Identification par couplage CG/SM des sous-produits de ... · 115,13 9,4 6,3 189
Hvanneyrartorfan - Minjastofnun...8 Hvanneyri 1906 ári eftir að Hvanneyrarkirkja var byggð.6...
Transcript of Hvanneyrartorfan - Minjastofnun...8 Hvanneyri 1906 ári eftir að Hvanneyrarkirkja var byggð.6...
1
Hvanneyrartorfan
Byggða- og húsakönnun 2012
Guðmundur Lúther Hafsteinsson arkitekt
Guðlaug Erna Jónsdóttir arkitekt
2
3
Efnisyfirlit
Formáli 4
Samantekt 5
Hvanneyri 6
Staðhættir 6
Söguágrip 6
Umhverfi byggðarinnar 9
Ríkjandi þættir 9
Byggðamynstur 10
Einstök göturými og áberandi hús 11
Varðveislumat húsa 12
Úttekt og mat á varðveislugildi 12
Varðveisluflokkar 13
Niðurstöður 14
Húsaskrá 15
Tilvísanir 18
Heimildaskrá 18
4
Formáli
Sveitarstjórnum hafa verið falin viss völd, ábyrgð og frumkvæði í skipulags- og byggingarlögum
hvað varðar vernd þeirra umhverfisgæða sem falist geta innan marka sveitarfélagsins. Gæðin geta
verið af margvíslegum toga og m.a. falist í einstökum húsum, mannvirkjum og húsaþyrpingum
sem hafa mikið umhverfislegt, menningarsögulegt og/eða byggingarlistarlegt gildi þó svo að ekki
sé talið að þær skuli njóta friðunar samkvæmt lögum um húsafriðun.
Í ljósi þeirrar sérstöðu sem gamli byggðakjarninn á Hvanneyri, Hvanneyrartorfa, hefur vegna
einstaks umhverfis, menningarsögu og byggingarlistar ákvað Landbúnaðarháskóli Íslands að láta
vinna byggða- og húsakönnun á Hvanneyrartorfu en skólanum hefur verið falið að gæta að
menningarminjum á Hvanneyri. Við gerð aðalskipulags Borgarbyggðar fyrir 2010-2022 var
afmarkað hverfisverndarsvæði á Hvanneyri sem tekur m.a. til náttúru og húsa en eiginlega byggða-
og húsakönnun reyndist ekki unnt að framkvæma fyrr en eftir samþykkt og staðfestingu
aðalskipulagsins. Könnuninni er þannig ætlað að styrkja frekar og færa rök fyrir þeim þáttum
hverfisverndar sem tekur til húsa á Hvanneyri og vera Landbúnaðarskólanum verkfæri við
varðveislu hins merka byggingararfs sem húsin á Hvanneyrartorfu eru.
Byggða- og húsakönnun er sjónlistarleg og byggingarlistarleg skoðun, könnun, greining, úttekt,
skráning og mat bæjarumhverfis og einstakra húsa og er studd sagnfræðilegri könnun nauðsynlegra
frumheimilda. Könnunin kemur hvorki í stað annarrar vinnu við að safna sérhæfðum upplýsingum
um byggingarsögu einstakra húsa, né nákvæmrar úttektar á ástandi einstakra húsa.
Byggða- og húsakannanir eru tvíþættar eins og nafnið gefur til kynna, annars vegar er fjallað um
bæjarumhverfi og hins vegar um einstök hús. Könnun og greining bæjarumhverfis er gerð á
vettvangi þar sem stuðst er við upplýsingar um sögu og staðfræði t.a.m. við stefnumörkun um
varðveislu byggðar í aðalskipulagi.
Niðurstöður byggða- og húsakönnunar á Hvanneyri verða notaðar við endurskoðun á deiliskipulagi
þorpsins og þar verður gerð frekari grein fyrir verndarákvæðum og stefnumótun í umhverfismótun
að viðhaldi einstakra húsa. Markmiðið er að tryggja eins og mögulegt er að ákvarðanir sem varða
breytingar á byggð eða einstökum húsum séu teknar með þekkingu á því gildi sem þau hafa fyrir
umhverfi, sögu og byggingarlist.
5
Samantekt
Byggða- og húsakönnun í gamla byggðakjarnanum á Hvanneyri var unnin fyrir
Landbúnaðarháskóla Íslands með hléum á tímabilinu maí til nóvember 2012. Könnunin var gerð í
samvinnu við Húsafriðunarnefnd og fyrir styrk úr Húsafriðunarsjóði.
Heimildaöflun fór fram fyrra hluta sumars og vettvangskönnun var gerð um vorið og haustið og
greinargerð þessi í beinu framhaldi. Ragnar Frank Kristjánsson, landslagsarkitekt og lektor við
Landbúnaðarháskóla Íslands var tengiliður skólans við undirrituð við undirbúning og framkvæmd
könnunarinnar.
Helstu niðurstöður byggða- og húsakönnunar á Hvanneyri eru þær að Hvanneyrartorfa býr yfir
sérstökum gæðum sem óvíða eru til staðar í dreifbýli hér á landi. Þessi gæði eru bundin
staðsetningu húsanna í umhverfi sínu, innbyrðis afstöðu þeirra og þeim rýmum sem þau mynda á
milli sín að ógleymdri byggingarlist húsanna. Minnstu inngrip eða breytingar á húsum og umhverfi
þeirra geta því haft veruleg áhrif á ásýnd byggðarinnar og einstök hús.
Sérstæða torfunnar á Hvanneyri er slík að ekki verður litið fram hjá þeirri staðreynd að mikilvægi
hennar er ekki aðeins bundin við Hvanneyri eða Borgarbyggð heldur landsins alls. Hinn 1. janúar
2013 taka gildi lög um menningarminjar nr. 80/2012 þar sem m.a. er kveðið á um það að öll hús
100 ára eða eldri séu friðuð.
Það hefur í för með sér að þá verða fjögur hús til viðbótar friðuð á Hvanneyri en nú er aðeins
Hvanneyrarkirkja friðuð. Þau hús sem teljast friðuð á Hvanneyri frá og með 1. janúar 2013 eru, auk
Hanneyrarkirkju, skemman byggð 1896, Hjartarfjós byggt 1900-1901, skólahúsið gamla og
leikfimihúsið bæði byggð 1911.
Eftir standa fjögur hús á Hvanneyrartorfu sem ekki njóta friðunar, skólastjórahúsið byggt 1920,
Halldórsfjós ásamt hlöðu byggð 1928-1929, vélageymsla byggð við Hjartarfjós um 1950 og
Bútæknihúsið byggt 1963.
Vernd og varðveisla húsanna á Hvanneyrartorfu verður að byggjast á samstarfi milli eiganda
húsanna, sveitarstjórnar Borgarbyggðar og Minjastofnunar Íslands, sem verður til 1. janúar 2013
við sameiningu Húsafriðunarnefnar og Fornleifaverndar ríkisins. Sveitarstjórn Borgarbyggðar hefur
þegar markað stefnu sína með hverfisverndarákvæðum í aðalskipualgi sveitarfélagsins en þau þarf
að skilgreina frekar og setja fram markmið með verndun húsanna og umhverfis þeirra í
deiliskipulagi. Eigendur og umráðaaðilar húsanna þurfa að gera sér fulla grein fyrir því að við
viðhald húsanna sé gætt að mikilvægi þeirra fyrir íslenska byggingar- og menningarsögu.
Gert nóvember 2012
Guðmundur Lúther Hafsteinsson arkitekt
Guðlaug Erna Jónsdóttir arkitekt
6
Hvanneyri
Staðhættir
Hvanneyri í Andakíl er við botn Borgarfjarðar á tungunni sem myndast á milli Hvítár og
Andakílsár. Landið er flatlendt og mýrlendt en blágrýtisholt eru inn á milli sem liggja þau í
norðaustur og suðvestur. Við Borgarfjörð innanverðan hefur Hvítá myndað leirur með
framburði sínum og þar gætir flóðs og fjöru á mjög stóru svæði. Víðáttumikil engjalönd eru
meðfram Hvítá og flæðir áin oft yfir engjarnar og ber með sér áburðarefni enda er grasspretta
þar góð. Þurrasti hluti engjanna, Hvanneyrarfit, er góður töðuvöllur og þangað hafa bændur sótt
mjög góðan heyfeng í gegnum aldirnar. Elsti hluti þéttbýlisins á Hvanneyri stendur á holti upp
af engjunum en yngri byggðin er að hluta til norðar á holtinu og í mýrunum og holtum
suðaustan við gamla bæjarstæðið. Þessir landkostir gerðu Hvanneyri að sérstaklega góðri
bújörð enda landnámsjörð og henni fylgdi fjöldi hjáleiga. Nokkrar bújarðir í Andakíl hafa verið
stofnaðar úr landi Hvanneyrar. Talið er að frá fornu fari hafi bærinn á Hvanneyrarjörðinni
staðið í næsta nágrenni við Kirkjuhól vestanverðan. Á þeim slóðum standa elstu húsin á
Hvanneyri, Hvanneyrartorfunni, sem þessi byggða- og húsakönnun tekur til.1
Söguágrip
Að tilhlutan amtráðsins í Suðuramti var stofnaður búnaðarskóli á Hvanneyri og tók hann til
starfa vorið 1889. Málið hafði verið í undirbúningi í nokkur ár hjá sýslunefnd Mýra- og
Borgarfjarðarsýslu en amtsráð suðuramts samþykkti 10. október 1888 að kaupa Hvanneyri
undir búnaðarskóla og landshöfðingi staðfesti kaupin mánuði síðar. Sveinn Sveinsson
búfræðingur var ráðinn skólastjóri.2 Fyrsta sumarið var aðeins einn nemandi í skólanum en
annar bættist við þá um haustið, sumarið 1890 voru nemar orðnir fjórir og sjö sumarið 1891.
Skólastjórar búnaðarskólans og síðar bændaskólans hlutu menntun sína í Noregi og Danmörku
og báru, ásamt hönnuðum húsanna, með sér nýja sýn á byggingar til sveita og innbyrðis
fyrirkomulag þeirra og minnir Hvanneyrartorfan um margt á fyrirkomulag búgarða á
Norðurlöndum.
Hvanneyri, líkast til 1898. Hvanneyrarkirkja og skólahúsið suðvestan kirkjugarðsins en fjær er
skemman sem enn stendur við gömlu heimreiðina og handan hennar matjurtagarður sem breitt
var í skrúðgarð eftir að skólahúsið var byggt 1911. Mæling Magnúsar Jónssonar.3
7
Hvanneyri árið 1904. Skólahúsið t.h. nýbyggt og vinstra megin við það sést í þakið á skemmunni.
Lengst t.v. er fjósið sem byggt var 1900-1901 og stendur enn en hlöður sem fjær standa eru
horfnar.4
Mörg hús voru byggð á Hvanneyri í tengslum við skólahaldið og þá einkum vegna búskaparins
sem var stór hluti af menntun nemenda. Velflest þeirra hafa verið rifin en þau voru byggð úr
timbri og klædd bárujárni en innan um voru einnig byggð torfhús og steinsteypuhús. Horfin hús
koma lítt við sögu þessarar byggða- og húsakönnunar en þó verður fáeinna getið auk húsanna sem
enn þá standa á Hvanneyrartorfunni. Skólahús var byggt á Hvanneyri 1889 og 14 kúa fjós var
byggt haustið 1890 en þær mundir voru öll önnur hús á Hvanneyri talin ónýt.5 Skólahúsið var
járnklætt timburhús 7,5 x 7,5 metrar, hæð með portbyggðu risi. Húsið var lengt um 5,6 metra árið
1894 og um 3,1 metra árið 1897 og var þá orðið 16,3 metra langt. Þegar búnaðarskólinn tók til
starfa stóð torfkirkja í kirkjugarðinum á Hvanneyri en í stað hennar var byggð timburkirkja 1893.
Henni var valinn staður á Kirkjuhólnum sunnan við kirkjugarðinn en hennar naut ekki lengi við
því hún fauk af grunni sínum árið 1902 og gjöreyðilagðist. Í hennar stað var byggð árið 1905
kirkja sú sem enn stendur á Hvanneyri.
8
Hvanneyri 1906 ári eftir að Hvanneyrarkirkja var byggð.6
Árið 1900 var byggt steinhlaðið fjós, 9,4 x 9,4 metrar, fyrir 16 nautgripi og átta kálfa. Fjósið
var lengt í 25 metra ári síðar og rúmaði þá 40 kýr og átta kálfa. Skólahúsið varð eldi að bráð
1903 og gjöreyðilagðist með öllum innanstokksmunum en mannbjörg varð. Flutti heimilsfólk í
skemmuna, sem byggð var 1896, og bjó þar uns nýtt skólahús hafði verið reist þar á staðnum
árið 1904. Það hús var tvílyft á steinlímdum kjallara, 20 x 8,8 metrar að stærð.7
Árið 1905 voru sett lög um bændaskóla og samkvæmt þeim áttu að vera tveir bændaskólar á
landinu kostaðir af ríkissjóði. Annar þeirra átti að vera á Hólum í Hjaltadal og hinn á Hvanneyri
og árið 1907 hóf bændaskólinn á Hvanneyri starfsemi sína samkvæmt lögunum frá 1905. Fáum
árum síðar, nánar tiltekið á árunum 1910-1911, var byggt reisulegt steinsteypt skólahús á
Hvanneyri eftir teikningum Rögnvalds Ólafssonar arkitekts, kjallari, tvær hæðir og ris og
jafnframt steyptur veggur um fyrirhugaðan blómagarð. Leikfimihús var byggt 1911 að hluta til
úr afgöngum frá smíði skólahússins. Síðla hausts 1917 varð eldur laust í skólastjórahúsinu frá
1904 og gjöreyðilagðist það en mannbjörg varð. Nýtt íbúðarhús úr steinsteypu var byggt í stað
þess árið 1920 eftir teikningum Guðjóns Samúelssonar húsameistari, kjallari, hæð og ris og
22,9 x 10,7 metar að stærð. Næsta stórbygging sem reis á Hvanneyri var fjós og hlaða,
Halldórsfjós, byggt á árunum 1928-1929. Húsið er 51 x 20 metar að grunnfleti og teiknað af
Guðjóni Samúelssyni húsameistara.8
Árið 1938 hófst nýr kafli í byggðaþróun Hvanneyrar með því að byggðir voru tveir
kennarabústaðir fyrir utan sjálfa Hvanneyrartorfuna, annar á Svíra en hinn í Tungutúni,
gömlum hjáleigum Hvanneyrar. Fáum árum síðar, 1942-1943, var byggt í Þórulág, norðaustan
við Hvanneyrartorfuna, allstórt hesthús, fjárhús og kálfafjós, 40 x 15 metar að grunnfleti.9
Síðan hefur byggðin á Hvanneyri meira og minna færst til austurs og suðausturs frá
Hvanneyrartorfunni og til að mynda var árið 1965 byggt nýtt skólahús suðaustur frá torfunni og
eftir það hefur uppbygging á Hvanneyri verið sunnarlega í byggðinni í nágrenni nýja
skólahússins.
9
Umhverfi byggðarinnar
Ríkjandi þættir
Ríkjandi þættir eru áberandi sérkenni og rýmismynstur bæjar af sjónlistarlegum toga, ýmist í
bænum sjálfum eða milli hans og umhverfis hans. Þessir þættir geta verið bæjarmynd, ásýnd
byggðar og landslags, aðalgatnakerfi eða þá áberandi byggingar, kennileiti, göturými, torg eða
opin svæði.10
Horft úr suðvestri yfir Hvanneyri. Elsti hluti þéttbýlisins, Hvanneyrartorfan, stendur á holti upp
af engjunum meðfram Hvíta en yngri byggðin er að hluta til norðar á holtinu og í mýrunum og
holtum suðaustan við gamla bæjarstæðið.
Ríkjandi þættir í bæjarumhverfi Hvanneyrar eru einkum þessir:
- Lega byggðarinnar á lágum holtum og hólum og flatlendi á milli þeirra. Byggðin
afmarkast til norðvesturs af flæðiengjum sem liggja töluvert neðan við byggðina og fylgir
byggðin þar brekkubrúninni. Byggðin einkennist af lágreistri byggð, að mestu einnar hæðar
húsum með lágu risi, sem þó er brotin upp af hærri og umfangsmeiri húsum suðvestarlega í
byggðinni og á Hvanneyrartorfunni.
- Land er lágt og einkennist af lágum holtum eða hólum og á milli þeirra eru mýrarflákar og
tún.
- Helsta gata byggðarinnar, Hvanneyrargata, liggur í gegnum hana frá suðaustri að nýja
skólasvæðinu en þvergata á hana, Túngata, liggur í sveig að Ásvegi og Hvanneyrartorfu.
10
Botnlangar tengjast við Túngötu og þjóna lágreistri íbúðarbyggð.
- Torg er við Hanneyrarkirkju en opin svæði eru víðast hvar í byggðinni enda renna hér
saman ræktað landbúnaðarsvæði og byggðin sjálf.
- Í bæjarmyndinni eru helstu kennileiti nýja skólahúsið, nemendagarðarnir, húsin á
Hvanneyrartorfunni og útihús norðaustarlega í byggðinni. Turn Hvanneyrarkirkju sést víða að
og er áberandi kennileiti sem og kirkjugarðurinn með trjágróðri sínum á Kirkjuhól.
- Ásýnd byggðarinnar einkennist af samtvinnun náttúru og byggðar en afmörkun göturýma
er mjög takmörkuð nema milli húsa í Hvanneyrartorfunni.
- Varðandi fornleifar í byggðinni sjá Fornleifaskráning á Hvanneyri.11
Byggðamynstur
Byggðamynstur er fyrirkomulag byggðar og landnotkunar, s.s. húsagerðir, hæð húsa, þéttleiki
byggðar og tegundir landnotkunar. Líta má á byggðamynstur sem þrívíddarlegt mynstur þess
sem byggt er og rýmisins þar á milli (byggingar, opin svæði og götur), stærðar reita (sem
gatnakerfið afmarkar) og stefnu (afstöðu til átta). Hver bær, bæjarhluti, eða reitur getur haft
mismunandi bæjarmynstur sem ræðst af götum, stígum, torgum, opnum svæðum, lóðastærð og
fyrirkomulagi og gerð húsa.12
Stór opin svæði eru á milli húsaþyrpinga eins og hér á milli Hvanneyrartorfu og
nemendagarða við Hvanneyrargötu.
Þegar litið er til byggðamynsturs Hvanneyrar kemur í ljós að:
11
- Gatnakerfið samanstendur af Hvanneyrargötu, aðalakstursleið að byggðinni, þvergötu á
hana, Túngötu með mörgum botnlöngum og Ásvegi sem liggur frá Hvanneyrartorfunni og
norðaustur úr byggðinni.
- Húsum í Hvanneyrartorfunni er skipað þannig niður við Kirkjuhól að innbyrðis mynda
þau mjög áhugaverð göturými á milli sín.
- Einbýlishús, parhús og raðhús standa nær því öll inni á lóð og forgarðar á milli húsa og
götu eða gangstétta. Raðhúsin eru flest byggð sem nemendaíbúðir og eru frekar litlar og
byggðar á sem ódýrastan hátt.
- Íbúðahúsin er nær öll byggð upp í kringum skólastarfið á Hvanneyri fyrir nemendur og
kennara.
- Áberandi munur er á milli íbúðasvæða og athafnasvæða hvað varðar stærðir og umfang
húsa. Umfangsmestu húsin eru skólahúsin og útihúsin.
- Íbúðasvæðin einkennast af lágreistum húsum; einbýlishúsum, parhúsum og raðhúsum en
við Hvanneyrargötu nemendagarðar í tveggja til þriggja hæða húsum. Svo virðist sem að
nemendagarðarnir séu byggðir undir vissum áhrifum frá gömlu húsunum á Hvanneyrartorfunni
hvað varðar hlutföll, þakform og litaval.
- Munur er á formi og staðsetningu íbúðarhúsa sem byggð eru á tímabilinu frá um 1940
fram til um 1960 og þeim húsum sem byggð eru eftir 1960. Elstu húsin eru velflest byggð á
gömlu bæjarstæðunum og flest funkishús valmaþaki en einnig voru byggð hús með risþaki eða
einhalla lágu þaki. Húsin sem byggð eru eftir 1960 eru með lágt risþak og standa með
reglubundnum hætti samkvæmt skipulagi.
- Húsin frá því um 1940-1960 er flest steinsteypt en húsin frá því eftir 1960 eru ýmist
byggð úr timbri eða steinsteypu.
Einstök göturými og áberandi hús
Þriðji þáttur bæjarumhverfis tekur til samstæðna húsa, göturýma eða einstakra húsa sem eru
sérstaklega áberandi vegna staðsetningar, gerðar eða útlits. Sem dæmi má nefna hús við enda
götu, við torg eða á hæð í bænum, eða hús sem sökum stærðar, forms eða hæðar eru kennileiti.
Fjallað er um húsin með hliðsjón af gildi þeirra fyrir svipmót og sjónlist bæjarins.13
Efni þessarar byggða- og húsakönnunar er Hvanneyrartorfan sem hefur að bera einstök
umhverfisleg og byggingarlistarleg gæði sem harla fátíð gerast hér á landi. Húsin standa nærri
Kirkjuhól, sem afmarkar húsaþyrpinguna til austurs. Hvanneyrarkirkja stendur á torgi í miðri
þyrpingunni vestan við kirkjugarðinn á Kirkjuhól. Sunnan við kirkjuna eru skólahúsin en útihús
norðan við hana. Íbúðar- og skólahúsin afmarka á milli sín skúðgarð en útihúsin standa við götu
sem liggur í norður frá þyrpingunni.
12
Varðveislumat húsa
Úttekt og mat á varðveislugildi
Við byggða- og húsakönnunina á Hvanneyri var gerð úttekt og lagt mat á varðveislugildi húsa á
Hvanneyrartorfunni en önnur hús á Hvanneyri voru ekki tekin til skoðunar.
Skráðar voru upplýsingar um ytri gerð húsanna og teknar af þeim ljósmyndir og upplýsingar
um hvert þeirra færðar inn á skráningareyðublöð. Loks var varðveislugildi hvers húss metið út
frá gildi þess fyrir byggingarlist, menningarsögu, umhverfi, upprunalega gerð og tæknilegt
ástand. Við mat á varðveislugildi eru gefin tölugildi frá 1–9 þar sem hús með hæsta
varðveislugildi fá 1 en hús með lægsta varðveislugildið frá 9. Út frá varðveislugildi er húsum
skipt í þrjá flokka, þ.e. hús með hátt varðveislugildi (1–3), hús með miðlungs varðveislugildi
(4–6) og hús með lágt varðveislugildi (7–9). Við könnunina á Hvanneyri var öllu húsunum
skipað í flokkinn hátt varðveislugildi (1-3).
Við könnunina á Hvanneyri er fyrst og fremst litið til mikilvægis hvers húss fyrir umhverfi sitt,
menningarsögu staðarins sem skólasetur frá 1889 og fyrir byggingarlist. Við gildismatið var að
öðru leyti stuðst við eftirfarandi skilgreiningar í leiðbeiningum Húsafriðunarnefndar um
Byggða- og húsakannanir en samkvæmt þeim tekur mat á varðveislugildi til:
- Byggingarlistar sem metin út frá hlutföllum, samsvörun í útliti og úrvinnslu einstakra
byggingarhluta ásamt samspili forms, efnismeðferðar og notagildis. Einnig er metið hvort
byggingin sé í eðli sínu og út frá staðsetningu góð, miðlungi góð eða óheppilegt dæmi um þá
byggingargerð sem hún flokkast í. Einnig getur verið um að ræða gott höfundardæmi hönnuðar
hússins. Þetta mat tekur jafnt til hefðbundinna húsa og þeirra sem teiknuð eru af arkitektum eða
öðrum hönnuðum. Matið er miðað við útlit hússins nú, og skal lagt mat á hugsanlegar
breytingar sem gerðar hafa verið á húsinu. Gildi hússins vegna staðbundinnar byggingarhefðar
eða gerðar og handverks er metið. Einnig er tekin afstaða til þess hvort fá dæmi séu til um þá
byggingargerð sem húsið telst til. Lagt er mat á hvort í húsinu séu dæmi um tæknilegar
nýjungar eða efnisval miðað við þann tíma sem húsið er byggt á. Að lokum eru skráðar
upplýsingar um sérkenni byggingarlistar hússins og rök fyrir mati á byggingarlist.
- Menningarsögulegs gildis byggingar sem m.a. er metið út frá því hvort sögufrægir atburðir
tengist húsinu eða það standi á sögufrægum stað. Einnig er mikilvægi húss metið eftir því hvort
það sé nánast eina byggingin á svæði þar sem áður fyrr var nokkur byggð og sé til vitnis um
þróun byggðar og starfsemi og líf sem þar var. Gildi hússins er einnig metið eftir sérstæðri
upphaflegri notkun þess t.d. vegna atvinnuhátta sem nú eru aflagðir eða hafa breyst verulega.
Að lokum eru skráðar upplýsingar um m.a. hvort sögufrægir atburðir tengist húsinu.
- Umhverfisgildis sem er metið út frá mikilvægi hússins fyrir nærliggjandi hús, götumynd eða
hverfi. Einnig er lagt mat á hvort staðsetning húss í landslagi eða á lóð falli að umhverfinu eða
ekki. Að lokum eru skráðar athugasendir og rök fyrir mikilvægi hússins í umhverfi sínu.
- Upprunalegrar gerðar húss sem er metin út frá athugun á því hvernig upprunaleg gerð þess
hefur varðveist og metið er hvernig tekist hefur til með viðgerðir, viðbyggingar eða breytingar.
13
Einnig er lagt mat á hvernig tekist hefur til með breytingar á húsinu, ef þær hafa verið gerðar,
og hvort þær styrki eða veiki mikilvæga byggingarhluta hússins. Hugað er að því hvort
samsvörun sé á milli þess sem byggt var og er sjáanlegt í dag og húsið þannig til vitnis um þá
verkmenningu sem ríkjandi var á byggingartíma þess. Að lokum eru skráð rök fyrir mati á
varðveislu upprunalegrar gerðar húss eftir hugsanlegar breytingar sem hafa verið gerðar á því.
- Tæknilegs ástands á ytra byrði húss sem metið er sjónrænt út frá því hvort því er haldið vel
við og enn fremur lagt mat á almennt tæknilegt ástand þess. Hafa ber í huga að tæknilegt ástand
húss hefur að jafnaði ekki áhrif á varðveislugildi þess. Að lokum eru skráðar upplýsingar um
tæknilegt ástand húss og rök færð fyrir mati.
Varðveislugildi húss er endanlega metið út frá öllum þessum gildum en gildi hússins frá
sjónarmiði byggingarlistar, menningarsögu og umhverfis vegur þó þyngst. Að lokum eru færð
rök fyrir varðveislugildi hússins.
Niðurstöður úttektar og mats á húsum eru sett fram í texta og ljósmyndum og ekki síst á kortum
þar sem sýnt er byggingarefni húsa, byggingarár eða -tímabil og varðveisluflokkar. Niðurstöður
á varðveislumati byggðar og einstakra húsa eru sýndar á korti, húsverndarkorti, þar sem
eftirfarandi verndarflokkar eru auðkenndir:
- Friðuð hús, hús byggð fyrir 1850 og kirkjur byggðar fyrir 1918 auk húsa sem friðuð eru af
menntamálaráðherra, auðkennd með bláum lit (Pantone 286 C).
- Einstök hús, húsaraðir og götumyndir sem lagt er til að vernda með hverfisvernd í
deiliskipulagi vegna byggingarlistarlegrar, menningarsögulegrar og/eða umhverfislegrar
sérstöðu þeirra, auðkennd með rauðum lit (Pantone 185 C).
- Samstæður húsa og heildir sem lagt er til að vernda með hverfisvernd í deiliskipulagi vegna
umhverfislegra sérstöðu þeirra, auðkennd með gulum lit (Pantone 102 C).14
Varðveisluflokkar
Eins og áður segir er húsum skipt í þrjá varðveisluflokka eftir varðveislugildi þeirra, þ.e. hús
með hátt varðveislugildi (1–3), hús með miðlungs varðveislugildi (4–6) og hús með lágt
varðveislugildi (7–9). Þá er friðuðum húsum skipað í sérstakan flokk.
Á yfirstandi ári, 2012, er eitt friðað hús á Hvanneyri þ.e. Hvanneyrarkirkja. Hin húsin 9 sem
tekin voru til skoðunar og mats eru öll með hátt varðveislugildi (1-3). Við gildistöku laga um
menningarminjar nr. 80/2012 hinn 1. janúar 2013, sem m.a. kveða á um að öll hús 100 ára og
eldri séu friðuð, verða auk Hvanneyrarkirkju, eftirtalin hús friðuð; skemman byggð 1896,
Hjartarfjós byggt 1900-1901, skólahúsið gamla og leikfimihúsið bæði byggð 1911. Af þeim
húsum á Hvanneyrartorfu sem könnunin tók til verða þá fjögur hús sem ekki njóta friðunar eða
skólastjórahúsið byggt 1920 og Halldórsfjós ásamt hlöðu byggð 1928-1929, verk Guðjóns
Samúelssonar húsameistara, vélageymsla byggð við Hjartarfjós um 1950 og Bútæknihúsið frá
1963.
14
Niðurstöður
Húsin tíu á Hvanneyrartorfu sem tekin voru til skoðunar í þessari könnun hafa mikið gildi fyrir
byggingarlist, menningarsögu og umhverfi. Mun fleiri hús voru byggð á torfunni eftir að
skólahald hófst á Hvanneyri 1889 en þau hafa af ýmsum ástæðum verið rifin og ný byggð í
þeirra stað og skólahús hafa brunnið í tvígang. Þau hús sem enn standa á Hvanneyrartorfu bera
það augljóslega með sér að vandað hefur verið til hönnunar þeirra og smíði. Og ekki síst bera
þau með sér að þeir sem skipuðu þeim niður höfðu glöggt auga fyrir því rými sem húsin
mynduðu á milli sín og hversu fallega þau standa í landslagi á brekkubrún vestan við Kirkjuhól.
Þessi gæði eru slík að þau verður að vernda, ekki aðeins með friðun sumra húsanna, heldur
einnig með hverfisvernd þeirra sem ekki verða friðuð með aldursákvæði laga um
menningarminjar frá 1. janúar 2013. Hverfisvernd tæki einnig til svæðis umhverfis húsin þar
sem byggingarframkvæmdir yrðu ekki heimilar svo að ásýnd húsaþyrpingarinnar geti haldist
óskert.
Við viðhaldsframkvæmdir þarf að gæta betur að upprunalegri gerð einstakra byggingarhluta en
gert hefur verið. Hér er fyrst og fremst átt við glugga í gamla skólahúsinu en þar hefur ekki
verið gætt að því að hlutföll séu rétt en einnig eru gluggar efnismeiri en þarf. Þá ber að nefna að
einangrun veggja að utan ásamt múrhúðun er illa farin og breytir að auki ásýnd húsanna þar
sem gluggar sitja dýpra í veggjum. Við málun húsa hefur ekki verið gætt að upprunalegu
litavali og handverkshefðum við húsamálun. Þannig hefur skólastjórahús Guðjóns
Samúelssonar verið skreytt á ýmsan hátt við litaval og byggingarhlutar dregnir fram og gerðir
mun áberandi en upphaflega var. Þá er áberandi að mismunandi litir eru skornir á úthornum t.d.
eru faldar á skemmu dökkgrænir en kantur að veggfleti fær sama lit og veggur en faldur á að
vera allur í sama lit. Á gamla skólahúsinu og skólastjórahúsinu eru veggkantur inn að gluggum
málaður í sama lit og gluggar þ.e. dökkgrænir og skipt um lit á úthorni. Þetta á sér ekki hefð og
fyrir vikið virka gluggar efnismeiri og þyngri í útliti húsanna. Það er mjög mikilvægt að bætt
verði úr þessum atriðum því þau draga niður byggingarlist húsanna en tiltölulega auðvelt er að
bæta úr þessu við endurmálun húsanna.
15
Húsaskrá - MAT Á VARÐVEISLUGILDI
GAMLA FJÓSIÐ HJARTARFJÓS
Byggt 1900-1901
VARÐVEISLUGILDI 2
Byggingarlist 3 Hús í ágætum hlutföllum, húsið er
steinhlaðið og var síðar hækkað með steinsteypu
Menningarsaga 2 Hluti skólasögu á Hvanneyri og með fyrstu steinhlöðnu útihúsum hér á landi
Umhverfi 2 Hluti heildar með öðrum skólabyggingum á Hvanneyrartorfunni
Upprunaleiki 3 Húsið hefur verið hækkað. þakhalli aukinn og gluggasetningu breytt
Tæknilegt ástand
3 Gluggar farnir að láta á sjá, steypuskemmdir
Varðveislugildi 2 Vegna mikilvægis fyrir heild, götumynd og vegna menningarsögu
Hverfisverndarflokkur: Blár. Húsið er friðað
VÉLAHÚS
KOLLUBAR, KOLLUBÚÐ,
PÖBBINN
VARÐVEISLUGILDI 3
Byggingarlist 4 Hús einfaldrar gerðar, ágæt hlutföll,
skjólveggur rýrir listgildi húsanna beggja Menningarsaga 3 Upphaflega hestarétt en síðan sett þak á
veggi og húsið notað sem vélageymsla Umhverfi 3 Hluti af heild Hvanneyrartorfunnar Upprunaleiki 3 Húsið sem slíkt lítið breytt Tæknilegt ástand
4 Steinsteypuskemmdir og sig í þaki
Varðveislugildi 3 Vegna mikilvægis fyrir sögu staðarins og umhverfis
Hverfisverndarflokkur: Rauður
HLAÐA
Byggt 1928-1929
VARÐVEISLUGILDI 2
Byggingarlist 2 Óvenju reisuleg landbúnaðarbygging, í
góðum hlutföllum, verk Guðjóns Samúelssonar
Menningarsaga 2 Mikilvægur hluti skólasögu á Hvanneyri og markar verulega breytingu í búskaparháttum landsmanna
Umhverfi 2 Mikilvægur hluti Hvanneyrartorfunnar ásamt fjósi, sterkt í götumynd
Upprunaleiki 2 Húsið heldur formi sínu en lofttúður á mæni mjög áberandi
Tæknilegt ástand
2 Virðist í góðu ástandi en laga þarf brú við norðurgafl
Varðveislugildi 2 Vegna mikilvægis fyrir umhverfi og menningarsögu
Hverfisverndarflokkur: Rauður
16
Húsaskrá - MAT Á VARÐVEISLUGILDI
FJÓSIÐ
HALLDÓRSFJÓS
Byggt 1928-1929
VARÐVEISLUGILDI 3
Byggingarlist 3 Ágæt landbúnaðarbygging en hækkun
hússins og kvistir draga úr listgildi þess, verk Guðjóns Samúelssonar
Menningarsaga 2 Mikilvægur hluti skólasögu á Hvanneyri og markar verulega breytingu í búskapar-háttum landsmanna
Umhverfi 3 Mikilvægur hluti heildarmyndar Hvanneyrartorfunnar með hlöðunni
Upprunaleiki 4 Byggt ofan á húsið og þverálmur þar með aflagðar, hurðum og gluggum breytt
Tæknilegt ástand
3 Ágætt en steypuskemmdir í vesturhlið hússins
Varðveislugildi 3 Vegna menningarsögu og mikilvægis fyrir umhverfi
Hverfisverndarflokkur: Rauður
HVANNEYRARKIRKJA
Byggt 1905
VARÐVEISLUGILDI 1
Byggingarlist 1 Vel útfært byggingarlistarverk frá hendi
Rögnvaldar Ólafssonar Menningarsaga 1 Sóknarkirkja Umhverfi 1 Hluti heildar og kennileiti, miðpunktur
gömlu byggðarinnar Upprunaleiki 1 Nánast upprunaleg, en litað bárustál á
veggjum Tæknilegt ástand
2 Gott en lituð stálklæðningin á veggjum er farin að ryðga
Varðveislugildi 1 Vegna byggingarlistar, menningarsögu og umhverfis
Hverfisverndarflokkur: Blár. Kirkjan er friðuð.
SKÓLAHÚSIÐ
GAMLI SKÓLINN
Byggt 1910
VARÐVEISLUGILDI 1
Byggingarlist 1 Hús í góðum hlutföllum og vel útfært verk
Rögnvaldar Ólafssonar Menningarsaga 1 Hluti skólastarfs á Hvanneyri nánast frá
upphafi Umhverfi 1 Mikilvægur hluti heildar og afmarkar
torfuna til vesturs Upprunaleiki 3 Nær upprunalegt en ímúr á suðurgafli og
nýir gluggar verulega frábrugðnir þeim upprunalegu, bíslögum bætt við
Tæknilegt ástand
2 Ástand hússins virðist nokkuð gott
Varðveislugildi 1 Vegna menningarsögu, byggingarlistar og umhverfis
Hverfisverndarflokkur: Blár. Húsið er friðað
17
Húsaskrá - MAT Á VARÐVEISLUGILDI
SKÓLASTJÓRAHÚS
Byggt 1920
VARÐVEISLUGILDI 1
Byggingarlist 2 Hús í góðum hlutföllum og vel útfærð
byggingarlist, verk Guðjóns Samúelssonar. Ímúr dregur úr listgildi hússins.
Menningarsaga 1 Hluti skólastarfs á Hvanneyri, skólastjóra-íbúð, bókasafn.
Umhverfi 1 Mikilvægur hluti heildar Upprunaleiki 3 Húsformið heldur sér en ímúr á nærri því
þremur hliðum Tæknilegt ástand
3 Húsið sem slíkt ágætt en ímúr á húsinu er stórskemmdur
Varðveislugildi 1 Vegna byggingarlistar, menningarsögu og umhverfis
Hverfisverndarflokkur: Rauður
LEIKFIMIHÚSIÐ
Byggt 1911
VARÐVEISLUGILDI 1
Byggingarlist 2 Vel útfært hús sinnar gerðar, verk Einars
Erlendssonar, en gluggabreytingar draga úr listgildi hússins
Menningarsaga 1 Með elstu leikfimihúsum á landinu, rammi um íþrótta- og menningarstarf
Umhverfi 1 Hluti heildar Upprunaleiki 3 Form hússins heldur sér en búið að klæða
yfir og fjarlægja mikilvæga glugga Tæknilegt ástand
4 Þarfnast verulegs viðhalds
Varðveislugildi 1 Vegna gerðar, menningarsögu og umhverfis
Hverfisverndarflokkur: Blár. Húsið er friðað.
SKEMMAN
Byggt 1896
VARÐVEISLUGILDI 1
Byggingarlist 2 Hús í ágætum hlutföllum Menningarsaga 2 Elsta húsið á Hvanneyri Umhverfi 1 Hluti heildar í útjaðri Hvanneyrartorfunnar Upprunaleiki 3 Gluggum fjölgað og klæðningu að hluta til
breytt Tæknilegt ástand
1 Í góðu ástandi en yfirborð klæðningar var rifið upp við undirbúning málunar nýverið og lítur illa út
Varðveislugildi 1 Vegna umhverfis og menningarsögu
Hverfisverndarflokkur: Blár. Húsið er friðað.
18
BÚTÆKNIHÚSIÐ
Byggt 1963
VARÐVEISLUGILDI 4
Byggingarlist 5 Skemma án mikilla sérkenna Menningarsaga 3 Hluti skólastarfs á Hvanneyri Umhverfi 4 Afmarkar að hluta til Hvanneyrartorfu
ásamt Kirkjuhól Upprunaleiki 2 Hefur að mestu haldið útliti sínu Tæknilegt ástand
3 Virðist þokkalegt
Varðveislugildi 4 Hefur takmarkað gildi fyrir umhverfi og byggingarlist
Hverfisverndarflokkur: Ekki gerð tillaga um hverfisvernd
Heimildaskrá Arnar Birgir Ólafsson, BS-ritgerð. 2008. Hvanneyri – Hugmyndir að skipulagi.
Bjarni Guðmundsson, 1995. Halldór á Hvanneyri: Saga fræðara og frumkvöðuls í
landbúnaði á tuttugustu öld. Reykjavík.
Bjarni Guðmundsson, 1989. Hvanneyri, menntasetur bænda í hundrað ár.
Björk Ingimundardóttir, Guðmundur L. Hafsteinsson, Gunnar Bollason, Lilja Árnadóttir og Sigríður Björk
Jónsdóttir: Hvanneyrarkirkja. Kirkjur Íslands, 13.
Fréttir frá Íslandi. 15. árg. 1888, 1. tölublað.
Guðmundur L. Hafsteinsson. Byggða- og húsakönnun. Byggingarlistarleg og menningarsöguleg könnun
bæjarumhverfis og húsa við gerð aðal- og deiliskipulags. Húsafriðunarnefnd. Heimasíða.
Guðmundur Jónsson, 1979. Bændaskólinn á Hvanneyri 90 ára. Reykjavík.
Ísafold. 23. tölublað 1889.
Magnús Á. Sigurgeirsson og Orri Vésteinsson, 2000. Fornleifaskráning á Hvanneyri í
Borgarfirði. Reykjavík: Fornleifastofnun Íslands.
Sveinn Sveinsson. Búnaðarskólinn á Hvanneyri. Ísafold. 66. Tölublað 1891.
Suðri. 4. árg. 1886.
Tilvísanir 1 Guðmundur Jónsson. Bændaskólinn á Hvanneyri 90 ára, 36-38; Bjarni Guðmundsson. Halldór á Hvanneyri, bls. 128;
Arnar Birgir Ólafsson. Hvanneyri – Hugmyndir að skipulagi, bls. 8-9. 2 Ísafold. 23. tölublað 1889, bls 92; Suðri. 4. árg. 1886. 18. tölublað bls 79; Fréttir frá Íslandi. 15. árg. 1888, 1. tölublað,
bls. 38; Búnaðarrit. 3.-4. árg. 1889-1890, 1. tölublað, bls. 175. 3 Bjarni Guðmundsson. Hvanneyri, menntasetur bænda í hundrað ár, bls. 20.
4 Bjarni Guðmundsson. Hvanneyri, menntasetur bænda í hundrað ár, bls. 18.
5 Ísafold. 66. Tölublað 1891, bls 261-261. Sveinn Sveinsson. Búnaðarskólinn á Hvanneyri.
6 Guðmundur Jónsson. Bændaskólinn á Hvanneyri 90 ára, bls. 105.
7 Guðmundur Jónsson. Bændaskólinn á Hvanneyri 90 ára, bls. 86-88, 90; Kirkjur Íslands, 13. Hvanneyrarkirkja 131-
168. 8 Guðmundur Jónsson. Bændaskólinn á Hvanneyri 90 ára, bls. 171, 172.
9 Guðmundur Jónsson. Bændaskólinn á Hvanneyri 90 ára, bls. 173, 174.
10 Húsafriðunarnefnd. Heimasíða. Byggða- og húsakönnun. Byggingarlistarleg og menningarsöguleg könnun
bæjarumhverfis og húsa við gerð aðal- og deiliskipulags. 11
Magnús Á. Sigurgeirsson og Orri Vésteinsson, 2000. Fornleifaskráning á Hvanneyri í
Borgarfirði. Reykjavík: Fornleifastofnun Íslands. 12
Húsafriðunarnefnd. Heimasíða. Byggða- og húsakönnun. Byggingarlistarleg og menningarsöguleg könnun
bæjarumhverfis og húsa við gerð aðal- og deiliskipulags. 13
Húsafriðunarnefnd. Heimasíða. Byggða- og húsakönnun. Byggingarlistarleg og menningarsöguleg könnun
bæjarumhverfis og húsa við gerð aðal- og deiliskipulags. 14
Húsafriðunarnefnd. Heimasíða. Byggða- og húsakönnun. Byggingarlistarleg og menningarsöguleg könnun
bæjarumhverfis og húsa við gerð aðal- og deiliskipulags.