NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL KNC FASIL KNC KISIM eyh'l-slam bn Teymiyye'nin "Mkil Ayetlerin Tefsiri" Kitabnn Tahkiki GR

BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN YAADII A MELLFN HAYATI VE LM AHSYET KNC FASIL KTAP HAKKINDA BLG NDEKLER

BRNC FASIL MELLFN YAADII A MELLFN HAYATI VE LM AHSYET NDEKLER BRNC KISIM

MELLFN YAADII A Siyasi Durum Sosyal Durum lmi Durum Akide Alannda Fkh Alannda Kur'an Eitimi Alannda NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL

Siyasi Durum eyhu'l slam bn Teymiyye hicri 66 -778 yllar arasnda yaad ki, bu dnem siyasal, askeri, iktisadi alkantlarn hakim olduu bir dnemdir. Bu dnem ayrca slam aleminin Hal saldrlarna maruz kalp, ykm ve zlmeye sreklendii bir dnemdir. Yine slam aleminin tarihinin en ac dnemlerinden biri olan Tatar igali de ayn dnemlerde yaanmtr. bni Esir bu igalci Tatar'n dinlerini yle anlatyor: "Bunlarn dinleri, her douunda gnee secde etmektir. Haram diye birey tanmazlar. Domuz ve kpek dahil her trl hayvan yerler. Nikah diye bir eyleri yoktur. Birok adam, tek bir kadn kullanabilmektedir" (el-Kamil fi't Tarih: 9/330) bn Esir Hal ve Tatar saldrlar nedeniyle slam aleminin iine dt perianl yle anlatyor: "slam ve mslmanlar bu dnemde yle belalara uradlar ki, tarihte hi bir toplum bylesi bir bela yn ile karlamamtr. Dou'dan gelen Tatar'lar -Allah belalarn versin- Mslmanlara yle byk zulmler ettiler ki, anlatmak bile mmkn deil. Ve Bat dan gelip am ve Msra saldran Frenk'ler -Allah onlara lanet etsin - Allah'n ltf ve keremi olmasayd, neredeyse tm buralar ele geirmek zereydiler" el-Kamil fi't Tarih: 9/330) bn Teymiyye zamannda Hal saldrlar, Tatar saldrlar kadar youn olmamakla beraber, yine de etkilerini srdrmekteydi. 610 ylnda, Dimyat' ele geiren Hallar, buradaki erkekleri ldrp, kadn ve ocuklar kleletirdiler. Fakat Mslmanlar asl kortutan Tatar savalar idi ki bu savalara bn Teymiyye de bizzat itirak etmitir. (el-Bidaye ve'n Nihaye (bn Kesir) 13/91.) Mslmanlar Akke ve Hallarn elinde bulunan dier kylar fetheden deerli hkmdar Halil b. Mansureliyle, 609 ylnda Hallar topraklarndan atmay baardlar. (el-Bidaye ve'n Nihaye 13/338.) (Halil b. Mansur; Hakknda bilgi iin Tarih bn Verdi 3/430 ve el-Bidaye ve'n Nihaye 13/354) Tatarlar slam topraklarna ilk kez mehur liderleri Cengiz Han9 dneminde Orta Asya'dan gelip,

Hallarn Dimyat' igal tarihi olan 610 ylnda Ceyhun nehrini geerek saldrmlardr. (Bidaye ve'n Nihaye 13/90.) (Cengiz Han; Barbarl ile mehur Tatar hkmdar. lkeleri ykt, yamalad, halk kleletirdi. 624'de ld. Hakknda bilgi iin Siyerl A'lam (Zehebi) 22/243-244. sh. baknz.) bn Esir Tatarlarn slam alemine ynelik o vahi ve ykc saldrlar, yle tasvir etmitir: "Tatarlarn tarihde benzerini grlmemi vahi saldrlarn, irenliinden dolay ka yldr yazmak istediim halde yazamyorum. Bu konuda bir ileri, bir geri adm atyorum. slam ve Mslmanlarn lm atlarn yazmak kolay m? Bunlar anlatmak kolay m? Ne olayd anam beni dourmasayd! Ne olayd bu vahetten nce lseydim de, unutulup gitseydim!... Fakat arkadalarm ve dostlarm beni bu olaylar yazmak konusunda srekli tevik ettiler. Sonra ben de bu olaylarn unutulmamas gerektiini dnerek yazmaya karar verdim. Bu tm Mslmanlar kuatan yle byk bir felakettir ki, birisi Allah (c.c) Adem'i yaratt gnden bu yana, yeryz bylesine byk bir bela grmemitir derse, doru sylemitir. Tarih bu byk musibetin bir benzerine daha ahit olmamtr. Tarihin imdiye kadar kaydettii en byk olay, Buhtunassar'n Beytl Makdis'i ykp, israiloullarn toplu katliam ve srgne tabi tutmas hadisesidir. Fakat bu Tatar melunlar bir deil binlerce Beytl Makdis byklnde kentler ve milyonlarca Mslman katlettiler. Bunlarn sadece tek bir kentte katlettikleri Mslmann says bile, Buhtunassar'n katlettii toplam Yahudiden daha oktur. Sanrm yeryz, Yecuc ve Mecuc hadisesi dnda kyamet kopuncaya kadar bylesi bir fitne daha grmeyecektir. Deccal fitnesi bile bu vahet yannda hi kalr. nk Deccal kendisine uyanlar serbest brakacak, uymayanlar ldrecektir. Tatar vahileri ise, nne kan herkesi, kadn, oluk ocuk demeden ldrdler. Hamile kadnlarn karnlarn yardlar ve ceninlerini ldrdler. Biz Allah iiniz ve yine O'na dneceiz. G ve kuvvet ancak yce Allah'ndr. Bu ylesine byk bir beladr ki tm islam alemini karabulutlar gibi kaplayarak er yadrd. in yresinden kan bu kavim nce Kaar ve Balasaun gibi Trkistan ehirlerine, oradan da, Maverannehir'de ki Semerkant ve Buhara gibi slam ehirlerine saldrd. Tm buralar igal ederek yakp yktlar ve halk katliamdan geirdiler. Sonra daha da ilerleyerek Horasan, Rey, Hemedan ve Irak'n bir ksmn igal ettiler. Sonra Azarbeycan ve Ermenistan tarafna ynelerek olanlar da tahrip edip, halk vahi bir ekilde katliamdan geirdiler. Tm bu igalleri bir seneden az bir sre iinde gerekletirdiler ki tarihte bunun bir benzerine daha rastlanmamtr. Azarbeycan ve Ermenistan igalinden sonra Derbend irvan'a ynelerek oray yakp yktlar. Sonra igal dairelerini daha da genileterek ounlukla Trkler'in yaadklar tm blgeleri igal edip, kendilerine direnen herkesi kltan geirdiler. nsanlar ancak dabalarna kap saklanarak canlarn kurtarabiliyorlard. Tm bunlar son derece hzl bir ekilde yapyorlard.

Sonra bunlarn dnda baka bir grupu Hind ve Sicistan'a kaldrarak, ayn vaheti buralarda da ilediler. Dnya bylesine hzl bir igal hareketine daha hi ahit olmamt. Tm tarihilerin ittifakyla, Dnya hkmdar olan skender bile bu blgelere ancak onlarca yl sren seferler sonucu hakim olabilmitir. Bu vahi kavim, dardan gelecek destek ve yardma ihtiya duymayacak tarzda organize olmulard. Koyun, sr, at ve dier hayvanlarn da yanlarnda gezdiriyor ve sadece bunlarn etleriyle besleniyorlard. Bindikleri atlar ise, arpayla deil, ayaklaryla eeledikleri yerden kan bitki kklerini yiyorlard." (El-Kamil fi't-Tarih: 9/329-330) Tatar tehlikesi slam corafyasn yle kuatt ki, sonunda hilafet merkezi olan grkemli Badad ehrini ele geirerek halife Mu'tasm' ldrdler ve kenti tahrip ettiler. (Abdulah b. El Mstansr billah. Irak'daki son Abbasi halifesi.) bn Kesir, Tatarlarn igalinden sonra bu kentin bana gelenleri yle tasvir ediyor: "...igal gerekleip, aradan krkgn getikten sonra, Badad, tek bir insann dahi yaamad harap bir ehire dnt. Yollar ve evler insan lleriyle doluydu. Yamur yaarak bu cesetlerin rmesine neden oldu. Cesetlerden yaylan koku yznden hava deiti, lkede veba balayarak, birok insann hava deiimi ve veba yznden lmesine neden oldu. Pahallk, salgn hastalklar korku insanlar krp geirdi. nna lillahi ve inna ileyhi raciun (Biz Allah iiniz ve yine O'na dneceiz) (el- Bidaye ve'n Nihaye 13/216) bn Teymiyye'nin de ailesi Tatar saldrlar yznden Harran'dan14 Dimek'e hicret etmek zorunda kalmt. eyhul slam, mescidlerde yapt konumalar ile insanlar cihad'a tevik etmi ve kendisi de bizzat bu savalara itirak etmitir. Tatarlar Dmek'i de kuatnca bn Teymiyye maiyetinde bulunan kad ve fakihlerden bir heyet ile beraber Tatar komutan Gazan'n huzuruna karak, O'nu Dimek'e saldrmamas iin sert bir slupla uyard. yleki yannda bulunan herkes onun ldrleceine kanaat getirdi. (el-Bidaye ve'n Nihaye: 14/8) Hicri 700 ylnda am valisi ondan Msr'a giderek sultan nasr Tatarlara kar bir ordu hazrlamaya tevik etmesini istedi. bni Teymiyye Msr'a giderek sultan ile grt ve onu tatarlara kar ordu gndermeye ikna etti. (el- Bidaye ve'n Nihaye : 14/17.) (Sultan Nasr Muhammed Kalavan b. Abdullah es-Salihi 745'de vefat etti. El-Bidaye ve'n nihaye: 14/202, uzurutuz zeheb: 6/134.) bni Teymiyye tatarlarla yaplan bu savalarn bazlarna bizzat itirak ederek, Allah dmanlaryla savat. Mslmanlar cihad'a tevik ediyor ve onlar zafer ile mjdeliyordu. (el- E'lamu'l Uliyye (Bezzar) sh. 67.) eyhul slam'n bizzat katld savalardan biri de akkab savadr. (el- Bidaye ve'n Nihaye: 14/2428.)

te bu ekilde o dnemde mslmanlarn siyasal yaamlar byk alkantlar ve musibetler ile doluydu. Ki bunun sebebi, Mslmanlarn slam dininin retilerinden uzaklaarak aralarnda frkalara blnmeleridir. (Harran: Trkiye'nin Gneydousunda bulunan eski bir yerleim alan. Urfa kentine bal bir ile. Tatar ykmndan sonra tekrar eski mamur hale getirilmitir.) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN YAADII A

Sosyal Durum bn Teymiyye'nin yaad dnemde sosyal durum da tpk siyasal durum gibi istikrarszlk iinde yzmekteydi. slam Alemine ynelik hal ve Tatar saldrlar, asayiin bozulmasna ve insanlarn korku ve tedirginlik hissetmelerine neden olmutur... Buna bir de Mslman lider ve yneticilerinin birbirleriyle olan mcadelesi eklenince, durum hepten ktlemitir. Siyasi durum nedeniyle, slam Alemi'nin deiik corafyalarnda yaayan insanlar birbirleriyle karma durumunda kalmlardr. Ve hi phesiz bu deiik adet ve fikirleri olan bu topluluklarn birbirleriyle karmalar, toplanmalarda baz karklklara neden olmutur. Siyasi bunalmlar iktisadi hayatda olumsuz ynde etkilemitir. Ziraat ve sanaat erbab, temel ihtiya maddelerini ihtikar altna alp, depolayarak, fiyatlarn normalin kat kat stne kmasn salamlardr. Ayrca 701 ylnda am' igal eden byk bir ekirge srs, grlmemi biimde tm tarm rnlerini tahrip etmitir. (El-Bidaye ve'n-nihaye: 14/20. 14) nsanlar ahlaken bozulmular, hile, ihtikar ve hrszlk yaygnlamtr. Bu durum, eyhl islam bn Teymiyye'nin "el-Hisbe Fi'l-islam" isimli eserini yazmasna neden olmutur. Ki o bu kitabnda yneticileri genel dzenin salanmas, hrszlk, yolsuzluk ve ihtikarn nlenmesi iin tevik etmitir. Ayrca muhtelif mezheplere mensup insanlar arasnda srekli bir cedel ve mcadele hali yaanmakta ve bu durum birok fitnelere sebep olmaktayd.

zetle, o dnemde mslmanlarn toplumsal hayatlar gayet bozuktu ve acil islahatlar yaplmas gerekiyordu. bn Teymiyye toplumun yaad bu kt durumu dzeltmek iin byk bir gayret gsterdi. Bunun iin kitap, snnet ve mmetin selefinin ngrd metodu takip etti. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN YAADII A

lmi Durum bn Teymiyye dnemi siyasi ve sosyal olumsuzluklara ramen Byk bir ilmi gelime hareketine ahit olmutur. Hicri 7. yzyln sonlan ile hicri 8. yzyln balangc arasnda bir ok byk alim yetimi ve bu alimlerin muhtelif alanlarda telif ettikleri eserler daha sonra gelenler iin kaynak tekil etmitir. Ebul Haccac el-Mezi,21 Muhyiddin en-Nevevi,22 bn Dakik el- yd23 ve daha bir ok byk alim bu dnemde yetimitir. Tm bu deerli alimlere ramen ilmi hareket donukluk ve taklitden kurtulamamtr. Alimler sadece varid ile yetinme durumunda kalmlardr. (Ebu'l Haccac el- Mezi; Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf Ebu'l Haccac el- Mezi Muhaddislerin eyhi. Byk hadis hafz zamann da imam. "Tehzibul Kemal fi Esmai'l Rical," "Tuhfetu'l Eraf bi marifeti'l Atraf" gibi deerli eserleri vardr. Hicri 742 ylnda vefat etti. bkz. el-Bidaye ve'n Nihaye 14/203 Mucemu' uyuh (Zehebi) 2/384-390, uzuratu'z zeheb 6/137.) (Yahya b. eref en-Nevevi. zamannn byk muhaddis ve fakihi. "et-Tibyan fi Adab Cmleti'l Kur'an" ve "erh Sahihi Mslim" gibi eserleri vardr. 676 ylnda vefat etti. bkz: el-Bidaye ve'n Nihaye: 13/294-uzurut'uz Zehebi: 5/354.) (Dakik el-lyd; Muhammed b. Ali b. Veheb Takyddin b. Dakik el-lyd. Bata hadis ilmi olmak zere bir ok ilim dalnda imam. "el-imam fil Hadis", ve "erh Umdetu'l Ahkam li Hafz Abdulani" gibi eserleri vardr. 703 yl Safer aynda vefat etti. bkz: Mucemu'l muhtas bi'l Muhaddisin (zehebi) sh. 250-251, uzurutu'z Zeheb: 6/5)

NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN YAADII A

Akide Alannda Akide alannda en yaygn mezhep Eairilik'ti. Sultan Salahuddin el-Eyyubi'nin Eari olmas ve bu mezhebin intiar iin almas nedeniyle bu mezhep geni kitleler tarafndan benimsenmitir, Selahaddin'den sonra gelen dier Eyyubi sultanlar da ayn mezhebe ballklarn srdrdler. (Salahuddin el- Eyyubi; Ebu'l Muzaffer Yusuf b. Eyyub b. azi, Salahuddin el- Eyyubi el- Krdi. 589 ylnda vefat etti. bkz: Vefyatul A'yan: 7/139-218, uzuratu'z Zeheb: 4/298.) Makrizi bu konuda Hutat'nda yle diyor: "Salahuddin daha ocukluunda, Kutbuddin Ebul Meali Mes'ud b. Muhammed en-Nisaburi'nin telif ettii kitabn okuyarak ezberledi ve kendi ocuklarna da ezberletti. Bu nedenle tm Eyyubi Sultanlar Eari'lii benimsedikleri gibi halk da bu mezhebi benimsemeye zorladlar. Eyyubilerden sonra onlarn yerine geen Trkler de ayn yolu izlediler. (Kutbuddin Ebul Meali Mes'ud b. Muhammed en-Nisaburi; Hal tercmesi iin bkz: Vefiyatu'l A'yan: 5/196.) Daha sonra Marib ileri gelenlerinden Ebu Abdullah Muhammed b. Tumurt Irak'a giderek, Ebu Hamid el Gazali'den Eari mezhebini ald ve Marib'e geri dnerek bu mezhebin intiari iin alt. (Muhammed b. Abdillah b. Tumurt el- Masmudi el-Berberi -524'de ld. bkz: uzuratu'z Zeheb: 4/7072.) Ondan sonra yerine geen ve "Emirul mminun" lakabn kullanan Abdulmmin b. Ali el-Kaysi Tm marib emirliklerini kendi egemenlii altna alarak "el-Muvahhidun" devletini kurdu. (Abdulmmin b. Ali el-Kaysi; Abdulmmin b. Ali et-Tilmisani Murib ve Endls hkmdar 558'de vefat etti. bkz. uzuratu'z Zehebi: 4/183.)

Muvahhidun devleti hakimiyeti ele geirdikten sonra imam malum mu'dil masum olduu gerekesiyle bn Tumurt'un mezhebine muhalefet eden herkesi tekfir edip, mal ve canlarn helal kabul ettiler... Eari mezhebinin slam Aleminde bylesine yaygnlk kazanmas bu nedenledir. Siyasi basklar yznden dier mezhepler terkedilmi veya unutturulmutur. Fakat Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel (r.a)'e tabi olan Hanbeliler hari. Hanbeliler sfatlar tevil etmeyen selef mezhebine olan ballklarn srdrdler." (Hutat el- Makrizi 3/358-359) Ayrca E'ari ve selef mezhebinin yansra, Rafzilik, vahdeti vcut itikadn savunan tasavvuf gibi batl frkalar da varlklarn srdrmlerdir. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN YAADII A

Fkh Alannda Mezhep taklitilii hakimdi ve bunun dna kmak veya Hanefi, Maliki, afi ve Hanbeli mezheplerinden birine aykr ictihad yapmak ok zordu. afi mezhebine mensup olan genel kad'nn bu mezhebe muhalif hkm beyan etmesinden ekinmesi nedeniyle 663 ylnda hkmdr Baybars drt genel kad tayin ederek her kadnn kendi mezhebine gre fetva vermesini emretti. (Baybars; Hkmdar ez- Zahir Rknddin Baybars el-bunduk dari Msr ve am hkmdar. 676'da ld. bkz: el- Bidaye ve'n-Nihaye: 13/289 uzuratu'z Zeheb: 5/349-350.) Bu drt mezhebten her birinin, kendi mezhebini, okutan, gereklerine gre fetva veren ve mezhebi dorultusunda kitap yazan alimleri mevcut idi. bn Haldun yle diyor: "slam alemi, bu drt imam taklik noktasnda durdu. Terimlerin oalmas, ictihad rtbesine

ulamann zorluu, ilmi ve dini bakmdan yetersiz kiilerin mctehidlik iddiasndan korkutulmas nedenleriyle ictihad kapsn kapatmaya, drt mezhebin taklidi ile yetinmeye baladlar. Bugn fkh sadece bu drt mezhebin erhlerinin yaplmasndan ibarettir.Bu durumda ictihad iddiasnda bulunanlar tepki ve red ile karlamaktadrlar." (Mukaddime sh. 496) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN YAADII A

Kur'an Eitimi Alannda bn Teymiyye dneminde, bu alanda birok byk alim yetimi ve deerli eserler yazmlardr. Bunlardan bazlar unlardr: - Ebu Abdullah el- kurtubi, - Ebu Hayyan, - Semin el-Halebi, - bn Kesir... te bn Teymiyye bylesi bir ilmi ortamda yetiti ki, bu ortam O'nun ilmi hayatn byk lde etkilemitir. Bunu yazd eserlerde grmek mmkndr. (Ebu Abdullah el- Kurtubi; Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr. el- Ensari el- Hazreci el- Maliki Ebu Abdullah el- Kurtubi. "el Camiui Ahkamul Kuran" isimli mehur tefsirin mellifi. Baka eserleri de mevcuttur. 671 'de vefat etti. bkz: Tabakatul mfessirin (suyuti) sh. 79) (Ebu Hayyan; Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Hayyan el- Endlisi el- Grnati. Nahiv, lgat, tefsir ve edebiyat imam. 654'de dodu. Tefsir'de "Bahrul Muhit" i yazd. Baka eserleri de mevcuttur, bkz: Tabakatul kurra 2/285-286.)

(Semin el- Halebi; Ahmed b. Yusuf b. Muhammed el- Halebi. "Semin" diye bilinir. Kraat ve Nahiv alimi "Tefsirul kur'an," "Ahkamul kur'an" gibi eserleri vardr. 756'da vefat etti. Tabakatu'l kura (bn Cezeri) 1/152) (bn Kesir; smail b. mer b. Kesir bn Teymiyye'nin rencilerinden biri. Hal tercmesi ileride gelecektir.) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN YAADII A

MELLFN HAYATI VE LM AHSYET Nesebi ve Doumu Yetimesi ve lim Talebi eyhleri -Hocalarrencileri Yetitirdii Baz rencileri lmi Mevkisi Tefsir Alannda Hadis Alannda Fkh Alannda Akide Meselesinde Alimlerin, O'nun Muhtelif limlerdeki stn Bilgisine Tanklk Eden Baz Szleri eyh'l-slam bn Teymiyye'nin Te'lif Ettii Eserler eyh'l-slam bn Teymiyye'nin Vefat Kur'an retimi Alannda, Kendinden Sonra Gelenler zerindeki Etkisi bn Kayyim zerindeki Etkisi bn Kesir zerindeki Etkisi Kasmi zerindeki Etkisi Muhammed Reid Rza zerindeki Etkisi NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL

Nesebi ve Doumu eyhu'i slam, Takiyuddin, Ebu'l Abbas, Ahmed b. Abdullah halim. Abdusselam b. Abdullah b. Ebi'l kasm b. el-Hdr b. Muhammed b. Teymiyye el- Harrani, ed-Dimeki (Bkz. el-Ukud ed- Drriye fi menakib eyhul slam bn Teymiyye, sh. 3.) Byk dedesi "Teymiyye" lakabn almtr. nk denildiine gre, hacca giderken lde bir kz ocuu gryor. Dnte hanmnn bir kz ocuk dourduunu grnce "ya Teymiyye, Ya Teymiyye" diye seslendiinden bu lakab ile anlmaya balyor. Bu hikayeden eyhul slamn "bn Teymiyye" ile dedesine nisbet edildii anlalmaktadr. Bir dier rivayete gre ise dedesi Muhammed'in vaiz olan annesinin ad "Teymiyye" idi. eyhul slam o'na nisbet edilerek lakap ile tannmtr. (el Ukud ed-Drriye. 54.4) 10 veya 12 Rebiulevvel ay 661'de Harran'da dodu. (Biz bn Teymiyye'nin sadece ksa bir z gemiini aktaracaz. Yoksa eyhu'l slam'n hayat hakknda yeni ve eski birok mstakil eser yazlmtr. O'nun hakknda daha fazla bilgi iin u eserlere baklabilir. el-Ukud ed-Drriye fi menakib eyhu'l slam bn Teymiyye (bn Abdulhadi) el-'E'lamu'l ilyye (mer el-Bezzar) el-Kevakibu'd Driyye (Meri b.Yusuf el-Kermi) e-ehadet'z zekiyye fi senail Eimme ala bn Teymiyye (Meri el-Kermi) er-Reddl vafir: (bn Nasri'dined-Dmeki) Bais en-Nahda : (Muhammed Halil Herras)

bn Teymiyye ve Cevdetuhu fit Tefsir: (brahim Halil Bereke) bn Teymiyye hayatuhu ve asruhu (Muhammed Ebu Zehra) Batalul slah (Mahmud Mehdi el-stanbuli) eyhul slam. (Sadk Muhammed) Takiyuddin Ahmed b. bn Teymiyye. (Kamil Muhammed veyde) eyhul slam... (Abdurrahman Abdulhalk) bn Teymiyye ... (Selim el-Hilali) Hayat ibn Teymiyye... (Muhammed Behet el-Baytar) Evrak mecmua... (Nasf Muhammed e-eybenil) el- Bidaye ve'n Nihaye (bn Kesir 14/41-145) ez- Zeyl (bn Receb) 2/387-408 ed- Drerel- Kamine (bn Hacer) 1/154-170 Tabakat (Davudi) 1/46-50. Tezkiretl Huffaz..(Zehebi) 4/496-1492. el-Mucem (Zehebi) 54.23-27.) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Yetimesi ve lim Talebi

bn Teymiyye yedi yana kadar ana- babasyla beraber Harran'da yaad. Tatar'larn Harran'a saldrmalar zerine ailesiyle beraber dmek'e g ettiler. (Bkz. Fevatu'l Vefiyat 1/26.) bn Teymiyye'nin babas Abdulhalim ve dedesi Abdusselam birer ilim ehli idiler. Harran'dan g ederken kitaplarn da beraberlerinde alm olmalar bu ailenin ilim ile irtibatlarn gsterir. Babas zellikle feraiz, matematik, vaaz ve irad alannda sz sahibi byk bir alimdir. (Hakknda bilgi iin: uzuratu'z-Zeheb: 5/376.) Dedesi Abdusselam ise fkh, hadis, tefsir ve usul ilimlerine imam idi. (Bkz. Marifetul kurra (Zehcbi) 653-655) bn Teymiyye'nin ailesine babas ve dedesi dndada byk alimler vard ki bunlardan birisi de zellikle fkh, feraiz ve arapa'da tebarz eden kardei erefddin Abdullah'tr. (Hakknda bilgi iin. uzuratuz Zehcb 6/76-77) Dolaysyla ibn Teymiyye, ilim tahsiline ok kk yata balad. bn Abdulhadi bu konuda yle demektedir: "nce okulda okuma ve yazmay rendi. Kur'an ezberledi. Hadis ve fkh okudu. Abdulkavi'den arapa dersleri ald. Sibeveyh'in kitabn okuyarak Nahvi anlad. Tefsir'e ynelerek bu alanda byk bir ilim elde etti. Usul fkh ve dier ilimleri de okudu. Tm bu ilimleri daha on ksur yanda iken elde etti. Dimekliler onun zeka ve kavray kudretine hayran idiler." (Bkz. el- Ukud ed-Drriye sh 45.) Yine bn Abdulhadi yle dedi: Takyddin tam bir iffet, edeb, ibadet, yeme ve giyimde ll olma hali zerine yetiti. Daha ocuk yata ilim meclislerine katlarak, byk alimlerle ilmi tartmalara itirak etti. Bu tartmalarda byk alimler dahi ona olan hayranlklarn gizliyemiyorlard. Daha 19 yanda iken fetva vermeye balad. Bu yata iken telif ile urat. Hanbeli alimlerinden byklerinden olan babasnn vefatndan sonra 21 yanda iken onun yerine ders vermeye balad. Bundan sonra da hreti tm dnyaya yayld. (elA'Iam sh. 18) Hadis dinlemesine gelince; muhtelif alimlerden, muhtelif sahih kitaplar dinlemitir. Bezzar yle dedi: Birok eyhten, Msned-i Ahmed, Sahih-i Buhari, Mslim, Cami-i Tirmizi, Snen-i Ebu Davud, Nesai, bn Nace, Darekutni (rahmetullahi aleyhim) gibi muteber hadis kaynaklarn defalarca dinlemitir. lk ezberledii hadis kitab ise, imam el Hamidi'nin "el-Cemu beynes sahiheyn"dir. Muhtelif ilmi dallarnda okumad kitap yok gibidir. Allah o'na olaan st bir ezber gc vermitir. Duyduu veya okuduu her ey, lafz veya manasyla mutlaka hatrnda kalrd." (Bkz. Mecmuu Fetva eyhu'l slam 5/5-121.) bn Teymiyye sofilerin kardklar bidat ve hurafelere kar kmas, selefi salihin yoluna aykr davranan frkalarla mcadele etmesi ve baz konularda cumhurun grne muhalefet etmesi nedeniyle hayat boyunca birok ile ve eziyete maruz kalmtr. Birok kere eziyet grm ve hapse atlmtr. Bu olaylardan bir tanesi yle gelimitir. 698 ylnda

Hamamllarn Allah'n sfatlar konusunda sorduklar soruya, bni Teymeyye yazd Hama Risalesi ile cevap verdi ve cevabnda kelamclarn mezheplerini yererek, selefin mezhebini vd ve kendisinin de o grte olduunu beyan etti. Bunu duyan kelamc fakihler, o'na kar harekete geerek aleyhine oyunlar evirdiler. bn Kesir bu konuda yle diyor: "Muhalifleri onu kad Celalddin el-Hanefi'nin meclisine getirmek istediler. Fakat o, oraya gitmekten imtina etti. Hama Risalesini okuyan Emir Seyfuddin aan (Dmek valisi) o'nu destekleyince, aleyhine fevaran eden alimler skt etmek zorunda kaldlar. Cuma gn olunca eyh Takyddin (bn Teymiyye) her zamanki gibi Cami'ye giderek cenab Hakkn: "Ve sen elbette yce bir ahlaka sahipsin" (Kalem: 68/4) ayetini tefsir ettikten sonra, cumartesi gn kad mamuddin46 ile bir toplantya katld. Byk alimlerin itirak ettikleri bu toplantda Hama Risalesi tartld ve ibn Teymiyye onlara verdii cevplar ile hepsini susturdu. (el- Bidaye ve'n Nihaye: 14/4-5) (Kad mamuddin; afi kads) bn Teymiyye'nin karlat bir dier olay 705 ylnda cerayan eden u hadisedir. (Bkz. el-Bidaye ve'n Nihaye 14-54.) Msr'dan o'nun valilie getirilip akidesini sorgulanmas iin emir geldi. Alimler meclisi sorgulamak zere Valilikte biraraya geldiler ve onu da ardlar. bn Teymiyye; "Bana daha nce ehli snnet inanc soruldu ve ben bunu yllar nce yazdm bir risalede akladm," dedi ve bu risaleyi evinden getirerek alimler meclisinde okudu. (eyhu'l-slam bu risaleden "Akidetu'l vasityye" yi kastediyor.) Alimler risaledeki birka husus zerinde ekince koydular ve bu hususlar tartmak zere iki ayr toplant daha yaptlar. Sonra tm bu toplantlar sonunda, bn Teymiye'nin savunduu bu itikadn, selefin gzel itikad olduu zerinde ittifak ettiler. Bu ittifaka baz kiiler kerhen katldlar. (Bkz. elUkud ed- Driyye sh. 137-138, ez- Zeyl ala't Tabakat el-Hanebile 3/396.) eyhu'l slam'n bana gelen bir dier musibet de yle gelimitir: O'nun hretini duyan msrllar, saltanat kolunda zorla oturan Raknuddin el- Cainkir'den s eyh'in Msr'a arp sorgulanmasn istediler. (Muzaffer Ruknuddin Baybar el- Cainkir. Sultan nafiz Muhammed b. Kalavin'n tahtan inmesi zerine, o'nun yerine tahta oturmutur. Sultan Nasr inmesi zerine, o'nun yerine tahta oturmutur. Sultan nasr geri dnnce kamak zorunda kald ve 709 ylnda ld.) Sultan bu istei uygulayarak eyhu'l slam'dan Msr'a gelmesini istedi. eyhu'l slam, Msr'a giriinin ikinci gn Msr kale'sinde nde gelen alim ve kadlarla bir araya geldi. Bunlardan bn Adlan, o'na kar husumet besliyordu. Ve maliki kads bn Mahluf'a bn Teymiyye'nin; Allah Kur'anda harf ve ses ile konutu, Allah zat ile artadr ve Allah'a hissi iaret ile iaret edilir, dediini syleyerek cezalandrlmasn talep etti. Kad, bn Teymiyye'ye dnenek, "Ne diyorsun ey fakih?" diye sordu. bn Teymiyye Allah'a hamd u sena edince, bazlar: "abuk ol, biz seni buraya hutbe veresin diye armadk", dediler. bn Teymiye:

"Allah'a hamd sena etmek yasak m yani?" Diyerek tepki gsterdi. Kad: "Allah'a hamd ettin. imdi konu bakalm", dedi. bn Teymiyye konumaktan vaz geerek sustu. Kad'nn srarla konumasn istemesi zerine: "Benim hakkmda hkm kim verecek?" Diye sordu. O'na kad bn Mahluf'u gsterdiler. O, yle dedi: "Sen benim hasmmsn. Hakkmda nasl hkm vereceksin?" Bunu duyan kad fkelendi ve meclisi kapatt. Bunun zerine bn Teymiyye ve iki kardei 1.5 yl boyunca cebel kalesine hapsedildiler. (erefddin Abdullah b. Abdul halim b. Abdul selam b. Teymiyye. ve; Zeynddin Abdurrahman b. Abdulhalim b. Abdul selim b. Teymiyye. Abdullah' daha nce tanmtk. Abdurrahman'a gelince; dier kardeleri gibi o da faziletli bir alim idi. mr boyunca kardei takyuddin'e hizmet etmi ve sevgisinden dolay yanndan hi ayrlmamtr. Hapishaneye girdiinde dahi ondan ayrlmamtr. 747 ylnda vefat etti. Bkz: Mucemu' uyuh el- Kebir (Zehebi) 1/361-362) Hapisten ktktan sonra Msr'da ikamet ederek, burada ders vermeye balad. (el- Ukud ed- Drrize 54-184, Bidaye ve'n Nihaye 14/55-56.) nsanlar ilminden istifade etmek iin o'nun derslerine kouyorlard. Bu durum sofileri rahatsz etti ve o'nu kendilerinden olan sultana ikayet ettiler. 1/10/707 sal gn bir meclis toplanarak, bn Teymiyye'nin grleri tartld. Bu meclis'le ilgili olarak bn bdulhadi yle diyor: eyhul slam'n ilmi, cesareti, doruluu, tevekkl ve kantlarnn akl bu mecliste, en gzel ekilde belirmitir. Bu toplant sonular ve etkileri itibariyle ok byk olmutur" (el-ukud ed-Drriye: 54-177.) Hakknda ikayetler oalnca ynetim onu am'a srgn etti. eyhu'l slam evval'in 12. gecesi am'a doru yola kt. Ertesi gn geri getirilerek hapse atld. Hapishanemde mahpuslarnislah iin byk gayret gsterdi. 1.5 yl sonra buradan karlp, skenderiyye'deki hapishaneye nakledildi. (Bkz. - el-Ukud ed-Drriye: Sh. 177 -178) 8/10/709 ylnda Terk'den kp Dmek'e uradktan sonra Msr'a gelen sultan Nasr o'nun skenderiye hapishanesinden karlp, Kahireye sarayna getirilmesini emretti. Sultan Nasr ona byk bir sayg gsterdi. Msr ve am alimlerini toplayarak bir meclis tertip etti ve bn Teymiyye ile onlar bartrd. (Bkz. el-Ukud ed-Drriye sh. 184.) bn Teymiyye bir sre daha Msr'da kaldktan sonra, am'a doru giden Msr ordusuna katld. Askalan'da ordudan ayrlarak Beyt'l Makdis'e, oradan da Dmek'e gitti. Dmek'e 1/1/712 tarihinde girdi. Dmek'den tam yedi yl nce kmt. (el-Ukud ed-Drriye sh 192.) Dmek'e yerletikten sonra ilim yaymak, kitap yazmak ve fetva vermek ile megul oldu. bn bdulhadi bu konuda yle diyor: "eyh (rahimehullah) Dmek'e gelip, yerletikten sonra, ilim retmek, kitap yazmak, szl ve yazl

fetva vermek ile megul oldu. nsanlara faydal oluyor, onlara ihsanda bulunuyor ve seri hkmler zerinde ictihad yapyordu. ctihadlar kimi zaman drt mezhebe muvafk olurken bazen de bu mezheplerin hilafna veya bu mezheplerde mehur olan grlerin hilafna ictihadda bulunduu oluyordu." (el-Ukud ed-Drriye 54-212.) Talak ve kabir ziyareti konusunda verdii baz fetvalar yznden Dmek'de de birok kez eziyet grd ve hapse atld. Son kez 6/8/726 pazartesi gn ikindiden sonra D-mek kalesinde hapsedildi ve burada 2 yl 3 ay kaldktan sonra, Allah'n rahmetine kavutu. (el-Ukud ed-Drriye 54-218.) Allah ona rahmet etsin. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

eyhleri -Hocalarrencisi bn Abdulhadi'nin60 dedii gibi bn Teymiyye ann nde gelen alimlerinden iki yzden fazla hocadan ders almtr. (el-Ukud ed-Drriye sh. 4) Babas ve dedesi dnda, hocalarndan bazlar unlardr: 1 - Ahmed b. Abduddaim b. Nime el-Makdisi, ebul Abbas, Zeynddin, 575 doumlu. Hanbeli alimlerinden. Hadis alimi. mrnn sonlarnda gzleri kapand. 668 de vefat etti. (Hakknda daha geni bilgi iin. Bkz. Fevatl Vefiyat 1/81-82) bn Teymiyye ondan hadis ilmi konusunda yararland. (bn Teymiyye Mecmuu Feteva (18/77)'de eyh Ahmed b. Abduddaim'den hadis nakletmitir.) 2 - Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed b. Kudame el-Makdisi. Salih, fakih, imam, hatip, zahid bir alimdir. 597'de dodu. Fazilet ve gzellik timsali idi. Hanbeli fkh zerine yazd erhul mukni ve Teshilul matalib gibi eserleri vardr. 682'de vefat etti. bn Teymiyye ondan hadis, fkh ve usl renmitir. (Feteva (18/95)'de eyh Abdurrahman b. Muhammed'den hadis nakletmitir.) (Hakknda daha geni bilgi iin bkz: el-Bidaye ve'n-nihaye: 13/320, ez-zeyl ala Tabakat el-Hanabile: 2/304-310.) 3 - erefddin Ebu'l Abbas. Ahmed b. Ahmed b. Nime el-Makdisi e- afii 622 ylnda dodu. Fkh,

usul, arapa ve hadis konusunda imamd. Dmek kadln yapt ve bn Teymiyye gibi baz faziletli alimlere fetva vermeleri iin izin verdi. Usul fkhda yazd kitab mehurdur. 694 ylnda vefat etti. (Hakknda bilgi iin: el-Bidaye ve'n Nihaye: 13/361-362) 4 - Mnecca b. Osman b- Esad ed-Dmeki, el-Hanbeli. Zeyn'ddin Ebul Bereket. am hanbeli mezhebi reisliini yapt. bn Teymiyye ondan fkh ald. 695 ylnda vefat etti. (Hakknda bilgi iin Bkz: el-Bidaye ve'n Nihaye: 13/365) 5 - Muhammed b. Abdulkavi b. Bedran el-Makdivi el-Merdavi. emsddin Ebu Abdullah Fakh, muhaddis, nahivci, air. bn Teymiyye'nin arapa hocalarndan. Kitabul Furuk ve baka eserleri vardr. 699*da vefat etti. (Hakknda bilgi iin. Bkz. ez-Zeyl ala Tabakatul Hanabile: 3/342.) 6 - Ahmed b. brahim b. Abdullah Gani es-Suruci el-Hanefi Hidaye'nin sarihi Muhtelif ilimlerde imam idi. Kelam ilmi konusunda iken Teymiyye'ye itiraz etmi, bn Teymmiyye ise yazd risaleler ile onun itirazlarn rtmtr. 710 ylnda vefat etti. (Bilgi iin. Bkz. el-Bidaye ve'n Nihaye: 14/62.) 7 - Ali b. Ahmed b. Abdulvahid es-Sadi el-Makdisi es-Salihi el-Hanbeli. "bnul Buhari" olarak tannr. Alim, fakih, zahid, abid bir ahst. Hadis rivayet ederdi. Talebelerine cranda bulunurdu. 60 yl boyunca hadis rivayet etmitir. bn Teymiyye yle demitir: Hadis konusunda peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) ile benim arama bnul Buhari girdii zaman gnlm rahatlyor" 690 ylnda vefat etti. (Hakknda bilgi iin. Bkz. mucemu' uyuh el-Kebir (Zehebi): 2/13-14.) bn Teymiyye'nin yukarda ismi geen ahslar dnda istifade ettii baka alimler de vardr. Dileyenler onun hayatn anlatan mstakil kitaplardan bu isimleri renebilirler. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

rencileri bn Teymiyye babasnn vefat tarihi olan 683'den, kendi vefat olan 728 ylna kadar 46 yl boyunca ders verdi.

Babas vefat ettii zaman yirmibir yanda idi. "Babasnn grevlerini stlenecek 683 ylnda Darul Hadis-i sekriyyede ders vermeye balad. Ayn zamanda byk camide Kur'an tefsiri dersleri veriyordu. Kur'an'n bandan balayarak sonuna kadar tefsir etmitir. Nuh suresinin tefsini ancak bir ka yl iinde tamamlamtr." (ez-Zeyl ala Tabakatul Hanabile 2/388) Ayrca kendisini am ve Msr'da hi brakmayan renci ve sevenlerine zel dersler vermitir. u nedenlerden dolay, dneminde bakasna nasip olmayacak kadar ok talebe yetitirmitir. 1 - Msr ve am arasnda bir ok kez yolculuk yapm olmas geni kesimlerin ondan yararlanmasna olanak vermitir. 2 - lminin ve ifade gcnn bykl 3 - zel ve genel ilmi dersler vermesi. 4 - rencilerine sayg ve sevgi gstermesi. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Yetitirdii Baz rencileri 1- Muhammed b. Ahmed b. Abdulhadi b. Kudeme. Muhaddis, hafz, fakih, kari, nahivci, dilbilimci ve daha birok ilim dalnda tam bir otorite. emsddin el-Makdisi el-Hanbeli. 705 Receb aynda dodu bn Kesir onun hakknda yle dedi: "Birok byk alimin ulaamadklar derecede hadis, nahiv, sarf, fkh, tefsir, tarih, kraat gibi eitli ilim dallarnda uzmanlk kazand. Birok faydal eserler yazd. Hadis ricalinin isimlerini iyi bir ekilde ezberlemiti. Hadis usul konusunda tam bir otorite idi. Selefi salihin yoluna bal ve hayrda nde olan, muttaki bir ahst." (el-Bidaye ve'n Nihaye: 14/21-222.)

bni Teymiyye mleazemet eden, yanndan ayrlmayan rencilerindendir. bn Teymiyye ona Razi'nin usuluddininden baz blmler okuttu. (ez-Zeyl ala Tabakat 2/436.) Yazd baz eserleri: "El-Ukud ed- Drriyye fi menakih eyhu'l slam bn Teymiyye", "es- Sarim el-mnki fir red ale's sbki", yarda kalan "et- Tefsirul Msned" ve baka eserleri vardr. 744 ylnda vefat etti. (Hakknda bilgi iin. Bkz. el-Bidaye ve'n Nihaye: 14/221-222. Tezkiretul Huffaz: 4/1508) 2 - Muhammed b. Ahmed b. Osman. Trkmen asll ed-Deki, ez-Zehebi, e-afii, Ebu Abdullah emseddin Mehur slam Tarihisi. 673 ylnda dodu. Kraat ve rical eletiricisi, cerh ve tadil konusunda imam idi. Baz mehur eserleri unlardr: Mizanul itidal fi nakdil Rical, Tezkiretul Huffaz, Siyerul A'lamun Nbela. 748 ylnda vefat etti. (Bkz. Gayetun nihaye fi Tabakatil Kurra: 2/71) 3 - emsddin, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebi Bekir Eyyub ed-Dimeki. Mutlak mctehid, mfessir, Nahiv ve usul alimi. "bn Kayym el-Cevziyye" olarak mehur 691 ylnda dodu. bn Teymiyye Msr'dan dndkten sonra, yanna gelerek ondan istifade etti ve vefatna kadar yanndan ayrlmad. Baz eserleri: El-Tibyan fi Aksamil Kur'an, lamul Muvakkiin Bedaiu'l-Fevaid ve daha birok eser. 751 ylnda vefat etti. (Bkz. Bidaye ve'n Nihaye: 14/246-247 uzuratuz zehebi 6/168-170) 4 - Muhammed b. Mflih el-Makdisi, emsddin Ebu Abdullah. Kadil Kudaa Cemalddin b. Yusuf el-Hanbeli'nin naibi. Fkh ve usul alimi, muhaddis. bn Teymiyye'nin derslerine devam ederek, ondan birok nakiller yapt. Kitabul Fruu ve baka eserleri vardr. 763 'te vefat etti. (Bkz. el-Bidaye ve'n Nihaye: 14/308 uzuratuz zeheb: 6/199-200.) 5 - erefddin Ebul Abbas, Ahmed b. Hasan b. Abdillah b. Ebi mer Muhammed b. Ahmed b. Kudame el-Hanbeli Hanbeli'lerin eyhi "bn Kadl Cebel" olarak bilinir. 693 aban aynda dodu. Hadis ve illetleri, Nahiv, Lgat ve mantk ilminde alim idi. bn Teymiyye'den eitli ilimler okudu ve fetva izni ald. "El-Faik fi'l Furuil Fkhl Hanbeli" ve baka eserleri vardr. 771'de vefat etti. (Daha geni bilgi iin: Bkz. ed- Drerl kamine: 1/129) 6 - smail b. mer b- Kesir el- Basri sonra Dmeki. Ebul Fida Imaddin, hafz, tarihi, fakih, mfessir 701 ylnda dodu. bn Teymiyye'den ok yararland. Daha gen yata iken tam bir hadis ilmi otoritesi oldu. Baz eserleri: "el- Bidaye ve'n Nihaye", "Tefsirul Kur'an'il Azim" ve bakalar. 774'te vefat etti. (Bkz: ed-Drerl kamine: 1/399-400) simlerini zikrettiimiz bu alimler bn Teymiye'den yararlanp, tam insanlarn yararlandklar eserler yazan ilmi sahada sz sahibi rencileridir. (Dier rencilerini renmek iin eyhul slam'n hayatn anlatan kitaplara bakabilirsiniz.)

NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

lmi Mevkisi bn Teymiyye daha ok kk yatan itibaren ilim talebine yneldi. Allah ona olaanst bir ezber ve anlama kabiliyeti vermiti. lim ehli olan, asil bir aile iinde yetiti. Bu onun tm ilim dallarnda, zellikle de, tefsir, hadis, fkh, akide ve benzeri er'i ilimlerde byk bir uzmanlk kazand. Aada, baz alimlerin, muhtelif ilim alanlarnda onun hakknda syledikleri vg dolu szlerden bir ksmn zikredeceiz: NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Tefsir Alannda

bn Abdilhadi, Zehebi'den naklen yle der: "Tefsir alannda tam bir otorite idi. Bir meseleye annda Kur'an dan delil getirmede, mthi bir yetenee sahipti. nsanlar onun bu yeteneine hayran idiler. Mfessirlerin baz ayetlerin tefsirinde yaptklar hatalar dzeltir, Kur'an ve snnetin delaletine uygun aklamalar getirirdi." (el-Ukud edDrriye sn: 20) Hafz el- Bezzar'da yle dedi: "....Bir mecliste Kur'an'dan bir ayet getii zaman eyhul slam o ayetin tefsirine balar ve meclis o ekilde kapanrd. Birka ayetin tefsiri ounlukla saatler alrd. Tefsirini bir yerden okumakszn yapard." el-A'lam sh, 20-21.) Ve yine bn Abdilhadi, lmuddin el Berzali'den naklen yle diyor: "Tefsire balad zaman, ezberinin okluundan, anlatnn gzelliinden, uygun tercih, tazyif ve ibtalleri yapmasndan dolay insanlar onu byk bir hayranlkla dinlerlerdi." (el-Ukud ed-Drriye s: 4 10-11; Tabakatul Hanabile 2/391) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Hadis Alannda Hafz Bezzar bu konuda yle diyor: "Nakillerin sahih ve sakimini bilme konusunda o, zirvesine ulalmaz bir da idi. O'na cerh, ve tadilini bilmedii sz yok gibiydi." (el-A'lam: sh.30) bn Abdulhadi de Zehebi'den naklen yle dedi: "Rical, cerh ve tadilleri, tabakalar gibi hadis ilminin tm konularnda tam bir otorite idi. O ada, bu konuda onun rtbesinde baka bir alim daha yoktu. Ezber ve ezberini annda hatrlama ve bundan

delil karma bakmndan olaanst bir zekaya sahipti. yle denilse dorudur: bni Teymiyye'nin bilmedii hadis, hadis deildir" (El-Ukud ed-Drriye sh: 20.) bn Receb'de yle dedi: "Hadis ilmi konusunda mthi bir bilgiye sahipti. Sahih, snen ve msnet metinlerinin ezberi konusunda ise, ona denk olacak kimse yoktu." (El-Zeyl: 2/391.) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Fkh Alannda bn Abdulhadi, Zehebi'den naklen yle der: "Drt mezhebin yan sra, Sahabe ve Tabiinin mezhebleri ve fkhlar konusunda byk bir bilgiye sahipti." (El-Ukud: 18.) bn Receb, Zeheb'den naklen yle dedi: "... Fkh'da mezheplerin ihtilaflar, sahabe ve taiinin fetvalar tam bir bilgi sahibiydi. yleki fetvalarn belli bir mezhebe gre deil, delil elde edebildii lye gre verirdi." (El-Zeyl: 2/389.) bn Kesir'de yle dedi: "Tefsir ve fkh'da imam idi. yleki, mezhepleri mensuplarndan daha iyi biliyordu. Usul ve fr'da alim idi." (El-Bidaye ve'n Nihaye: 14/142.) bn Hacer, Zehebi'den naklen yle dedi: "Sorulan meselelere Kur'an'dan delil getirmede ondan daha mahiri yoktu." (Ed-Drer'l Kamine: 1/160.)

NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Akide Meselesinde Alimler bn Teymiye'nin bu alandaki almalarndan vg ile bahsetmilerdir. bn Abdulhadi, Zehebi'den naklen yle der: "Deiik dinler, mezhepler, usul ve kelam konusunda ondan daha bilgilisini bilmiyorum." (El-Ukud: 18-19.) Hafz Bezzar'da yle dedi: "Allah ona yle bir ilim ve istikamet vermiti ki, yazd kitaplar ile, bidat ve heva ehlinin uydurduklar tm bidat ve hurafeleri geersiz klp, sapklklarn ve eriat Muhammediyye'ye aykr tutumlarn ayan ve beyan ortaya karmtr. "Allah'n o'na verdii rahmani basireti, nakli deliler ve akli aklamalarn eserlerine yanstarak yalan ile dorunun birbirinden ayrlmas salamtr." (El-A'lam: 31-32.) bn Receb de yine Zehebi'den naklen yle der: "Akli ilmini inceledi ve kelamclara reddiye yazarak szlerini rtt. Hatalarn tespit edip, insanlar onlardan kandrd. En ak ve yksek delillerle snnete yardm etti. Bu yolda eitli eziyetler grmesine ramen, hak yoldan dnmedi. Takva ehlinin muhabbet ve duasna nail oldu ve Allah onunla birok delalet ehlini hidayete erdirdi." (El-Zeyl: 2/389-390) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Alimlerin, O'nun Muhtelif limlerdeki stn Bilgisine Tanklk Eden Baz Szleri bn Abdilhadi, Berzali'den naklen yle dedi: "Fazileti, adaleti ve dindarl konusunda herkesin mttefik olduu imam Takiyyuddin, Ebul Abbas, Kur'an, arapa, usul, tefsir ve hadis konusunda zamannn bir tanesidir. Mctehidlerde olmas gereken tm vasflara sahip idi ve ictihad derecesine ulat. Derslerini dinleyenler, ilminin genilii, zekasnn kuvveti ve anlatnn gzelliine hayran idiler. (El-Ukud ed-Drriye sh: 10-11; ehadetl Zekiyye sh: 48; El- Kevakibu'd Drriye, sh: 59) Zehebi, Ebul Abbas el-Dimyati'ye cevap veren Ebul Feth el-Yamiri'den yle nakletti: "O, tm ilimlerden nasip almtr. Snnet ve eserleri ezber biliyordu. Tefsir, hadis ve fkh'da imam idi. Tm din ve mezheplerle ilgili geni bir ilime sahipti. Tm ilimlerde uzman idi. Yeryznde ondan daha alim birisin grmedim." (El-Mucemul muhtas bil muhaddisn (Zehebi): 54, 25, 26.) eyhul slam'n ilmi konumu hakknda alimlerin vg dolu bir ok szleri vardr. Muhtelif ilimlerde yazd kitaplar onun ilmi konumunun en ak kantdrlar. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

eyh'l-slam bn Teymiyye'nin Te'lif Ettii Eserler Alimler, bn Teymiyye'nin telif eserlerinin saylamayacak kadar ok olduunu bildirmilerdir: bn Abdulhadi yle dedi: "eyh'in bir ok kitab, fetvas, kendisine yneltilen sorulara verdii cevaplar ve risaleleri vardr ki bunlarn tam olarak saysn tespit etmek mmkn deildir. O'nun kadar ok kitap yazan -eski ve yenilerden- hi bir alim yoktur. ou eserlerini hapishanede iken, herhangi bir kitaba gereksinim duymakszn ezberinden yazmtr." (El-Ukud ed-Drriye sh. 20-21.) bn Abdulhadi bir baka yerde de yle dedi: "eyh takiyddin'in kendisi dahi eserlerinin saysn tam olarak bilmezdi. nk srekli olarak yazmaktayd. Allah (c.c.) o'na hzl yazma yetenei vermiti ve ezberinden yazard. Yazdklarn talebelerine veya kendisine soru yneltenlere verirdi. Bylece kitaplar elinden kar ve nerede olduunu o bile bilmezdi. te bu nedenlerden dolay, kitaplarnn saysn tam olarak bilmek mmkn deildir." (El-Ukud edDrriye sh. 48.) bn Abdulhadi yle devam ediyor: "eyhul slam hapse girdikten sonra, rencileri datmak zorunda kaldlar. Bylece kitaplarda dald. nsanlar o'nun kitaplarn aa karmaktan korkar oldular." (El-Ukud ed-Drriye sh. 48. (98)El-A'lam.sh.23.) Bu nedenle eyhul slamn baz kitaplar kaybolmu veya unutulmutur. bn Abdulhadi el-Ukud ed-Drriye'de (21-47 sh) eyhul slamn kitaplarnn bir listesini karm ve ihtiva ettii mevzulara ksaca deinmitir. Hafz Bezzar yle dedi: "O'nun kitaplarn tam olarak saymam mmkn deil. Zira bykl kkl bir ok kitap yazmtr ve bu kitaplar tm slam alemine yaylmtr. Gittiim her lkede onun baz kitaplarna mutlaka rastladm" (El-A'lam sh. 23.) "eyhul slam sadece: "Deki: O Allah birdir"(hlas Suresi.) ayetinin tefsirini byk bir cilt kitaba ancak sdrabilmitir. "Rahman Ara istiva etmitir" (Taha Suresi.) ayeti kerimesini ise 35 sahifede tefsir etmitir. Duyduuma gre, ayet balad kur'an'n tamannn tefsirini tamamlayabilseydi toplam 50 cilt olacakt." (El-A'lam sh. 20-21.) Hafz Bezzar daha sonra eyhul slamn baz eserlerini sayfa halinde zikrettikten sonra yle dedi: "Zikrettiklerimiz eyhul slamn eserlerinin ancak bir ksmdr." (El-A'lam sh. 26.)

Zehebi'de yle dedi: "lim okyanusu, zeka, zhd, cesaret, kerem sahibi bir zat idi. Muvafklarnn olduu gibi muhaliflerinin de vgsn kazanmtr. Yz ciltten fazla eser yazmtr." (Tezkiretu'l Huffaz: 4/1496.) bn Receb'de yle dedi: "Eserlerine gelince, saylamayacak kadar oktur. Tm lkelere yaylm olduundan bunlarn saysn tam olarak tespit etmek mmkn deildir. Baz eserleri unlardr.." (Ez- Zeyl ala Tabakat: 2/405.) Tm bu szlerden bn Teymiyye'nin saylamayacak kadar ok eser brakt anlalmaktadr. yleki onlarn saysn tespit etmek dahi mmkn olmamtr. Es-Safdi tamamn tespit etmenin imkansz olduunu itiraf ettikten sonra, eyhul slam'n baz eserlerini be alana ayrarak, sayd. 1 - Tefsir alanndaki eserleri. 2 - Usul alannda. 3 - Usul fkh alannda. 4 - Fkh alannda. 5 - Dier alanlarda yazm olduu kitaplar. Tm bu ksmlar alt sayfa tutmutur.(El-Vafi bi'l vefiyat sh: 23-30.) Ayn ekilde bn akir de, Safdi gibi gruplandrma yaparak, eyhul slam'n baz kitaplarn saymtr." (Fevatul vefiyat: 1/75-80.) fade edildii gibi eyhul slamn kitaplarnn saysn tam olarak belirlemek mmkn olmasa da, mslmanlar halen bu kitaplarn nurlu ilimlerinden faydalanmaya devam etmektedirler. bn Teymiyye'nin balca nemli eserleri unlardr: 1 - stikamet (Kahire'de bn Teymiye yaynevi tarafndan basld.) 2 - ktidau's Sratl mstakim li muhalefeti ashabi-l cahiym (Riyad'da el-Abikan yaynevi tarafndan basld.) 3 - Aksamul Kur'an (bn Abdulhadi Ukud ed-Drriye'de bildirdi.) 4 - Emsal'l Kur'an (bn Abdulhadi, Ukud ed-Drriye'de bildirdi.) 5 - man (Beyrut'ta slam yaynlar tarafndan basld.) 6 - Baiyet'l Mrted (Medine'de ulum ve'l hikem yaynlar tarafndan basld.) 7 - Tedmiriyyet (Riyad'da el-Abikan yaynlar tarafndan basld.)

8 - Tefsiru Ayatun Mkilat (Mkil Ayetlerin Tefsiri). (Elinizde bulunan bu kitap.) 9 - hlas suresinin tefsiri (Hindistan'da, Daru's selefiyye tarafndan basld.) 10 - Nur suresinin tefsiri (Hindistan'da, Daru's selefiyye tarafndan basld.) 11 - Der taarud el-akl ve'n nakl (mam Muhammed b. Suud nv. tarafndan 11 cilt halinde.) 12 - Er-Red alal mantikyyn (Beyrut'da, Darul marife tarafndan basld.) 13 - Safdiyyet (Kahire'de, bn Teymiyye yaynevi tarafndan basld.) 14 - Ubudiyet (Beyrut'da slam yaynlar tarafndan basld.) 15 - Tevessl ve'l vesile (Beyrut'da slam yaynlar tarafndan basld.) 16 - Kavaidu'n nuraniyye el- fkhiyye (Riyad'da maarif yaynlar tarafndan basld.) 17 - Mukaddime fi usulit tefsir (Tanta'da Daru's sahabe tarafndan basld.) 18 - Minhacus snne fi nakd kelam e-ia vel kaderiyye (11 cilt halinde: kahire'de bni Teymiyye yaynlar tarafndan basld.) 19 - En-Nbvvat (Beyrut'da, Darul Kttab el-Arabile tarafndan basld.) eyhul slam bn Teymiyye'nin saydklarmz dnda da kitaplar mevcuttur. Son dnem alimleri onun risale, sz ve fetvalarn derleyerek mstakil klliyatlar haline getirmilerdir ki, nemli olanlar unlardr: Mecmuu Fetava eyhu'l slam bn Teymiyye (Abdurrahman b. Muhammed b. Kasm tarafndan derlendi ve 37 citt halinde Kahire'de basld.) Dekaku't Tefsir ul Camii li-Tefsiri limen bn Teymiyye (Prof. Muhammed Seyyd el-Celind tarafndan 6 cilt halinde derlenip. Ulumul Kur'an messeseleri tarafndan Dmek'de basld.) Et-Tefsiru'l Kebir (Abdurrahman Umeyra tarafndan derlenip 7 cilt halinde Beyrut'daki Darul klbil ilmiyye tarafndan basld.) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

eyh'l-slam bn Teymiyye'nin Vefat bnTeymiyye (Rahimehullah) Dmek'de mahpus bulunduu hapishanede zilkade aynn 20. gecesi 728 ylnda vefat etti. (Bkz. el-Ukud ed-Drriye: sh. 246; El- A'lam: sh. 482; Tezkiretu'l Huffaz 4/1498; el-Bidayc ve'nNihaye: 14/141; ez-Zeyl ala Tabalatl Hanabile: 2/405.) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Kur'an retimi Alannda, Kendinden Sonra Gelenler zerindeki Etkisi bn Teymiyye bata Kur'an etdleri olmak zere, bir ok ilim dalnda, kendisinden sonra gelenler zerinde nemli etkiler brakmtr. Bu alanda, alimler o'ndan zellikle Tefsir usul ile ilgili nemli kaideleri aklad mukaddimesinden ok yararlanmlardr. Kur'an etdleri alannda ondan etkilenen alimlere rnek olarak iki eski, iki yeni alimlerden rnek vermek isitiyorum. Bunlar: 1 - bn Kayym 2 - bn Kesir 3 - El-Kasimi 4 - Muhammed Reid Rza

NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

bn Kayyim zerindeki Etkisi bn Kayym, Kur'an etdleri alannda hocas bn Teymiye'den ok istifade etmitir. Her ikisinin belli konularda yazdklarn karlatrdmzda, aralarnda byk bir benzerlik grrz ki bu da bn Kayym'n hocasndan ne kadar faydalandn ve etkilendiini gsterir. Zaten o da, her defasnda hocasndan byk bir sayg ve hayranlk ile bahseder imdi bu etkinin muhtelif ynlerine geelim.

1- Tefsir yazma yntemindeki benzerlikleri: Her ikisinin de ayetleri tefsir yntemleri hemen hemen ayndr. kisi de dier mfessirler gibi Kur'an' batan sonra, mretteb olarak deil, muhtelif ayet ve sureleri dank ekilde tefsir etmilerdir. Fakat bn teymiyye, rencisinden daha ok tefsir yazmtr. Her ikisi de bazen bir surenin tamamn, bazen sadece birka ayetini tefsir ederlerken, hi tefsirini yapmadklar ayet ve sureler de olmutur.

2- Sunu ve istinbat yntemindeki benzerlikleri: bn Kayym'n tefsirleri, byk lde hocasnn tefsirleriyle ayndr. Baz rnekler verelim. Her ikisinin Cenab Hakkn u kavilini tefsirleri: "Rabbinize yalvara, yakara ve gizlice dua edin. Bilesiniz ki, o haddi aanlar sevmez." "Yeryz slah edildikten sonra orada bozgunculuk yapmayn. Korkarak ve umarak ona dua edin. Muhakkak ki iyilik edenlere Allah'n rahmeti ok yakndr." (Araf: 7/55-56)

bn Teymiyye bu iki ayetin tefsirinde yle dedi: "Bu iki ayet ibadet ve isteme dualarnn adabna amildir. Dua Kur'an'da bazan ibadet, bazan isteme ve bazen de, her ikisi beraber murad edilmektedir. Her ikisi de birbirini gerektirmektedir. Ki isteme duas dua edenin, faydasn ve ona ulaan zararn defini taleptir. Zarar ve fayda veren ise, mabud olan Allah'tr. Dolaysyla Cenab- Hak, birok ayet-i kerime'de fayda ve zarar verme gc olmayan bir varla tapanlarn bu tutumlarn reddetmitir: ''Allah' brakp da sana fayda ve zarar veremeyecek eylere tapma (kulluk etme)." (Yunus: 10/106) "Onlar Allah' brakp kendilerine ne zarar ne de fayda verebilecek eylere tapyorlar (kulluk yapyorlar)." (Yunus: 10/18) Allah subhanehu ve teala, kendisinden baka taplan (kulluk edilen) ilahlarn ne kendilerine ne de kendilerine tapanlara bir fayda ve zarar veremiyeceklerini bildirdi. Kur'an'n bir ok yerinde Cenab-i Hak, ilahn mutlaka fayda ve zarar verme gcne sahip olmas gerektiini bildirdi. Kulun Rabbine fayda ve zarar iin dua etmesi isteme duas olduu gibi, O'na (Subhanehu ve teala) korku ve mit ile yaplan dua da ibadet duasdr. O halde her iki dua eidi de birbirlerini gerektirmektedir. Her ibadet duas, isteme duasn gerektirdii gibi, her isteme duas da ibadet duasn da tazammun etmektedir. O halde cenab- hkk'n u kavli: "Kullarm sana, beni sorduu vakit de ki, ben herhalde yaknm. Dua edenin duasn bana dua ettii anda iitir, ona karlk veririm." (Bakara: 2/186) duann her iki eidini de kapsamaktadr. Ayet her ikisi ile de tefsir etmek mmkn. Benden istedii zaman veririm, denilecei gibi, bana ibadet ettii zaman sevap veririm de denilebilir. Her iki sz de birbirini gerektirmektedir. Bu mterek bir lafz tm anlamlar veya lafz hakikat ve mecaz iin kullanma kabilinden deil, iki eyi de tazammum eden hakikat anlamnda kullanmaktr. yi dnldnde bu mevzunun, byk faydalar ihtiva ettii grlecektir. Fakat ou kimseler bundan gafildirler. ou Kur'an ayeti iki veya daha fazla manaya delalet eder. Bu da, bu kabildendir. Buna bir dier rnek Cenab hakkn su kavlidir: "Gndzn gne dnp gecenin karanl bastrncaya kadar namaz kl." (sra: 17/78) Ayeti kerimenin orjinalinde geen " ed-Dlk" kelimesi zeval ve grub olarak tefsir edilmitir. Bunun nedeni "Duluk" kelimesinin iki manay da kapsyor olmasdr. Duluk: Meyil, demektir. Gnein duluku ise: meyletmesi balangc zeval bitimi gurubudur. Ayn ekilde " el-ask" kelimesi gece ve ay ile tefsir edilmitir. nk ayn gecenin bir alameti olmas nedeniyle ikisi arasnda bir telazum vardr. Bunun gibi daha bir ok rnek vardr. "Rabbinize yalara yakara ve gizlice dua edin" kavli ilahisi dua'nn iki eidini de, ihtiva etmekle beraber zahiren ibadet duasn da kapsayan, isteme duasdr. Bu nedenden dolaydr ki gizli ve sessiz

yaplmas emredilmitir. Hasan yle dedi: "Gizli dua ile ak dua arasnda yetmi kat fark vardr. Mslmanlar oka dua etmelerine ramen, sesleri asla duyulmazd. Yani, yaptklar dua sadece kendileri ile Rabbul alemin arasnda kalrd. Fsldayarak dua ederlerdi. Cenab Hakk salih bir kadndan bahsederken yle buyurdu: "Hani o, gizli bir sesle Rabbine niyaz etmitir." (Meryem: 19/3) Dua'nn gizli yaplmasnda bir ok fayda vardr." bn Teymiyye byle dedikten sonra bu faydalardan on tanesini sayd. (Bkz. Mecmuu feteva: 15/1019) Bu iki ayet hakknda bn Teymiyye'nin tefsiri byle imdi ayn ayetler hakknda bn Kayym'n yapt tefsire bakp, ikisini birbiriyle kyaslayalm: bn Kayym yle dedi: "Bu iki ayeti kerime duann eitleri anlamna amildir: badet ve isteme duas. Kur'an- kerim'de dua, ibadet ve isteme duas veya ikisi birlikte murad edilir. nk bu iki eit, birbirlerini gerektirmektedir. steme duas; dua edenin bir fayda veya urad zararn giderilmesini talep etmesidir. nk fayda ve zarar verme gcne sahip olan, hak mabuddur. Mabud'un mutlaka zarar ve fayda verme gcne sahip olmas gerekir. Bu nedenle cenab Hak bir ok ayeti kerimede kendisi dnda hi bir zarar ve fayda vermeyen eylere taplmasn knamtr. Bunun Kuran'da bir ok rnei mevcuttur. "Onlar Allah' brakp kendilerine ne zarar nede fayda verebilecek eylere tapyorlar (kulluk yapyorlar)." (Yunus: 10/18) "Allah' brakp da sana fayda yada zarar vermeyecek eylere tapma (kulluk etme)." (Yunus: 10/106) "O'nu brakp, hi bir ey yaratmayan, bilakis kendileri yaratlm olan, bizzat kendilerine bile ne zarar ne de fayda verebilen, ldrmeye, hayat vermeye ve lleri yeniden diriltip kabirden karmaya gleri yetmeyen ilahlar edindiler." (Furkan: 25/3) "Allah' brakp kendilerine ne fayda ne zarar vermeyen eylere kulluk ediyorlar. nkarc olan kimse Rabbine kar urap durmaktadr." (Furkan: 25/55) Cenab' Hak kendisi dnda taplan (kulluk edilen) ilahlardan ne kendilerine nede bakalarna zarar ve fayda verme glerinin olmadn bildirdi. Kur'an ok ak bir eklide beyan etmektedir ki, ancak fayda ve zarar vermeye kadir olan hak mabuttur. Allah'a fayda ve zararn defi iin yalvarlmas, isteme duas; korku ve mit ile yalvarlmas ile ibadet duasdr ki her ikisi de birbirini telazum etmektedir. Her ibadet duas, isteme duasn gerektirmekte ve her isteme duas, ibadet duasn tazammun etmektedir.

Ayn ekilde Cenab Hakk'n u kavli de dua'nn her iki eidini ihtiva etmektedir: "Kullarm sana beni sorduu vakit de ki, ben her halde yaknm. Dua edenin duasn bana dua ettii anda iitir, ona karlk veririm." (Bakara: 2/186) Bu ayeti kerime iki ekilde de tefsir edilebilir: Kulum benden istedii zaman ona veririm, Kulum bana ibadet ettii zaman Sevap veririm. Her iki tefsir de bir birini gerektirmektedir. Bu, mterek bir lafzn tm anlamlarn veya lafzn hakikat ve mecaz anlamn kullanma kabilinden deil, iki eyi birden kapsayan bir hakikati anlamnda kullanmaktr. Dnldnde bunun birok faydalan olduu grlecektir. Kur'an'n iki veya daha ok manaya delalet eden lafzlar bu kabildendir. Cenab Hakk'n u kavlinde olduu gibi: "Gndzn gne dnp gecenin karanl bastrncaya kadar namaz kl." (sra: 17/78) Ayeti kerime'nin orjinalinde geen "ed-Dlk" kelimesi zeval ve grub olarak tefsir edildi. nk "edDlk" kelimesi iki anlam da ihtiva etmektedir. Dlk, meyletmek anlamnda olduu gibi gelir. Bu meylin bir balang ve son noktas olduundan, balangc zeval, sonu grub vaktidir. Lafz, mtereklik veya hakikat ve mecazdan dolay deil bu itibarla iki anlam da iermektedir. Buna baka bir rnek de "Gask" kelimesinin gece ve ay ile tefsir ediliyor olmasdr. Bu gerekte bir ihtilaf deil, telazumdr. nk ay, geceye iarettir. Bu konuda daha baka birok rnek vardr. "Rabbinize yalvara, yakara ve gizlice dua edin" Kavli ilahisi dua'nn her iki nevini ihtiva etmekle beraber zahirde ibadet duasn ihtiva eden, istek duasdr. Bu nedenle duann gizlenmesi ve sessiz yaplmas emredilmitir. Harun yle dedi: "Gizli dua ile ak dua arasnda yetmi kat fark vardr. Mslmanlar ok dua etmelerine ramen, sesleri asla duyulmazd. Yani yaptklar dua sadece kendileri ile Rabbl alemin arasnda kalrd. Fsldayarak dua ederlerdi. Cenab' Hak salih bir kulundan bahsederken yle buyurdu: "Hani o, gizli bir sesle Kabbine niyet etmiti." Dua'nn gizli yaplmasnda birok fayda vardr" bn Kayym byle dedikten sonra, bn Teymiyye'nn zikettii ifaideyi aynen yazmtr. (Tefsirul Kayym. Sh: 240-250.) bn Kayym "'lamu'l-muvakkin" de feraizle ilgili meseleleri, ounlukla aynen bn Teymiyye'nin ifadelerini kullanarak yazmtr. ('lam'l Muvakkin Bkz: S: 438-458.) Bunda garipsenecek bir ey yok, nk bn Kayym, bn Teymmiyye'nin yanndan ayrlmayan rencilerinden bindir. 3 - bn Kayymdn bn Teyyimiyye'nin szlerinden yapt alntlar:

bn Teymiyye'nn bn Kayym zerindeki byk etkisi en ok, onun, eyhl slam'dan yapt alntlarda ortaya kmaktadr. bn Kayym bunlar konu edindii mevzuya aklk getirmek iin kullanmaktadr.

Buna iki misal verelim: 1- "Ancak sana kulluk ederiz ve yalnz senden medet umarz." (Fatiha: 1/5) Ayeti kelimesinin tefsirinde yle dedi: "Sonra, kalb iki byk hastala maruz kalr ki, tedavi edilmedii taktirde bu hastalklar kiiyi helaka srkler, ki bu hastalklar riya ve kibir'dir. Riyann devas: "iyyake na'buda: Ancak sana kullak ederiz" ve Kibrin devas: " ve iyyake nestain: ve yalnz senden medet umarz" Birok kez bn Teymiyye (kaddesallahu ruhehu)'den yle dediini iittim: "iyyake nabudu" riyay "Ve iyyake nestain" ise kibri giderir." (Bkz. Tefsirul Kayyim: 4/48.) 2 - bni Kayym. "Muhakkak ki namaz, hayaszlktan ve ktlkten alkoyar." (Ankebut: 29/45) Kavli ilahi'nin tefsirinde seleften bazlarnn bu konudaki szlerini aktardktan sonra yle dedi: "eyhul slam Ebul Abbas b. Teymiyye -Kaddese Allahu ruhehu - yle diyordu: "Namaz'n iki byk maksad vardr ki biri dierinden byktr. Namaz hayaszlktan ve ktlkten alkoyar ki bu Allah'n zikrine de mtemildir. Allah'n zikri hayaszlk ve ktlklerden alkoymasndan daha byktr." (Tefsirul Kayym: 4 404, 405) Tefsir ve Kur'an retimi alannda bn Kayym'n eyhi bn Teymiyye'den en ok etkilendii hususlar bunlardr. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

bn Kesir zerindeki Etkisi bn Kesir her konuda olduu gibi zellikle tefsir'de eyhi bn Teymiyye'den etkilenmitir. bn Teymiyye'nin "Usult Tefsir"e yazd mukaddime ile bn Kesir'in kendi tefsirine yazd mukaddimeyi karlatracak olursak, bu etkiyi ak biimde grebiliriz. bn Kesir, eyhi'nin Kur'an' tefsir yollar konusunda yazdklarn aynen kabullenerek, tefsirini bu metot zerine yazmtr. Fakat buna ramen hatta kimi zaman hocasnn baz tespitlerini harfi harfine aktarmasna ramen, bn Teymiyye'den faydalandn belirtmemitir. Tefsir usulnde byle olduu gibi, bn Kesir yazd Kur'an tefsirinde takip ettii ilmi metod itibariyle de bn Teymiyye'den ok etkilenmitir. Hatta yleki, baz meselelerde cumhur'un hilafna gr bildiren bn Teymiye'nin grlerini tercih etmitir. Buna rnek iin, bn Kesir'in u ayetleri tefsirine bakalm: "Kral dedi ki" Onu bana getirin" Eli, Yusuf'a geldii zaman, Yusuf dedi ki: "Efendine dn de ona "Ellerini kesen o kadnlarn zoru neydi?" diye sor. phesiz benim Rabbim onlarn hilesini ok iyi bilir." Kral dedi ki: Yusuf'un nefsinden murad almak istediiniz zaman durumunuz neydi? (Kadnlar) "Haa"! Allah iin, biz ondan hi bir ktlk grmedik" dediler. Azizin kars-da dedi ki: imdi hak meydana kt. Ben onun nefsindan murad istemitim. phesiz ki o doru syleyenlerdendir. Bu, benim kendisine gyapta hainlik etmediimi ve Allah'n hainlerin hilesini baarya ulatrmayacan o'nun da bilmesi iindir. Nefsimi temize karamam. nk Rabbimin acyp koruduu hari nefis ar ekilde ktl emredicidir. Zira Rabbim ok balayan, pek esirgeyendir." (Yusuf: 12/50-53) bn Kesir: "Bu benim kendisine gyapta hainlik etmediimi bilmesi iindir" den ok balayan, pek esirgeyendir. kavli ilahi'ye kadar konutuktan sonra, bu sz Aziz'in karsna m, yoksa Yusuf'a m aittir? sorusunu sorup, sonra bu szn, ayetin siyak gerei karsna ait olduunu ve bn Teymiyye'nin de ayn grte olduunu syledi. (Bkz. Dakaiku't Tefsir: 3/273-275) Oysa Taberi gibi byk mfessirlerin ou, bu szn Yusuf'a ait olduunu sylemilerdir. (Bkz. Tefsiru't Taberi: 16/140.) bni Kesir yle devam etti: "Bu, benim kendisine gyapta hainlik etmediimi bilmesi iindir" Yani Aziz'in kars yle diyor: Ben bu olay itiraf ediyorum ki kocam benim ona ihanet edip zina ettiimi sanmasn. Evet, o genten murad almak istemedim fakat o buna yanamad. Bu nedenle, susuz olduum anlalsn diye olay itiraf ediyorum.

"Allah hainlerin hilesini baarya ulatrmayacaktr. Nefsimi temize karamam." Kadn yle diyor: Bununla beraber nefsimi temize karmam. nk nefis temenni eder ve ister. Bu nedenle ben o genten murad almak istedim. nk bunu bana nefsim yaptrd. "Rabbimin acyp koruduu hari" Rabbimin korumas hari, nefis ite byle ktl emreder. "Rabbim ok balayan, pek esirgeyendir." (Tefsir bn Kesir: 4/319-320) Bu sz kssann siyakna daha uygundur. Maverdi tefsirinde (Bkz: en-Nkt ve'l Uyun: 3/47)bu gr tercih ettii gibi, imam Allame Ebul Abbas b. Teymiyye (rahimehullah)'da iddetle bu gr savunmutur. (Tefsir bn Kesir: 4/320) bn Kesir sonra dier gre iaret ederek yle devam etmitir: Bu szn Yusuf (as)'a ait olduunu syleyenler de vardr. Fakat birinci gr daha gl ve tercihe ayandr. nk bu konuma, daha henz Yusuf gelmeden nce, kral'n huzurundu bulunan Aziz'in karsna aittir." (Tefsir ilm Kesir: 4/320) Grld gibi, bn Cerir et-Taberi gibi baz byk mfessirlerin, hi zikretmemelerine ramen bn Kesir bu rnekte, eyhi bn Teymiyye'nin grn tercih etmektedir. bn Kesir, tefsir dndaki dier eserlerinde de eyhi bn Teymiyye'den ok istifade etmitir. Fakat alntlarnda isim verme adeti olmad iin, bunlarn tam olarak ispat ok zordur. Buna rnek iin bn Kesir'in u ayetleri tefsirine bakalm: "Onlara, u ehir halkn misal getir: Hani onlara eliler gelmiti. Biz ondan sonra, onun milletini helak etmek iin zerlerine gkten herhangi bir asker indirmedik ve indirecek de deildik. nk onlarn helak, sadece bir tek sayhadan baka bir ey deildi. te o azgnlar bir anda snverdiler." (Yasin: 36/13-29) Ayeti kerimelerine kadar olan ksmn tefsirinde selefin bazlarndan, bu ehrin Antakya (Tefsir bn Kesir: 6/554.) olduunu ve ayeti kerimede geen eliilerin sa Mesih'in yanndan geldikleri yolundaki rivayetleri zikrettikten sonra, yle dedi: "Fakat birok nedenden dolay bu doru deildir. 1 - Kssa'nn zahirinden bu elilerin sa Mesih'in yanndan geldikleri deil, Allah'n elileri olduklar anlalmaktadr. 2 - Antakya halk sa Mesih'in arna kulak veren ilk halklardan biridir ki Hristiyanlarn drt patriklilerden burada bulunmaktadr. Dolaysyla bu elilerin sa'nn elileri olduunu iddia ettikten sonra, sa'ya iman eden bu ehrin halknn helak edilmesi birbiriyle elimektedir. Allah daha iyi bilir. 3 - Ebu Saidi'l Hudri (r.a.) ve seleften biroklarnn dediine gre, Cenab hakk Tevrat' indirdikten sonra hi bir mmeti gkten indirdii bir azap ile helak etmemi, bunun yerine Mslmanlara mriklerle savamalarn emretmitir. O halde, Kur'an da hikaye edilen bu ehrin Antakya deil baka bir ehir olmas gerekir. Veya

bildiimiz mehur bir ehir olan bu Antakya deil de, ayn isime sahip baka bir ehir kastedilmi olabilir. nk bilinen Antakya ehri ne Hristiyanlk dneminde ne de daha nce helak edilmi bir ehir deildir. Allah daha iyi bilir." (Tefsir bn Kesir: 6/559.) bn Teymiyye'nin tefsirine baktmzda O'nun tefsirinde bu ayetleri ilemediini grrz. Fakat "elCevabu's sahih limen beddele dine'l mesih" isimli eserinde bu ayetleri zikrettikten sonra yle demitir: "Bu elilerin sa (a.s.)'n havarileri olduuna dair hibir delil yoktur. Baz mfessirler bu elilerin Havariler, ehrin de Antakya olduunu belirtmilerdir. Fakat Hristiyanlar'ca Antakya halknn iman edip sa'nn dinine tabi olduklar ve helaka uramadklar bilinmektedir. Kur'an ise, elilere iman eden bu adamn milletinin helak edildiini sylemektedir." ("el- Cavabu's Sahih limen beddele Dine'l Mesih": 1/32.) bn Teymiyye, bu elilerin sa'nn Havarileri olmadna dair Ebu Aliye'nin grn aktardktan sonra yle devam ediyor: Doru olan da budur. Ayeti kerime'de sz edilen eliler, sa'dan nce gelen Allah elileridirler. ehir halk onlara iman etmemeleri nedeniyle helak edilmilerdir. Antakya bundan sonra imar edilmitir." (Ayn kaynak: 1/318.) bn Teymiyye yle devam ediyor. "Antakya sa (a.s.)'n dinine iman eden ilk byk ehirlerden biridir. Fakat bazlar Kur'an'da bahsedilen elilerin, sa'nn havarileri olduklarn zannetmilerdir ki, bu birok bakmdan doru deildir. 1 - Kur'an, elilerin gnderildii bu ehrin helak edilmediini sylemektedir. Oysa tarihen sabittir ki Antakya halk daha henz bozulmam olan sa'nn hak dinine iman etmiler ve helak edilmemilerdir. 2 - Kur'an o elilerin Allah tarafndan gnderildiini belirtmektedir. Oysa mfessirler bunlarn sa (a.s.) tarafndan gnderilmi olduklarn sylyorlar. Ayrca ehli ilim tarafndan bilinmektedir ki, Tevrat'n indirilmesinden sonra Cenab Hak, Nuh, Ad, Semud, Lut, Firavun ve baka milletlere yapt gibi, Peygamberlerini inkar eden kavimleri gkten indirdii bir azap ile helak etmeye son vermi, bunun yerine mzminlere kafirlerle cihad etmeyi emretmitir." (el-Cevabu's Sahih: 1/318.) Bu mukarane, bn Kesir'in eyhinden ne denli istifade ettiini gsterir. fade ve slup farkl olsa da temelde ayn eyleri sylemektedirler. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Kasmi zerindeki Etkisi Kasmi, Kur'an tefsirinde bn Teymiye den ok istifade etmitir. Tefsirinde ibn Teymiyye'den alntlar yapm ve baz meselelerdeki grlerini o'na dayandrmtr. (Muhammed Cemaluddin b. Muhammed Said b. Kasm el-Hallak. Hseyn Sabit'n neslinden. 1283'de dodu. Dneminde am'n imam idi. Alim ve Edib. Taklide kar idi. Birok eserinden bazlar unlardr. Byk tefsiri "Mahsinu't Te'vil" 17 cilt. "Kavaidu't Tahadds." Hicri 1332 ylnda vefat etti. Hakknda bilgi iin Zerkeli'nin el-A'lam (2/135)'na baknz.) imdi buna baz rnekler verelim: Birinci rnek: Kasmi "Mehsinu't-Te'vil" adn verdii tefsirinin mukaddimesinde bn Teymiye'den u alntlar yapt. "Tefsir'de insanlarn en bilgilileri Mekkelilerdir. nk onlar bn Abbas'n talebeleridirler: Mcahid, Ata b. Ebu Rabah, krime, Said b. Cbeyr, Tavus ve bakalar hep onun talebeleridirler. Ayn ekilde Kfe'liler ve Medine'nin tefsir alimleri de bn Mesud'un rencileridirler. Zeyd b. Elem ve ilmini ondan alan olu Abdurrahman b. Zeyd ve Malik b. Enes gibi." (Mehsinu't-Te'vil 1/16-18) Kasimi yle devam ediyor: "Selefin baz konularda ki ihtilaflar, zdlk deil, eitlilik ihtilafdr. bn Teymiyye yle dedi: "Bilinmesi gerekir ki, Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) ashabna Kur'an'n lafzlarn rettii gibi, anlamlarn da retmitir. Cenab Hakkn u kavli her ikisinine de amildir: "nsanlara, kendilerine indirileni aklamam iin." (Nahl: 16/44) (Mehsinu't-Te'vil 1/16-18.) Bu ekilde Kasm, bn Teymiyye'nin "mukaddime" sinden hi bir harfine dokunmakszn aynen nakiller yapmaktadr; "bn Teymiyye yle dedi: Tefsirdeki ihtilaf iki eittir. Nakil'den ve bunun dndaki eylerden kaynaklanan ihtilaflar. Makul (naklonunan) ya masumdan veya bakasndandr. Bu nakillerden ounun ahinlik ve zayfl bilindii gibi, bazen de bilinmez. Sahihlii bilinmeyen eylerin byk ounluu faydasz ve gereksiz hususlardr. Ashab kehf'in kpeinin ismi ve rengi, Hzr'n katlettii ocuun ismi gibi bilinmesinde hi bir fayda olmayan hususlar bu kabildendir.(Mehsinu't-Te'vil 1/16- 18 ve mukaddime fi usult

Tefsir sh: 76-77) Kasmi'nn bn Teymiyye'den bu ekilde birok nakiller yapmas o'nun, eyhu'l slam'a kar olan saygsn ve ondan etkilendiini gsterir.

kinci rnek: Kasmi, Tefsiri'nin mukaddimesinde "Kur'an'da mecaz var mdr?" Sorusunu sorduktan sonra yle dedi: "eyhul slam Takyddin ibn Teymiyye "iman" kitabn da yle dedi: "Allah'n Rasulnn ve her bir ferdin kelamnda, lafzn muhtelif delaletleri olduu aktr, denilmektedir. Fakat diyoruz ki: man lafznn amele delalet etmesi mecazdr. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)'nin: man'n altm ksur veya yetmi ksur ubesi vardr. En yksei "L ilhe llallah -Allah'tan baka ibadete layk ilah yoktur-" sz, En d ise yoldan insanlara eziyet veren eyi gidermektir" (Buhari, man Kitablarnda: 1/8'de rivayet etti.) buyurmas mecazdr. "man, Allah'a meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine... inanmaktr." (Buhari, mam kitab: 1/18'de rivayet etti.) buyurduu ise hakikattir. Bu sz, Mrcie Cehmiye, Keramiye ve ameli, iman'a dahil etmeyen her frkann smsk sarld bir kaidedir. Biz buna iki kl bir cevap veriyoruz: 1 - Mecaz ve hakikat lafz konusunda genel bir deerlendirme ile. 2 - Bu konuda zel bir deerlendirme yaparak." (Mehsinu't-Te'vil : 1/222, Kitabu'l iman sh. 83.) Bundan sonra Kasmi, bn Teymiyye'nin mecaz konusundaki grlerini aynen aktarmaya devam ederek, eyhul slamdan bu konuda 30 sahife nakilde bulunmutur. (Mehsinu't-Te'vil 1/222 249, Kitabul man: 83-114) Kasmi, Teymiyye'nin grlerini en kk bir eletiriye tabi tutmakszn aynen aktarmas onun eyhl slamn grlerini benimsediini ve onun gibi mecazi kabul etmediini gsterir.

nc rnek: Kasmi'nin Al-i mran sresinin yedinci ayetini tefsirine bakalm:

"Sana kitab' indiren O'dur. Onun baz ayetleri muhkemdir ki, bunlar kitab'n esasdr. Dierleri ise mteabihtir. te kalplerinde erilik olanlar, fitne karmak ve onun tevline yellenmek iin mteabih ayetlere yapp, onlarla urar dururlar. Halbuki onun tevilini ancak Allah bilir. limde yksek payeye erienler ise: "O'na inandk. Hepsi Rabbimiz tarafndandr." derler. "Bu incelii ancak akl selim sahipleri dnp anlar." Kasmi, ayeti kerimenin mfredatn akladktan sonra yle dedi. "Muhkem ve mteabih konusunda alimlerin birok aratrma ve kitaplar mevcuttur. Bu konuda yazlm en gzel makale eyhul slam takyddin Ahmed b. Teymiyye (Allah'n rahmet ve rdvan zerine olsun)'ye aittir. eyhl slam yle diyor: "Kur'an'da muhkem bazen mteabihe mukabil gelir. Hepsi Allah'n ayetlerindendir. Bazen de Allah'n eytann att eyleri nesh etmesine mukabildir. Baz insanlar bunu mutlak olarak Allah'n nesih ettiklerine mukabil klp, yle derler: Bu ayet mensuh deil, muhkemdir. Mensuh ise muhkem deildir Cenab hak yle buyurmutur: "Allah, eytann kataca eyi iptal eder. Sonra Allah, kendi ayetlerini salam olarak yerletirir." (Hacc: 22/52) Muhkemin mukabil bulunduu bu manay iyi anlamak gerekir. Kasmi bn Teymiyye'den yapt nakle devam ederek onun "El-iklil fi'l mteabih ve't Tevil" nakletti. (Mehsinu't-Te'vil 4/752-784, Mecmuu'l Feteva 13/270-313) Ve sonunda yle dedi: "eyh Takyddin'in kelam burada sona erdi. Byk fayda mlahaza ettiim iin onun (Allah ruhunu takdis etsin) bu uzun risalesini tamamen naklettim. Sana verileni al ve kredenlerden ol. Allah, hakk syler ve doru yola erdirir." (Mehsinu't-Te'vil 4/784) Bu rnekler Kasmi'nin bn Teymiyye'ye kar duyduu saygy ve istifadeyi gstermesi iin yeterlidir. NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

Muhammed Reid Rza zerindeki Etkisi Reid Rza, bn Teymiyye'nin Tefsir konusundaki eserlerine ounlukla dolayl yollarla ulam olmasna ramen Ondan ok etkilenmi ve bunu tefsirine yanstmtr. (Muhammed Reid Rda b. Ali Rda Aslen Badat'l ve Hseynin neslinden, slami islah liderlerinden biri idi. Hadis, Edebiyat ve Tarih ve Tefsir alimi. Muhtelif eserleri vardr. Bunlardan en mehur olan "Tefsirul menar" ismini verdii Kur'an- Kerim tefsiridir ki bu tefsirin ismini verdii kuran kerim tefsiridir ki bu tefsirin 12 cildi baslm gerisi tamamlanmadan vefat etmitir. Ayrca Menar dergisi ki 34 say yaynlanmtr. Hicri 1354 ylnda vefat etti. Hakknda bilgi iin Zirikli'nin el A'lam (6/126)'na baknz.) "Tefsiru'l menar" da yle diyor: "eyhul slam bn Teymiyye'nin Tefsir ilmi konusunda yazm olduu bir kitap vardr ki, Suyuti "elitkan" da bu kitaptan uzunca bir blm nakletmitir. Mfessirler ve tefsir'deki ihtilaflarn ele alan bu alma, bu alanda yazlm nefis bir eserdir. (Tefsiru'l Menar: 8/356.) Reid Rza, bn Teymyye'den byk bir sayg ile bahseder. Konuyu daha fazla uzatmadan tek bir rnek vererek onun bn Teymiyye'den nasl etkilendiini gstermek istiyorum. Reid Rza Menar Tefsiri'nin mukaddimesinde bn Teymiyye'nin genel olarak "menkul" ve tefsir ve hadis kitaplarnda israiliyat rivayetleri konusundaki grlerini aktararak yle dedi: eyhul islam ibn Teymiyye (rahimehullah) yle dedi: Tefsirdeki ihtilaf iki eittir: Nakilden ve bunun dndaki eylerden kaynaklanan ihtilaflar. Menkul ya masumdan veya bakasndandr. Bu nakillerden ounun ahinlik ve zayfl bilindii gibi, bazen de bilinmez. Sahihlii bilinmeyen eylerin byk ounluu faydasz gereksiz hususlardr. Ashab kehfin kpeinin isim ve rengi, Hdr'n katlettii ocuun ismi gibi bilinmesinde hi bir fayda olmayan hususlar bu kabildendir. Bu hususlarn bilgisi sadece nakil yoluyladr. Bu hususta Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)'den sahih bir ekilde nakledilen hususlar kabul edilir. Fakat bunun dnda, Ka'b ve Vehb gibi ehli kitaptan naklonunan hususlar ise, ne dorulanr ne de yalanlanr. nk Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurmutur: "Ehl-i kitabn size anlattklar ne yalanlayn, ne de tasdik edin."(Buhari 8/160 (el-i'tisam bi'l kitab vessnne); Ayn ekilde tabiinin nakilleri de byledir. Onlarn nakilleri birbirleri iin hccet olmadndan, ihtilafa dmlerdir. Sahabe'den, sahih bir yolla yaplan nakilleri ise tabiinden yaplan nakillere gre daha makbuldr. nk naklettikleri hususlar Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)'den iitmi olma ihtimalleri vardr. Ve yine sahabe, tabiine gre ehli kitaptan ok daha az rivayet nakletmilerdir. nk onlar ehli kitaptan rivayet almaktan sakndrlmlardr." (Tefsiru'l menar 1/8) Reid Rza, ibn Teymiyye'den naklini yle srdryor:

"Sonra insanlarn hata ettii iki hususu belirtti: "Biri: Kuran'n ifadelerini, kendi kardklar mezheplerin teyidi iin kullanlmas" Reid Rza, eyhul slam'n bu ifadesini yle ayor: "Mezhep mutaasplarnn, kendi mezheplerini asl, Kur'an' ise bu mezhebi teyid etmek iin kullanlmak zere furu kabul etmeleri ki bu bidatlerin en yaygn ve ktsdr. nsanlarn Kur'an- kerim'i kendi gryle tefsire yeltenmeleri de bu kabildendir." (Tefsiru'l menar 1/9) "ki: Kur'an' indiren Allah (c.c.)'n Kur'an'n kendisine indirildii Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)'in ve Kur'an ile muhatap olan insanlar hesaba katmadan, onu sadece arapa dil kaidelerini gz nnde bulundurarak tefsir etmektir." (Tefsiru'l menar 1/9) Raid Rza yle dedi: Bu hususu, ileride ele alacaz. (Tefsiru'l menar 1/9) Muhammed Reid Rza sonra bn Teymiyye'nin israiliyat konusundaki szlerini naklettikten sonra yle dedi: "Gryorsunuz, bu byk imam, israiliyat olan tm rivayetleri, dorulamaktan imtina etmitir. Bu batl olduu hakknda delil olmayan rivayetler iindir. Ka'bu'l Ahbar ve Vehb b. Mnebbih gibi ahslarn rivayetlerinin makbul olmadn aklad. Oysa eski cerh ve tadil imamlar gafil davranarak bu iki ahs adil konumunda deerlendirmilerdir. Oysa Ka'b ve Vehb'in birok kez yalan syledikleri ve Tevrat'ta olmayan eyleri Tevrat'a atfettikleri sabit bir gerektir. Ayn ekilde tabinin de bu konudaki rivayetlerinin alnmasndan imtina edilmesi gerektiini belirtmitir. Tevrat, ncil gibi kitaplardan yaplan sahih nakiller hususunda da, yalanlama ve dorulamadan kanlmaldr. Yalanlayamayz, nk bize nakledilen husus gerekten Allah'n ayeti olabilir. Dorulayamayz nk Allah'n ayeti olduu sylenen sz, tahrif ve tebdil edilmi olabilir. Cenab Hak onlar hakknda yle buyurdu: "Kendilerine kitaptan nasip verildi." (Nisa: 4/51) Ayrca grdmz gibi imam, sahabe'nin bu konudaki rivayetlerinin dahi kesinlikle ifade ettiini deil, tabiinin rivayetine gre daha tercihe ayan olduunu sylemitir. nk onlarn ehl-i kitaptan deil de peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)'den iitmi olmalar daha kuvvetli bir ihtimaldir." (Tefsiru'l-menar: 1/9.) Bu ekilde Resid Rza, bn Teymiyye'den nakilleri yapmak konuya aklk getirmeye almaktadr. Fakat israiliyat konusunda bn Teymiye'nin szlerinden, bu husustaki tm rivayetleri kabul etmekten imtina gsterilmesi gerektii yolundaki hkm, tam olarak eyhul slam'n grlerini yanstmamaktadr. nk bn Teymiyye "Mukaddime" de srailiyat ksma ayrmakta ve yle demektedir: "Fakat israiliyattan olan bu rivayetler, itikat iin deil, istihad iin kullanlr. srailiyyat ksmdr: 1 - Elimizdeki bulunan llerden doruluunu bildiimiz rivayetler. Bunlar sahihtir. 2 - Elimizde bulunan llerden, yalann bildiimiz rivayetler.

3 - Ne doruluu, ne de yalan bilinmeyen rivayetler. Bu kabil rivayetleri kesin olarak dorulayamaz ve yalanlayamayz. Fakat rivayeti caizdir.(Bkz. Mukaddime fi usuli't-tefsir s: 95.) bn Teymiyye'nin bu szleri, Reid Rza'nn O'na istinaden "srailiyyat rivayetlerinin tamam kabul edilmez." hkmn geersiz klmaktadr. (Bkz. bn Teymiyye ve minhecihi fi't-tefsir. (Nasr b. Muhammed el-Hamid) NDEKLER BRNC KISIM BRNC FASIL MELLFN HAYATI VE LM AHSYET

KNC FASIL KTAP HAKKINDA BLG Kitabn Ad Kitabn Mellife Nisbeti Kitabn Tantm Mellifin Kitabn Yazarken Takip Ettii Metod 1 - Kur'an' Kur'an ile Tefsir Etmesi 2 - Kur'an' Snnetle Tefsir Etmesi 3 - Kur'an' Sahabe ve Tabiinin Szleriyle Tefsiri 4 - Arap Dili ve iirinden Delil karmas ve Kullanmas 5 - mamlardan Nakilde Bulunmas ve Bunu Belirtmesi 6 - lmi Emaneti ve Nakil Konusundaki Hassasiyeti 7 - Delile Tabi Olmas ve Syleyeni Kim Olursa Olsun Hibir Sze Taassupla Yaklamamas 8 - Ele Ald Meseleyi, Tm Ayrntlaryla Uzun uzun Aklamas 9 - Birok Kez Dier Eserlerine Atfta Bulunmas 10 - Ayetleri Tefsir Ederken Konuyla lgili Gr ve Delilleri Sunmas Kitabn Orjinal El Yazma Nshasnn Tantm NDEKLER BRNC KISIM

Kitabn Ad Daru'l-Ktbi'l-Msriyye'de bulunan kitabn orjinal el yazmasndaki ismi yledir: Mkil ayetlerin Tefsiri ki, bir ok alim ve mfessir bu ayetlerin anlamlarn kartrmlar ve hatal bir ekilde tefsir etmilerdir. Kitab'n ismini aynen kullandm. nk sadece bir ksmn kullanmak, mellifin ngrd amac yerine getirmekten uzaktr. NDEKLER BRNC KISIM KNC FASIL

Kitabn Mellife Nisbeti "Mkil ayetlerin tefsiri" kitabnn bn teymiyye' ye ait olduu konusunda hibir phe yoktur. Bu konuda hibir alimden herhangi bir itiraz vaki olmad gibi, bu kitabn ona ait olduu birok delille

sabittir: 1 - bn Teymiyye' nin rencilerinden biri olan bn Abdilhadi, eyh'inin hayatn anlatt "El Ukud ed- Drriye" adl eserinde kesin bir dil ile bu eserin bn Teymiyye tarafndan yazldn ifade etmitir. bn Abdilhadi yle dedi: "eyhimizin en yakn dostlarndan olan Ebu Abdillah bn Reik, onun kitaplarn yazmak ve bir araya toplamak hususunda ok ciddi davrand. Bu nedenle eyhul slam'a bir mektup yazarak, Kur'an- kerim'in tamamn ihtiva edecek bir tefsir yazmasn rica etti. eyhul slam da cevabnda yle dedi: "Kur'an- Kerim'in bir ksm hibir aklama gerektirmeyecek ekilde aktr. Bir ksm ise mfessirler tarafndan yazlan eitli tefsirlerle aklanmtr. Fakat baz ayetler vardr ki, bunlar mfessirler tarafndan yeterince aklanamadndan, insanlara kapal ve manas zor anlalr kalmtr." Sonra eyhul slam tefsir alannda yazd bu yazlarn bir ksmn bize gnderdi. Dier bir ksm ise, hapishanede yneticiler tarafndan msadere edildi. Bu olaydan az bir zaman sona eyhul slam vefat etti. Ebu Abdullah, eyhul slam'n gnderdii bu tefsir kitabn grp incelediini belirti." (el-Ukud ed-Drriye: Sh, 24-22.) 2 - eyh Muhammed b. Abdulvahhab bn Teymiyye'nin fetvalarndan baz fetvalar zetledii elMesail'in 86. meselesinde bn Teymiyye'ye ait olduunu syledii bu kitaptan 6 ayetin tefsirini 10 sayfa halinde zetleyerek nakletti. (Bkz. el-Mesail (Muhammed b. Abdulvehhab) sh 71-80) 3 - bn Teymiye'nin Fetevasnda, bu kitaptan baz alntlar yaplarak, bunlarn "Mkil Ayetlerin Tefsiri" ne ait olduu belirtilmitir. (Bkz. Mecmua Feteva 14/68-69) 4 - Orjinal el yazmas nshasnda bu kitabn eyhul slam ibn Teymiyye tarafndan yazld ifade edilmitir. Tm bunlardan elimizdeki bu kitabn bn Teymiyye'ye ait olduu anlalmaktadr. Anlaldna gre eyhul slam bu kitab Dimek kalesine hapsedildii mrnn son yllarnda yazmtr. Bu konuda bn Abdlhadi yle diyor: "Sonra eyh - rahimehullah- 2 yl 3 ay ve birka gn kalede hapis kaldktan sonra vefat etti. Hapiste kald bu mddeti ibadet, tilavet, kitap yazm ve muhaliflerine reddiyeler hazrlamakla geirdi. Ayrca kur'an- kerimin tefsiri konusunda ok gzel incelikler ve anlamlar ifade eden nefis bir eser hazrlad. Bu eserinde baz mfessirlerin anlamakta mkilat ektikleri ayetlerin tefsirini yapt." (elUkud ed-Drriye sh. 240) NDEKLER BRNC KISIM KNC FASIL

Kitabn Tantm eyhul slam bn Teymiyye bu kitabnda, mfessirlerin tefsirinde zorlandklar baz ayetleri, ilmi bir slupla, Allah'n kitab, Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'in snneti ve selefi salih'in grlerinden yola karak tefsir etmitir. Kitap u ayeti kerimelerin tefsirini iermektedir: 1 - "Ama mucize geldiinde de inanmayacaklarnn farknda msnz?" (Enam: 6/109) 2 - "Tauta tapanlar." (Maide: 5/60) 3 - "yi bilin ki! gklerde ve yerde ne varsa yalnz Allah'ndr. O halde Allah'tan baka ortaklara tapanlar, neye tabi oluyorlar? Onlar kuru zandan baka bir eye tabi olmuyor ve onlar sadece yalan sylyorlar." (Yunus: 10/66) 4 - "Hanginizin aklndan zoru olduunu yaknda sende greceksin, onlar da." (Kalem: 68/5-6) 5 - "Kavminden ileri gelen kibirliler dediler ki: Ey uayb! Kesinlikle seni ve seninle beraber inananlar memleketimizden karacaz, yahut dinimize dneceksiniz. Dedi ki: stemesek demi?" (A'raf: 7/88) 6 - "phesiz iman edenler yahudiler, hiristiyanlar ve sabiilerden Allah'a ve ahiret gnne inanp salih amel ileyenler iin Rablar katnda mkafatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku olmad gibi onlar zlmeyeceklerdir." (Bakara: 2/62) 7 - "De ki: Ey nefisleri aleyhine haddi aan kullarm! Allah'n rahmetinden mit kesmeyin! nk Allah btn gnahlar balar. phesiz ki o, ok balayan, ok esirgeyendir." (Zmer: 39/53) 8 - "Kim bir iyilikle gelirse, ona getirdiinin on kat vardr." (En'am: 6/84) "Kim bir iyilik getirirse ona bundan daha stn karlk verilir." (Kasas: 28/84) "Hayr! Her kim bir ktlk eder de onun ktl kendisini epeevre kuatrsa." (Bakara: 2/81) 9 - "Hanif" in anlam ve bu konuda varid olan baz konular hakknda bir fasl. 10 - air'in dedii en doru sz Lebid'in u szdr. "Dikkat! Allah dnda her ey batldr" hadisi erifi ve bu konuyla ilgili baz ayetler hakknda bir fasl. 11 - Cenab Hakkn "El-Kayyum" smi celili ve bu konuyla ilgili ayetler hakknda bir fasl.

12 - Rabb'in "Adil" olmas ve zulmden mnezzeh olmas hakknda bir fasl. 13 - "Yoksa kendisine haber verilmedi mi, Musa'nn sahifelerinde yazl olanlar? Ve szn yerine getiren ibrahim'in sahifesindekiler? Gerekten hibir gnahkar, bakasnn gnah ykn yklenemez. Bilinsin ki insan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur. Ve almas da ileride grlecektir. Sonra ona karl tastamam verilecektir." (Necm: 53/36-41) 14 - Rabb'in adalet ve ihsann beyan fasl.. 15 - Nisa suresinde varid olan "feraiz" ayetleri ve feraizle ilgili baz meseleler hakknda. (Nisa: 4/11,12,176) 16 - Bakara Suretinde varid olan "riba" ayetleri ve riba ile ilgili baz meseleler hakknda bir fasl. (Bakara: 2/275-280) 17 - Kur'an ve kelamullah hakknda kaide ve mmetin bu konuda iine dt yanllklar hakknda bir fasl. NDEKLER BRNC KISIM KNC FASIL

Mellifin Kitabn Yazarken Takip Ettii Metod eyhu'l slam ibn Teymiyye (Rahimehullah) "Mkil Ayetlerin Tefsiri" kitabnda, dier tefsirlerinde takip ettii metodu burada da takip etti ve tefsir iin koyduu kaide ve usulleri aynen uygulad. O'nun bu alandaki metodunu ksaca yle zetleyebiliriz: NDEKLER BRNC KISIM KNC FASIL

1 - Kur'an' Kur'an ile Tefsir Etmesi bn Teymiyye, tefsir alannda yazd tm eserlerinde, Tefsir usul dalnda yaz mukaddimesinde ve bu kitapta! temel metod olarak ncelikle Kur'an', Kuran ile tefsir etme prensibini uygulamtr: "Kavminden ileri gelen kibirliler dediler ki: Ey uayb! Kesinlikle seni ve seninle beraber inananlar memleketimizden karacaz, yahut dinimize dneceksiniz. uayb dedi ki: stemesek demi? Allah bizi ondan kurtardktan sonra tekrar sizin dininize dnersek, Allah'a kar iftira etmi oluruz. Rabbimiz Allah'n dilemesi hali mstesna geri dnmemiz bizim iin olacak ey deildir. Rabbimizin ilmi her eyi kuatmtr. Biz sadece Allah'a dayanrz. Ey Rabbimiz! bizimle kavmimiz arasnda adaletle hkmet. nk sen hkmedenlerin en hayrlssn." (Araf: 7/88-89) "Kafir olanlar peygamberlerine dediler ki: Elbette sizi, ya yurdumuzdan karacaz, ya da mutlaka dinimize dneceksiniz! Rableri de onlara, "zalimleri mutlaka helak edeceiz!" diye vadetti." (brahim: 14/13) Bu ayeti kerimelerin tefsirinde, mfessirlerin "milletlerine dnmek" ifadesi zerinde yaptklar tartmalarn zikrettikten sonra peygamberlerin gnah ileyip ilemeyecekleri ve Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'in nbvvetinden nce kavminin dini zerine olup olmad tartmalarna girdi. Daha sonra Cenab Hakkn elilerini, insanlarn cinsinden semesi meselesine girip, bu konudaki ayetleri zikrederek yle dedi: "Cenab Hak peygamberlerini, gnderdii kimselerin cinsinden seer ki zira bu risalede gdleri amacn gereklemesi iin en uygun yoldur. Cenab Hakk yle buyurdu: "Onlara iyice aklansn diye her peygamberi yalnz kendi kavminin diliyle gnderdik." (brahim: 14/4) "O gn her mmetin iinden kendilerinin zerine birer ahit gndereceiz." (Nahl: 16/89) Bu nedenle yle buyurdu: "inizden sizi uyaracak bir adam vastasyla size bir zikr (kitap) gelmesine atnz m?" (A'raf: 7/63)

Sonra, peygamber'in (sallallahu aleyhi ve sellem) risaletinin umumiyetine iaret ederek, eitli ayetler zikrederek meseleye aklk getirdi. (Bkz. Mkil ayetlerin tefsiri (sh 234-238) NDEKLER BRNC KISIM KNC FASIL

2 - Kur'an' Snnetle Tefsir Etmesi bn Teymiyye (Rahimehullah) Kur'an'n tefsiri iin ikinci kaynak olarak snnete bavurmutur. Bu konuda Kur'an'n Kur'an ile tefsir edilmesi gereini bildirdikten sonra yle dedi, "Bu mmkn olmazsa, o zaman snnete bavurulmaldr. nk snnet, Kur'an'n erhi ve aklamasdr." (Mukaddime fi usulit Tefsir sh, 92) eyhul slam metodunu, "Mkil Ayetlerin Tefsiri" kitabnda da u ayeti kerimenin tefsirinde uygulamtr: "phesiz iman edenlerle yahudiler hristiyanlar ve sabilerden Allah'a ve ahiret gnne inanp salih ameller ileyenler iin Rableri katnda mkafatlar vardr." (Bakara: 2/62) "Onlar iin herhangi bir korku olmad gibi onlar zlmeyeceklerdir." (Bakara: 2/62) eyhl slam burada nesh ve tedbil edilmi yahudi ve Hristiyan eriatndan bahsederek, bu eriatlerin hibir peygamberin eriatlerine uymamzn caiz olmadn bildirdi. Bizler, Allah' birlemeye dayanan brahim'in eriat zerineyiz ki Musa ve sa'nn inanlar byledir fakat kendilerini zel eriatlar vardr. Allah (c.c.) brahim ve daha nceki peygamberler bu eriatle muhatap deillerdi. Ayn ekilde Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem)'de onlarn eriatleri ile muhatap deildir. Sonra bu konuda varid olan hadisleri zikrederek yle dedi: "Bu nedenle Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurdu: "Hogr esasna dayanan tevhid dini ile gnderildim."

"slamda ruhbanlk yoktur." "Dinde arlktan saknn. Sizden nce helak edilenler, dindeki arlklar yznden helak edilmilerdir." Ve: mer'in elinde Tevrat'tan bir sayfa grnce yle dedi: "Nefsim elinde olana yemin olsun ki, Musa sa olup, siz de beni brakp ona tabi olsaydnz mutlaka saptrdnz." (Bkz. Mkil Ayetlerin Tefsiri sh, 282-284) Hadisleri irad etme metodunu ise yle zetleyebiliriz. 1 - Bazen sahih ve zayf hadisleri beraber zikreder: Buna rnek olarak, yukardaki ayetin (Bakara: 2/62) nzul sebebi ile ilgili olarak yle demitir: "bn Ebu Hatim ve bakalar sabit isnatlarla Sfyan b Uyeyne'den, o da ibn Necih'den, o da Mcahid'den rivayet ettiklerine gre Mcahid Selman'n yle dediini rivayet etti: "Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'e beraber olduum dinden insanlar sordum. Onlarn namaz ve ibadetlerini zikretti ve u ayeti kerime indi: "phesiz iman edenler yahudiler, hiristiyanlar." bn Teymiyye sonra yle devam etti: "Bu hadiste Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'in nce bir takm zayf isnatlarda belirtildii gibi nce, "Onlar cehenem ehlidir" dedii zikredilmemitir. Sahih olan budur. Mslim'de Iyad b. Hmar'dan rivayet edildii gibi Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurmutur: "Allah Teala, arz ehline bakt ve Ehl-i kitaptan bir ksm hari, onlarn Arap, Acem hepsine fkelendi." (Bkz: Mkil ayetlerin tefsiri Sh 243-245.) Yine: "Hayr! Her kim bir ktlk eder de onun ktl kendisini epeevre kuatrsa ite o kimseler cehennemliktir. Onlar orada devaml kalrlar." (Bakara: 2/81) Ayeti kerimesinin tefsirinde peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)'in u hadisini zikretti: "Kul bir hata yapt zaman kalbinde siyah bir nokta belirir. Eer kii, o hatadan nefsini uzaklatrr, af talep eder ve tevbede bulunursa kalbi cilalanarak leke silinir. Bilakis, ayn gnah ilemeye devam ederse, kalpteki leke artrlr. Hatta bir zaman gelir, kalbi tamamen kaplar. te bu durum Cenab- Hakkn: "Bilakis, onlarn irtikap edegeldikleri, kalplerini paslandrmtr." (Mutaffifin: 83/14) buyurduu pastr. " Tirmizi ve bakalarnn rivayet ettikleri bu hadis, sahihtir. (Baknz: Mkil Ayetlerin Tefsiri, sh 383.) 2 - Bazen zayf olduunu iaret ettii hadisleri zikretmitir: Allah (c.c.) yle buyuruyor:

"Yapacaklar vasiyetten ve bortan sonra elerinizin, eer ocuklar yoksa, braktklarnn yars sizindir. ocuklar varsa braktklarnn drtte biri sizindir. ocuunuz yoksa sizin de, yapacanz vasiyetten ve bortan sonra, braktnzn drtte biri onlarndr. ocuunuz varsa braktnzn sekizde biri onlarndr. Eer bir erkek ve kadnn, ana babas ve ocuklar bulunmad halde mal miraslara kalrsa ve bir erkek, yahut bir kz kardei varsa herbirine altda bir der. Bundan fazla iseler te bire ortaktrlar. (Bu taksim) yaplacak vasiyetten ve bortan sonra, kimse zarara uramakszndr. Bunlar Allah'tan size vasiyettir. Allah her eyi hakkyla bilendir, halimdir." (Nisa: 4/12) bn Teymiyye (Rahimehullah) bu ayeti kerime'nin tefsirinde "feraiz" konusundaki "merrike" bahsine deindi ve Zeyd b. Sabit'in grn benimseyenlerin delil olarak sunduklar "Feraizi en iyi bileniniz Zeyd'dir" hadisini zikretti ve yle dedi: "Bu asl olmayan zayf bir hadistir. Zeyd, Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) dneminde Feraiz ilmi ile bariz olmu deildi. Tirmizi'nin bu konuda Enes'den rivayet ettii hadisler zayftr. Ebu Ubeyde konusunda rivayet edilen hadisin ise ancak u ksm sahihtir: "Her mmetin bir emini vardr. Bu mmetin emini'de Ebu Ubeyde b. Cerrah'tr". Bundan daha zayf bir isnatla rivayet edildi. Ayrca: "En iyi hkm vereniniz Ali, bu mmetin en byk alimi ise ibn Abbas'tir" rivayeti Kevser bn Hakim'in hadisidir ki, bu adam Nafi'den batl olduu bilinen rivayetler getirmitir. lim ehlinin ittifak ile Kevser denilen bu adamn hadisleri olamaz." (Bkz. Mkil Ayetlerin Tefsiri sh, 508- 509) 3 - Hadislerin tahricini bazen verirken, bazen de vermemektedir: u ayetlerin tefsirini yaparken, zikrettii hadislerin tahricini yapmtr: "Kim bir iyilikle gelirse, ona getirdiinin on kat vardr." "Kimde bir ktlkle gelirse, o sadece onun misliyle cezalandrlr. Onlar hakszla uratlmazlar." (En'am: 6/160) "Ve kim iyilikle gelirse, ona daha iyisi verilir. Ve onlar o gn korkudan da emin kalrlar. Ktlkle gelenler ise yz koyun cehenneme atlrlar. Ancak yaptklarnzn karln grmektesiniz!" (Neml: 27/89-90) "Hayr! Kim bir ktlk eder de onun ktl kendisini epeevre kuatrsa ite o kimseler cehennemliktir. Onlar orada devaml kalacaklar." (Bakara: 2/81-82) eyhul slam (Rahimehullah) iyilik ve ktln anlamyla ilgili szleri zikrettikten sonra iyiin 10 ve 70 kat artrlmas ve ktln ise ancak misliyle cezalandrlmas meselesine girdi. Sonra yle dedi: Ebu Hureyre, Ebu Bekr sddk'n Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)'den sabahlayp akamlad zaman nasl dua etmesi gerektiini retmesini istedi. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) de yle dedi: "Deki: Ey gkleri ve yeri yaratan, gayb ve hazr bilen her eyin Rab ve Melik'i Allah! Ben Senden baka ibadete layk hi bir ilah'n olmadna ahitlik ediyorum. Nefsimin ve eytann errinden ve irkinden sana snyorum. Sabahladn, akamladn ve uyuduun zaman bu duay oku."

Bu hadisi Ebu Davud, Tirmizi ve Nesai Amr b. Asm'dan rivayet ettiler." (Bkz. Mkil Ayetlerin Tefsiri sh: (349-351) Yine yukardaki ayetlerin tefsirinde zikrettii u hadisin ise tahricini vermemitir: "Abdullah b. Amr'n hadisinde yle denildi: "Ve her ay gn oru tut. Bu tm yl orulu geirmek gibidir. nk iyilikler on kat ile deerlendirilir." (Bkz. Mkil Ayetlerin Tefsiri sh: 345) NDEKLER BRNC KISIM KNC FASIL

3 - Kur'an' Sahabe ve Tabiinin Szleriyle Tefsiri eyhl slam, Kur'an tefsiri iin birinci kaynak olarak Kur'an' Kur'an ile, ikinci kaynak olarak Kuran' snnet ile tefsir esasn kabul ettii gibi, Kur'an sahabelerin szleriyle tefsir etmeyi, nc kaynak ve tabinin szleriyle tefsir etmeyi de drdnc kaynak olarak benimsemitir. Kur'an'n sahabenin szleriyle tefsiri konusunda yle diyor: "Kur'an'n tefsiri, Kur'an ve snnette bulunmazsa, o zaman sahabenin szlerine bakmak gerekir. nk onlar vahyi bizzat yaam olmalar, ilim ve anlaylarnn mkemmellii, ki zellikle de hula fayi raidin gibi byklerinin ilim ve anlaytaki yksek mertebeleri nedeniyle onlar Kur'an' herkesten daha iyi anlamlardr." (Mukaddime fi usul't Tefsir sh: 93.) Kur'an'n tabiinin szleriyle tefsir edilmesi konusunda da yle dedi: "Kur'an'n tefsiri Kur'an'da, snnette ve sahabelerin szlerinde bulunmazsa, bu durumda birok alim tabiin szlerine bavurmulardr." (Mukaddime fi usul't Tefsir sh: 97.) eyhul islam bu kitabnda da sahabe ve tabiinin szlerine sk sk yer vermektedir: rnein:

"Kim bir iyilikle gelirse ona getirdiinin on kat vardr." (En'am: 6/160) Ayetinin ve konuyla ilgili dier ayetlerin tefsirinde ibn Ebi Hatem'in tefsirinden naklen iyilik ve ktln anlam konusunda birok eser zikretti. "bn Ebu Hatem: "Kim bir iyilik getirirse ona getirdiinin on kat vardr" kavl-i ilahisi ile ilgili Abdullah b. Mesud'dan yle rivayet etti: "Bu, "L ilhe llallah -Allah'tan baka ibadete layk hi bir ilah