rer muhtasarı olan Mizzf'nin Teh?ibü '1-Kemôl'i ve İbn Hacer' in 12.415 ravinin hal tercümesini ihtiva eden Teh?fbü't­Teh?fb 'i (Haydarabad ı 325-1327) bu tür eseriere örnek olarak zikredilebilir.

BİBLİYOGRAFYA :

ibnü'l-Esir. en-1'/ihfiye, "crh" md. ; el-Mu­uatta', "Fera'iz", 8; Abdürrezzak es - San'a­ni, el·Musanne{, X, 274 -275; Müsned, 1, 327; Darimi, "Fera'iz", 19, "İsti'zan", ı, 2, 3; Buha­ri. "Edeb", 38, "Menfıkı.b",- 19, "İsti'~an", 13, "Diyat", 25; Müslim. "Feza'il ", 139, 140, "Mu­lj:addime", s. 13, 15, "Edeb", 34, "Kasame", 11; a.mlf.. et- Temyfz (n şr. Muhammed Mustafa ei­A'zamil, Riyad 1402 / 1982, s. 179; ibn Mace. "Edeb", 17 ; Ebü Davüd. "Edeb", 5, 127, 136, "Fera'iz", 5; Tirmizi, "İsti'~an", 3; Şafii. er-Ri· sa le, s. 435; ibn Sa'd. et- Tabakat, IV, 13-14; ibn Kuteybe, Te'uilü m~!Jieliti'i-hadiş, Beyrut 1408 / 1988, s . 40; el-Cerh ue't-ta'dil (takdi­mel. s. 11 ; ll , 38; IV, 169 ; ibn Hibban. Kitabü 'I­Mecrühin, 1, 35, 37, 38, 39, 40, 54, 82 ; a.mlf., eş -Şik:at, ı , 13; ll, 276; vı , 114 ; Ramhürmüzi, ei-Muhaddişü 'l-{aşıl (ıışr. Muhammed Accac ei-Hatlbl. Beyrut 1404/1984, s. 209, 235; ibn Adi. el-Kamil, ı, 17, 47-49, 50-65, 157 ; Hatta­bi, Me'alimü's-sünen, Beyrut 1401 / 1981, 1, 134 -135; Hakim, Ma'ri{etü 'ulümi 'l·hadiş, s. 52 ; a.mlf.. ei-Med!Jal ( nşr. Muhammed Ziya­urrahman ei-A'zamil, Küveyt, ts. , s. 174 ; ibn Hazm, el-ihkam, Beyrut 1403 1 1983, ll, 139 ; Hatib. el -Ki{aye, Haydarabad 1357, s. 44, 102, 122, 159 ; ibn Abdülber. Cami' u beyan i'/-' ilm, Kah ire 1402 / 1982, s. 507; Baci, ei·Münteka, Beyrut 14031 1983, 1, 221 ; Gazzali, el·Müstas­{a, 1, 162 ; ibnü's-Salah. Mukaddime, Kahire, ts ., s. 57, 193 ; ibn Teymiyye, Me.cma'u {etaua, XXXll, 266; Zehebi, Tezk ireta .,_ hu{{az, 1, 2, 8; a.mlf., ~ikru men yu't~medü ~~~ulüha {i'l-cerh ue 't­ta 'dil (nş r. Abdülfettah Ebü Gudde), Kah i re 141 O /1990, s. 171-227; a.mlf., ei-Mükıza (nşr. Abdül fettah Ebü Guddel. Beyrut 1405, s. 83; a.mlf., A'lamü'n-nübela', Xll, 439, 441; a.mlf., Mizana '1- i' tidal, 1, 1; ibn Kayyim el-Cevziyye, Medaricü 's-salikin, Kah i re 1403 /1983, 1, 204; Sübki. Tabakat (Tanahil. ll, 18; a.mlf .. Ka' ide {i'l-cerfı (nşr. Abdü lfettah Ebü Guddel. Kahire 1404 / 1984, s. 46; ibn Receb, Şerh u ' ileli't· Tirmi?i (nşr. Subhi es-Samerrail , Beyrut 14051 1985, s. 57-58, 74, 92, 93 ; lrakl. et -Takyid ue'l ­iiah (nşr. Abdurrahman Muhammed Osman!. Beyrut 1401/1981 , s. 48; ibnü'l-Cezeri. en·/'leş1; 1, 13, 193 ; ibnü'l-Vezir. er-Rauiü'l-biisim, Bey· rut 1399 / 1979, 1, 52 ; ibn Hacer, Hedyü 's-sari, Beyrut, ts. , s. 426 ; a.mlf., Fethu'l -biiri, Beyrut 1402/1982, Vll, 51; a.mlf., Tef1?ibü 't · Tei"Z?ib, IV, 287; Ayni, 'Umdetü'l-kari, Kahire 1392 / 1972, VI, 601; Sehiivi, el-i' lan bi't-teubi!J, s. 112, 113,204, 319 -336; a.mlf.. Fethu'l-mu­giş, 1, 69,367,371 , 372-373; lll , 351-352, 355; a.mlf.. ei-Mütekelliman {i 'r·rical, Kahire 1404 / 1984, s. 85-129; Leknevi, er-Re( ue't-tekmil, s. 115, 152-153 ; Ahmed Muhammed Şakir, el­Ba'işü'l-haşiş, Kahire 1377 / 1958, s. 106; Di· rasat {i ' l-cerh ue't·ta'dil, Medine 1403/1983; Ekrem Ziya el-Ömer[, Bühaş {i tari!Ji's-sünne· ti 'l-müşerre{e, Beyrut 1405 / 1984, s. 206; Emin Aşıkkutlu. Hadiste Rica/ Tenkidi (doktora tezi , 1 992), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Iii EMİN AşıKKUTLU

el-CERH ve't-TA'DİL

( J;_..ı..:!l .J t..r.ll )

İbn Ebu Hatim er-Razi'nin (ö. 327 / 938)

hadis ravilerinin tenkirline dair eseri. L ~

Cerh ve ta'dil * konusunda yazılan ilk eserlerden biridir. Birincisi mukaddime olmak üzere dokuz ciltten meydana gel­mektedir. Tertip bakımından Buharf'nin et-Tôril]u'l -kebir'ini andırmaktaysa da muhtevasının farklı olması ve onda bulun­mayan binlerce biyografiyi ihtiva etmesi bakımından et- Tôril]u '1-kebı"r'den ayrılır.

"TakdTmetü'l-ma 'rife li- Kitabi' ı- Cerh ve't-t~'dTI" adını taşıyan ve 375 sayfa~ lık bir giriş mahiyetinde olan mukaddi­mede sünnetin Kur'an'ı açıklaması, ra­vileri tanımanın zarureti . ravilerin taba­kaları. dereceleri ele alınmakta ve bazı cerh ve ta'dTl otoriteleri tanıtılmaktadır. İkinci cildin başında yer alan 38 sayfalık bir kısımda sünnetin rivayeti, ravilerin belli başlı özellikleri söz konusu edilmek­te, ardından yarı alfabetik bir sistemin takip edildiği esas kitaba geçilmektedir. Ahmed isminin ilk sırayı aldığı eserde daha sonra sırasıyla İbrahim, İsmail, İs­hak, Eyyüb, İdrfs ... adları gelmektedir. Aynı ismi taşıyanlar baba adının ilk har-

ei-CERH ve't- TA' DIL

fine, burada da aynılık varsa dede isim­lerinin ilk harfine göre sıralanmaktadır.

Ravinin kendi adının ikinci, üçüncü ... harf­leri göz önüne alınmamaktadır. Her is­min sonunda baba adları bilinmeyen ra­vilere, her harfin sonunda da sadece bir ravinin adı olan isimlere (el -esmaü'l-müf­rede) yer verilmektedir. Bu tertip içinde biyografiler zikredildikten sonra baba adıyla tatıınanlarla (IX, 3 ı 5- 329) künye­leriyle bilinen erkek ve kadın raviler (IX, 330-367) sıralanmaktadır.

Müellif raviler hakkındaki değerlen­

dirmelerinde daha çok babası EbO Ha­tim er-Razi ile münekkit EbO Zür'a er­Razf'ye dayanmakta, ayrıca Şu'be b. Hac­cac, Süfyan es- Sevrf, Abdurrahman b. Mehdf. Süfyan b. Uyeyne. Yahya b. Said el-Kattan, Yahya b. Main, Ali b. MedinT ve Ahmed b. Hanbel gibi münekkitlerin görüşlerine de yer vermektedir. Bu ara­da. her halde babasının hacası Muham­med b. Yahya ez-ZühlT ile Buhar! arasın­da meydana gelen anlaşmazlık sebebiy­le BuharT'nin değerlendirmelerini kita­bına almamıştır. Naklettiği bütün bilgi­leri senedieriyle aktarmakta, bu görüş­ler arasında farklılıklar varsa kendine gö­re en doğru olanına işaret etmektedir.

16.040 ravinin cerh ve ta'dflini ihtiva eden eserde biyografi tekrarianna ve

ei-Cerf:ı vet-ta' dil'in unvan sayfas ı ile ilk sayfası ( Köoru ıu Kıp .. m. 2781

:--·.-t;,<·-}- '" r;:Jı~J:..;ı ,, .. .. ;: ~ . · U. . . . . . . '-" ~t J'> W'"' ifY 1./{u.~>";ti~t,ı!-,-,~;..->ı

.·. . "li' . .:_:,.;.,iJi}'t;;JJi"'"''"':~.,;.J)[fo, ·. . . o ·~·..,..wrı~J;ı;- ;ı~·~li'ı!:'d'"'ll';,:. , ~ _, c.ıLGü,;.ı,, J.,1..J» rv.'-V;.!..<· ı.>ı.:..,:ı.J.[ı o/ı,..Jı.; ;.. ;w ı ...)~~~~Jır".r! vı~ t.tl4u~ıı!.P.;_,._, .,- ,.-(JJ.ffr..Wı . .;.,;Juı ; -~ '<f".U! ~J}'ıi"':i&'•.r'J:'i.::'.~,J,f~ .f''-f"'/J-:-'!J,.., ;\.~ J;J,.);G ,;~y;~L)j ..... ~~ -=-~!J~ t;..f..ı;, (,., r. ~y-...... bl,~ı :_;,;.,t.L:,;l'~Jf -:k"'~ l,!:;;II<Jtl~ - i~if 1."\6 G L;~ JJ;"':' ~~~'r!f'r~r~'!t''u:-ı~'...io!'-"'l' ·,~.,..._,ıı~~"'~ ':-' ~~~I,:...>>J:o>_>;,~,U_ii~.J;"J'J;.ı'J' ~,.ıL~ ~~·,J'.':' W'rf' J:•r-!ı~r.~~~Lo_w~.(6ı'>~~'. /ı--.ı;~ ;~, ·'7'-t"li.!J:'' : ı.. ,,..r:-,,..,ı;,_ :"ı.'.,..ı.':'i);i;"'-~%- -?.:-/t!>''''? .;..<!,1~41' ..J:o:'~o J-Ji.:' ,$'"'1Jlr~r.);>'~c.i''-"'· !'.'t'ıL-'~}";"Jl6J.t.~,.-';' f?l..ıii'"'..!J,..ıi'~~LVL_P. -:.'lw; .. ''-'"'L wJ~&.::..f,b,.,Jli'

, ~ ,li''YG_,;i~~..P.J• hif;..J.-,u111"i!':,.ı ı_!ıJ.<:.i."'~S'!~ ~'-."""~' ,,...., )'~c<IJJ-'~' e;ı~'-'"''~"'"' ~lf.'·ll>'~-!-',;...ıı,~ı ·:.:.r,. ~~u,~.!J iii' c-piJ~.r.!i~~~~iJ.v~J"='A"~.'ı.::. ~-J.:.-,Jiı· ]J)~ıWjb (}\{.'W~.Jo:~.ı .:,;,_ : ,' V!u-"JA!/~1-'..JbJoı,iı"(-J... ;;::JtJ!/ı~!J_;,JıJ.~;:,ı.,ı_,J_;,~~J-( . \;.'IJ\i>'.'!-'~"''-/F..fi·-· if' ,~c ob',)<+L\}~&.",:;,...ı~ı>;.::- ~1' . · " ı,bJJ,I~_.,v·J~f"f'!J-) i-4r jı(..!J!ı_,_ ;.,~~~~..,:...uJ{r·.. .'~).YU·~~~u~~~..,} u.:-·~_.:&-..wu-fl...t..ı;...a;~~·..-.,.-.. . '· . ' ı,~_i\IJ..:..ı lb~!'1·1.:'· ;,~ ~ı_.jt..'tJ~~~d~JL'tfi f.4J.> , ·,:.;, :.)~.. :!~>t•Jllıtq;ıı,ı ~ı ~.:itv~ıv. • .ı:..u J~ı,j,.(j ~~t~U:.'~J. ;. ~V'':'J(J~~((.r.ı.ı cr:r ~~?l(l(ı{;IC ~;~ı:,:JII ~~~Lf.l-~~(-1~ ~~._,ı~!j ~~~ ~~u;ıiJWVrc-:!!L:->c.J;.ıJ'~...ı~·:~ '~-'u"'~r Y.!N.!.:-.4' ı:.ı ~~Jc.~.;.;JJ~ ,.__.;.,::.:J~ \ı_~~ ;,fı•..:..J;~ı.._;-c.:,~ı ./.:.:..ı.J.-ı,>.ıru.~IJ..,ıj -:~ı; .;.ı.~~~w. 1 :: ...::..w~......rJ...JJ~..:..:J~ j[~ 1j~~J'ı,ü~~Vu ~J~~0~~~~·,{.(~.!Jl;~~' ~~ :~~~JıJ,ı..:\,J//~~,:...U.~~~./rfV~.....:,.;ı~V,~j,~ı.Ü, ~]aJJ:tl:.ı!:,r.J~~~J..l.,i~l~.(ı;:dJ-J~,j l!, ~'~4LJ~k

' ' 1~)~o~IJ...~-~:;~,~!1.;.;.f.h1_:c ' ;~"!j'~.f,iC~~ (.\;,_ _, '----------"""---"'-----'~~----___ı

401

ei-CERH ve't- TA' DiL

daha başka hatalara rastlanmaktadır. Mesela Cüneyd b. Ala b. Ebü Dehre üç ayrı isimle (Cüneyd b. Ala b. Ebü Dehre. Humeyd b. Ebü Dehre. Humeyd b. Ala . bk. II , 527; 111 . 22 ı. 227) alınmıştır. Bazı ravi ­lerin hocaları veya talebeleri bilinmedi­ği için bu hususta ileride malumat elde edilebileceği düşüncesiyle onlara ayrılan yer boş bırakılmıştır.

İbn Ebü Hatim ·meçhul" terimini hem güvenilir olup olmadığı bilinmeyen, hem de uzak yörelerde bulunması sebebiy­le tanınmayan raviler için kullanmıştır. Onun bir ravi hakkındaki "meçhul" hük­müne eğer bir başka cerh ve ta 'dil ali­mi iştirak etmemişse o raviyi meçhul saymamalıdır (Leknevf. s. 165-168). Hak­kında cerh ve ta 'dil ile ilgili bir görüş be­lirtmediği raviyi İbn Ebü Hatim'in güve­nilir saydığı. ayrıca bir münekkidin her­hangi bir ravi hakkındaki kanaatini ay­nen naklettiği zaman da o görüşü be­nimsediği kabul edilmiştir.

Müelliften önce yaşamış cerh ve ta' dil otoritelerinin bu konudaki görüşlerini

ihtiva eden eser. daha sonra yazılan cerh ve ta'dil kitaplarına kaynak olmuştur. Ni­tekim Mizzl. Teh?ibü ·ı-Kemal'deki cerh ve ta ' dil ile ilgili bilgileri İbn Ebü Hatim'in bu eserinden aldığın ı söylemiştir.

el- Cerh ve't-tacdil, Murad Molla Kü­tüphanesi (nr 572. 1450). Köprülü Kütüp­hanesi (nr. 278) ve Darü'l- kütübi'l- Mıs­riyye (nr 89 1-892) nüshalarını esas alan Abdurrahman b. Yahya ei -Mualliml ei­Yemanl tarafından tahkik edilerek do­kuz cilt halinde neşredilmiştir (Haydara­bad 194 ı -1953) . Daha sonra bu neşirden birçok ofset baskı yapı lmıştır.

BİBLİYOGRAFYA :

el· Cer/:ı ve't -ta'df/, Giriş; Keş{ü'? · zunün, ı , 582; LeknevT. er·Ret' ve 't · tekmfl, s. 163·168, 389 ; KettanL er-Risaletü ;/-müstetra{e, s. 147 ; Brockelmann. GAL S uppL, ı , 278 ; Sezgin, GAS, 1, 178·179 ; Addab b. Mahmüd ei-Hameş, Ru· vatü 'l- fıadfş, Riyad 1405, s. 36 ·45.

L

!il S ELMAN BAŞARAN

CERİB

( '-:-! . .?- )

Hz. Ömer zamanından itibaren İslam dünyasında kullanılan

alan ve haciin ölçüsü. _j

Cerlb kelimesi "vadi" anlamında olup belirli büyüklükte bir arazi parçası için kullanılmıştır : çağulu ecribe ve cürban­dır. İslamiyet'in ilk dönemlerinde zirai

402

toprakların ve emiakin ölçülmesinde. bil­hassa haraç vergisinin tayininde resmi alan ölçü birimi olarak cerTbin büyük öne­mi vardı. Hz. Ömer' in Sevad (Irak) böl­gesindeki arnilieri haraç vergisi için top­rakların ölçülmesinde cerlbi esas almış­lar ve Sevad ' ın 36 milyon cerTb yüzöl­çümünde o lduğunu tesbit etmişlerdir.

Hulefa-yi Raşidln, Emeviler ve AbbasT­ler'in ilk dönemlerinde de haraç vergisi yanında özellikle halife ve emir lerin ik­ta* larının miktarı da yine alan ölçüsü olarak cerTb kullanılmak suretiyle belir­tilmiştir.

Mısırlı alim Reyyis. kaynaklarda yer alan çeşitli tarifiere dayanarak bu ilk dönem­deki cerTbin büyüklüğünün 1366,0416 m2

olduğunu ortaya koymuştur. Ona göre cerib ~ 1 O kasa be X 1 O kasa be, kasa­be ~ 6 arşın (zira) , cerib ~ 3600 arşın 2 ' ­

dir. Miktarları değ işik çeşitli arşınlar ara­sında "zirau'l -melik" veya "zirau ' I-Haşi ­

miyyeti 'l-kübra· diye bilinen ve 61.6 cm. olan arşının bu cerlb tarifi için esas alın­dığını uzun araştırması sonucunda bulan Reyyis. cerTb ~ (6 1.6 cm. x 61.6 cm) X 3600 ~ 1366,0416 m 2'yi bulmuştur. Ce­rlbin kaynaklarda yer alan diğer tarifle­rinden de aynı sonuca ulaşmak suretiy­le yazar bulduğu bu miktarın doğrulu­ğunu teyit etmişti r.

İslam dünyasında kullanılan diğer öl­çü birimlerinde olduğu gibi cerib de çe­şitli devir lerde bölgelere göre değişik

miktar lar ifade etmişti r. Mesela XVII. yüzyılda 958 m 2 olan cerlbin 400 m 2 ile 1450 m 2 arasında değişen birçok ma­halli kullanılışma iran'da rastlanmakta­dır. Osmanlı Devleti 'nde 10.000 arşın mu­rabba ' araziye cerib veya hektar denilir­di ve bir cerlb arazi 1 00 dönümden iba­retti.

Hz. ömer zamanından itibaren ceri­bin hacim (a ğırlık ) ölçüsü olarak da kul­lanıldığı görülmektedir. Halife fey* ge­lirlerinden müslüman olan herkese ay-lık iki cerTb ağırlığında yiyecek verilme-sini kararlaştırmıştır. CerTb halk arasın-

BİBLİYOGRAFYA :

Lisanü 'l · 'A rab, "crb " md.; Tacü'l· 'aras, "crb" md.; Feyyümf. el · Mişbafıu 'l·münfr, "crb" md. ; Kamus Tercümesi, ı , 168·169 ; Belazürf. Fütah (Müneccid). s. 564, ayrı ca bk. indeks; Kudame b. Ca'fer. ljarac !ZebTdT) , s. 247, 248, 288, 338, 367, 368; İstahrf. el·Mesalik (Abdü la!J. s. 94· 96; Hiirizmf. Me(atfhu 'l · ' u/am, Kahi re 1342, s. 44· 45 ; Maverdf. el·Ahkamü 's ·suitaniyye (tre Al i Şa fa k). İ stanbu l 1396 j 1976, s. 165·166, 168, 170, 194 ·195, 229 ; Mecelle-i Umür·ı Be· lediyye, ll , 437 ; M. Ziyaeddin er-Reyyis, el·/ja· rac {i 'd·deuleti 'l·İs lamiyye, Kahire 1957, s. 261· 316 ; el - 1\amüsü ' l·İslamf, ı , 596 ; W. Hinz. e l· Mekayfl ue 'l· evzanü 'l·İs lam iyye (tre. Kami l ei ­Ase!T). Am man 1970, s. 61·62, 96·97; Musta­fa Fayda. Hz. Ömer Zamanında Gayr·ı Müs· /imler, İ stanbul 1989, s. 45·51 , 53·55, 59, 63, 79, 130 ; M. H. Sauvaire. "M ateriaux pour ser ­vir a l'histoire l a nurnismatique et de la met­rologie musulmanes", JA, serieVIII / VII 11886). s. 158·161 ; serie VIII / VIII (1886). s. 485 ·488; "Cerib", iA, ll l, 109.

[il M usTAFA F AY D A

L

CERİD

( -':..r.JI )

Tunus'un güneyinde Kiibis'ten (Gabes)

batıya doğru Cezayir sınırına kadar uzanan coğrafi bölge.

_j

Cerid, şotu ( sığ tuzlu bata kl ık ) ve bu şotun kenarında Nefta, Tüzer (Tevzer), Üdiyan ve Hamme vahaları ile ünlüdür. Cerld şotu. deniz seviyesinden 16 m. yük­seklikteki tuzlu araziden oluşan 4900 km 2 ' lik bir alanı kaplar. Bazan bir tuz tabakası alttaki suları örter. Cerid şo­tunun doğuya uzanan kısmına Fecec adı verilir. Yağmurun az olmasına rağ­men bölgede pek çok kaynak vardır. Hal­kın geleneksel sulama usulü sayesin­de kaynaklar vahalarda iyi değerlendi­rilmiştir.

Cerld'in sınırları tarihçi ve coğrafyacı­

lar tarafından farklı şekillerde belirtil-

da bir kimsenin ölümünü isternek anla- cerid

mında , "Allah senin iki cerlbini kessin" şeklinde beddualarda da kullanılmıştı r

(Belazüri. s. 564). Reyyis hacim ölçüsü ce-rlbin miktarını da şöyle tesbit etmiştir : il ar1 -

oKAfSA

cerib = 4 kafiz. kafiz = 12 sa·. s~r = 2,75 340 - --- ~ -ı --- ER- -~ ~9{[u ec~~ -

litre, cerTb = 132 litredir. Hacim ölçüsü <ı:: - -:.fsaıııi lceruf -..: - ~iu cerTbin 29,5 litre ile 138 litre arasında : -;. -değişen çeşitli miktarları da hesap edil­miş ve bölgelere göre değişik ağırlıkları bulunmuştur.

u

10"

s 0~~~~50km.