HU

MA

NIS

TIČ

KE

ST

UD

IJE

8 8 | 2020 2020

UniverzitetDonja Gorica

Glavni i odgovorni urednik: Dragan K. Vukčević

Urednik broja „Zapadni Balkan na razmeđu lokalnih i globalnih izazova“: Ilija Vujačić

Redakcija: 1. Đorđije Borozan (Podgorica); 2. Ilija Vujačić (Podgorica); 3. Dragica Vujadinović (Beograd); 4. Milan Podunavac (Podgorica); 5. Cirila Toplak (Ljubljana); 6. Mirjana Maleska (Skoplje); 7. Asim Mujkić (Sarajevo).

Savjet: 1. John Keane (Sidney); 2. Nenad Dimitrijević (Beograd); 3. Čedomir Čupić (Beograd);4. Olga Breskaja (Vilnius); 5. Ana Krasteva (Sofija, Lyon); 6. Panos Ljoveras (Solun); 7. Đuro Šušnjić (Beograd); 8. Viljam Smirnov (Moskva); 9. Rudi Rizman (Ljubljana); 10. Alpar Lošonc (Novi Sad); 11. Vesna Kilibarda (Podgorica); 12. Stefano Bianchini (Bologna); 13. Hans-Georg Ziebertz (Würzburg);14. Ratko Božović (Beograd).

Sekretar: Nikola Zečević

Dizajn: Mile Grozdanić

Priprema za štampu: Bojan R. PopovićMedeon, Podgorica

Lektura i korektura: Valentina Knežević

Lektura i korektura za priloge na engleskom jeziku: Dragana Dubljević, Dragica Žugić

Izdavač: HS, UDG

Podgorica,2020.www.humanistickestudije.me

8 8 | 2020 2020

DRAGAN K. VUKČEVIĆ Uvodna riječ glavnog i odgovornog urednika /5/

DIO I TEMA BROJA: Zapadni Balkan na razmeđu lokalnih i globalnih izazova /5/MILAN PODUNAVAC Pandemija straha: politički učinci /9/CHRISTINA GRIESSLER Adressing the Legacies of Conflict in the Western Balkans: Reconciliation and Transitional Justice Approaches /19/EDINA PALEVIQ Ethno-Nationalism in Montenegro, Kosovo and Serbia During the Pandemic /65/

DIO II STUDIJEALEKSA ĐILAS Ujedinjene nacije i zaštita nacionalnih manjina — jedno ne sasvim tužno podsećanje /83/MYKHAYLO KOMARNYTSKYY The Role of Ethnic Interest Groups in U. S. Foreign Policy /93/

DIO III RECENZIJEROBERT M. HAYDEN (et al.) Antagonistic Tolerance, Competitive Sharing of Religious Sites and Spaces, Routledge, London, 2016. (Filip Tesar) /109/VOLFGANG ŠMALE Šta će biti sa Evropskom unijom? Istorija i budućnost, Clio, Beograd, 2019. (Nikoleta Đukanović) /115/

DIO IV IN MEMORIAMProf. dr Tonko Maroević (1941–2020) (Luka Rakojević) /121/

SADRŽAJ

115

Volfgang Šmale, Šta će biti sa Evropskom unijom? Istorija i

budućnost, Clio, Beograd, 2019.(Nikoleta Đukanović*)

Knjiga Šta će biti sa Evropskom unijom? Istorija i budućnost1 Volf-ganga Šmalea (Wolfgang Schmale), profesora savremene istorije na Univerzitetu u Beču, treća je knjiga koju je objavila izdavačka kuća Clio iz Beograda, nakon knjige Istorija evropske ideje (Clio, 2003) i knjige Istorija muškosti u Evropi 1450–2000. (Clio, 2011). Šmale se bavi istraživanjem ljudskih prava i studijama kulture, autor je ve-likog broja knjiga, među kojima posebno mjesto zauzimaju E-Le-arning Geschichte (2007), Bauerlicher Widerstand: Gerichte und Rechtsentwicklung in Frankreich (1986). Veoma je poznat i njegov blog „Mein Europa“ (Moja Evropa) (https://wolfgangschmale.eu/) na kome komentariše aktuelna politička dešavanja.Već duži niz godina Evropska unija se suočava sa brojim krizama,

poput: „zamora od proširenja“, brojnih unutrašnjih političkih i eko-nomskih problema, posljedica globalne ekonomske i finansijske kri-ze, sve izraženijih razlika u ekonomskom razvoju između razvijenih i nerazvijenih članica, ogromnih nejednakosti između sjevera i juga evrozone, odnosno dubokih političkih i ekonomskih nejednakosti unutar Unije. Posebno mjesto zauzimaju one najaktuelnije, poput migrantske krize i posljedica rezultata referenduma o izlasku Velike Britanije iz EU. Vrlo je neizvjesno kako će krize EU uticati na dalji tok razvoja integracije. Heterogenost Unije, gubitak povjerenja gra-đana u evropske institucije, udaljenost Unije od građanina, očigle-dan demokratski deficit EU, porast evroskepticizma, samo su neke od karakteristika evropske zajednice naroda danas, koje upućuju na činjenicu da je projekat Evropske unije još uvijek nedovršen posao.2

* Nikoleta Đukanović, Humanističke studije Univerziteta Donja Gorica; niko-leta.djukanovic@udg.edu.me

1 Naziv knjige u originalu: Was wird aus der Europäischen Union? Geschichte und Zukunft.

2 Zbignjev Bžežinski je smatrao da je današnja Evropa još uvijek nedovršen po-sao, te da će tako ostati „sve dok Zapad strateški trezveno i mudro ne prihva-ti Tursku kao ravnopravnog partnera i ne angažuje Rusiju, kako politički tako i ekonomski“. Bžežinski ujedno smatra da „tako proširen Zapad može pomoći da se učvrsti stabilnost u nastajućoj Evroaziji i da se revitalizuje njeno istorij-sko nasljeđe. Vidjeti više: Zbigniew Brzezinski, Strategic vision: America and the Crisis of Global Power, Basic Books, New York, 201.

116

Upravo Šmale u ovoj knjizi tretira pitanje budućnosti Evropske unije, koje je u centru interesovanja evropske i svjetske javnosti već duži niz godina. Knjiga se sastoji od šest poglavlja. U prvim pogla-vljima, Kako je Evropa postala ono što jeste i Evropska unija, Šmale da-je istorijski pregled razvoja Unije i njenih ključnih postignuća. Kri-ze Evropske unije objašnjava u poglavljima: Ugovor o EU, ili koliko EU ozbiljno shvata samu sebe?, Nacionalna država i nacionalizam u EU, Razmišljanje o identitetu i različitosti, dok se u posljednjem po-glavlju, Budućnost Evrope, autor bavi onim šta EU može i treba da bude u budućnosti. Kao ubijeđeni Evropljanin, Šmale istražuje kori-jene kriza sa kojima se suočava, te daje veoma korisne predloge kako ih Evropska unija može riješiti, istinski vjerujući u budućnost Evro-pe. Za tako nešto neophodno je sprovesti odlučne i sveobuhvatne re-forme, zbog čega Šmale, u samom predgovoru knjige, objašnjava da „EU mora da se odrekne svoje bojažljivosti i provincijalizma, te da sebe shvati prije svega kao globalnog aktera“. Evropska unija se mora osloboditi nacionalizma koji Uniju „blokira i nanosi štetu građani-ma i građankama“, te mora postati zajednica svojih građana i građan-ki (str. 7). Šmale, takođe, dodaje da je neophodno da se EU, u cilju rješavanja kriza sa kojima se suočava, transformiše u projekat svojih građana i građanki, te da je budućnost Unije izvjesna samo u sluča-ju da se sprovedu odlučne unutrašnje reforme.

Sumirajući dosadašnji napredak evropskog ujedinjavanja, Šmale ističe da, ukoliko se uzmu u obzir različiti uporedni aspekti, poput vladavine prava, demokratije, slobode, ekonomskog blagostanja, so-cijalnog mira i bezbjednosti, EU nema konkurenciju na globalnom planu (str. 33), dok ujedno ističe da Unija predstavlja najveći stepen jedinstva koji je ikada postojao u Evropi (str. 148). Sa druge strane, uspostavljanje zajedničkog tržišta se može smatrati jednim od najve-ćih dostignuća EU, dok je veliki napredak napravljen i u politici pro-širenja, te u procesu evropeizacije država izvan EU.

Međutim, danas se EU nalazi u dubokoj krizi, dok u svim člani-cama postoje snage koje se bore za izlazak njihove zemlje iz EU. Ta-ko svjedočimo jačanju desničarsko-populističkih partija koje su još 2014. godine osvojile veći broj mjesta u Evropskom parlamentu. U tom smislu, Šmale ističe da su, nakon referenduma u Velikoj Britani-ji, za manje od dvanaest mjeseci, protivnici EU uspjeli da se snažno pozicioniraju u javnosti u mnogim članicama, od austrijskih pred-sjedničkih izbora 2016. do izbora za njemački Bundestag u drugoj polovini 2017. godine. Objašnjavajući djelovanje desničarsko-popu-lističkih partija, Šmale ih poredi sa situacijom u kojoj neko želi da vrati točak istorije unatrag, priželjkujući povratak nacionalizma pr-ve polovine XX vijeka. Tako autoritarno shvatanje nacionalne drža-ve koje zastupaju mnogi poslanici danas u Evropskom parlamentu, više liči na stavove koji su bili karakteristični za prvu polovinu XX vijeka, zbog čega ih Šmale pripisuje ideološkom nacionalizmu.

Šmale posebnu pažnju posvećuje analizi odnosa između Unije i na-cije, smatrajući da odnos nacionalne države i EU predstavlja Ahilovu

117

petu Unije. Nerazriješena protivrječnost između Unije i nacije upra-vo predstavlja korijen kriza EU. Naime, iako vjeruje da su EU i na-cionalna država međusobno kompatibilne, posljednjih godina je ta kompatibilnost iscrpila svoje mogućnosti djelovanja ili je izgubila svo-je istorijske pretpostavke. Ovu pojavu Šmale direktno povezuje sa no-vim nacionalizmom za koji cijeni da nije samo desničarsko populi-stički, niti da ga usmjeravaju samo pojedinačne vlade (str. 82). Šmale kao osnovni problem EU i njene duboke krize identifikuje nacional-nu državu i političke strukture koje i dalje zagovaraju zastarjelu ide-ju nacije, te zarad te ideje odobravaju kršenja prava, ustava i ugovo-ra, kao i ekstremističku retoriku (str. 90).

Izuzev jačanja nacionalnih država, koje „razvodnjava ideju o Uni-ji“, Šmale posebno ističe nemoć koju je EU pokazala tokom migrant-ske krize, te upitnost njene djelotvornosti i korisnosti, imajući u vidu duboka nacionalna razilaženja. Postupanje određenih članica prema migrantima (poput Mađarske, Poljske, Slovačke, Bugarske, Rumu-nije koje su se, odbijajući da prime migrante, ponašale otvoreno kse-nofobično i islamofobično), govori u prilog tome da jedan dio čla-nica stavlja van snage pravila o zajedničkom djelovanju definisanih Ugovorom o EU, te da su čak „prećutno proglasile irelevantnom i složenu strukturu u čiji sastav ulaze moral, humanizam, demokrati-ja, vladavina prava, ljudska prava, koja skupa opisuju duh Unije“ (str. 39). Šmale navodi mnogobrojne primjere grubog kršenja evropskih vrijednosti od strane država članica (Mađarska, Ruminija, Poljska), zbog čega je EU 2017. godine pribjegla sankcijama protiv članica koje grubo krše evropske vrijednosti, poput slobode, demokratije, ljuskih prava, vladavine prava. Šmale čak navodi da je do oktobra 2017. go-dine bilo čak 2.700 postupaka pokrenutih od 2012. godine zbog kr-šenja Ugovora o EU. Tako se Šmale saglasio sa tezom Alana S. Mil-varda iznesenoj u knjizi The European Rescue of the Nation-State, da su evropske integracije spasile evropsku nacionalnu državu, koja da-nas snosi upravo dio odgovornosti što je EU u krizi, a Evropski sa-vjet poprište nepovjerenja.

Zato Šmale razvija tezu da je poslijeratna koncepcija etički uteme-ljenog „toplog društva“, zasnovanog na evropskom zakonodavstvu, ugrožena nacionalističkom koncepcijom „hladnog društva“ (str. 82), označavajući sukob tih koncepcija društva jednim od korijena krize. Pritom, Šmale ističe da je sve do danas, nažalost, opstala konstruisa-na predstava o naciji kao etničkoj zajednici, što dokazuje široko ras-prostranjena ksenofobija u Evropi, mržnja prema strancima i upor-ne rasističke izjave i agresija, te različite vrste diskriminacije prema migrantima (str. 85). Šmale smatra da će funkcionalnost Unije zavi-siti upravo od ishoda aktuelnog sukoba ove dvije koncepcije, pri če-mu na taj sukob može da utiče samo država. Nažalost, koncepcija „hladnog društva“ preovladava, samim tim što dolazi do čestog kr-šenja Ugovora o EU, nepoštovanja sudskih presuda Evropskog suda za ljudska prava i Evropskog suda pravde, sve rjeđeg pokretanja me-hanizama za sankcionisanje država koje krše pravo EU.

118

Od tinjajućih problema sa kojima se Unija suočava, Šmale poseb-no tretira i slabosti EU u spoljnopolitičkim pitanjima, smatrajući da je gotovo nemoguće uskladiti ekonomske politike bez istovremenog političkog usklađivanja država članica. U knjizi je posebna pažnja posvećena i oblicima pojačane saradnje, koji omogućavaju državama članicama da izaberu da li žele da učestvuju u određenim oblicima saradnje, odnosno u nekoj odluci Unije, zbog čega Evropu naziva Eu-rope a la carte. Šmale u tom smislu navodi više primjera protokola i izjava kojima su države članice izuzete iz neke odluke ili inicijative saradnje, usljed čega se sa pravom pita da li brojne izjave o pojedinim članovima Ugovora o funkcionisanju Unije dovode u pitanje ključni cilj, a to je postići više evropske saradnje umjesto posebnih rješenja za pojedine države članice (str. 80). Šmale zaključuje da evropsko pri-marno pravo nakon usvajanja Lisabonskog ugovora plaća visok da-nak nacionalizmu, a što se „ispoljilo na najbrutalniji mogući način nakon Bregzira“ (str. 80). Upravo vrhunac negativne dinamike po pi-tanju krize EU je bilo glasanje za Bregzit 2016. godine, pri čemu je u ovoj knjizi posebno kritikovan diskurs britanske vlade koji se osla-nja na predstavu o svijetu iz 1918. godine i 1945. godine (str. 148).

Saglašavajući se da je svaka članica EU zaokupljena određenim problemima (u mnogim državama je primjetno nasilje usljed socijal-nih tenzija i raznih oblika diskriminacije, velika stopa nezaposlenosti, korupcija, kršenje ljudskih prava i sl), Šmale ističe da je važno identi-fikovati one za koje je Unija odgovorna. Upravo zbog toga, autor na kraju djela daje cijeli niz ideja kako da Evropska unija osigura svoju budućnost. Među njima, posebnu pažnju vrijedi posvetiti predlogu da se sprovedu neophodne sveobuhvatne institucionalne reforme Uni-je, ali i jačati civilno društvo koje će braniti ciljeve društva. Takođe, mjere koje bi trebalo Uniju učiniti efikasnijom, zatim nedvosmisleno iskazivanje odvažnosti za više demokratije, te kritičko promišljanje evropske ideje i ponovno njeno koncipiranje u kontekstu globalnih odnosa jesu predlozi vrijedni posebne pažnje. Šmale posebno insisti-ra na potrebi da se jača civilno društvo koje predstavlja temelj EU, odnosno srž koncepcije „toplog društva“. Autor podsjeća da ova kon-cepcija predstavlja autentično evropski koncept društva, budući da je Evropa prevashodno bila projekat civilnog društva, odnosno proje-kat odozdo, prije nego što je postala politički projekat demokratskih poslijeratnih država (str. 134). Pritom, reformisana Evropa mora da potekne od pojedinca, što znači da budućnost Evropske unije ne po-činje od reformi institucija već od pojedinca i „njegove/njene“ Evro-pe, i to posredstvom procesa demokratizacije EU (str. 136). Demo-kratizacija Unije će za posljedicu imati stvaranje evropskog demosa i evropske javnosti, utemeljenih na članu 2 Ugovora o Evropskoj uniji.