-29; Zuhür Ahmed Azhar, "ed­Dehr" , U DM i, IX, 631-632.

L

!il KAMİL YAŞAROGLU

ei-İNSANÜ'I-KAMİL ( J.oı.s::ıı uw~ı)

Abdülkenın el-Cili'nin (ö. 832/1428)

eseri. _j

Tam adı el-İnsanü'l-kamil t1 ma'rife­ti'l-eval;]ir ve'l-eva'il olan eser, tasawuf­ta varlık hakikatlerinin tamamının karşı­lığı olarak kullanılan "insan-ı kamil" konu­sunu ele almıştır. Müellif ilk defa kitabı kaleme almaya başladığında konunun ta­sawufı anlamda tahkik ehli olmayı gerek-

tirdiğini düşünmüş. kendini buna yetkili görmediğinden yazdıklarını imha etmiş, bir süre geçip bazı halleri yaşadıktan son­ra konuya tekrar dönmüştür. Eseri "keşf-i sahih"ine dayanarak kaleme aldığını söy­leyen müellif, yazdıklarını Kur'an-ı Kerim ve hadislerle teyit ettiğini ve açıkladığı sırların hiçbir kitapta bulunmadığını be­lirtir. cm. okuyucunun eserde aniayama­dığı bazı yerlerin bulunabileceğini. bun­ların onun anlama seviyesinden kaynak­landığını, bu konuların hakikatini idrak etmek için kendisinde "fetih" hasıl olun­eaya veya anlamadığı hususların delilini Kur'an ve hadiste buluncayakadar anla­dığımana ile amel etmemesini, ancak in­karda da bulunmamasını tavsiye eder ve, "Bizim ilmimizden bir şeyi inkar eden kim­se inkarı devam ettikçe ilmimizi kavra­maktan mahrum olur" der. Bu uyarıdan sonra Kur'an ve hadise dayanmayan bil­ginin sapıklık olduğunu özellikle vurgu­lar.

Altmış üç bölüme ayrılan eserde mu­kaddimeden sonra Allah'ın zatına. isim­lerine ve sıfatiarına dair ilk üç bölüm ün ardından uluhiyyet, ahadiyyet. vahidiyyet mertebeleri (4-6. bölümler) ; rahmaniyyet. rububiyyet sıfatlarıyla tenzih ve teşbih konusu (7-ll . bölümler); ef'al . esma ve zat tecellileri, zat tecellisine sadece in­san-ı kilmilin mazhar olduğu ( 12-15. bö­lümler); hayat. ilim. irade, kudret, kelam, semi', basar, celal, cemal, kemal sıfatları ( 16-25. bölümler); bu sıfatıarın tam olarak insan-ı kamilde tecelli ettiği anlatılmıştır. Diğer bölümlerde hüviyet, ezel, ebed, sal­salatü'l-ceres. ümmü'l-kitab (25-33. bö­lümler) gibi kavramlarla Kur'an, Furkan, Tevrat. Zebur, İncil ve Kur'an-ı Kerim'le ilgili fatihatü'l-kitab, tur. kitab-ı mestur gibi kavramların (34-41. bölümler); ref­ref-i a'la. arş. kürsi, kalem-i a'la, levh-i mahflız , sidretü'l-münteha. ruhu 'l-ku­düs. ruh, kalp, akıl, vehim, himmet, fikir, hayal, suret-i Muhammediyye ve nefis te­rimlerinin ( 42-59. bölümler) tasawufı yo­rum ları yapılmıştır. Altmışınci bölüm in­san-ı kamil konusuna ayrılmıştır. Müellif bu bölüm ün eserin özü. diğer bölümlerin de bunun şerhi olduğunu söyler. Ona gö­re gerçek anlamda insan-ı kamil Hz. Mu­hammed' dir, diğer bütün insan-ı kamil­ler onun vekili dir. Eserin son üç bölümün­de kıyamet alametleri, ölüm ve berzah, yedi gök ve yer, diğer dinlerdeki ibadet­ler ve Allah'a ibadetin sırları üzerinde du­rulmuştur.

Eserin, saliki Allah'a götüren bir rehber olmasını arzu ettiğini belirten müellif ba-

zı konuları yer yer manzum olarak açıkla­mıştır. Anlattığı şeyler. Muhyiddin İbnü'I­Arabl'nin bu husustaki görüşleriyle önemli ölçüde benzerlik arzeder. Bazı konuların ancak sembolik ifadelerle anlatılabilece­ğini söyleyen müellif. okuyucuya ayrıca Kutbü'l- 'acô.'ib ve felekü'l-garô. 'ib ileel­Kehf ve'r-ra}jim ii şerl)i bismillô.hir-ral)­mô.nirral)im adlı eserlerini tavsiye eder.

Mısır'da birçok defa basılan el-İnsô.­nü 'l-kô.mil'in (Kah i re 1293 , 1301, 1304 , 1316, 1334, 1375, 1383, 1390) henüz ilmi neşri yapılmamıştır. Eseri İshak b. Mu­hammed b. Abdülkerlm el-İnsô.nü'l-kô.­mil ii etvô.ri beyô.ni'l-me§Ô.ni (iü Ktp ., AY, nr. 3507), Ahmed b. Muhammed el­Kuşaşl lfô.şiye 'ale'l-İnsô.ni'l-kô.mil li­'Abdilkerim el-Cili(Keşfü'?·?Unün, 1, 389; Hediyyetü 'l-'arifin, ı. !6l)ve Ali b. Hicaz! ei-BeyyGml Şerl)u'l-İnsô.ni'l-kô.mil li'l­Cili(Hediyyetü 'l-'arifin, ı. 768) adıylaArap­ça olarak şerhetmiştir. Kitabın ayrıca kıs­mi şerhleri de vardır. Abdülganl en-Nab­lusl, Kuşaşi'nin şerhinde dinler ve ibadet­leriyle alakah altmış üçüncü bölümde mü­ellife bir kısım itirazlar yöneltmesi üzeri­ne bu bölümü el-Keşf ve'l-beyô.n 'an es­rô.ri ' l-edyô.n fi 'l-İnsô.ni'l-kô.mil ve kô.­mili'l-insô.n adıyla şerhetmiş (Süleyma­niye Ktp., Esad Efendi, nr. 1689, vr. 109'­IJ7h; H alet Efendi, nr. 289, vr. 166h- 173h),

Ahmed b. Muhammed el-Medeni ise 50-54. bölümleri açıklamıştır (Nicholson. s. 77). Ahmed Ensarl'nin Muvazzal)ô.tü 'l­l)ô.l ii ba'zı mesmu'fıti'd-deccô.l isimli şerhinin adından kısmi bir şerh olduğu anlaşılmaktadır.

el-İnsô.nü'l-kô.mil Türkçe'ye ilk olarak La'llzade Abdülbaki tarafından çevrilmiş­tir (Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 167, Yahya Tevfik, nr. 174, Hacı Mahmud Efendi, nr. 2302 ; istanbul Belediyesi Ata­türk Kitaplığı , Osman Ergin , nr. 492) . Bu çeviride metindeki manzum kısımlar ay­nen bırakılmış. bazı muğlakyerler de ter­cüme edilmemiştir. Selanikli Ali Örfi Efen­di ile (Süleymaniye Ktp ., Yazma Bağışlar,

nr. 2997; istanbul Belediyesi Atatürk Ki­taplığı, Osman Ergin, nr. 719, 830) Muham­med Said Efendi'nin (Süleymaniye Ktp ., Uşşaki Tekkesi, nr. 4) tercümeleri özet niteliğindedir. "Tecelli-i Ef'al" adlı bölü­mün ( 12. bölüm) kimin tarafından yapıl­dığı belli olmayan çevirisinin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir (Reşid Efendi, m 480) Abdülaziz Mecdi Tolun'un, eserin ondan fazla nüshasın ı karşılaştırıp

önemli tashihlerden sonra yaptığı tercü­me (istanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı ,

Osman Ergin, nr. 127, 1483) yayımlanmış­tır (İnsan-1 Kamil, nş r. Selçuk Eraydın- Ek­rem Demirli- Abdullah Karta!, istanbul

el-insii.nü '1-kii.mi/ ad l ı eserin Abdülaziz M ecd i Tolun tarafından yapılan tercümesinin ilk iki sayfası (İstanbul Belediyesi Ata­türk Kitaplığı , Osman Ergin, nr. 127)

"-.~?~.LO-ı . ...-J...-fL. 1c::-.!fo..J.>/~f_p__,.cl~

~~~~~~-U~ '_.-P . .... ~J 'r~~b·cl~ ~ ... :e..ı;.,ı.ı.ySe..t,.....,L..._; ~ı..S- _..._....,r,_,ı..:J ~..J_,ı

~)_..,.ı,..,.e___._;..b_.._Q~o_,_..~ . _;ı.=,_..~_~..J_, , ~k~'1--_..:.";. /~\ J~ -~~:.)--:'; "->~; f

.. .L~.,J~o?~..t.f!>f . ---~j~--?·r;~ ({ J

'- .. ~. --- ~ts~.J,.J.J~L:l-ı~.J:J~_,.--ç>" ~ ·__.)·;..- / ·, . . l . :.... - ' - / ~ ~ ~ /

ô'..uJ~. _J...ı t' .; "".:'-""-'s.-> ü-~ ""':: ..._::> d~...>.r"...ır .' j,LP. _:.....,_...ıcJ~..ı 1 c.;_._j~,_j t.p 1

- . : . . / . - . . - .· Juı ' __ ...:,..... q.,--::-"~r u..t...p :<-h '--· _.........., ~~~;.;; ı c ;~J;.-~ ~ ~~Lf~

f ,...... • ~ ~< . _..., · · .r~ 1 .~ • / '

~~,.ı.J.5~~ôY~ ,J, ... ,_ ..:._w..;vJU. · ...... ~

r..ı\;r~ ~&u.;. 1_,.,.J~_, , ---~~ ~ ~ .. .;.,.: ~ ,J ,. r . - • ' • •

,u;_... <>>.1\n~~ • c.fo~»'·ı...-•. -~ ~.,.-e..~o-L:<-. .,.,Uıvy/j;_,c, .;.;,d;_: , . -~-;_,JS~y_,•

~ • .: _. • 1 - - ~ - - -:- ;.. .. ,/ ~ P~..>.r:-r ·-!İlr-.1. 1.>~r (1 ..,,...p~&-~'..r.::.) ~ı ,- ,..--- . _, , / . . .

<ôrr e-.,.,...... ~,:tb r ..ç;;_~!., r . --~cJ...Jv~u~~

Cv..J. : c>~ .. .,_.{~ck--,.;._;b~ ;c.>o~~!A/ -0~ <!)-:'-'- : ?_,.ı • ·. _ _;;_,;; ç:;_J;,;_._,o_,_i:_,L _.~..:. _ _,_...,_,:-_,_,_;..:.~·~_, . -~4>;;~0->;_

. / ç:;ıc:_,.vı,..ı.ıı~ ...,J __; ' • • ,} - . - ./._.

"': _-:. :...ı~'\::-:·o-:-~'\" ~!..ıııa-- ..._) ı..._,_._,"': \..e.>I.::.I,.~~~.J_. ;,_,i-:JJ~ı . _ _...p_,.v.)"-'-'_,~ı_:,:_

(- . . . -- / ; _ ~pJ.ywJ4>c-~' -~l_.f' ;_,__15"_;,1JLl-/<$".w l ' .,. ' . / . - . - - '";

crv .... Jc\.-...,.J.>_,...-__, 1 • /...., _;..-;_..r,_;<? ( ..:>vo} - . - . /

• _......J...PI 17.JJ/ç.>JPJ.JJ\.P • _,_.ı.ı,5..u.:..ı1c5~

~ci~ı~j,_,~~~ .. ;: ... -.. ~_,1 · ı - ı • . '· .r .d. ı · · -. - · ·

·-:.~L-U-~-~_.0./ lP ~_:'_.....?fcJ;..fi~l. _....~ d..;o'...v ı,-;ı~..-:..:ı ı.:..'ı/ .,~ ." ---~ ~ c~.J~j Pjp_,...~_.)/ , _.....~/ C)u·l_t..;_<"_...p.J~# tf. _...AJ..- ~

r , / -

-~Ju~..ı:-~G-o/.-> Jı.? · - -'-'.r"_,..--lJ u ~;._.J_,ıJ...., _, . ..... . - -

P'r> . _ _,,;.ı; .s-:_;_. J u.:&" t.,.e.A-;..:-J.J:U" . _ _,

J~. _,.;./_,....o~!.J,~ J,ı..- . ............ -~-~~~;,.~ -. - . ' = .

.J--w. _.....,;' cr~J_,.)y__, .J_,pı<9"_..; ( q cv .... ~ - - ~ -_ / / . - . . _ _.J.) ('-'.LU. cııu. ~~ -v--C~_,J.LV".:U \.P

INSTITUT FRANÇAIS des ETUDES ARABES

1998). Eserin diğer bazı Türkçe tercüme­leri de vardır (İnsan-1 Kamil, ı . tre. A. Ay­yıldız . istanbul 1972, ll , tre. A. Akçiçek, bas­kı yeri ve tarihi yok; insan-1 Kamil, 1-11, tre. Abdülkadir Akçiçek, istanbul 1974; insan-1

Kamil, 1-11, tre. Seyyid Hüseyin Fevzi Paşa, nşr. Remzi Göknar, istanbul I 996) .

Eseri Fadal Miran Urduca'ya (al-İnsan al-Kamil, Sufi Printing and Publishing Company, Lahor, t s. ), Titus Burckhardt özetleyip bir inceleme yazısı eklemek su­retiyle Fransızca 'ya (De l 'Homme univer­sel, Paris 1975), Angela Culme-Seymour de bu Fransızca tercümeden İngilizce'ye çevirmiştir (Universal Man, Great Britain 1995). Eser hakkında Reynold Alleyne Nicholson 'un bir inceleme yazı sı bulun­maktadır (Studies in /slamic Mysticism, S . 77-142) .

BİBLİYOGRAFYA :

Abdülkerim ei-Cili, el-İnsanü ' i-kamil, Kah i re

1316; a.e. (tre Abdülaziz M ecd i Tolun). DİA K tp., nr. 4015, s . 3 ; Keş{ü '<-·<.unun, 1, 181, 389; He­diyyetü 'l-'ari{in, 1, 161,610, 768; Osman Nuri Ergin , Balıkesir/iAbdülaziz Mecdi Tolun Ha­yatı ue Şahsiy e t!, İstanbul 1942, s . 88-92; Brockelmann, GAL, ll, 264 ; Suppl. , ll, 283; R. A. Nicholson , Studies in lslamic Mysticism, Cambridge 1980, s. 77-142; A History o{ Mus­lim Philosophy (ed M. M. Sharif). Karachi 1983, ll , 844-870; Yusuf Zeydan, el-Fikru 'ş-şufi 'inde 'Abdilkerfm el-CW, Beyrut 1988, s .57-58; Gold­ziher, "Abdülkerim" , İA , ı, 90; H. Ritter. " ' Abd

al-Kartın al-!2jili" , EF (İng . ). 1, 71; M. Nazif Şa­hinoğlu, " A bdülkerlm el-C111", DİA, 1, 250.

!il REŞAT ÖNGÖREN

ı İNSANÜ'l-UYÜN

...,

( .:,ı~ l .:,ıW J)

Nfıreddin el-Halebl 'nin (ö. 1044/1635)

es-Siretü'l-/falebiyye adıyla da bilinen siyer kitabı

(bk. HALEBi, Nôreddin). L _j

ı INSTITUT FRANÇAIS des

...,

ETUDES ARABES

Şam'da kurula n

L Arap araştırmaları enstitüsü.

_j

1880'de Kahire'de Fransız Arkeoloji Enstitüsü'nün (lnstitut Français d'Archeolo­gie du Caire) kurulmasından sonra Ortado­ğu'da benzeri bir kurumun açılması şar­kiyatçılar arasında yaygın kabul görmüş­tü . 1. Dünya Savaşı'nın ardından Suriye'­nin Fransız h imayesi altına girmesi ( 1920). bu arzunun gerçekleşmesi yolunda uy­gun bir zeminin oluşmasına imkan verdi.

333