Foundation Degree Values and Diversity Equality and Diversity Lecturer: Laura Griffiths.
Hywel M. Griffiths - Gwerddon · 2017. 2. 28. · 37 Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac...
Transcript of Hywel M. Griffiths - Gwerddon · 2017. 2. 28. · 37 Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac...
-
36
Hywel M. Griffiths
Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac yfory
GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG
Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261
-
37
Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac yfory
Hywel M. Griffiths
1. Cyflwyniad
Arhydycanrifoeddmaeafonyddwedichwaraerôlddeublygymmywydeconomaidd
achymdeithasolpoblogaethCymru.Arunllawmaentwedicynnigcynhaliaethtrwy’r
diwydiannaupysgota,gwlân,cloddioplwmasinc,echdynnugraeanathrwybweru
melinau(Jenkins,2005).Trwyorchuddio’rgorlifdiroeddâgwaddodionmaethlona
alluogoddamaethyddiaethiffynnuwrtheuhymyl,trwyalluogifforioamasnachuyny
canrifoeddafu,athrwyweithgareddautwristaiddacadloniadol,mae’ramgylchedd
afonolwedibodynunprysuraphroffidiol.Aryllawarallmaentwediprofi’nrhwystraui
glerwyratheithwyrynygorffennol,acmaellifogyddacerydiadynparhauhydheddiw
irwystroaciddifrodicyfathrebau,strwythurauacadeiladauareuglannau,ynamlar
gostdynolaceconomaidduchel.Maenthefydynffurfiorhanannatodo’rtirlundeniadol
Cymreig,felnentyddbychainynyruwchdiroedd,rhaeadrauacheunentyddcyfyng,
afonyddllifwaddodolmewngorlifdiroedd,acaberoeddeang.Mae’rrhyngberthyniad
ymarhwngdiddordebacademaiddynytirffurfiaua’rprosesausyddwedieuffurfio,a’r
angeni’wdeallargyferystyriaethauymarferol,wediarwainatgorffeangacamrywiolo
wybodaethgeomorffolegolsy’nbenodoliGymru,ondygellireigymhwysoynamlachna
pheidioisystemautebygynyDeyrnasUnedig,Ewropa’rbyd.
Etifeddiaeth rhewlifiant ar systemau afonol Cymru
Maecyd-destundaearegolahinsoddolycyfnodCwaternaidd(y~2.6Madiwethaf),
gangynnwyscyfresoOesoeddIâ,wedicreu’ramgylchiadauargyfergweithgaredd
presennolafonyddCymru.IraddauhelaethmaentwedillywioymatebafonyddCymrui
newidiadauhinsoddolaceffeithiaugweithgareddanthropogenigynystodyrHolosîn(yr
11kadiwethaf).YnystodyPleistosenHwyr,ycyfnodprydygwelwydyrehangumwyaf
oorchuddiârhewlifolyngNghymruoeddynystodStadialDimlington,rhwng~30,000
a15,000cal.cynypresennol(CP)(JonesaKeen,1993),gangyrraeddeiuchafbwynt
oorchuddiaderbyn~21,500cal.CP.BrydhynnygorchuddidyrhanfwyafodirCymru,
heblawamBenrhynGŵyrarhannauoFroMorgannwg,ganiâ.Erbyn~16,750cal.
CProeddyriâwedicrebachubronynllwyr(Bowenet al.,1986).Parhaoddcyfnodau
ffinrewlifolhydat~15,500cal.CP(BallantyneaHarris,1994),prydycychwynnoddcyfnod
RhyngStadialWindermere,cyfnodohinsawddtymherustebygiawni’rcyfnodpresennol.
Dychweloddamodauffinrhewlifol(arhewlifoeddmynyddiEryri)ynystodStadialLoch
Lomondrhwng~13,000a11,500cal.CP(GrayaCoxon,1991),hydnesigynnyddcyflym
mewntymheredd~11,500calCPddynodicychwyniadycyfnodtymheruspresennol
(yrHolosîn).Ynystodycyfnodhwncafwydamrywiaethauhinsoddolllai,megisCyfnod
CynnesyrOesoeddCanola’rOesIâFach(1550–1850AD).
YnymwyafrifosystemauafonolCymru,gwaddolycyfnodaurhewlifolabrofwydynystod
yPleistosenHwyryw’rdyffrynnoeddgorddwfnagrëwydwrthi’riâehangu,gangreu’r
-
38
llwybrautraenioargyferafonyddCymruheddiw.Ynystodycrebachiadrhewlifoldilynol,
llenwydrhannauo’rdyffrynnoeddganddyddodiongarwrhewlifol,acynamlailweithiwyd
ydyddodionymaganddŵrtawddrhewlifol,gangreugwastadeddauallolchieang
(MacklinaLewin,1986;Breweret al.,ynywasg).YnystodcyfnodyrHolosînbuafonydd
Cymru(ynenwedigyrafonyddgwelygraean)yncludoacynailweithio’rdyddodionyma
arbatrymauachyfraddauamrywiologanlyniadinewidiadauamgylcheddol(naturiolac
anthropogenig)(Lewin,1981;Lewin,1997).Mae’rrhainyncynnwysamrywiaethaumewn
cyflenwaddyddodionisystemauafonol,amrywiaethaumewnmaintacamleddllifogydd
(Higgs,1987;Gittinset al.,2004),mwyngloddiometelau(DaviesaLewin,1974;Lewin
et al.,1977;BreweraTaylor,1997)arheoliafonol(Breweret al.,2000;DobsonaLewin,
1975).Arweinioddynewidiadauymaatddatblygiadtirffurfiauarbennigynytirlunafonol
Cymreig,ynenwedigfellycyfresioderasauafonol,seftystiolaethoerydiadadyddodiad
ygorffennolarffurfdarnauoorlifdiroeddwedieugadaelarlefelauuwchwrthi’rafon
endorri(MacklinaLewin,1986;Johnstone,2004;TayloraLewin,1996,1997).
Ynogystalâthymherugweithgareddafonoltrwy’rffactoraunaturioluchodmae’rcyfnod
rhewlifolwedirheolipatrymauoerydiadadyddodiadtrwy’retifeddiaethodirffurfiau’r
PleistosenHwyr(Macklin,1999).Maeffurfnodweddiadol‘awrwydr’rhaioafonyddCymru,
blemae’rafonynllifotrwyhydauculallydanamynailynganlyniadifarianautraws-
dyffryn(e.e.afonTeifigerTregaron(Breweret al.,ynywasg)neuifwâullifwaddodolo
lednentydd(e.e.afonDyfiymMallwydaGlantwymyn(Johnstone,2004)).Arweinioddhyn
atsegmentusystemauafonolihydausyddynarddangosnodweddiongeomorffolegol
gwahanoliawn(e.e.ystumioactifacanactifynaillochra’rllalligyfyngiadarlawry
dyffryn),acatymatebiongwahanolacunigrywiffactoraualogenëig(Breweret al.,yny
wasg).
Ffigwr 1: Cronoleg o brif ddylanwadau’r cyfnod Cwaternaidd Hwyr ar afonydd Cymru (ar ôl Brewer et al. (2005))
-
39
MaenewidiadauynlefelymôrynystodyPleistosenHwyr(Johnstone,2004)acymateb
isostatig-rewlifol(CampbellaBowen,1989)hefydynenghreifftiauosutmae’rcyfnod
rhewlifoldiwethafwedieffeithioarsystemauafonolCymru(gwelerFfigwr1),erpriniawn
yw’rgwaithawnaedynymeysyddyma.Ycyntafo’rddauffactorymaaddeellirorau,yn
enwedigfellyogwmpasuchafbwyntllanwafonDyfiynNerwen-las,blemaedyddodiad
oganlyniadibrosesau’rllanwwediarwainatgladdupatrwmgeomorffolegolyrHolosîn
cynnar(Johnstone,2004).
Mae’rdiffygdyddodionygellireudyddioynfaentramgwyddsylweddolwrthgeisio
astudio’ruchod.Erenghraifft,awgrymoddgwaithJones(1970)arbroffilhydafonTywifod
sawlcyfnodoymgodiadwedidigwyddynygorffennol,ondnaelliddweudisicrwyddym
mhagyfnod.
Mae’rhollffactorauuchodwediarwainatdirlungeomorffolegolsyddyngefnlen,achos
achanlyniadi’rprosesauadrafodirynyrerthyglyma.MaeFfigwr2ynfodelo’rtirffurf
hwnyngnghyd-destunyretifeddiaethrewlifol.Dengysymodelafonsyddyntardduar
uwchdiroeddserth(e.e.Eryri,CadairIdris),neuarweundiroeddwedieugorchuddioâ
mawn,acyna’nllifoi’rdyffrynnoedddrwygyfrwngrhaeadrau,syddfelarferyndynodi’r
newido’ruwchdiri’rtiris.Dengysdrawsffurfiadmewnpatrwmafonoloafonyddcreigwely
trwygyfresobatrymauymblethol,ystumiolactifacystumiolsefydlogytiris(Lewin,1997).
Gobaithyrerthyglhonywcynniggorolwgo’rgwaithgeomorffolegolawnaedarytirlun
hwn,iesbonioyngyntaf,ychydigarddatblygiadtymorhirymega-geomorffoleg,yn
ail,yprosesausyddwedieiffurfioacsyddwedideillioohono,acyndrydydd,ymateb
afonyddllifwaddodolCymruinewidiadauhinsoddolagweithgareddauanthropogenig.
Ynamlachnapheidiomae’ragweddauymayngorgyffwrddacynrhyng-ddibynnol,ac
ynystodycyfnodpresennolpanmaenewidhinsawddynbygwthnewidpatrymaullifa
gweithgareddanthropogenigmewnffyrdddramatig,maedealltwriaethgynhwysfawro’r
rhyngberthyniadynaynhollbwysig(PillingaJones,2002).
Ffigwr 2: Gwaddol y Pleistosen ar dirlun afonol Cymru (ar ôl Lewin, 1997)
-
40
2. Esblygiad tymor hir y tirlun afonol Cymreig
Ceisioesbonioffurftrawiadolmega-geomorffolegCymru,gyda’illwyfandiroedd
uchelwedieudyrannuganafonydd,fuprifffocwsyrheinyygellireuhystyriedfely
geomorffolegwyrafonolcyntafigyhoeddigwaitharGymru(Lewin,1997).Cafwydnifer
ogyhoeddiadauynailhannerybedwareddganrifarbymtheg,gwaithRamsay(1846,
1866,1876ac1881)aresblygiaddaearegdeCymruynbenodol.Gosododdygwaith
ymagynsailargyferdehongliadaumanylachDavisiaidddechrau’rugeinfedganrifo
esblygiadytirlunCymreigganO.TJones(Davis,1912).DisgrifiadRamsay(1876)o’rtirlun
Cymreigoeddtirlun‘allintersectedbyunnumberedvalleys,’asylweddoloddfodeiffurf
ynganlyniadi‘fluviatileerosionsthathavescoopedoutthevalleys’(Ramsay,1876,t.223).
CymaintoedddylanwadgwaithcynnarRamsayfelyrysgogoddgyfathreburhyngddoa
CharlesDarwinynglŷnârôlcymharolgweithgareddmorolacafonol(Darwin,1846).Prif
fyrdwneiwaithoedddadlaubodsystemtraeniodeCymru(asiroeddcyfagosynLloegr)
wedicaeleiarddodiganorchuddo’rcyfnodCretasaidd.
MaeganbatrwmtraeniocyfredolCymrubatrwmrheiddiolsyddwedieiganoliarEryri
a’rCarneddau,PumlumonaBannauBrycheiniog,acsyddwediendorriiarwynebau
gwastadyruwchdiroedd.Arhydyganrifddiwethafbusawlymgaisigeisioesbonio’rffurf
yma,acmae’rdehongliadau’namrywioodreuliantneuwastatáumorol(Jones,1911;
George,1961,1974),ibrosesauafonolahindreulio(Brown,1964;Battiau-Queney,1980,
1984,1999),ynamlyngnghyd-destunymgodiewstatiga’radfywiadafonoldilynol.Maent
hefydynamrywiooranamserlen,ynbennafoherwyddfodynabrindergwirioneddolo
ddyddodionygellireudyddioyngNghymru.Erenghraifft,ynogystalagawgrymRamsay
bodytirlunynarddangosnodweddiono’rCretasig,barnJones(1921,1948,1951,1956)
oeddbodygeomorffolegpresennolwedicaeleiddatgladduodirlundiweddycyfnod
Triasig.DadleuoddBrown(1960)wedynoblaidymgodicysonynystodcyfnodyNeogene,
tradadleuoddGeorge(1961,1974)oblaidymgodiepisodigynystodyruncyfnod.
DadleuoddBattiau-Queney(1980,1984a1999)hithauoblaidtirlunaoedddipynhŷn
na’rNeogene,ynganlyniadiweithgareddneodectonigahindreulioynystodycyfnod
Cainosöig.AwgrymoddCope(1994)fodypatrwmtraeniorheiddiolynganlyniadifan
poethwedieiganoliymMôrIwerddonrhwngYnysMônacYnysManaw.Ytebygolrwydd
ywfodpatrwmtraeniocyfredolCymruynarddangosnodweddionsyddyngymysgedd
o’ruchod,hynnyywbodynaelfennauo’rpatrwmsyddynadlewyrchupatrwmhŷn(mor
henâ’rTriasighydynoed),erenghraifftcwrsafonClwydacafonTywi(Walsh,2001).
Maegwaithymchwilynymaesganddefnyddiotechnegaumodelunewyddynparhau
(Rowberry,2007).
WrthystyrieddatblygiadtymorhirysystemafonolynystodycyfnodCwaternaidd,
maeniferobrosesauadylanwadaupwysigwediderbynsylw–dylanwadauamrywiol
ycyfnodaurhewlifol,afonladradacadnewyddiadynbenodol.Soniwydeisoesamrôl
rhewlifoeddfeltarddiaddyddodionpresennolafonyddCymruacatddylanwadtirffurfiau
rhewlifolarbatrwmafon.Ynogystal,gwelirdylanwadrhewlifoeddynyceunentydd
niferussyddwediymffurfioarhydaullaweriawnoafonyddCymru.Yrenghraifftsydd
wediderbynymwyafosylwyw’rgyfresogeunentyddarafonTeifi–Aberteifi,Cilgerran,
Cenarth,CastellnewyddEmlyn,Henllan,Allt-y-Cafan,Llandysul,CraigGwrtheyrna
Llanllwni(Higgs,1997).EsboniadCharlesworth(1929)aJones(1965)oeddpresenoldeb
‘LlynTeifi’,geraberyrafonynystodyrOes
-
41
Ffigwr 3: Amser daearegol (ar ôl Harland et al., 1989)
-
42
Iâddiwethaf,gydaLlenIâIwerddonynymddwynfelargae,aryddhaoddcyfainto
ddŵrtawddyngyflymiawnganarwainatgreuceunentyddynytilarlawrydyffryn.
BwriwydamheuaetharhynganwaithBowen(1967),acynddiweddarachganPrice
(1977),BowenaLear(1982)aLear(1986),arsailyffaithnadoeddtystiolaethddigonolar
gyferpresenoldebLlenIâIwerddonynyrardal,ymysgrhesymaueraill.Awgrymwydtheori
arallganddynt,sefbodpatrwmtraenio’rTeifiwedicaeleiarddodioafonyddmewn-ac
is-rewlifol.Byddaillifoeddo’rfathyntuedduianwybydduffurfystumiolllawrydyffryna
chymrydyllwybrhawsafareutrawsganffurfio’rceunentydd(Bowen,1967).
Digwyddaafonladradpanfosystemtraeniounafonyn‘lladrata’dyfroedd(ganamlaf
rhagnentydd)systemtraenioafonarallyngnghwrsesblygiadnaturiolyrhwydwaith
traenio.Digwyddhynfelarferpanfounsystemynmedruerydutuaphenydyffryn
ynghyntna’rsystemarallamniferoresymau(hinsoddolathectonigerenghraifft).Mae
hynynarwainatfyrhau’rsystemaladratwyd,atgreudyffrynnoeddsychllearferai’rafon
lifoachnicynnauymmhroffilyrafon,acatroiegniychwanegoli’rafonsy’nlladrata
(adnewyddiad).Adroddwydamniferoenghreifftiauohynynyllenyddiaeth–maeHowe
aThomas(1963)ynadnabodpedwarcnicynynNyffrynLlugwyoganlyniadiafonladrad
ganafonConwyaoeddyneryduarhydffawtrhwngcreigiauOrdofigaiddaSilwraidd,
acmaeHiggs(1997)ynadnabodrhaiarafonLledracafonMachno,etooganlyniadi
afonladradganafonConwy.
GwelwydenghreifftiaueraillarafonTwymyna’illednentyddgerDylifeymMhowys
(MillwardaRobinson,1978;Higgs,1997),afonyddmewnamgylcheddcarstigfelafon
HepsteaMellte(aladratwydganafonNeddoddiwrthafonTaf;North,1962;Thomas,
1974),ac,ynfwyafnodedigefallai,lladratarhagnentyddyTeifiganyproto-Ystwythyn
gyntaf,acynaganafonRheidol(HoweaThomas,1963).Ceirtystiolaetho’rafonladrata
ymaymMhontrhydygroesarafonYstwyth,arafonRheidolymMhontarfynachacyny
dyffrynsychsyddrhwngdalgylchoeddYstwythaTheifi(gwelerFfigwr4).
3. Astudiaethau proses
Maeastudiaethauobrosesaugeomorffolegolynunig,hynnyyw,astudiaethauo
fecanweithiauffisegolagwyddonolprosesaugeomorffolegolhebeucysylltuâmeysydd
ehangachfelymatebinewidiadauhinsoddolacanthropolegol,ynniferusarafonydd
Cymru.YnanaddimmaehynoganlyniadibenodiadyrAthroJohnLewiniAdran
Ddaearyddiaeth(SefydliadDaearyddiaethaGwyddorauDaear)PrifysgolCymru
Aberystwythyny1960au,agwaitheifyfyrwyrymchwilniferusyntau,ynenwedigyrAthro
MarkMacklinaDrPaulBrewer,abenodwydi’radranyny1990au.Maedealltwriaetho
brosesynsailiastudiaethaumewnmeysyddehangachac,oganlyniad,darganfuwyd
llaweriawnamnaturprosesaumewngwaithmaesyngNghymruarbrosiectauaoeddyn
astudioymatebinewidhinsawdderenghraifft.Ynyradranhoncyflwynirgorolwgoraio’r
priffaterionprosespenodolyrhoddwydsylwiddynt,acfeystyrirymatebafonolinewid
hinsawddagweithgareddanthropolegolynyradrannaudilynol.Erhyn,rhaidcadw’r
gorgyffwrddcynhenidrhwngymeysyddhynmewncof.
-
43
Ffigwr 4: Afonladrata rhagnentydd afon Teifi gan y proto-Ystwyth ac afon Rheidol (ar ôl Howe a Thomas, 1963 a Higgs (1997))
GwnaedgwaitharloesolarbibellipriddymmasnMaesnantarlethrauPumlumongan
Jones(1971,1981a,1984,1987),GilmanaNewson(1980),aWilsonaSmart(1984).Mae
pibellipriddynsianelisyddyndatblygu’nisarwynebologanlyniadiwahaniaethauyn
naturymdreiddiohaenauobridd.Maentfelarferyndatblygumewnamgylcheddau
crasalled-gras,fellyroeddycorffhwnowaithyngNghymruyncynrychiolidatblygiad
sylweddolynymaes.Ynogystalâdarganfodfodrhwydwaithpibellipriddynmedru
arwainatehangucwmpasyrhwydwaithtraeniocyffredinol,gwelwydbodyrhwydwaith
pibellihwnynmedrucyfrannu’nsylweddolatnaturymatebunrhywddalgylchiddyodiad
-
44
(Jones,1984).Darganfuwydhefydeubodynffynonellaupwysigolwythcrogiafonydd,
acmewnrhaiachosioneubodynmedruachosicyfraddauuwchoerydiadynysianeli
isawyrolymhellachilawrynysystem(Jones,1987).
Uno’rpriffeysyddymchwilsyddynymwneudâphrosesyw’rgwaitharddeinamegsianeli
afon,erydiadllorweddol,anewidplanfform.Maehynwediymestyno’rraddfafach,
erenghraifftgwaithBathurst(1979)arddosbarthiadstraencroesrymarffiniausianela
dylanwadceryntaueilaidd,iraddfaehangach,erenghraifftgwaithBreweret al.(2000)
aGittinset al.(2004)arbatrymaurhanbartholonewidmewnarwynebeddDyddodion
AfonolGweladwy(DAG).Maehynwedicynnwysdefnyddiodulliausyddynamrywio
oddefnyddioarsylwiuniongyrcholganddefnyddioGPSgwahaniaethol,LiDAR(light
detectionandranging),mapiauhanesyddolacawyrluniauygellideudigideiddioa’u
troshaenumewnrhaglengyfrifiadurolfelArcGISasystemaugwybodaethddaearyddol
eraill.Ganfodmapiauhanesyddol(oraddfeyddachywirdebamrywiol)ynbodolierstua
120mlyneddarniferoafonyddCymru,mae’rdechnegyma’ncynnigcofnodhirdymor
onewidplanfformacfellymaewedityfuynddullpoblogaiddymmaesgeomorffoleg
afonol.Galluogoddasesiadobatrymauagraddfeydderydiadllorweddolarraddfa’r
dalgylcha’rrhanbarth(Breweret al.,ynywasg).
Gwnaedcyfranhelaetho’rgwaithcynnararbatrymauagraddfeyddnewidplanfform
arafonyddCymru,ynenwedigfellyarafonyddRheidol,YstwythaHafren(Lewin,1972,
1976,1977,1978,1983,1987;LewinaBrindle,1977;LewinaHughes,1976;Lewinet al.,
1977)acarafonTywi(LewinaHughes,1976;Blacknell,1982),afonDyfrdwy(Gurnell,
1997;Gurnellet al.,1993;Gurnellet al.,1994),afonLlugwy(Powys)(Blacknell,1980)ac
afonDyfi(LewinaHughes,1976).Ynycyfnodcynnarhwn,canolbwyntiwydarail-greu
deinameghanesyddolhydaubyrionoafonyddCymruabuhyngyfrifolamddatblygiad
nifero’rcysyniadausylfaenolynymaes,ynenwedigfellydechreuadauffurfiaugwely.
DisgrifiwydhynyngyntafganLewin(1976)arhydoafonYstwythasythwydgerLlanilar.
DisgrifioddLewin(1972,1978)sutoeddystumiauwedynyndatblyguyngNgelliAngharad
arafonRheidol(Ffigwr5)acarafonTywi.Ynygwaithymaarsylwydbodystumiauyn
medruesblygudrosamsertrwybrosesauoymestyn(cynyddumewncylchran),cyfieithiad
(mudoisafon)athyfiant(cynyddumainteutonfeddi).GwnaethgwaithBlacknell(1982)
ddisgrifiomorffolegbariauarafonTywi,acmiwnaethSmith(1987,1989)waithgwerthfawr
arddisgrifiomathnewydd(arypryd)ofar,sefbargwrthbwynt,aoeddyndatblyguar
ochrallanystum(yngroesi’rpatrwmarferol).Disgrifiwydymoddycyfyngirarystumio
anewidplanfformhefydganLewinaBrindle(1977),gansylwibodtrimathogyfyngiad
–creigwelyochrau’rdyffryn;ffurfiaudyddodologyfnodaurhewlifol,ffinrewlifolneu
gyfredol;astrwythurauanthropogenig.Cyfrannoddyffactorolafatleihaugofodystumio
gorlifdiroeddafonyddRheidolacYstwyth32.7ycanta43.1ycant.
Maenewidplanfformarafonyddyncaeleireoligannewidiadaumewnllif(e.e.
newidiadaumewnmaintacamleddllifogydd),nodweddionffiniau’rsianel(e.e.
cyfansoddiadyglannau),cyfraddaucyflenwadachludiantdyddodiona’rcyfyngiadaua
nodiruchod(Breweret al.,ynywasg;LewinaBrindle,1977;Lawler,1984).
Gweithgareddhydroligyw’rbrifbrosessyddynachosierydiadyglannauyngNghymru–
wrthiarllwysiadgynyddu,maecyflymderyllifastraencroesrymar
-
45
Ffigwr 5: Newid planfform ar afon Rheidol yng Ngelli Angharad rhwng 1886 a 2000, gan ddangos yr ystum yn datblygu ac yn mudo isafon (ar ôl Brewer et al., yn y wasg)
-
46
ffiniau’rsianelyncynyddu.Wrthihynddigwydd,llusgludirgronynnauo’rglannaugan
arwainaterydiad.MaeganniferoafonyddCymrulannaucyfansawdd,hynnyyw
sailoraeananghydlynolodanhaenendrwchusoddyddodionmâncydlynol.Erydir
ygraeanynhawsna’rdyddodionmân,acfellymae’rglannau’nerydumewnmodd
cantilifer(ThorneaLewin,1979).Wrthihynddigwyddbyddystumiau’ndatblyguhydat
bwyntllemaegwddfyrystumyncaeleidorrigangreuystumllynnoedd.Gwnaedarolwg
cynhwysfawrganLewisaLewin,(1983)o964kmoddyffrynnoeddCymru,ganadnabod
145toriadgwahanol,45ycanto’rniferynawedidigwyddersdiweddybedwaredd
ganrifarbymtheg,a’rmwyafrifwedidigwyddynhydaucanoligafonyddCymrullemae
cyfraddauerydiadllorweddolareumwyaf.
Ffigwr 6: Newid planfform ar afon Hafren ger Llandinam, 1840–1984 (ar ôl Brewer et al. yn y wasg)
Ersygwaithcynnarhwnmae’rffocwswedisymudigeisioesbonioamrywiaethaumewn
cyfraddauaphatrymaunewidplanfformaphatrymauodrosglwyddiaddyddodion.Eto
-
47
maehynwediymestynorangraddfaoymchwilarynewidsyddyndigwyddidyddodion
wrthiddyntgaeleucludoynyrafon(BreweraLewin,1993)iastudiaethauarraddfeydd
gofodolacamseryddoltipynehangach(BreweraLewin,1998;BreweraPassmore,2002).
PwncgwaithBreweraLewin,(1998)oeddastudionewidiadautymorbyrahirdymorar
gyferhydansefydlogoafonHafrengerLlandinam.Newidioddyrhyd2kmymaynôlac
ymlaenrhwngcyfnodauoymblethu(1884–1903,1975–presennol)achyfnodauoystumio
(1836–1840,1948–1963)(gwelerFfigwr6).Canfuwydbodcyfnodauoymblethuyncaeleu
cychwynganlifogydd(ffactorecstrinsig),ondbodgraddiantysianelanaturddyddodol
ygorlifdir(ffactorauintrinsig)ynbwysigwrthbaratoiyrhydamgyfnodoansefydlogrwydd.
RheoliransefydlogrwyddarhynobrydganargaeClywedog,aadeiladwydyny1960au.
Effaithhynywbodyrhydwediei‘rewi’mewnpatrwmoymblethu.
Mae’rhydoafonHafrengerLlandinamwedibodynfaesymchwilhynodgyfoethogi
geomorffolegwyrarhydyblynyddoedd.Ynogystalâ’rgwaithadrafodiruchod,bu’rardal
ogwmpasLlandinamynsafleiwaithBathurst(1979),Bathurstet al.(1977,1979),Thorne
aHey(1979)argylchrediadaueilaiddadosbarthiadstraencroesrym;gwaithargludiant
dyddodionganHey(1980,1986),Newson(1980),Arkellet al.(1983),Leeks(1983,1986),
NewsonaLeeks(1987),Meigh(1987);erydiadafonol–ThorneaLewin(1979),Thornea
Tovey(1981),aLawler(1992)aarloesoddgyda’rdefnyddo’rPhotoElectricErosionPin.
GwnaedgwaitharhanesdyddodolaphatrwmsianelganThorneaLewin(1979),Hey
(1980),Heyet al.(1981),aceffaithsianeleiddio,cynlluniaurheolillifanewidamgylcheddol
ganHey(1980;1986),Higgs(1987),HiggsaPetts(1988),Leeks(1986)aLeekset al.(1986).
GwnaedgwaithychydigisafonyngNghaerswsargyflymderautonnauolifadyddodion
ynystodllifogyddganBull(1997)ynogystalâgwaithMaaset al.(2001)arymatebi
newidiadauhinsoddol.Ynogystalâ’rhydyma,ailystyriwydpetho’rgwaithawnaedar
ystumGelliAngharadganBreweret al.(2004),ganddodohydiraio’rrheolaethauytu
ôli’rpatrymauanodwydganLewin(1972,1978),sefamrywiaethauarllwysiad,crymderyr
ystum,achyfansoddiadyglannau(gwelerFfigwr5).
Ynogystalâ’rpenodiadauanodwydynghynt,busefydluprosiectsylweddoliawno’r
InstituteofHydrologyymMhenffordd-lâs,Powys(ThePlynlimonCatchmentExperiment),
danofalyrAthroMalcolmNewsonaDrGrahamLeeksymysgeraill,gyda’rbwriado
astudioeffeithiauhydrolegolcoedwigaethynyruwchdiroeddym1968,hefydyngyfrifol
amgorffgeomorffolegoleangiawnarsymudiaddyddodionacerydiad.Mae’rprosiect
ynenghraifftoarbrawfllecymherirdauddalgylch(afonHafrenacafonGwy)syddyn
rhannunodweddionmorffolegolahinsoddolcyffredin,heblaw’rffaithboddalgylch
afonHafrenwedieigoedwigo,aboddalgylchafonGwywedieiorchuddioâphorfa.
Cymharwydis-ddalgylchoeddafonTanllwyth(Hafren)acafonCyff(Gwy),addangosodd
amrywiaethausylweddolmewnllwythcrogallwythgwelyoganlyniadigoedwigaeth.Un
o’rprifganlyniadauoeddbodllwythimewndalgylchoeddwedicoedwigodipynuwch
na’rhynaddisgwylidoherwyddboderydiadoffosyddtraenioyngysylltiedigâ’rfforestydd
ynnegydueffaithsefydlogiganwreiddiauarhyngdorriganddailycoed,afyddaifelarfer
ynlleihaullwythidyddodol(Newson,1979;Newson,1980a;Kirkbyet al.,1981;Stott,1999;
Mountet al.,2005).
Ynogystalâ’rastudiaethauuchodoansefydlogrwyddacerydiadllorweddol,ceirrhai
astudiaethausyddwediarddangoshydaublemaesefydlogrwyddplanfform,ynamlar
-
48
ffurfsianelystumiol,dolennogyngyffredin.Weithiaugallhynfodoganlyniadiatalystumio
ganddaeareg,ochrau’rdyffrynneufesuraurheolaethond,weithiau,felynachosafon
Hafrenisafono’rTrallwng(Brewer et al.,2005)acafonDyfrdwyrhwngBangorIs-coeda
Farndon(Gurnell1997;Gurnellet al.,1994)ceirsefydlogrwyddmewnardaloeddllemae
potensialuchelargyfererydiad.YnachosyTrallwng(Ffigwr7)dangoswydfodyrhydwedi
bodynweithgarynllorweddoldrosy7kadiwethaf,ondeifodwediei‘rewi’ynycyflwr
sefydlogymaoganlyniadiddyddodiadcyflymoddyddodionmânagychwynnoddyn
yrOesoeddCanol.YnachosafonDyfrdwy,ceirystumiausyddwedibodynsefydlogers
canolybedwareddganrifarbymtheg,achanfuwydbodsefydlogrwyddyncynyddu
isafonoganlyniadileihadmewngraddiantaceffaithCoredCaer.
Ffigwr 7: Patrwm sianel afon Hafren isafon o’r Trallwng, 1845–2002 ar ôl Brewer et al. yn y wasg
Wrthiastudiaethauobatrwmachyfraddaunewidplanfformfyndrhagddynt,mae
niferobynciauwediblodeuoyngyfamserologanlyniad.Erenghraifft,gwnaedllawer
iawnowaitharforffolegageometrigorlifdiroedda’rprosesausyddyndigwyddarnynt
arafonyddTywi,Teifi,Ystwyth,Rheidol,Hafren,Twymyn,DyfrdwyaTefaiddganLewin
aManton(1975),LewinaHughes(1980),Lewin(1978b,1982,1992),aBrown(1983).
Ynogystalâchyhoeddisawlarolwgobrosesauffurfiannolgorlifdiroedd(Lewin,1992)
a’ugeomorffoleg(Lewin,1978b),canfuwydbodgorlifdiroeddynamgylcheddau
geomorffolegolsensitifadeinamigabodeugeometriynrheolyddpwysigarsymudiad
dŵradegllifogydd(LewinaHughes,1980).Ailedrychwydarymaesynddiweddargan
Breweret al.(2005),blecafwydarolwgo’rtechnegaunewyddsyddargaeliragfynegi
peryglllifogyddfelLiDAR(Joneset al.,2007)amodelugeomorffolegolsoffistigedig
(CoulthardaMacklin,2001;Coulthardet al.,2005;CoulthardavandeWiel,2006;van
deWiel,2007).Ynyrastudiaethnodwydbodrhaio’rtechnegauaddefnyddiwydi
greumapiauperyglllifogyddAsiantaethyrAmgylcheddynamcangyfrifynrhyisel
-
49
oranyrardaloeddoorlifdiroeddmewnperygl,abodytechnegaugeomorffolegol
diweddarafymaynmedrubodyngymorthtrwygynnigmodelausyddyngwerthfawrogi
naturnewidiolgorlifdiroedd.DefnyddiwydtorethoastudiaethauachosoGymrumewn
arolygonoerydiadadyddodiad(TywiacYstwyth;Lewin,1981)acarrôlllifogyddynsiapio
geomorffolegafonol(afonEfyrnwy;Lewin,1989).
Wrthiwybodaethgeomorffolegolgynyddu,maeniferoddatblygiadau
rhyngddisgyblaetholwedicodi.Efallaimai’renghraifftfwyafdiddorolywcydweithio
gydagarcheolegwyr.Erbodynabotensialargyferllaweriawnmwyowaithynymaes,
gwnaedgwaithgwerthfawreisoes(HosfieldaChambers,2004;Macklinet al.,2004).Yn
ystodcyfnodolifogyddynButtingtongeryTrallwng,cafwydhydistrwythurprenodan
tua3molifwaddod,yndyddioo’rddeuddegfedganrif.Trwyddefnyddioarsylwiamapio
geomorffolegolageoffisegol(GroundPenetratingRadar)ceisiwydail-greupatrwmafonol
afonHafrenarysafleermwyncanfodlleoliadClawddOffaynygorffennol(ganfod
Buttingtonynsaflellemaeunionleoliadyffinyndalynddadleuol),acigeisiododohydi
unionbwrpasystrwythuragladdwydarlannau’rafon(Macklinet al.,2004).Maeymchwil
geoffisegolarwaithgersaflecaerRufeinigCaerleonarhynobrydganstaffSefydliad
DaearyddiaethaGwyddorauDaearPrifysgolAberystwythhefyd,ermwynceisioail-greu
patrwmyrafonynystodycyfnodRhufeinig.Pwrpashynywigeisiodeallsutoeddpobl
ynygorffennolynmedruymdopigydabywmoragosatafonyddaoeddyndioddefo
lifogydd.
4. Esblygiad systemau afonol i newidiadau amgylcheddol (hinsoddol ac anthropolegol) yr Holosîn
MaerhaioafonyddCymruymysgymwyafdeinamigynyDeyrnasUnedig(Breweret al.,
ynywasg),acmaecyfraddaphatrymaueuhymatebinewidiadauhinsoddolyrHolosîn
wedibodynfaesymchwilsylweddoligeomorffolegwyr.Ynddiweddar,mae’rmaes
ymawedidatblygupwysigrwyddehangach,oystyriedpryderonamnewidhinsawddy
dyfodol.
Oganlyniadi’rffaithfodnewidiadauhinsoddolyrHolosînwedibodarraddfatipynllaina
newidiadau’rPleistosen,acoherwyddbodgweithgareddanthropogenigarffurfnewid
defnyddtirwedidigwyddynystody5kadiwethaf,maeeudylanwadarymddygiad
afonolynanoddi’wddehongli(MacklinaLewin,1993).Ynwir,hydatypymthegmlynedd
diwethaftadogwydnewidiadauafonolyrHolosînarweithgareddanthropogenigynunig
(Bell,1982;BurrinaScaife,1988),hydnesiwaithMacklinaNeedham(1992),Macklina
Lewin(1993),Macklin(1999)aMacklinaLewin(2003)awgrymubodrôlhinsawddwediei
danbrisio.Ynarbennig,dangosoddgwaithMacklinaLewin(1993)aMacklinet al.(2005),
fodnewidiadausylweddolmewntymhereddadyddiadynystodyrHolosîn,erynllaina
newidiadau’rPleistosen,wedieffeithioarfaintacamleddllifogyddacfellywediarwainat
newidiadauafonolsylweddol.Maeymchwildiweddarwedidangosbodsystemauafonol
Cymru(aPhrydainyngyffredinol)ynfwysensitifinewidiadaubychain,byr-dymormewn
hinsawddnagadybidynflaenorol,ynenwedigfellydalgylchoeddynyruwchdiroedd.
Ymamaellethrauserth,egniafonuchelachyplysurhwngyllethra’rsianel,yngolygu
bodysianelieuhunainynymatebyngyflymachiadegauolifogyddaachoswydgan
hinsawdd(Macklinet al.,1992;Passmoreet al.,1993;Brown,2003).
-
50
YnystodyrHolosîncynnar,gwelwydcyfraddauucheloendorrioganlyniadinewidiadau
hinsoddolachyflenwadsylweddolisoddyddodion.Oganlyniad,gwelirniferoderasau
graeano’rcyfnodblaenorol(yPleistosenHwyr)mewnsawldyffrynyngNghymru,er
enghraifftafonDyfi(Thomaset al.,1982;Johnstone,2004)acafonRheidol(Macklina
Lewin,1986).Ynanffodusmaeynabrinderoderasauneuunedaudyddodolwedicael
eucadwo’rHolosîncynnar,unaioganlyniadigyfraddauucheloailweithiollorweddol
afyddai’nchwalu’rterasauyma(LewinaMacklin,2003),neuoganlyniadigyfnod
hirodawelwchynystodsefydlogrwyddhinsoddolagorchuddeangogoedwigoedd
(MacklinaLewin,1993).Foddbynnag,ynyrHolosîncanolig-hwyr,maecyfnodauepisodig
oagrydydduarlawrdyffrynnoeddwedicaeleiarosodarypatrwmhirdymoroendorri.
Arweinioddhynatddatblygiad‘grisiau’oderasauafonolmewnniferosystemau,fel
afonHafren(TayloraLewin,1996,1997),afonRheidol(MacklinaLewin,1986)acafonDyfi
(Johnstone,2004).Ynamliawn,mae’rcyfresihynoderasau,addehonglirganddefnyddio
ystodeangodechnegaugeomorffig,dyddodoladyddioradicarbon,ynarddangos
ymoddcymhlethymaeafonyddCymruwediymatebinewidiadauhinsoddol,acyn
amlachnapheidioiweithgareddanthropogenighefyd.YnystodyrHolosîn,roeddyrhain
yncynnwysdatgoedwigoargyferporiathyfucnydau(MacklinaLewin,1986;Taylora
Lewin,1996),amwyngloddiometelautrwm(Lewinet al.,1983).
Ynystodychwartercanrifddiwethafdatblygoddcorffeangowaitharyrafonydduchod
yngnghanolbarthCymru,sy’ndeliogydagymatebionysystemauhynnyinewidiadau
hinsoddol.Oganlyniad,gellidasesu’rhynsyddyngyffredina’rhynsyddynwahanol
ameuhymatebion,acasesuibaraddauoeddymatebysystemaugwahanolyn
gydamserol.Gwelwydniferoderasauynysystemauygellideucysylltuâ’runcyfnodo
amodauhinsoddol.Erenghraifft,mae‘Teras1’ynnyffrynDyfi,syddtua20muwchlaw’r
sianelbresennol(Johnstone,2004),yngysylltiedigâtherasaucymharolynAberffrwdyn
nyffrynRheidol(MacklinaLewin,1986),acynnyffrynClarach(Heyworthet al.,1985).
Trwyddyddioradiocarbonathystiolaethddyddodol,cysylltwydyterasauymagyda
dyddodionallolchirhewlifol-afonoldiweddyPleistosenHwyr.CeirailderasyngNghapel
BangoracAberffrwdaryrAfonRheidolygellideigysylltugydatherasynNyffrynDyfia
ffurfiwydgansianelymbletholynystodStadialLochLomond.Ynanffodus,unterasynunig
ygellideiadnabodynnyffrynHafrenaoeddyndyddioo’rcyfnodyma,etoyngysylltiedig
agallolchiafonol,ynnghyfresyTrallwng(TayloraLewin,1996).
Gwelirtueddiadtebyggydatherasauo’rHolosîn,gyda’rDyfia’rRheidolynparhaui
arddangospatrymautebygoymateb.Erenghraifft,cysylltirterasauMaesBangorarafon
Rheidol(tua4muwchlaw’rsianelgyfredol)â‘Teras3’ynafonDyfiaoeddynweithredol
~3700cal.CP.Maesawlterasarallouchderauisnahynrhwngyddausystem,er
enghraifftyngNghapelBangoraRhiwArthenarAfonRheidol,yngysylltiedigâgwahanol
fathauosystemauafonol.Eto,maecydgyfeirioterasaurhwngyddwysystemymaacafon
Hafrenwediprofi’nanodd,erbodgwaithganTayloraLewin(1996),wedidangosbod
moddcysylltuunterashŷnynydyffrynâtherasCapelBangorynnyffrynRheidola‘Teras4’
ynnyffrynDyfiacuniauâ‘Teras5’ynnyffrynDyfi.ProfoddgwaithMaaset al.(2001),fodd
bynnag,fodmoddcanfodterasauo’runoedranacyngysylltiedigâ’runamgylchedd
ddyddodolmewnrhannaugwahanolo’runsystemarafonHafren(Caerswsa’rTrallwng).
-
51
Igrynhoi,felly,gellirdweudbodafonyddRheidolaDyfiwediarddangostebygrwydd
yneuhymddygiadynystodyPleistosenHwyra’rHolosîn,syddynawgrymuymateb
tebyginewidiadauamgylcheddolarraddfaranbarthol(Breweret al.,ynywasg).
Mae’ndebygbodnewidhinsawddwedichwaraerhanallweddolynnatblygiadlloriau’r
dyffrynnoeddhyn,erbodgwaddodionmânyngysylltiedigânewidmewndefnyddtir
cydamseroli’wgweldarderasauynyddwysystem.Nidyw’rymatebynnalgylchyr
Hafrenmorgydgyfeiriol,foddbynnag(TayloraLewin,1996),acoystyriedpamoragos
yw’rdalgylchoedd,ystyrirnewidmewnpatrymaudefnyddtir(datgoedwigoadatblygiad
amaethyddiaetherenghraifft),agwaddolamrywiolyPleistosenHwyrfelprifyrwyry
gwahaniaethhwn.
DengysgwaithTayloraLewin(1996)argyfresoderasauynyTrallwng,maiynystody200–
300mlynedddiwethafygwelwyddatblygiadmwyafarwyddocaolarorlifdirafonHafren
ynystodyrHolosîn.Dengyshefydfodhynoganlyniadigyfuniadofwyngloddiometelau
trwm,datblygiadamaethyddiaethaphorianifeiliaid,aceffeithiauhydro-hinsoddolyr
OesIâFach.Ynanffodus,profoddynanoddtuhwntiwahaniaethurhwng,acifeintioli
cyfraniadau’ramrywiaethymaoddylanwadau,ondgelliddweudâsicrwyddeubodyn
bendantynarwainatwahaniaethaumewnymatebinewidiadauhinsoddol.Erenghraifft,
mewnpapurarwaithymchwilynardalcydlifiadafonTanatacafonEfyrnwy,dwysystema
fyddaiwediprofiamgylchiadauhinsoddolhynododebygarhydyrHolosîn,gwelwydbod
afonEfyrnwywedibodynfertigolsefydlogdrosy4kadiwethaf,trabodafonTanatwedi
proficyfnodauoendorriacagrydyddu(TayloraLewin,1997).Awgrymirbodcrynodiad
oweithgareddanthropogenigyrOesEfydd,yrOesHaearna’rOesRufeinigynnalgylch
afonTanatwedicyfrannuatymatebmwyamrywiolachymhlethnagagofnodwydyn
nalgylchafonEfyrnwy,erygallaigraddiantuwchafonTanatfodwediarwainatddwysáu
eihymatebafonolynogystal(TayloraLewin,1997).
MaegwaithTayloraBrewer(2001)arfaintgronynnaumewnpalaeosianelio’runcyfnod
aryruncyfresiynyTrallwngacwrthgydlifiadafonyddTanatacEfyrnwy,wedidangos
ymhellachnadoeddymatebdyddodolysystemaucyfagoshynyngydamserol.Maent
yndadlaubodffactoraumegisgwaddolgeomorffolegol,graddiantamaintydyffryn,
deunyddllifwaddodol,cyfraddauail-weithiollorweddol,dulldyddodol,agweithgaredd
anthropolegol,yngwneudail-greunaratifymatebafonolinewidhinsawddarraddfa
ranbartholtrwyedrycharniferfechanosafleoeddynanodd.Foddbynnag,maemodd
dodohydielfennaucyffredinoltebygmewnardaloeddcyfagosganddefnyddio
amrywiaethodechnegau.GwelwydhynyngliryngngwaithMacklinaLewin(1993)
arlifwaddodiardrawsyDU.Maecydamsereddcyffredinoldigwyddiadauafonolar
hydy5kadiwethafynawgrymu’ngryffodganhinsawddrôlbwysigynrheolierydiad
adyddodiad,ondmae’rgwahaniaethymatebrhwngyrHolosîncynnar(~8kai5.5ka)
ahwyr(5.5kai’rpresennol)ynadlewyrchiadonewidmewncyflenwaddyddodiono
ganlyniadiweithgareddanthropogenig.Ynystodnewidiadaubyr-dymormewnhinsawdd,
gyda’rnewidiadausylweddoldilynolmewnmaintacamleddllifogydd,ailddosbarthwyd
ycyflenwadcynyddolhwn.MaecofnodafonolyrHolosînfellyynunsyddyn‘climatically
drivenbutculturallyblurred’(MacklinaLewin,1993,t.119).
-
52
5. Ymateb i weithgareddau anthropogenig
Felysoniwydeisoes,maeafonyddwedichwaraerôlddeublygymmywydaupoblCymru
–mewnmoddcadarnhaol,trwygynnaldiwydiannau(ymhlithpethaueraill)acmewn
moddnegyddoltrwylifogydd,acerydiadarwelyauaglannau,ganarwainatgollitira
difrodiadeiladauachyfathrebiadau.MaellaweroafonyddCymruheddiwynarddangos
ôlmorffolegologanlyniadiweithgareddaudiwydiannolygorffennol,ynenwedigfelly
mwyngloddiometelautrwmacadeiladuargaeau,a’rpresennol,ynenwedigsianeleiddio
acechdynnugraean.Arhydyrhannercanrifddiwethafcymhwyswydgwybodaeth
geomorffolegoliastudioaciddehonglieffaithygweithgareddauyma.
5.1: Mwyngloddio metelau trwm
MwyngloddiwydamfetelautrwmyngNghymru,ynenwedigPlwm,CopraSincers
miloeddoflynyddoedd,acynystodtrichyfnodynbenodol,yrOesEfydd(2500–600CC),y
CyfnodRhufeinig(1–400AD),a’rChwyldroDiwydiannol.Lleolwydyprifweithfeyddmewn
dalgylchoeddwedieumwyneiddioyngnghanolbarthCymru,e.e.dalgylchoeddafon
Ystwyth,afonRheidol,afonTwymynallednentyddafonHafren(Breweret al.,ynywasg).
Ynwir,ynyr1870au,gwaithyFanynnalgylchafonCeristoeddygwaithplwmmwyaf
cynhyrchiolynEwropgyfan(AsiantaethyrAmgylchedd).Cafwydniferoweithfeyddyng
NgogleddCymruhefyd,gydaMynyddParysfelyrenghraifftbwysicaf,mae’ndebyg,ac
miwelwydllaweroweithfeyddllaiarhydalledywlad,megisgwaithaurDolaucothia
gwaithNantymwynynnalgylchafonTywi.Erbodydiwydiant(nasrheoleiddidganamlaf)
wedidodibenerbyndiweddyRhyfelBydCyntaf,maedŵr,ac–acynbwysicachoran
geomorffoleg–dyddodionafonyddydalgylchoeddymawedicaeleullygruoganlyniad
iarferionprosesuaneffeithlon,tomennigwastraff,achemegaumewndŵrgwastraff.
MaeafonyddfelafonYstwythacafonRheidolwedicludoadyddodi’rdyddodionhynar
orlifdiroeddacarfariau(Breweret al.,ynywasg),gangreuffynhonnelleilaiddnewydd,
wasgaredig,oddyddodionllygredigwrthi’rafonyddeuhailweithio.
-
53
Ffigwr 8: Gwaith mwyngloddio Grogwynion ar afon Ystwyth. Gwelir olion y gwaith, tomenni gwastraff, ac enghraifft o’r bariau eang sydd yn nodweddiadol o’r hyd yma (llun yr awdur)
Gwnaedyrhanfwyafo’rgwaithgeomorffolegolcychwynnolyngNgheredigion(Davies
aLewin,1974;Grimshawet al.,1976;Lewinet al.,1977b),a’rgwaithcynhwysfawrcyntaf
arryngweithiadrhwngprosesaugeomorffolegolafonyddagwastraffmwyngloddioar
afonYstwyth(Lewinet al.,1977b).Cafwydniferosafleoeddaryrafonblemewnbynnwyd
iddiddeunyddllygredig–CwmYstwyth,Pontrhydygroes,FrongochaGrogwynion(gweler
Ffigwr8).Oganlyniadcanfuwydbodysafleoeddeuhunainynogystalâ’rgorlifdirisafon
ynLlanilar,DolfawraWenalltynarddangoscrynodiadauuchelaphatrymaucymhletho
ddosbarthiaddyddodionllygredigoganlyniadiweithgareddamrywiolyprosesauafonol.
Prifgasgliadau’rgwaithcynnarymaoeddnaturanghysonacanunffurfdosbarthiad
dyddodionmânllygredigardrawsygorlifdiracofewnysianel(DaviesaLewin,1974;
WolfendenaLewin,1977).Roeddhynynganlyniadibatrymauamrywioloddyddodiad
(cyn,ynystodacarôlycyfnodofwyngloddio),acibrosesauafonolyrafon,ynenwedig
fellynewidplanfform.CanfuLewinet al.,(1977b)maiarffiniausianelydyddodwydy
rhanfwyafo’rdyddodionllygredig,gydaphethwedieiwasgaruardrawsygorlifdirac
arderasau.Oganlyniadinewidplanfformfoddbynnag,maelleoliadffiniausianeli’r
gorffennolynarosfelardaloeddogrynodiaduchelofetelautrwmardrawsygorlifdir.
-
54
CanfuwydpatrymauisafonoddosbarthiadmetelautrwmynogystalganLewinaMacklin
(1987),ganadnaboddosbarthuhydrolig,gwasgariadcemegol,storioachymysgu
dyddodolgydamewnbynnau‘glân’neu‘brwnt’ganlednentyddynrheolaethaupwysig
arhyn.
Ershynnymaeastudiaethauynymaeswedicanolbwyntioarddefnyddiodyddodion
llygredigfelmarcwyrstratigraffigmewnproffiliaudyddodoloorlifdiroedd.Osyw
dyddiadaugweithgareddmwyngloddioynwybyddus,acosgelliddodohydi
ddyddodionllygredigmewnproffiliauoddyddodionarorlifdiroedd,ynagellidcreu
cronolegargyferllifwaddodiadynysystemhynny.GwnaedhynynnalgylchafonHafren
ynyTrallwng(Taylor,1996;TayloraLewin,1996)acynehangacharafonyddyDUgan
Macklinet al.(1994).Foddbynnag,maeprinderymathauymaobroffiliauagored
neuddyddodionannigonolyngwneudygwaithynanodd,acynamldyddodionar
wynebygorlifdirynunigygellideudefnyddio.GwnaedhynganBreweraTaylor(1997)
ardrisafleynnalgylchafonHafren(Morfodion,Llandinama’rTrallwng).Cadarnhawyd
naturgymhlethydosbarthiad,ynenwedigfellyodanddylanwadtopograffi’rgorlifdir
gydaguchderterasau’nffactorbwysigynpenderfynupamorllygredigoeddarwyneb
ygorlifdir,a‘ffocysu’dyddodionllygredigmewnpaleosianeli.Canfuwydhefydbod
ansefydlogrwyddllorweddolafertigol,acamrywiaethaumewnamleddamaintllifogydd
ynrheolaethaupwysig.Erenghraifft,ymMorfodion,llemaeafonHafrenynendorri,mae
dyddodionwedieuffocysuarderasauarbennig,traynLlandinammaeansefydlogrwydd
llorweddolwedihomogeneiddio’rpatrwmdosbarthiadardrawsygorlifdir(BreweraTaylor,
1997).
Bumewnbwnoddyddodionllygredigynrheolyddallweddoloddeinamegbariau(neu
DAG)arafonyddCymrudrosyganrifahannerddiwethaf.Gwelwydlleihadmawryn
arwynebeddyDAGarafonyddCymrurhwngy1940aua’r1990au(Ffigwr9).Cafodd
ydeunyddllygredigeffaithsylweddolardyfiantllystyfiantarlannau’rafonacofewny
sianel,ganarwainatardaloeddoraeanheblystyfiantacardaloeddonewidplanfform
dwysarraioafonyddCymruynyddeunawfedganrifa’rbedwareddganrifarbymthego
ganlyniadigollieffaithsefydlogi’rllystyfiant.Gwelirhynynglirarfapiauo’rcyfnod,acyn
wirofapiauacoawyrluniauo’rugeinfedganrif,wrthieffaithydyddodionllygredigyma
barhauymhelltuhwntigyfnodymwyngloddio(Lewinet al.,1983),erisafon
dŵrwellaynailhanneryganrifganarwainatailsefydlu’rllystyfiantagollwyd(Breweret
al.,2000;Gittinset al.,2004).Wrthgwrs,gallai’rlleihadhynmewnDAGfodynganlyniad
inewidiadaumewnmaintacamleddllifogydd,ynogystalagoganlyniadihinsawdd
neuweithgareddanthropolegol,acieffeithiaurheoleiddiollif(felynodirynyradrannau
isod).YngNgrogwynion,uno’runighydauafonymbletholynyDUarunadeg,nododd
Lewinet al.(1977b)aHiggs(1997)maicolli’rllystyfiantyma,ganarwainaterydupocedo
ddyddodiongarwaddyddodwydmewncyfnodcynharachoweithgaredd,ynogystalâ
mewnbwnuniongyrcholoddyddodiongarwodomennigwastraff,oeddyrheswmfodyr
hydymaynymblethu.
-
55
Ffigwr 9: Newid mewn DAG ar afonydd Cymru a’u llednentydd rhwng y 1940au a’r 1990au (ar ôl Brewer et al., yn y wasg)
5.2: Echdynnu graean
Echdynnwydgraean,yndrwyddedigahebdrwydded,oderasau,gorlifdiroeddaco
fariauynysianelgyfredolarniferoafonyddCymruarhydyrhannercanrifddiwethaf,
ondmaemeintiolicyfraddau’rechdynnuynanodd(Breweret al.,ynywasg).Echdynnir
graeanermwyncyflenwi’rdiwydiantadeiladu,ganeubodwedieudosbarthuyndda
oranmaint,a’ubodfelarferynagosi’rdefnyddwyr.Gallechdynnugraeanffurfiorhan
ogynllunatalllifogyddhefyd,llebyddgraeanyncaeleidynnuo’rsianelgyfredoler
mwyncynyddugallu’rsianeliddeliogydallifuchel.Maeeffeithiaucyffredinolhynwedi
derbynsylwmewnamgylcheddaueraill,gangynnwysendorriuwchafonacisafono’r
safleechdynnuoganlyniadignicynynmudouwchafonacolwgudyddodolisafon.Gall
endorriyneidroarwainatansefydlogiglannau,tanseiliopontydd,niweidiollystyfianty
glannau,gostwnglefeldŵrdaearynlleol,agallcynefinoeddafonolgaeleuniweidio’n
ddifrifolganybrosesa’iganlyniadau,ynenwedigfellymagwrfeyddpysgod(Breweret
al.,ynywasg;Kondolf,1998;Galayet al.,1998).Ernadoesynalaweroddataargael
arhynobrydarafonyddCymrusyddynadlewyrchuhyn,gwnaedpethgwaitharafon
Taweaddangosoddfodrhwng0.2a0.5moendorriwedidigwyddiwely’rafonrhwng
-
56
1996a2003.MaegwaithganyrawdurarhydoafonTywigerLlanymddyfribleechdynnir
cyfaintsylweddoloraeano’rafoneihun,wedidangosbodechdynnu’nmedruarwain
atgyfraddauucheliawnoendorriacagrydyddu.Nidoessicrwyddetofoddbynnag,mai
echdynnugraeanyw’runigreolyddynhynobeth.
5.3: Argaeau a rheoleiddio llif
Ynystod1960aua1970au’rganrifddiwethafrheoleiddiwydllifniferoafonyddCymru
trwyadeiladuniferoargaeauachronfeydd.Amrywiai’rrhesymauogynhyrchupŵer
hydro-electrig(e.e.NantyMoch,DinasaChwmRheidolarafonRheidol),cyflenwidŵr
i’rcyhoeddyngNghymruathuhwnt(Beacons,CantrefaLlanonarafonTaf,LlynCelyn
arafonTrywerynaChlaerwenynNyffrynElan),acatbwrpasrheoleiddiollif(LlynBrianne
arafonTywiaLlynClywedogynnalgylchafonHafren)(Leeks,1986;HiggsaPetts,1988;
Breweret al.,ynywasg;).MaeafonRheidolwediderbynpethsylwynhynobeth(Petts,
1984;GrimshawaLewin,1980).Gwnaeddefnyddo’rffaithfodafonRheidolacafon
Ystwythynhynoddebygoranmaint,daearegahinsawddermwyngwerthusoeffaith
argaeauarddeinamegdyddodion.Effeithirar84ycantoddalgylchafonRheidolgan
argaeau,trabodafonYstwythynrhyddohonynt.Canfuwydfodllwythicrogagwely
afonRheidolynsylweddolllainagafonYstwythoganlyniadiddauffactor.Yngyntaf,
effaithrheoleiddiollifarbrosesaullusgludoachludiantisafono’rpwyntrheoleiddiotrwy
leihaullifbrigynystodllifogydd,acynail,datgyplysuffynonellaudyddodolsylweddolyr
uwchdiroeddoddiwrthyrhydauisafon(GrimshawaLewin,1980).Mae’ruchodwedi
cyfrannuatylleihadmewnDAGarffurfbariauoherwyddcwtogimewndyddodiongarw,
acoherwyddboddyddodionyncaeleumobileiddio’nllaiaml,oherwyddlleihadmewn
llif,ganroicyfleilystyfiantgoloneiddioasefydlogi’rbariauyma(Breweret al.,ynywasg).
5.4: Sianeleiddio a rheolaeth afonol
Ermwynrheolierydiad,lleihaueffaithllifogydd,acermwyngalluogifforio,newidiwyd
niferfawrowelyauaglannauarafonyddCymruarhydycanrifoedddiweddar.Cymysg
fullwyddiantycynlluniaurheoliyma–orangeomorffolegacecolegynenwedig.Fely
dengysarolwgBrookes(1987),mewnamgylcheddaullemaeganyrafonlefeluchelo
egni,maehynfelarferyncynnwyserydiadllorweddolisafonoardalysianeleiddio,sydd
yneidroynarwainatgynnyddyngnghynhwyseddysianel.
MaeenghreifftiauaralloastudiaethauoeffaithsianeleiddioyngNghymru,yncynnwys
gwaithLewin(1976)arafonYstwythgerLlanilar,gwaithLeekset al.(2001)arafonHafren,
agwaithLeekset al.(1988),arafonTrannon,unolednentyddyrafonHafren,isafono
Drefeglwys.YnachosafonYstwyth,sythwydhydo’rafongerLlanilarermwyniddilifo’n
gyfochrogâ’rrheilfforddym1864,ganddinistriopatrwmystumiolnaturiolyrafon.Drosy
ganrifnesafailsefydloddyrafoneichwrsystumiolganberii’rawdurdodaueihailsythuym
1969(hebunrhywfesuraumewnlleiatalerydiadllorweddol).Ynystodcyfnodolifuchel
ymmisTachwedd,1969,datblygoddniferofariauynyrhydasythwyd,ganachosiiddŵr
gaeleiddargyfeirioatyglannau.Oganlyniad,erydwydyglannauarraddfagyflymiawn,
acailsefydlwydypatrwmystumiolunwaitheto(Breweret al.,2007).Butriymgaisarallers
hynnyireolierydiadllorweddol,acymddengysfodyrymgaisddiweddarafym1986/87,a
ddefnyddioddglogfeiniigryfhau’rglannauachoredauileihaupŵeryrafon,wedibodyn
llwyddiannus.
-
57
YnachosafonTrannon,gwnaedgwaithrheoliarni,acarafonCerist(eiphriflednant)yn
ystodyddeunawfedganrif,ynbennafileihau’rperyglolifogyddynyrardal.Arawyrluniau
o’rardalgwelirhenbatrwmanastomotig(niferosianelicydgysylltiol)ynglir.Mae’ndebyg
ybyddai’rmathymaobatrwmafonyngyffredinynnyffrynnoedddyfnionarewlifwyd
ynuwchdiroeddPrydain,ynenwedigbleroeddllawrydyffrynynagrydyddu.Buasai’r
potensialuchelargyferllifogyddynyfathymaoamgylcheddwediarwainateutraenio
ganffermwyr.Arddiweddysaithdegauechdynnwyddeunyddo’rsianel,gangreu
croestoriadtrapesoidaiddagwelyaugwastad.Cynyddwyduchderyglannaugangreu
‘argaeau’aoeddynrhedegyngyfochrogâ’rsianel,adefnyddiwydbasgedigabiona
chlogfeiniigryfhau’rglannaumewnmannau.Oganlyniadi’rgwaithymacynyddodd
cynhwyseddacfellypŵeryrafon.Defnyddiwyddeunyddanghydlynoligreuglannau
artiffisial,acoganlyniadisythu,addigwyddoddyngnghanolybedwareddganrifar
bymtheg,crëwydproblemoerydiadllorweddolafertigolarafonTrannon(Leekset al.
(1988).Maegwaithganyrawdurwedidangoscyfnodaucliroendorriacagrydydduyn
ysystemyma,aallaifodynfoddoymatebparhausysystemi’rgwaithsianeleiddioa
wnaedarddiweddysaithdegau.
6. Y dyfodol – posibiliadau ac anghenion
DengysyrarolwghwnfodgwaithargeomorffolegafonolCymruyncaeleinodweddu
ganamrywiaethmewnpwnc,dullanaturyramgylchedd,oafonyddcreigwelyirai
llifwaddodol,acfelydywedWalsh(2001,t.101):‘itseemstometobequitepossiblethat
morewordspersquarekilometrehavebeenwrittenaboutthegeomorphologyofWales
thananyotherpartoftheEarth’ssurfaceofcomparablesize.’Foddbynnag,drosyr
hannercanrifddiwethafymddengysfodgeomorffolegafonolCymruwedicanolbwyntio
iraddauhelaetharbrosesau,patrymauadeinamegafonyddllifwaddodol.Creoddhyn
gorffowaitharloesolsyddmewnsawlfforddynunigrywiGymru,acsyddwedicyfrannu
ynhelaethat,acynwirwediarwain,geomorffolegyDUa’rbyd.MaeFfigwr10,mapo
ddosbarthiadgofodolyrhollwaithycyfeiriratoynyrarolwghwn,yndangosynglirbod
astudiaethauwedicrynodiynnalgylchoeddafonyddllifwaddodolcanolbarthade-
orllewinCymru.Maeynawaithi’wwneudiddatblygueindealltwriaetha’ndehongliad
oymatebyrafonyddllifwaddodolhyninewidiadauhinsoddolacanthropolegol,yn
enwedigyngngoleuniyrangendybrydinnialludefnyddiogeomorffolegiragfynegi
ymatebafonyddi
-
58
Ffigwr 10: Map yn dangos dosbarthiad gofodol yr astudiaethau y cyfeiriwyd atynt yn y papur hwn. Dylid nodi bod gwaith Gittins (2004) yn gyfrifol am nifer o’r afonydd ag ond un
astudiaeth, e.e. afon Taf
newidiadauhinsoddolydyfodol.Uno’rpriffeysyddsyddangensylwywgwellarheolaeth
eintechnegaudyddioermwyndiffiniocyfnodauoweithgareddafonolmewnmodd
cadarnach,acmae’rgwaithparhausogreubasdatao’rhollddyddiadauradiocarbon
-
59
afonolagasglwydynyDUganJohnstoneet al.(2006),yngampwysigynhynobeth,gan
ybyddmoddasesuafuendorriacagrydydduyngydamserolardrawsyDUarhydyr
Holosîn..
Ermwynadeiladuareindealltwriaethniobroses,ynenwedigfellyeindealltwriaetho
newidpatrwmsianeliymbletholacystumiol,adylanwadllifogyddmawrion,maeangen
ymestyneinarsylwiniobrosesauanewidsianelidrwyarsylwiuniongyrcholestynedigneu
wrthddefnyddiodulliauamgenfelarsylwiobell.MaegwaithganaelodauoSefydliad
DaearyddiaethaGwyddorauDaear,PrifysgolAberytwythsy’ndefnyddiotechnegSganio
LaserDaearol(TerrestrialLaserScanning)(HeritageaHetherington,2007;Milanet al.,2007)
yngampwysigynymaeshwn.Maehynyndechnegaallroimesuriadauodopograffi
argydraniadllaweruwchnagsyddwedibodargaelhydyma,acsyddfellyynmedru
creucyllidebaudyddodolmanwltuhwnt.Maecamaubreisionyncaeleucymrydgyda’r
technegauhynarafonyddCymruarhynobryd,ernadoesgwaithwedieigyhoeddihyd
yma.
Ynogystal,maeangenymestyneinhastudiaethauigynnwysastudiaethauoddeinameg
arraddfaranbartholermwyngalludodigasgliadauamymatebcyffredinoleinsystemau
afonolinewidhinsawddaciweithgareddanthropogenig.Maegwaithyrawdurar
hynobrydynmyndi’rafaelâ’rangenymairywraddau,drwyedrycharbatrymaua
chyfraddauerydiadfertigolarafonyddCymruynystodyganrifddiwethaf.Trwygyplysu
hyngydagwaithGittinset al.(2004),ardueddiadaullorweddolafonyddCymruyn
ystodyruncyfnod,gelliddeallymddygiadafonyddCymruinewidiadauhinsoddolac
anthropolegolmewntridimensiwn,gangyfannueingwybodaethamypwnc,achan
roisailcadarninniallucymhwyso’rwybodaethynairagfynegiadaullifogyddargyfery
dyfodol.
Maeynabosibiliadaugwirioneddoliehangucwmpaseindealltwriaethgeomorffolegol
iardaloeddsyddunaiwediderbynsylwynygorffennolondsyddwedicaeleu
hamddifadu’nddiweddar(e.e.afonyddcreigwelyachymysgygogleddorllewin),a’r
afonyddsyddhebdderbynllawerosylwogwbwl(e.e.rhaioafonyddcymoeddyde).
Ynyrachoscyntaf,maeastudiaethaubyd-eangarafonyddcreigwelyyngyffredin,
acmaeynafaterionprosessyddyndestunymchwildwysygellidmyndi’rafaelânhw
arraioafonyddgogledd-orllewinCymruachymoeddyde,ynenwedigfellytrwy
ddychwelydatyrastudiaethauoafonladratasyddhebdderbynsylwersdegawdauac
afyddai’nelwaoddefnyddiotechnegauarsylwinewydd.Ynogystalagychwanegu
atwybodaethgyffredinolgeomorffolegol,buasaiehanguastudiaethauiardaloeddlle
maeamgylchiadaudaearegol,hinsoddolacanthropolegolynwahanoli’rhynsyddyn
gyffredinaryrafonyddaastudiwydeisoes,yncyfannueingwybodaethamgeomorffoleg
Cymru.
Ynhynobeth,buasaigwneuddefnyddllawno’rtechnegaunewyddydechreuwydeu
defnyddio’nddiweddar,e.e.LiDAR,SganioLaserDaearolamodelugeomorffolegol,yn
arfogigeomorffolegwyrgyda’rdulliauiailedrycharymaterionymaynogystalagynein
galluogiiailedrycharbroblemauaoeddyndioddefoddiffygdataynygorffennol.Yn
achosLiDAR,erenghraifft,maemoddadnabodbodolaethterasauaphalaeosianeliar
orlifdioeddcyfanhebgymrydcamallano’rlabordy,athranafyddhynfythyngolygu
-
60
nadoesangengwaithmaes,mae’rfathymaoofferynmedruhwylusotipynarwaithy
geomorffolegydd.
7. Casgliadau
Nidyw’rarolwgymaynhonnibodynhollolgynhwysfawrnacynhollgwmpasogo’rtoreth
owaithawnaedargeomorffolegafonolyngNghymru,nacoddiddordebauymchwil
gweithwyrsyddyngweithioynymaesyngNghymruarhynobryd.Maesawlpwncyn
haedduymdriniaethlawnachna’rhynagafwyduchod.Unochrynunigiwyddoniaeth
syddynymwneudagafonyddywgeomorffoleg;maegwaitheangathrylwyryncael
eiwneudarsafondŵr,llygreddacecolegyngNghymru,acynamliawnmae’rgwaith
ymayngorgyffwrddâgwaithgeomorffolegol.Pwrpasyrarolwghwnywiddangosbod
Cymruwedibodynfagwrfaffrwythloniwybodaethgeomorffolegol,bodniferohydau
afonyddCymruwedidatblyguifodynenghreifftiauclasurolbyd-eang,orandatblygiad
tymorhirtirluniau,prosesaugeomorffolegol,acymatebafonolinewidiadauhinsoddol
acanthropolegol.Drosyrhannercanrifddiwethafmae’rangenamddealltwriaethac
ymdriniaethrhyngweithiolo’rpedwarmaesymchwilcynhenidgysylltiedigymawedidod
i’ramlwg,acynamlachnapheidioynycyfnodpresennolmaegwaithgeomorffolegol
yngNghymruwedidibynnuaryddealltwriaethyma.Trwyddatblygudulliaunewydd
oarsylwiermwynadeiladuareindehongliadohenbroblemau,amyndi’rafaelâ
phroblemaunewyddynymaes,maesefyllfageomorffolegafonolyngNghymruynhynod
oiacharddechrau’runfedganrifarhugain.
Diolchiadau
Hoffai’rawdurgydnabodcymorthyrAthroMarkMacklin,DrPaulBrewer,DrMattRowberry,
adauganolwrdienwamgynnigsylwadaugwerthfawraryrerthygl,aciR.GregWhitfield
amgymorthgydarhaio’rdiagramau.Cydnabyddirparodrwyddhaeldeiliaidhawlfrainty
diagramauimigaeleudefnyddio.
Llyfryddiaeth
Arkell,B.,Leeks,G.J.L.,Newson,M.D.,acOldfield,F.(1983),‘Trappingandtracing:some
recentobservationsofsupplyandtransportofcoarsesedimentfromuplandWales’,
ynCollins,J.D.,aLewin,J.(gol.),Modern and Ancient Fluvial Systems, International
Association of Sedimentologists,SpecialPublication6(Llundain,Blackwell),t.107–119.
AsiantaethyrAmgylchedd,LocalEnvironmentAgencyPlanSevernUplandsEnvironmental
Overview,15/10/2007,
http://www.environment-agency.gov.uk
Ballantyne,C.K.,aHarris,C.(1994),The Periglaciation of Great Britain(Cambridge,
CambridgeUniversityPress),t.330.
Bathurst,J.C.(1979),‘Distributionofboundaryshearstressinrivers’,ynRhodes,D.D.,
aWilliams,G.P.(gol.),Adjustment of the Fluvial System,(Dubuque,Iowa,Kendall/Hunt
PublishingCompany),t.95–116.
Bathurst,J.C.,Thorne,C.R.,acHey,R.D.(1977),‘Directmeasurementofsecondarycurrents
inriverbends’,Nature,269,t.504–06.
http://www.environment-agency.gov.uk
-
61
Bathurst,J.C.,Thorne,C.R.,aHey,RD.(1979),‘Secondaryflowsandshearstressesatriver
bends’,Journal of the Hydraulics Division,(AmericanSocietyofCivilEngineers),HY10,
1277–95.
Battiau-Queney,Y.(1980),Contribution a l’étude, géomorphologique du Massif Gallois
(Paris,HonoréChampion),t.797.
Battiau-Queney,Y.(1984),‘Thepre-glacialevolutionofWales’,Earth Surface Processes and
Landforms,9,t.229–52.
Battiau-Queney,Y.(1999),‘Crustalanisotropyanddifferentialuplift:theirroleinlong-term
landformdevelopment’,ynSmith,B.J.,Whalley,W.B.,Warke,P.A.(gol.),Uplift, erosion
and stability: Perspectives on long term landscape development,SpecialPublication162
(Llundain,GeologicalSociety),t.65–74.
Bell,M.(1982),‘Theeffectsofland-useandclimateonvalleysedimentation’,ynHarding,
A.F.(gol.),Climatic Change in Later Prehistory(Caeredin,GwasgPrifysgolCaeredin),t.
127–42.
Blacknell,C.(1980),Point Bar Formation in Welsh Rivers(Traethawddoethuriaeth,Prifysgol
CymruAberystwyth),t.385.
Blacknell,C.(1982),‘MorphologyandsurfacesedimentaryfeaturesofpointbarsinWelsh
gravel-bedrivers’,Geological Magazine,119,t.182–92.
Bowen,D.Q.(1967),‘Onthesupposedice-dammedlakesofSouthWales’,Transactions of
the Cardiff Naturalists’ Society,93,t.4–17.
Bowen,D.Q.,aLear,D.L.(1982),‘TheQuaternarygeologyofthelowerTeifivalley’,yn
Bassett,M.G.(gol.),Geological Excursions in Dyfed, SW Wales,(Caerdydd,Amgueddfa
GenedlaetholCymru),t.297–302.
Bowen,D.Q.,Rose,J.,McCabe,A.M.,aSutherland,D.G.(1986),‘CorrelationofQuaternary
glaciationsinEngland,Ireland,ScotlandandWales’,Quaternary Science Reviews,5,t.
299–340.
Brewer,P.A.,aLewin,J.(1993),‘In-transportmodificationofalluvialsediment:field
evidenceandlaboratoryexperiments’,Special Publication of the International Association
of Sedimentologists,17,t.23–35.
Brewer,P.A.,aLewin,J.(1998),‘Planformcyclicityinanunstablereach:complexfluvial
responsetoenvironmentalchange’,Earth Surface Processes and Landforms,23,t.989–
1008.
Brewer,P.A.,aPassmore,D.G.(2002),‘Sedimentbudgetingtechniquesingravel-bed
rivers’,ynJones,S.J.,aFrostick,L.E.(gol.),Sediment Flux to Basins: Causes, Controls and
Consequences(Llundain,GeologicalSocietySpecialPublications,191),t.97–113.
Brewer,P.A.,aTaylor,M.P.(1997),‘Thespatialdistributionofheavymetalcontaminated
sedimentacrossterracedfloodplains,’Catena,30(2),t.229–49.
Brewer,P.A.,Maas,G.S.,aMacklin,M.G.(2000),‘Afiftyyearhistoryofexposedriverine
sedimentdynamicsonWelshRivers’,ynJones,J.A.,Gilman,A.K.,Jigorel,A.,aGriffin,
J.(gol.),Water in the Celtic world: managing resources for the 21st century,British
-
62
HydrologicalSocietyOccasionalPaper,Rhif.11,t.245–52.
Brewer,M.G.,Macklin,P.A.,aJones,A.F.(2002),‘Channelchangeandbankerosiononthe
AfonRheidol:theFelinRhiwarthenandLovesgrovemeanders’,ynMacklin,M.G.,Brewer
P.A.,aCoulthard,T.J.,(gol.),River Systems and Environmental Change in Wales: Field
Guide(Aberystwyth,BritishGeomorphologicalResearchGroup),t.24–31.
Brewer,P.A.,Coulthard,T.J.,Davies,J.,Foster,G.C.,Johnstone,E.,Jones,A.F.,Macklin,M.G.,
aMorganC.G.(2005),‘Flooding-relatedresearchinWales–somerecentdevelopments’,
ynBassett,M.G.,Deisler,V.K.,aNichol,D.(gol.),Urban Geology in Wales 2(Caerdydd,
NationalMuseumofWalesGeologicalSeriesNo.24),t.229–38.
Brewer,P.A.,Johnstone,E.,a.Macklin,M.G.(1987),‘RiverdynamicsandLateQuaternary
environmentalchange’,ynWilliams,D.,aDuigan,C.,Rivers of Wales,(ynywasg).
Brookes,A.(1960),‘Riverchanneladjustmentsdownstreamfromchannelizationworksin
EnglandandWales’,Earth Surface Processes and Landforms12.t.337–51.
Brown,E.H.(1960),The Relief and Drainage of Wales(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru),
t.187.
Brown,A.G.(1983),‘Floodplaindepositsandacceleratedsedimentationinthelower
Severnbasin’,ynGregory,K.J.(gol.),Background to Palaeohydrology(Chichester,Wiley&
Sons),t.375–97.
Brown,A.G.(1983),‘Long-termsedimentstorageintheSevernandWyecatchments’,yn
Gregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley
&Sons),t.307–32.
Brown,A.G.(2003),‘Globalenvironmentalchangeandthepalaeohydrologyofwestern
Europe:areview’,ynGregory,K.J.,aBenito,G.(gol.),Palaeohydrology: Understanding
Global Change(Chichester,Wiley&Sons),t.105–21.
Bull,J.(1997),‘RelativevelocitiesofdischargeandsedimentwavesfortheRiverSevern’,
UK Hydrological Sciences Journal 42,t.649–60.
Burrin,P.J.,aScaife,R.G.(1988),‘Environmentalthresholds,catastrophetheoryand
landscapesensitivity:theirrelevancetotheimpactofmanonvalleyalluviations’,ynBintliff,
J.L.,Davison,D.A.,aGrant,E.G.(gol.),Conceptual Issues in Environmental Archaeology
(Rhydychen,BritishArchaeologicalReportSeries186),t.145–59.
Campbell,S.,aBowen,D.Q.(1989),Quaternary of Wales, Geological Conservation Review
Series(Peterborough,NatureConservancyCouncil),t.237.
Charlesworth,J.K.(1929),‘TheSouthWalesendmoraine’,Quarterly Journal of the
Geological Society of London 85,t.335–58.
Cope,J.C.W.(1994),‘AlatestCretaceoushotspotandthesoutheasterlytiltofBritain’,
Journal of the Geological Society151(6),t.905–08.
Coulthard,T.J.,aMacklin,M.G.(2001),‘Howsensitiveareriversystemstoclimateandland-
usechanges?Amodel-basedevaluation’,Journal of Quaternary Science 16,t.347–51.
Coulthard,T.J.,avandeWiel,M.J.(2006),‘Acellularmodelofrivermeandering’,Earth
-
63
Surface Processes and Landforms31,t.123–32.
Coulthard,J.T.,Lewin,J.,aMacklin,M.G.(2005),‘Modellingdifferentialandcomplex
catchmentresponsetoenvironmentalchange’,Geomorphology 69,t.224–41.
Darwin,C.R.,llythyratRamsay,A.C.,Hydref3,1846.
Davis,W.M.(1912),‘AgeographicalpilgrimagefromIrelandtoItaly’,Annals of the
Association of American Geographers2,t.73–100.
Davies,B.E.,aLewin,J.(1974),‘Chronosequencesinalluvialsoilswithspecialreferenceto
historicleadpollutioninCardiganshire,Wales’,Environmental Pollution6,t.49–57.
Dobson,M.R.,aLewin,J.‘TheSedimentationofAberystwythHarbour’,AdroddiadiGyngor
DosbarthCeredigion,hebeigyhoeddi.
Galay,V.J.,Rood,K.M.,aMiller,S.(1998),‘Humaninterferencewithbraidedgravel-bed
rivers’,ynKlingeman,P.C.,Beschta,R.L.,Komar,P.D.,aBradley,J.B.(gol.),Gravel-Bed Rivers
in the Environment, Water Resources Publication (Colorado,UES),t.471–512.
George,T.N.,(1961),‘TheWelshlandscape’,Science Progress,49,t.242–64.
George,T.N.(1974),‘TheCenozoicevolutionofWales’,ynOwen,T.R.(gol.),The Upper
Palaeozoic and post-Palaeozoic Rocks of Wales(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru),t.
341–71.
GilmanK.,aNewson,M.D.,(1980),Soil pipes and pipe flow – a hydrological study in Upland
Wales,BritishGeomorphologicalGroupResearchMonograph,Rhif1(Norwich,Geo-
books).
Gittins,S.(2004),Changes in sediment storage in Welsh rivers 1890–2002(Traethawd
doethuriaeth,PrifysgolCymruAberystwyth),t.351.
Gray,J.M.,aCoxon,P.(1991),‘TheLochLomondStadialglaciationinBritainandIreland’,
ynEhlers,J.,Gibbard,P.L.,aRose,J.(gol.),Glacial Deposits in Great Britain and Ireland
(Rotterdam,A.A.Balkema),t.89–105.
Grimshaw,D.L.,aLewin,J.(1980),‘Resevoireffectsonsedimentyield’,Journal of
Hydrology47,t.163–71.
Grimshaw,D.L.,Lewin,J.,aFuge,R.(1976),‘Seasonalandshort-termvariationsin
theconcentrationandsupplyofdissolvedzinctopollutedaquaticenvironments’,
Environmental Pollution 11,t.1–7.
Gurnell,A.M.(1997),‘ChannelchangeontheRiverDeemeanders,1946-1992,fromthe
analysisofairphotographs’,Regulated: Rivers Research and Management 13,t.13–26.
Gurnell,M.J.,Clark,A.M..,Hill,C.T.,Downward,S.R.,Petts,G.E.,Scaife,R.G.,aWainwright,
J.(1993),The River Dee Meanders (Holt to Wothenbury),AdroddiadiGyngorCefnGwlad
CymruganSefydliadGeoData(PrifysgolSouthampton),t.69.
Gurnell,A.M.,Downward,R.S.,Jones,R.(1994),‘ChannelplanformchangeontheRiver
Deemeanders,1976–1992’,Regulated Rivers9,t.187–204.
Harland,W.B.,Armstrong,R.L.,Cox,LA.,Craig,V.E.,Smith,A.G.,aD.G.(1989),A geologic
-
64
time scale(Caergrawnt,GwasgyBrifysgol),t.263.
Heritage,G.L.,aHetherington,D.(2007),‘Towardsaprotocolforlaserscanninginfluvial
geomorphology’,Earth Surface Processes and Landforms 32(1),t.66–74.
Hey,RD.(1980),‘Finalreportonchannelstability,CraigGochJointCommittee’(hebei
gyhoeddi).
Hey,R.D.(1986),‘Riverresponsetointer-basinwatertransfers:CraigGochfeasibilitystudy’,
Journal of Hydrology85,t.407–21.
Hey,R.D.,Lewin,J.,Newson,M.D.,aWood,R.(1981),‘Rivermanagementandprocess
studiesontheRiverSevern’,ynElliotT.(gol.),Field Guide to Ancient and Modern
Fluvial Systems in Britain and Spain(UniversityofKeele,InternationalFluvialSediments
Conference),t.6.16–20.
Heyworth,A.,Kidson,C.,aWilks,A.P.(1985),‘Late-glacialandHolocenesedimentsat
ClarachBay,nearAberystwyth’,Journal of Ecology 73,t.247–300.
Higgs,G.(1987),‘Environmentalchangeandhydrologicalresponse:floodingintheUpper
Severncatchment’,ynGregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in
Practice(Chichester,Wiley&Sons),t.31–159.
Higgs,G.(1997),‘AfonTeifiatCenarth,Carmarthenshire’,ynGregory,K.J.(gol.),Fluvial
Geomorphology of Great Britain(Llundain,ChapmanandHall),t.129–32.
Higgs,G.(1997),‘AfonLlugwybetweenSwallowFallsandBetwsyCoed,Aberconwy
andColwyn’,ynK.J.Gregory(gol.),Fluvial Geomorphology of Great Britain(Llundain,
ChapmanandHall),t.119–21.
Higgs,G.(1997),‘AfonTwymynatFfrwdFawr,Powys’,ynGregory,K.J.(gol.),op cit.,t.125–7.
Higgs,G.(1997),‘AfonYstwyth,Ceredigion’,ynGregory,K.J.,op cit.,t.148–150.
Higgs,G.‘AfonTeifiatCorsCaron’,ynGregoryK.J.,op cit.,t.163–5.
Higgs,G.,aPetts,P.E.(1988),‘HydrologicalchangesandriverregulationintheUK’,
Regulated Rivers: Research and Management2,t.349–68.
Hosefield,R.T.aChambers,J.C.(2002),‘Processesandexperiences–experimental
archaeologyonariverfloodplain’,ynMacklin,M.G.,BrewerP.A.,aCoulthard,T.J.(gol.),
River Systems and Environmental Change in Wales: Field Guide(Aberystwyth,British
GeomorphologicalResearchGroup),t.32–9.
Howe,G.M.,aThomas,J.M.(1963),Welsh landforms and scenery(Llundain,Macmillan).
Jenkins,J.G.(2005),Ar Lan Hen Afon: Golwg ar ddiwydiannau afonydd Cymru
(Aberystwyth,CymdeithasLyfrauCeredigionCyf),t.189.
Johnstone,E.(2004),River response to Late Quaternary environmental change: the Dyfi
catchment, mid-Wales(Traethawddoethuriaeth,PrifysgolCymruAberystwyth),t.247.
Johnstone,E.,Macklin,M.G.,aLewin,J.(2006),‘Thedevelopmentandapplicationofa
databaseofradiocarbon-datedHolocenefluvialdepositsinGreatBritain’,Catena66
(1-2),t.14–23.
http://www.aber.ac.uk/iges/staff/Macklin files/Johnstone et al. 2006 Catena.pdfhttp://www.aber.ac.uk/iges/staff/Macklin files/Johnstone et al. 2006 Catena.pdfhttp://www.aber.ac.uk/iges/staff/Macklin files/Johnstone et al. 2006 Catena.pdf
-
65
Jones,A.F.,Brewer,P.A.,Johnstone,E.,aMacklin,M.G.(2007),‘High-resolutioninterpretive
geomorphologicalmappingofrivervalleyenvironmentsusingairborneLiDARdata’,Earth
Surface Processes and Landforms32,t.1574–92.
Jones,J.A.A.(1971),‘Soilpipingandstreamchannelinitiation’,Water Resources Research
7,t.602–10.
Jones,J.A.A.(1981),The Nature of Soil Piping – a Review of Research,British
GeomorphologicalResearchGroupResearchMonograph,Rhif3(Norwich,Geo-books).
Jones,J.A.A.,aCrane,F.G.(1981),‘PipeflowandpipeerosionintheMaesnant
experimentalcatchment’,ynBurt,T.P.,aWalling,D.E.(gol.),Catchment experiments in
fluvial geomorphology : proceedings of a meeting of the International Geographical Union
Commission on Field Experiments in Geomorphology, Exeter and Huddersfield, August
16–24, 1981(Norwich,Geo-books,1984),t.593.
Jones,J.A.A.(1987),‘Theeffectsofsoilpipingoncontributingareasanderosionpatterns’,
Earth Surface Processes and Landforms 12,t.229–48.
Jones,O.T.(1911),‘ThephysicalfeaturesandGeologyofcentralWales’,ynBallinger,J.
(gol.),Aberystwyth and District National Union of Teachers Souvenir(Llundain,National
UnionofTeachers),t.25.
Jones,O.T.(1931),‘SomeepisodesinthegeologicalhistoryoftheBristolChannelregion’,
Reports of the British Association,t.57.
Jones,O.T.(1951),‘ThedrainagesystemsofWalesandtheadjacentregions’Quarterly
Journal of the Geological Society107,t.201–25.
Jones,O.T.(1956),‘ThedrainagesystemsofWalesandtheadjacentregions’,Quarterly
Journal of the Geological Society111,t.323–52.
Jones,O.T.(1965),‘Theglacialandpost-glacialhistoryoftheLowerTeifivalley’,Quarterly
Journal of the Geological Society of London121,t.247–81.
Jones,O.T.(1970),‘LongitudinalprofilesoftheupperTowydrainagesystem’,ynDury,G.H.
(gol.),Rivers and River Terraces(Llundain,Macmillan),t.73–94.
Jones,R.L.,aKeen,D.H.(1993),Pleistocene Environments in the British Isles (Llundain,
ChapmanandHall),t.346.
Kirkby,C.,Newson,M.D.,aGilman,K.(1991), Plynlimon research: the first two decades,
InstituteofHydrologyReport109,t.188.
Kondolf,G.M.(1998),‘Large-scaleextractionofalluvialdepositsfromriversinCalifornia:
geomorphiceffectsandregulatorystrategies’,ynKlingeman,P.C.,Beschta,R.L.,Komar,
P.D.,aBradley,J.B.(gol.),Gravel-Bed Rivers in the Environment,(Colorado,Water
ResourcesPublication),t.455–70.
Lambeck,K.(1995),‘LateDevensianandHoloceneshorelinesoftheBritishIslesandNorth
Seafrommodelsofglacio-hydro-isostaticrebound’,Journal of the Geological Society 152,
t.437–48.
Lawler,D.M.(1984),Processes of river bank erosion: the River Ilston, South Wales, UK
(Traethawddoethuriaeth,PrifysgolCymru),t.518.
-
66
Lawler,D.M.(1992),‘Designandinstallationofanovelautomaticerosionmonitoring
system’,Earth Surface Processes and Landforms 17,t.455–64.
Leeks,G.J.,(1983)‘Developmentoffieldtechniquesforassessmentofrivererosionand
depositioninmid-Wales’,ynBurt,T.P.,aWalling,D.E.(gol.), Catchment Experiments in
Fluvial Geomorphology(Norwich,Geobooks),t.299–309.
Leeks,G.J.(1986),Fluvial sediment responses to high water discharge from a regulating
reservoir – The Effects of the 5 March 1985 test release from Llyn Clywedog on the upper
Severn,AdroddiadiAwdurdodDŵrSevern-Trent.
Leeks,G.J.,Lewin,J.aNewson,M.D.(1988),‘Channelchange,fluvialgeomorphologyand
riverengineering:thecasestudyoftheAfonTrannon,mid-Wales’,Earth Surface Processes
and Landforms13,t.207–223.
Lear,D.L.(1986),The Quaternary deposits of the lower Teifi valley(Traethawddoethuriaeth,
PrifysgolCymruAberystwyth).
Lewin,J.(1972),‘Late-stagemeandergrowth’,Nature Physical Science240,t.116.
Lewin,J.(1976),‘Initiationofbedformsandmeandersincoarse-grainedsediments’,
Geological Society of America Bulletin87,t.281–85.
Lewin,J.(1977),‘Channelpatternchanges’,ynGregory,K.J.(gol.),River Channel
Changes,(Chichester,Wiley&Sons),t.167–84.
Lewin,J.(1978a),‘Meanderdevelopmentandfloodplainsedimentation:acasestudyfrom
mid-Wales’,Geological Journal 13,t.25–36.
Lewin,J.(1978b),‘FloodplainGeomorphology’,Progress in Physical Geography2,t.408–38.
Lewin,J.(1981),‘Contemporaryerosionandsedimentation’,ynLewin,J.(gol.),British Rivers
(Llundain,GeorgeAllenandUnwin),t.216.
Lewin,J.(1982),‘Britishfloodplains’,ynAdlam,B.H.,Fenn,C.R,aMorris,L(gol.),Papers in
Earth Studies,(Norwich,Geo-books),t.201.
Lewin,J.(1983),‘Changesofchannelpatternsandfloodplains’,ynGregory,K.J.,(gol.),
Background to Palaeohydrology,(Chichester,Wiley&Sons),t.303–20.
Lewin,J.(1987),‘Historicalchannelchanges’,ynGregory,K.J.,Lewin,J.,Thornes,J.B.(gol.),
Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley&Sons),t.161–75.
Lewin,J.(1989),‘FloodsinFluvialGeomorphology’,ynBeven,K.,aCarling,P.(gol.),Floods:
Hydrological, Sedimentological and Geomorphological Implications(Chichester,Wiley&
Sons),t.265–84.
Lewin,J.(1992),‘Alluvialsedimentationstyleandarchaeologicalsites:thelowerVyrnwy,
Wales’,ynNeedham,S.,aMacklin,M.G.(gol.),Alluvial Archaeology in Britain(Rhydychen,
OxbowPress),t.103–9.
Lewin,J.(1992b),‘FloodplainConstructionandErosion’,ynCalow,P.,aPetts,G.E.(gol.),
The Rivers Handbook: hydrological and ecological principles,I(Rhydychen.Blackwell),t.
526.
Lewin,J.,(1997),‘FluvialLandformsandProcessesinWales,’ynGregory,K.J.,(gol.),Fluvial
-
67
Geomorphology of Great Britain,(Llundain,ChapmanandHall),t.117-9.
Lewin,J.,aBrindle,B.J.(1977),‘Confinedmeanders’,ynGregory,K.J.,op cit.,221–33.
Lewin,J.aHughesD.(1976),‘AssessingchannelchangesonWelshrivers’, Cambria3,
t.1–10.
Lewin, J., a Hughes, D. (1980), ‘Welsh Floodplain Studies II. Application of a Qualitative
InundationModel’,Journal of Hydrology46,t.35–49.
Lewin,J.,aMacklin,M.G.(1987),‘MetalminingandfloodplainsedimentationinBritain’,yn
Gardiner,V.(gol.),International Geomorphology 1986,Part1,(Chichester,Wiley&Sons),t.
1009–27.
Lewin,J.,aMacklin,M.G.(2003),‘PreservationpotentialforLateQuaternaryriveralluvium’,
Journal of Quaternary Science18,t.107–20.
Lewin,J.,aManton,M.M.M.(1975),‘WelshFloodplainStudies:Thenatureoffloodplain
geometry’,Journal of Hydrology25,t.37–50.
Lewin,J.,Hughes,D.,aBlacknell,C.(1977),‘Incidenceofrivererosion’,Area9,t.177–81.
Lewin,J.,Davies,B.E.,aWolfenden,P.(1977b),‘Interactionsbetweenchannelchangeand
historicminingsediments’,ynGregory,K.J.,op cit.,t.355–67.
Lewin,J.,Bradley,S.B.,Macklin,MG.(1983),‘Historicalvalleyalluviationinmid-Wales’,
Geological Journal 18,t.331–50.
Lewis,G.W.,aLewin,J.(1983),‘AlluvialcutoffsinWalesandtheBorderlands’,ynCollinson,
J.D.,aLewin,J.(gol.),Modern and Ancient Fluvial Systems(SpecialPublicationofthe
InternationalAssociationofSedimentologists6),t.145–54.
Maas,G.S.,Brewer,P.A.,aMacklin,M.G.(2001),A Geomorphological Reappraisal of the
Upper Severn GCR Site,CCWContractScienceReportNo.433,t.30.
Macklin,M.G.(1999),‘HoloceneriverenvironmentsinprehistoricBritain:humaninteraction
andimpact’, Journal of Quaternary Science14,t.521–30.
Macklin,M.G.,aLewin,J.(1986),‘TerracedfillsofPleistoceneandHoloceneageinthe
RheidolValley,Wales’,Journal of Quaternary Science 1,t.21–34.
Macklin,M.G.,aLewin,J.(1993),‘HoloceneriveralluviationinBritain’,Zeitschrift für
Geomorphologie,Supplement-Band88,t.109–22.
Macklin,M.G.,Ridgway,J.D.,Passmore,G.,aRumsby,B.T.(1994), Theuseofoverbank
sedimentforgeochemicalmappingandcontaminationassessment:resultsfromselected
EnglishandWelshfloodplains ,Applied Geochemistry 9,t.689–700.
Macklin,M.G.,Brewer,P.A.,Jones,A.F.,Kershaw,J.,aCoulthard,T.J.(2002),‘A
geomorphologicalinvestigationofthehistoricalandHolocenedevelopmentoftheRiver
SevernvalleyflooratButtington,Powys’,ynMacklin,M.G.,Brewer,P.A.,aCoulthard,T.J.
(gol.),River Systems and Environmental Change in Wales: Field Guide(Aberystwyth,British
GeomorphologicalResearchGroup),t.24–31.
-
68
Macklin,M.G.,Johnstone,E.,aLewin,J.(2005),‘Pervasiveandlong-termforcingof
HoloceneriverinstabilityandfloodinginGreatBritainbycentennial-scaleclimate
change’,The Holocene 15,t.937–43.
Macklin,M.G.,Rumsby,B.T.,aHeap,T.(1992),‘Floodalluviationandentrenchment:
Holocenevalley-floordevelopmentandtransformationintheBritishuplands’,Geological
Society of America Bulletin104,t.631–43.
Meigh,J.R.(1987),Transport of bed material in a gravel bed river (Traethawddoethuriaeth,
PrifysgolCymruAberystwyth).
Milan,D.J.,Heritage,G.L.,aHetherington,D.(2007),‘Applicationofa3Dlaserscannerin
theassessmentoferosionanddepositionvolumesandchannelchangeinaproglacial
river’,Earth Surface Processes and Landforms 32,t.1657–74.
Millward,R.,aRobinson,A.(1978),Aspects of the North Wales Landscape(NewtonAbbott,
DavidandCharles).
Mitchell,D.J.,aGerard,A.J.(1983),‘Morphologicalresponsesandsedimentpatterns’,yn
Gregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley
&Sons),t.177–99.
Mount,N.J.,SambrookSmith,G.H.,aStott,T.(2005),‘Anassessmentoftheimpact
ofuplandafforestationonlowlandriverreaches:theAfonTrannon,mid-Wales’,
Geomorpholgy 64(3-4),t.255–69.
Newson,M.D.,(1979),‘Theresultsoftenyears’experimentalstudyonPlynlimon,mid-Wales
andtheirimportancefortheWaterIndustry’,Journal of the Institute of Water Engineers 33,
t.321–33.
Newson,M.D.(1980a),‘Thegeomorphologicaleffectivenessoffloods–acontribution
stimulatedbytworecenteventsinmid-Wales’,Earth Surface Processes 5,t.1-16.
Newson,M.D.(1980b),‘Theerosionofdrainageditchesanditseffectsonbed-loadyields
inMidWales:reconnaissancecasestudies’,Earth Surface Processes5,t.275–90.
Newson,M.D.,aLeeks,G.J.L.(1987),‘Transportprocessesatacatchmentscale:aregional
studyofincreasingsedimentyieldanditseffectsinmid-Wales,U.K’ynThorne,C.R.,
Bathurst,J.C.,aHey,R.D.(gol.),Sediment Transport in Gravel Bed Rivers (Chichester,Wiley
&Sons),t.187–218.
North,F.J.(1962),River scenery at the Head of the vale of Neath(Caerdydd,Amgueddfa
GenedlaetholCymru).
Passmore,D.G.,Macklin,M.G.,Brewer,P.A.,Lewin,J.,Rumsby,B.T.,aNewson,M.D.(1993),
‘VariabilityoflateHolocenebraidinginBritain’,ynBest,J.L.,aBristowC.S.(gol.),Braided
Rivers(GeologicalSocietyofLondonSpecialPublicationNo.75),t.205–30.
Petts,G.E.(1984),‘Sedimentationwithinaregulatedriver’,EarthSurfaceProcessesand
Landforms9,t.125–34.
Pilling,C.G.,aJones,J.A.A.(2002),‘Theimpactoffutureclimatechangeonseasonal
discharge,hydrologicalprocessesandextremeflowsintheUpperWyeexperimental
catchment,mid-Wales’,HydrologicalProcesses16,t.1201–13.
-
69
Price,A.(1977),QuaternarydepositsbetweenLlanllioniandPentreawart,middleteifi
valley,Dyfed(TraethawdMSc,PrifysgolCymruAberystwyth).
Ramsay,A.C.(1846),‘ThedenudationofSouthWalesandadjacentEnglishcounties’,
MemoiroftheGeologicalSurveyofGreatBritain1,t.297–335.
Ramsay,A.C.(1866),‘TheGeologyofNorthWales’,(ArgraffiadCyntaf)Memoirofthe
GeologicalSurveyofGreatBritain,3.
Ramsay,A.C.(1881),‘TheGeologyofNorthWales’,Memoir of the Geological Survey of
Great Britain, Cyfrol3.
Ramsay,A.C.,‘OnthephysicalhistoryoftheDee,Wales’,Quaternary Journal of the
Geological Society of London 32,(876),t.219–29.
Rowberry,M.(2007),The influence of climate and base level change on long term
drainage network development in the mid-Wales massif(Traethawddoethuriaeth,Prifysgol
CymruAberystwyth).
Smith,S.A.(1987),‘Gravelcounterpointnars:ExamplesfromtheRiverTywi,South
Wales’,ynEtheridge,F.G.,Flores,R.M.,a.Harvey,M.D.(gol.),Recent Developments in
Fluvial Sedimentology(SocietyofEconomicPalaeontologistsandMineralogistsSpecial
PublicationRhif39),t.75–81.
Smith,S.A.(1989),‘Sedimentationinameanderinggravel-bedriver:theRiverTywi,South
Wales’,Geological Journal 24,t.193–204.
Stott,T.(1999),‘Streambankandforestditcherosion,preliminaryresponsestotimber
harvestinginmid-Wales’,ynBrown,A.G.,aQuine,T.A.(gol.),Fluvial Processes and
Environmental Change(Chichester,Wiley&Sons),t.47–70.
Taylor,M.P.(1996),‘Thevariabilityofheavymetalsinfloodplainsediments:acasestudy
frommidWales’,Catena 28,(1),t.71–87.
Taylor,M.P.,aBrewer,P.A.(2001),‘AstudyofHolocenefloodplainparticlesize
characteristicswithspecialreferencetopalaeochannelinfillsfromtheupperSevernbasin,
Wales,UK’,Geological Journal36,t.14357.
Taylor,M.P.,aLewin,J.,(1996),‘RiverbehaviourandHolocenealluviation:theRiverSevern
atWelshpool,mid-Wales,U.K’,Earth Surface Processes and Landforms 21,t.77–91.
Taylor,M.P.,aLewin,J.(1997),‘Non-synchronousresponseofadjacentfloodplainsystems
toHoloceneenvironmentalchange’,Geomorphology18,t.251–64.
Thomas,T.M.(1974),‘ThesouthWalesinterstratalkarst’,Transactions of the British Cave
Research Association 1,t.131–52.
Thomas,G.S.P.,Summers,A.P.,aDackombe,R.V.(1982),‘TheLateQuaternarydepositsof
themiddleDyfiValley,Wales’,Geological Journal17,t.297–309.
Thorne,C.R.,aHey,R.D.,(1979),‘Directmeasurementofsecondarycurrentsatariver
inflexionpoint’,Nature280,t.226–28.
Thorne,CR.,aLewin,J.(1979),‘Bankprocesses,bedmaterialmovementandplanform
developmentinameanderingriver’,ynRhodes,D.D.,aWilliams,G.P.(gol.),Adjustments of
-
70
the Fluvial System,(Dubuque,Iowa,Kendall/HuntPublishingCompany),t.117–37.
Thorne,C.R.,aTovey,N.K.(1981),‘Stabilityofcompositeriverbanks,’Earth Surface
Processes and Landforms6,t.469–84.
vandeWiel,M.J.,Coulthard,T.J.,Macklin,MG.,Lewin,J.(2007),‘Embeddingreach-scale
fluvialdynamicswithintheCAESARcellularautomatonlandscapeevolutionmodel’,
Geomorphology90,(3-4),t.283–301.
Walsh,P.T.,(2001),The Palaeogeography of the southern half of the British Isles and
adjacent Continental Shelf at the Palaeogene/Neogene boundary and its subsequent
modification: a reconsideration(Katowice,WydawnictwoUniwersytetuSlaskeigo),t.160.
Wilson,C.M.,aSmart,P.(1984),‘Pipesandpipeflowprocessesinanuplandcatchment,
Wales’,Catena 11,t.145–58.
Wolfenden,P.J.,aLewin,J.(1977),‘Distributionofmetalpollutantsinfloodplainsediments’,
Catena4,t.309–17.