HİTİT KRALLIĞI’NDA DİPLOMATİK KLERnek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/ET000166.pdf · 2019. 6....

T C

ISTANBUL UumlNIVERSITESI

SOSYAL BILIMLER ENSTITUumlSUuml

TARIH ANABILIM DALI

YUumlKSEK LISANS TEZI

HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK

EVLILIKLER

Irem Şuumlkran NOGAY

2501130204

TEZ DANIŞMANI

Doccedil Dr Erkan KONYAR

ISTANBUL - 2019

T C



TARIH ANABILIM DALI

ESKICcedilAĞ TARIHI BILIM DALI



EVLILIKLER


2501130204

TEZ DANIŞMANI


ISTANBUL - 2019

iii

OumlZ

HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK EVLILIKLER

IREM ŞUumlKRAN NOGAY

Hitit Krallığırsquonda krallığa tabi vassal krallıklar ile yapılan ve komşu uumllkeler

arasında yapılan evliliklerin accedilıklanması soumlz konusu doumlnemi anlamamızı sağlaması

bakımından oumlnemlidir Konumuzu accedilıklarken oumlncelikle Hitit belgelerine ve sonrasında

doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin belgelerine bakılarak konu aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır

Filolojik verilerin yanı sıra arkeolojik veriler de ccedilalışmamızdaki dayanak

noktalarından birisidir

Ccedilalışmamız iccedilerisinde Hitit İmparatorluğursquonda kadın olgusu her youmlnuumlyle ele

alınmış gerek Hitit kraliyet ailesindeki kadının yeri gerek Hitit kanunları sayesinde

Hitit toplumunda kadının durumu incelenmiştir Bu ccedilalışma ile evlilik yapan

prenseslerin kendi uumllkeleri iccedilerisindeki sosyo-kuumlltuumlrel durumu goumlzler oumlnuumlne

serilmiştir Eskiccedilağrsquoda yapılan diplomatik evlilikler yapılan savaşlardan daha buumlyuumlk

başarılar ve uzun soluklu bir barış doumlnemi getirmekteydi Bu nedenle ccedilalışmamızın en

oumlnemli kaynağını yapılan diplomatik antlaşmalar ve siyasi mektuplaşmalar

oluşturmaktadır Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı ve komşu uumllkeler

arasında yaptığı evlilikler birer başlık altında toplanmıştır

Anahtar Kelimeler Hitit Diplomatik Evlilik Kadın Aile Hukuk Kraliccedile Prenses

Kraliyet Ailesi

iv

ABSTRACT

DIPLOMATIC MARRIAGES IN THE HITTITE KINGDOM


It is important to explain the marriages between the neighboring countries and

vassal kingdoms in the Hittite Kingdom and to enable us to understand the period in

question While explaining our subject firstly the subject was tried to be examined by

looking at the documents of the Hittites and the documents of the contemporary

kingdoms In addition to the philological data archaeological data is one of the

mainstays of our study

In our study the phenomenon of women in the Hittite Empire was taken in

every aspect and the status of the woman in the Hittite royal family and the status of

women in Hittite society were examined with the Hittite laws With this study the

socio-cultural situation of the princesses who have marriages are revealed The

diplomatic marriages made in the ancient period brought greater successes and long-

term peace than the wars and thus the most important source of our work was the

diplomatic agreements and political correspondences The marriages of the Hittite

Kingdom with the vassal kingdoms and the realms of the modern kingdoms are

gathered under different topics

Keywords Hittite Diplomatic Marriage Woman Family Law Queen Princess

Royal Family

v

OumlNSOumlZ

Krallıklar arasında yapılan evlilikleri incelemek zevkli olduğu kadar zorlu da

bir projedir Hitit belgeleri devlet arşivi belgeleri olması sebebiyle evliliklerin

yapıldığı anlardaki heyecanları ve mutlulukları yani duygu birikimini anlayabilmemiz

bir hayli zordur Tezimizin amaccedillarından biri de doumlnemdeki evliliklerin sebeplerini

anlaşılabilir kılmaktır

Bana bu konuyu ccedilalışmamda teşvikte bulunan Doccedil Dr Erkan Konyar ve Doccedil

Dr Meltem Alparslanrsquoa teşekkuumlruuml bir borccedil bilirim Hocam Doccedil Dr Erkan Konyar

ccedilalışmalarımı başından beri yakından takip etmiş ve bana yol goumlstermiştir Hocam

Doccedil Dr Meltem Alparslan ccedilalışmalarımı dikkatle izlemiş ve her zaman yardımları

ile bana destek vermiştir Her iki Hocama da bana goumlsterdikleri sabır verdikleri guumlven

ve sağladıkları imkacircnlar iccedilin yuumlrekten teşekkuumlrlerimi sunarım

Ccedilalışmamın oluşum suumlrecinde ilgi ve alakalarını goumlrduumlğuumlm değerli dostlarım

Araş Goumlr Tolga Pelvanoğlu ve Araş Goumlr Armağan Tanrsquoa oumlnemli zamanlarını bana

ayırdıkları sabırla yardım ettikleri ve her zaman destek verdikleri iccedilin teşekkuumlrlerimi

sunarım Yine yuumlksek lisans tezimi ccedilalışırken pek ccedilok yardımını goumlrduumlğuumlm arkadaşım

Metin Oralrsquoa ccedilalışırken desteğini benden eksik etmeyen Ecem Eralp ile Burcu Oumlzerrsquoe

ve tezimin yazım kurallarında bana yardımcı olan değerli arkadaşlarım Araş Goumlr Dr

Fatma Kaynar Mehmet Yiğit Meydan ve Selmin Yuumlzbaşıoğlursquona da burada teşekkuumlr

etmek isterim Ayrıca verdikleri guumlven ile daima yanımda olan Aileme ve Eşime de

teşekkuumlr etmeyi bir borccedil bilirim

Alman Arkeoloji Enstituumlsuuml İstanbul Şubesi ile Tuumlrkiye Eskiccedilağ Bilimleri

Ensituumlsuumlrsquonuumln bana sağladıkları ccedilalışma imkacircnlarından dolayı ve Tuumlrk Eskiccedilağ

Bilimleri Enstituumlsuumlrsquone bana verdiği burs sebebiyle teşekkuumlr ederim

İREM ŞUumlKRAN NOGAY

İSTANBUL 2019

vi

ICcedilINDEKILER

OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv

OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipv

ICcedilINDEKILERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi

TABLOLAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipix

HARITALAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipx

RESIMLER LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxi

KISALTMALAR LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxiii

GIRIŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1

BIRINCI BOumlLUumlM

I HİTİT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERİhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4

A Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4

1Hitit Kraliyet Kadınlarının Unvanlarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9

a Tawanannahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9

b MUNUSLUGALGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12

c EŠERTUhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12

d DUMUMUNUSGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13

e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL 14

2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15

a Eski Hitit Doumlnemihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15

b Hitit İmparatorluk Doumlnemi helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24

B Hitit Toplumunda Aile Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42

1Hitit Metinlerinde Kadın İle İlgili Terimlerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42

2Kušata (Başlık Parası) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49

3 İwaru (Ccedileyiz) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip51

4 Lewirat ve Sorarathelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip52

5 İccedil Guumlveyisi Kavramıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip54

6 Hamilelik ve Annelik Haklarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip57

7 Ensest İlişki helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 58

8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63

vii

9 Mirashelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66

10 Boşanmahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66

IKINCI BOumlLUumlM

II HİTİT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDAKİ

POLİTİK İLİŞKİLER VE YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip79

A Mira Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip84

B Hayaša Krallığı ile Politik İlişkiler ve

Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip90

C Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik İlişkiler ve


D Mittani Krallığı ile Politik İlişkiler ve


E İšuwa Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip109

F Amurru Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip117

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

III HİTİT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA

YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip125

A Babil Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphellip130

1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip130

2 Babil Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip133

B Mısır Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip139

1 Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip139

a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki İlk Politik İlişkiler139

b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile

Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip141

c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde

Mısır Krallığı ile Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144

d Kadeš Savaşıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144

e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit

Krallıkları Arasındaki Politik İlişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun

viii

Hitit Krallığırsquondan Kaccedilmasıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip149

2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip155

SONUCcedilhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip167

KAYNAKCcedilA helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip173

EKLER helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip209

ix

TABLOLAR LISTESI

Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)helliphelliphelliphelliphelliphellip209

Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976

21vd)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43

Tablo 13 Yasak Cinsel İlişki (Haase 2005 65)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63

Tablo 31 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)helliphellip210

x

HARITALAR LISTESI

Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip211

Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip212

Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar

(Bryce 2005 162)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip213

Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)helliphelliphelliphelliphelliphellip214

xi

RESIMLER LISTESI

Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins

2011 Tafel 3)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip215

Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)helliphelliphelliphelliphellip215

Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins

2011 Tafel 33 85)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip216

Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)hellip8

Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri

(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)216

Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri

(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)217

Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-

111)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip217

Resim 18 Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel 2011

107)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218

Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-

Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218

Resim 110 Taşccedilı Kabartması

(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)219

Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink

1990 92)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip219

Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı

(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)220

Resim 22 Karabel Anıtı

(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)221

Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)hellip222

xii

Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-

98b)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip222

Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973

138)222


138)223

Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973

138)223

Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi

(Abbas 2016 121)224

Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi (Abbas

2016 120)224

Resim 33 Ramessesum Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi

(Abbas 2016 120)225

Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016

122)226





Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005


Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli (httparkeofilicommisirin-

en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-birinin-icyuzu)228

xiii

KISALTMALAR LISTESI

Ay Arka yuumlz

BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B Nies

Bkz Bakınız

Bkn Bakınız

CHD Chicago Hittite Dictionary

CTH Cataloge des Textes Hittites

Ccedilev Ccedileviren

DS Deeds of Šuppiluliuma

EA El Amarna Arşivi

Ed Editoumlr

HAB Die hethitisch- akkadische Bilingue des Hattušili I (Labarna II)

ICK Inscriptions cuneacuteiformes de Kuumlltepe (Prag)

KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli

km Kilometre

KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli

KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul (İstanbul)

MOuml Milattan Oumlnce

Oumly Oumln yuumlz

RGTC Reacutepertoire Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes

RS Ras Şamra

Syf Sayfa

syf sayfa

vb ve benzeri

vd ve devamı

vdd ve devamının devamı

Vol Volume

WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen Orient-

Gesellschaft

yy yuumlzyıl

1

GIRIŞ

Tarihin ilk doumlnemlerinden bu yana savaş ve barış yan yana ilerlemişlerdir

Bazen hammadde ve gıda arayışından kaynaklansa da bazen de ticaret yollarının

uumlzerindeki guumlzergahlar jeostratejik oumlnemleri sebebiyle savaşlara neden olmuştur Barış

doumlneminin savaş doumlneminden daha karlı olduğu aşikardır Diplomatik evlilikler

barışın suumlresini uzatmakta ve akrabalık ilişkisi sayesinde iki devlet arasındaki bağı

guumlccedillendirmekteydi

Eskiccedilağrsquoda kullanılan devletler arası politik araccedillar arasında savaş ve ele

geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker

2013 64) Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik

hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha

dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar ise devletler arasında oluşan

dengeleri sarsabilirdi (Yaron 1963 23vd) Hitit Krallığırsquonda da politika gereği bir

ccedilok kraliyetler arası evlilik yapılmıştır1

Hitit Krallığı doumlneminde Mısır Babil ve Asur Krallıkları gibi doumlneminin diğer

buumlyuumlk guumlccedilleri ile bir arada anılmış ve soumlzuuml geccedilen krallıklar ile pek ccedilok savaş ve

antlaşma yapmıştır Bu doumlnemde eşit guumlccedilteki krallıkların birbiriyle olan

antlaşmalarının sadece lafta kalmasını istemediklerinden olsa gerek evlilik

muumlnasebeti ile akraba oldukları da anlaşılmaktadır Yapılan evlilikler Oumlnasya

huumlkuumlmdarlarının sanki bir koumlyde yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları

duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir (de Mieroop 2006 169)

Evliliklerin en oumlnemli sonuccedillarından biri krallıkların birbirleri ile olan

dostluklarının barış sayesinde artmasıydı Ayrıca evlilik sebebiyle damat tarafına ccedileyiz

yollandığı ve goumltuumlruumllen malların yolda herhangi bir hırsızlığa uğramaması iccedilin kayıt

altına alındığı da bilinmektedir Yabancı uumllkeye goumlnderilen prenseslerin genellikle ilk

eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Bu sayede antlaşma yapılan uumllkedeki soy soumlzuuml

geccedilen prenses tarafından devam edecek ve boumlylelikle tam olarak bir akrabalık bağı

kurulmuş olacaktı

Evliliklerin sadece komşu uumllkeler arasında değil vassal krallıklar ile de

yapılması dış politikada krallıklar arasındaki ittifakı ve arkadaşlığı guumlccedillendirirken iccedil

1 Bkz Harita G1

2

politikada da asayişin sağlanması ve soumlzuuml geccedilen krallıklardan Hitit Krallığırsquona haber

ulaşmasını buumlyuumlk bir kolaylıkla sağladığı anlaşılmaktadır Ayrıca Hitit Devletirsquonin bu

kadar ccedileşitli uumllkeye prenses goumlnderip prenses alması da evliliğin politikada ne kadar

yaygın bir kullanım alanı olduğunu goumlstermesi accedilısından da oldukccedila muumlhimdir

Braudel Bellek ve Akdeniz isimli kitabında ldquoMOuml 14 ve 13 yuumlzyılların ayırt

edici oumlzelliklerinden biri olan huumlkuumlmdarlar arası evlilikler samimiyet oumllccediluumlleri şu veya

bu oranda değişen ittifak veya barış antlaşmalarının ldquoteminat akccedilalarırdquo haline gelen

Babil Mittani veya Hitit prensesleri hakkında koca bir kitap yazılabilirrdquo ifadesini

kullanmaktaydı (Braudel 2007 186) Bu ifade soumlz konusu ccedilalışmanın başlaması iccedilin

ilham kaynağı olmuştur

Tezimizi oluştururken ccedilivi yazılı belgelerden (antlaşmalar mektuplar yıllıklar

dua metinleri kanunlar) ve arkeolojik verilerden (kaya kabartmaları muumlhuumlrler ve

muumlhuumlr baskıları) yararlanılmıştır

Ccedilalışmamızın amacı Hitit Krallığırsquonın gerek vassal hanedan aileleriyle ile

yaptığı gere Oumlnasya huumlkuumlmdar aileleriyle yaptıkları evliliklerin doumlnemin sosyo-politik

hayatındaki etkisini ve izlerini araştırmaktır Ayrıca kadının eskiccedilağda yer aldığı

sosyal ve politik durumu incelemektir

Tezi ccedilalışırken kullandığımız belgeleri sırasıyla ccedilivi yazılı belgeler muumlhuumlr

baskıları ve kaya anıtları oluşturmaktadır Ccedilalışmada ağırlıklı olarak ccedilivi yazılı

belgeler kaynak olarak esas alınmıştır Oumlncuumll olarak ccedilivi yazılı meintlerin yer aldığı

KBo ve KUB gibi tablet ortografileri ve ikincil kaynak olarak ccedilivi yazılı belgeler ile

ilgili araştırma yapan bilim insanlarının ccedilalışmalarının yer aldığı Studien zu den

Bogazkoy-Texten ve Texte der Hethiter gibi yayınları incelenmiş ve son olarak bakılan

kaynakları ise Hethitische Zeichen Lexikon Hethitisches Woumlrterbuch kataloglar ve

soumlzluumlkler oluşturmaktadır Hititccedile metinler ile ilgili yapılan guumlncel yayınlar ise

httphethportuni-wuerzburgdeHPMindexphp adresi ile Hethitologie Portal-

Mainzrsquoden izlenmiştir

Tez ccedilalışmamız uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Hitit

Krallığırsquonda kadın olgusu saray kadınlarının tarihccedilesi Hitit kanunlarında geccedilen kadın

hakları ile ilgili maddeler ve diğer filolojik ve arkeolojik metinlerde bulunan Hitit

kadınına youmlnelik araştırmaları iccedilermektedir Evlenmek terimi soumlzluumlkte erkek ile

kadının aile kurmak iccedilin yasaya uygun olarak birleşmesi izdivaccedil etmesi şekilde yer

3

almaktadır Kadının tarihte ccedilok irdelenmemesi ve arka planda kalması sebebiyle bu

konuyu evlilik ccedilerccedilevesi iccedilerisinde kullanmaya ihtiyaccedil duyulmuştur Antlaşma

metinlerinde geccedilen bazı cuumlmleler Hitit aile hukukunda kadın hususunda bizi daha

kapsamlı incelemeye yapmaya sevk etmiştir Bu ccedilalışma yapılırken bu kadar ayrıntılı

şekilde ele alınacağı hesaplayamadık ancak ccedilalışmamızın bu haliye ccedilok daha faydalı

olacağı kanısındayız Hitit Krallığı ve Hitit Krallığırsquona tabii bulunan vassal devletler

ile yaptığı diplomatik evliliklerse ikinci boumlluumlmuumln konusunu oluşturmaktadır Mira

Hayaša Mittani İšuwa Amurru ve Šeha Nehri Uumllkesi gibi Hitit Devletirsquone bağımlı

krallıklar ile yaptığı evliliklerin gerekccedileleri ve iccedil politikadaki etkilerine yer verilmiştir

Son boumlluumlmde ise Hitit Krallığı ile doumlnemin diğer buumlyuumlk guumlccedilleri ile yaptığı antlaşmalara

yer verilmiştir Babil ve Mısır Krallıkları ile yapılan evliliklerin Oumlnasya tarihine etkisi

anlatılmaya ccedilalışılmış ve filolojik belgelerden yola ccedilıkarak konu aydınlatılmaya

ccedilalışılmıştır

4

BIRINCI BOumlLUumlM

I HITIT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERI

IA Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusu

Hitit kraliyet ailesinde kraliccedilelerin prenseslerin ve kral annelerinin

konumlarını pozisyonlarını ve etki alanlarını anlayabilmek iccedilin oumlncelikle Asur Ticaret

Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının işlevi ve roluumlnuuml anlamamız

gerekmektedir Hitit kraliccedilelerinin diğer komşu uumllkelerde yer alan kraliccedileler ile

aralarında neden daha fazla nuumlfuzu ve etki alanı bulunduğunu anlamamız boumlylelikle

kolaylaşacaktır

Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kadının durumunu

anlamamızı sağlayan pek ccedilok tablet kazılardan elde edilmiştir bu doumlnemdeki sosyal

hayatın iccedilindeki kadının durumuna ise daha sonra değinilecektir 2 Anadolursquoda o

doumlnemde henuumlz merkezi bir siyasi otoritenin bulunmadığı ve şehir devletlerinin yer

aldığını goumlrmekteyiz Kuumlccediluumlk krallık ya da beylik olarak adlandırılabilecek bu sistemde

ldquorubaumrdquo kral ve ldquorubatumrdquo kraliccedile terimlerini karşılamaktaydı Rubatum teriminin

sadece kralın karısı iccedilin kullanılmadığı ayrıca kralın kız kardeşini ya da kralın annesi

iccedilin de kullanıldığı anlaşılmaktadır Kraliccedilelerin ticari işlere ve devlet youmlnetiminde

aktif rol uumlstlendikleri bilinmektedir Kraliccedilelerin buumlyuumlk olasılık ile aristokrat sınıfa

mensup olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Darga 1976 5) Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda

Kaniš Wahšušana3 Luhuzattia4 Ankuwa5 ve Timelkia6 kentlerinde rubatumların

bulunduğu ele geccedilen metinlerden bilinmektedir (Darga 2013 88)

Kaniš rubatumu ccedilağın oumlnemli tuumlccarlarından biri olan Pušu-kenrsquoi kaccedilak bir

malı kabul ettiği iccedilin hapse attırdığı ve diğer karum merkezleri olan Luhuzattia

2 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB 3 Tuz Goumlluuml civarında olabileceği duumlşuumlnuumllmuumlş ve Goumll Houmlyuumlkrsquoe olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (RGTC

VI 471 RGTC VI2 184) 4 Uršu Kuşatmasırsquonda bahsedildiği iccedilin Elbistanrsquodaki Karahoumlyuumlkrsquoe lokalize edilmiştir (RGTC VI 237-

238 RGTC VI2 91) 5 Boğazliyanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 19-23 RGTC VI2 6-7) 6 Kommagenersquonin doğu tarafındaki bir boumllgeye lokalize edilmiştir(RGTC VI 423 RGTC VI2 169

RGTC IV 119vd)

5

Hurama 7 ve Šalašuwa 8 kentlerine gelecek olan kaccedilak mal ile ilgili kentleri

bilgilendirdiği anlaşılmaktadır Kraliccedilenin tutumu onun sıradan bir kral eşi olmayıp

şehrin başında bulunan kral gibi devlet reisi olarak hareket ettiğini ve yetkilerini

kullandığını goumlstermektedir (Darga 1976 6) Kaniš tuumlccarlarından olan Puzur-Aššur

bir mektubunda9 iş ortaklarına rubatuma guumlmuumlşuumln oumldenmesi talimatını vermektedir

(Darga 1976 7)

Alişar Houmlyuumlkrsquote yapılan kazılarda ele geccedilen bir tablet fragmanında rubatum

Ankuwa rubatumu ve ldquorabi-similtimrdquo yani velihat prensten tutuklanmış olan

Hapirularrsquoın serbest bırakılmaları iccedilin emir vermelerini istiyordu10 Mektubun resmi

uumlslubundan anlaşıldığı kadarıyla rubatuma başvurmamıştır kraliccedile yerine ldquorabi

similtimrdquorsquoe yani merdiven buumlyuumlğuuml olan veliahtın unvanı geccedilmektedir (Darga 1976 6)

Metinde yer alan konu iccedilin veliaht prense başvurulması olasılıkla konunun kraliccedileye

aksettirilecek kadar oumlnemli olmaması sebebi ile ilgilidir

Luhuzattia kentinde ise ticari mal olan 25 adet kumaşa saray tarafından el

konulmuştur bu durumun sebebini oumlğrenmek isteyen tuumlccarlar saraya ccedilıkıp rubatum

ile goumlruumlşmuumlşlerdir Şehrin huumlkuumlmdarları kralı ccediliftin yuumlksek bir yerde sarayda

oturdukları anlaşılmaktadır Ayrıca bir başka belgede 11 ldquoWahšušanalı rubatum

geldiği zamanrdquo ifadesi kullanılmıştır (Darga 1976 6vd) Kraliccedilelerin kendi adlarına

heyet karşılaması ve onların dertlerini dinleyebilmesi oldukccedila ilginccediltir

Ticari makbuz olan bir belgede Timelkia rubatumuna verilen kalay miktarının

kaydedildiğini goumlrmekteyiz Ayrıca yine soumlz konusu şehre ait olan bir belgede krala

ve kralın annesine oumldenen altın miktarından da bahsedilmektedir bu sebeple rubatum

ve rubaumun yani kralın annesinin ayrı kelimeler ile belirtildiği anlaşılmaktadır

(Darga 1976 7)

7 Cerablus ile Malatya arasındaki sıradağlar civarında olabileceği ve Elbistan yakınlarına lokalize

edilmiştir (RGTC VI 124-126 RGTC VI2 43) 8 Elbistan civarlarına Kilikyarsquonın doğusuna lokalize edilmiştir (RGTC VI 332 RGTC VI2 134) 9 BIN IV 934-6 10ldquoHapiste tutulan Šalahšuwa sarayının Hapiru adamları hakkında ben sana yazdım Git ve kraliccedile ve

veliaht prensin ağzını araştır Eğer kraliccedile ve veliaht prens onları serbest bırakırlarsa bana yazrdquo

(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c

6

Kraliccedilelerin siyasi konumu resmi belge azlığı sebebiyle tam olarak

anlaşılamamaktadır Rubatumun unvanı yerli kralların eşlerini belirten terim ya da

karumlara sahip şehir devletlerini muumlstakilen youmlneten kadın huumlkuumlmdarlarının

unvanları olup olmadığı konusu halen accedilık değildir Kral naibi ya da egemenlik

hakkına sahip olup olmadıkları bilinmemektedir (Darga 1976 7)

Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının idari youmlnetimde ve

ekonomide oldukccedila aktif bir rol oynadığı goumlzlemlenmesine rağmen Hitit kraliyet

ailesi ile ilgili bilgilerimiz daha ccedilok ticari iccedilerikli olup sosyal hayatı anlamamıza

youmlnelik pek fazla ipucu bırakmamıştır Hal boumlyle olunca da kadın erkek arasındaki

ilişkiyi kavrayabilmemizi de oldukccedila zorlaştırmaktadır Metinlerden kadın ve erkek

arasındaki ilişkiyi algılayamasak da Hitit şehirlerine ait kazılarda ele geccedilen buluntular

bize az da olsa konunun aydınlatılması ile ilgili fikir vermektedir ayrıca kazılarda ele

geccedilen tabletler sosyal hayatın durumuna az da olsa ışık tutmaktadır

Sosyal hayata ait veriler oldukccedila sınırlıyken saray hayatına dair daha fazla

bilgi edinebilmekteyiz Kraliccedilelerin git gide artan nuumlfuzları ve etki alanlarının

genişlemesi bize en azından Hitit sarayındaki kadının roluuml uumlzerine bir takım fikirler

verebilmektedir Muumlhuumlrler ccedilivi yazılı tabletler ve kaya kabartmaları sayesinde Hitit

kraliyet ailesi ile ilgili bilgi birikimimiz artmaktadır12

Kraliyet kadınlarına ilişkin bilgi veren buluntuların arasında muumlhuumlrler de

bulunmaktadır Muumlhuumlrler guumlnuumlmuumlzde kullandığımız imzaların Eskiccedilağrsquoda bulunan

karşılıklarıdır Onama guumlvenlik garantisi ve muumllkiyet gibi uumlccedil temel işlevlere sahiptir

(Dinccedilol 2011 264) Muumlhuumlrlerde ccedilivi yazısının kullanımı kral kraliccedile ve bazı kraliyet

ailesi uumlyelerinin muumlhuumlrlerine oumlzguumlduumlr Memurlara ya da halka ait muumlhuumlrlerde sadece

Anadolu hiyeroglifi yer alırken kralicirc muumlhuumlrlerde hiyeroglif işaretin yer aldığı orta

alanın dışını ccedilevreleyen ccedilivi yazılı bir lejant bulunmaktaydı (Dinccedilol - Alparslan 2013

393 Alparslan - Doğan-Alparslan 2017 51vd)

12 Ccedilalışmada ki tuumlm tarihlendirmeler iccedilin bkz Tablo 11

7

MOuml 15 yuumlzyılın ikinci yarısında kraliccedile muumlhuumlrlerinde hiyeroglif yazılı

lejantttan 13 vazgeccedilildiği ve sadece ccedilivi yazısının kullanılmış olduğu

goumlzlemlenmektedir Muumlhuumlrlerde ccedilerccedileve kısmında kraliccedilelerin adlarının ve lanetleme

boumlluumlmuumlnuumln de bulunması muumlhuumlrlerin genel oumlzellikleri arasındadır Adı bulunan

kraliccedileler arasında Tawananna 14 ve Nikalmati 15 kızı Ašmunikal 16 bulunmaktadır

(Dinccedilol-Alparslan 2013 399 vd) Ašmunikal17 Tawananna18 ve Puduheparsquonın19

kendilerine oumlzel muumlhuumlrleri olduğu goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 180)

II Muršili doumlnemine tarihli bir muumlhuumlr kralı ccediliftler ile ilgili oumlnemli bilgilere

ulaşmamızı sağlamaktadır Hitit başkenti Hattušarsquoda yapılan kazılarında Tapınak 2rsquonin

dışında ortaya ccedilıkarılan Malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr Anadolu hiyeroglif yazılı olup

bize kral ve kraliccedileler ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Haccedilın sağı solu yukarısı

aşağısı ve ortası olmak kaydıyla kral ccediliftlerinin isimlerinin yer aldığı goumlruumlluumlr Sırasıyla

sağında ismi okunmayan bir kral ile Taduhepa solunda ismi okunmayan bir kral ile

Ašmunikal20 uumlst kısmında Tuthaliya kraliccedilesiz bir şekilde yazılmış alt kısmında

Tuthaliya ile Nikalmati 21 ve son olarak muumlhruumln merkezindeyse II Muršili ve

Gaššulawiya 22 kralicirc ccediliftlerinin isimleri geccedilmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-Hawkins-

Wilhelm 1993 93) Urhi-Tešup ve kraliccedile Tanuheparsquoya ait bir muumlhuumlr de

bulunmaktadır (Dinccedilol-Alparslan 2013 403)

13Lejantta yer alan ldquoiyilik sağlıkrdquo semboluuml olarak kullanılan uumlccedilgenin yerine ccedilivi yazısı olarak Suumlmerce

ldquoTIrdquo işareti kullanılmıştır ayrıca bak muumlhuumlrlerde SIG5 ile TI birlikte orta alanda yer almaktadır (Dinccedilol-

Alparslan 2013 399) 14 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a1 15 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a6 16 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a7 17 Bkz Resim 11 18 Bkz Resim 12 19 Bkz Resim 13 20 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a7 21 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a6 22 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2b3

8

Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)

Sarayların ccedilok işlevli binalar olmasının yanı sıra kralın mahreminin bulunduğu

yer olması sebebiyle de oumlnem arz etmektedir Sarayın iccedilinde kralın annesi eşi ikinci

eşleri cariyeleri kız kardeşleri kızları gelinleri torunları ile birlikte maaile bir yaşantı

soumlz konusuydu Hitit sarayında farklı konuma sahip kadınların bir arada yaşadığı

bilinmektedir Hiccedil kuşkusuz sarayda kraldan sonra en oumlnemli pozisyonda bulunan kişi

kraliccediledir Zaman zaman kralın annesi ile nuumlfuz muumlcadelesi iccedilinde olduğu

goumlruumllmektedir

Kralın annesinin eski doumlnemdeki kraliccedilelik unvanının guumlcuumlnuuml elinde tutmak

istediği hiccedil şuumlphe gerektirmeyecek kadar accedilıktır Hitit tarihinin belirli doumlnemlerinde

soumlz konusu mevzular belgelere dahi yansımıştır Bu durum bazen oumlylesine buumlyuumlk bir

tehlike arz etmiştir ki kraliccedilenin oumlluumlmuumlne ya da kralın annesinin saraydan

goumlnderilmesi ile sonuccedillanmıştır23

İkinci eşler daima ilk eş statuumlsuumlne yuumlkselmeyi istedikleri goumlzlemlenmektedir

Bilhassa Telipinu Fermanı24 sonrasında tahta ccedilıkacak prens bir duumlzen iccedilerisinde yer

aldığı bilinmektedir İlk oumlncelik kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan

oğlunun eğer o da yoksa cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan

kız ccedilocuğun eşinin olması gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle

23 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 24 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a

9

hayati oumlnem arz ediyordu sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk

verebilmekti

Cariyeler kralın kadınları arasında statuuml bakımından en duumlşuumlk mevkide

bulunanlardı Metinlerde kendileri ile ilgili ccedilok fazla bilgiye ulaşılamamaktadır Lakin

III Hattušilirsquonin tahta ccedilıkmak iccedilin goumlsterdiği nedende etkili olacak bir husustur25

Tuhkanti yani varis olan prensin eşinin saraydaki oumlnemi buumlyuumlktuuml Ccediluumlnkuuml

gelecekteki kraliccedile olacaktı ve kimse henuumlz kraliccedile unvanını gelecekte alacak birini

karşısına almak istemezdi Ayrıca gelinin varis verebilmesi yine sarayın ve uumllkenin

oumlnemli konuları arasında yer almaktadır

Sarayda bulunan kadınların durumu konumları şartları filolojik ve arkeolojik

belgeler ışığında unvanlarına goumlre sıralanacaktır Ccedilalışmamızda yer alan kraliccedileler

genellikle isimlerinin bilinmesi ve eldeki veri ccedilokluğuna goumlre yer almıştır İsmi

bilinmemesine rağmen II Muwatallirsquonin eşi iki oğlunun da kral olması sebebiyle

araştırmamıza eklenmiştir26

IA1HITIT KRALIYET KADINLARININ UNVANLARI

IA1a Tawananna

Hitit krallığının ilk huumlkuumlmdarlarından olan TLabarna kralın adı ve eşinin adı

olan Tawananna kraliyet ccediliftinin unvanlarına doumlnuumlşmuumlştuumlr Luwice bir kelime olan

ldquotapar-rdquo kelimesinden yani youmlnetmek huumlkmetmek anlamına gelmektedir (Bin-Nun

1975 32) Ayrıca soumlz konusu terimin iccedilinde bulunan ldquoanna-rdquo kelimesi anne demektir

Buumlyuumlk kralın unvanı olan ldquolabarnardquo ile etimolojik olarak aynı koumlkenden geldiği

duumlşuumlnuumllmektedir (Oettinger 1995 43)

S Bin-Nunrsquoun ldquoThe Tawannanna in the Hittite Kingdomrdquo ccedilalışması bu başlığı

taşımaktadır O Carrubarsquonın ldquodie Tawannannas des Alten Reichesrdquo ve I Singerrsquoin

ccedilalışmalarından yararlanılmıştır Tawananna kelimesi hem unvan hem de isim olarak

kullanılmıştır I Šuppiluliumarsquonın Babil sarayından gelen eşi bu duruma oumlrnek

25 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 26 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b

10

verilebilir bu doumlneme kadar terim sadece unvan olarak kullanılmıştır Kraliccedile

muumlhuumlrlerinde ve bir ccedilok metinde Babilli prenses Tawananna olarak zikredilmektedir

Ayrıca kraliccedilenin gerccedilek adını da bilmekteyiz27 (Bin-Nun 1975 51-52) Tawananna

teriminin kralın eşi ve kraliccedile olarak duumlşuumlnuumllmesinin eski doumlnemlerden kalan iki

nedeni vardı bunlardan ilki rituumlel metinlerinde ccedilok sayıda katılımının bulunması

diğeriyse Tabarna ve Tawananna teriminin Yeni Hitit Krallığı doumlneminden itibaren

kral ve kraliccedile iccedilin kullanılmasıdır Eski Hitit doumlnemine ait metinlerde kral ve

kraliccedilenin oldukccedila az bir arada oldukları goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 75)

Tawannanna terimi Eski Hitit doumlneminde kralın eşini ya da kız kardeşini belirtebilirdi

(Carruba 1992 73)

Tawananna kelimesi ilk olarak Eski Hitit devrinde I Hattušilirsquonin anallarında

halası iccedilin kullanışmıştır daha sonra da kardeşi iccedilin kullanıldığı goumlruumllmektedir Bu

nedenle I Hattušilirsquonin babası ile kız kardeşinin evli olduğu fikri ortaya atılmıştır ki

bu ensest ilişki anlamına gelmektedir ve Hitit yasalarında kesinlikle yasaklanılan succedil

sayılan bir olgu olarak karşımıza ccedilıkmaktadır28 (Bin-Nun 1975 59 Carruba 1992 74

vd)

Tawananna Arnuwanda ve Ašmunikal 29 gibi kralın kız kardeşi olabilirdi

Telipinu ve Harapšeki 30 oumlrneğinde olduğu gibi kralın kızı da olabilirdi Kral kız

kardeşi olan Tawanannarsquodan oumlnce oumlluumlrse I Hattušili zamanındaki gibi Tawananna

unvanı kralın halasına ait olabilirdi ya da kral yine kız kardeşi olan Tawanannarsquodan

oumlnce oumlluumlrse genccedil kral ile anne oğul ilişkisi iccedilinde olmalıydı (Bin-Nun 1975 250)

Hitit kralları başrahip olarak panteonun en uumlst seviyesinde yer alırken

kraliccedileler de başrahibe olarak onun yanındaki yerini alırdı 31 Alacahoumlyuumlk 32

27 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 28 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 29 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 30 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 31Ay Bayramı bkz CTH 591 İštarrsquoa yapılan bayram rituumleli bkz CTH 720 32 Bkz Resim 15

11

Aslantepe33 Franktin34 gibi kabartmalarda rituumlellere katılan kraliccedileler yer almaktadır

ayrıca oumlzel bir giysi iccedilinde oldukları goumlruumllmektedir (Darga 2013 171)

Kralın ve kraliccedilenin sembolik olarak onlara verilen oumlmuumlrlerin terazi ile

tartıldığı35 bilinmektedir36 Sadece kralın değil kraliccedilenin de oumlmruumlnuumln tartılması ilgi

ccedilekici bir durumdur (Reyhan 2017 61vd) Kralın oumllduumlkten sonra tanrı olduğu gibi

kraliccedile de oumllduumlkten sonra tanrıccedila mertebesinde bulunurdu Kraliccedile isimleri soumlz konusu

kraliccedilelerin oumlluumlmlerinden sonra tanrıccedila gibi muamele goumlrmekteydi ve heykellerine bir

kuumllt tahsisiyle ccedileşitli kurbanlar sunulmaktaydı (Suumlel 1990 248) Ayrıca bu

kurbanların belirtildiği belge olan ldquoKral listelerirdquo sayesinde kraliccedilelerin isimlerini

oumlğrenebilmekteyiz (Darga 2013 129)

Kraliccedile bayram toumlrenlerinde kral ile birlikte bayram guumlzergahında gezerdi

Kraliccedilenin sarayda bayram iccedilin bağımsız bir toumlren duumlzenlediği de bilinmektedir

Bunlara ek olarak kraliccedileye ait oumlzel bir yapının varlığı II Muwatallirsquonin bir duasında37

belirtilmektedir Kral ve kraliccedile ccediliftine ait ikili iş boumlluumlmuuml dağılımı sebebiyle krala ait

ve kraliccedileye ait iki saray olduğu duumlşuumlnuumllmektedir38 (Ardzinba2010 180 Singer 1996

Singer 2002 85-95)

Šuppiluliuma ile Niqmadu arasında yapılan antlaşmada ve III Hattušili

zamanında Mısır ile yapılan antlaşmalar haricinde kraliccedilenin adı genellikle kral ile

birlikte antlaşma metinlerinde yer almazdı Kraliccedileler yalnızca askeri seferlere

katılmıyorlardı bunun dışındaki her pozisyonda kral ile aynı yetkilere sahiplerdi

Kraliccedileler panku meclisi 39 uumlyeleri arasındaydı Resmi belgelerde muumlhuumlrleri

33 Bkz Resim 16 34 Bkz Resim 17 35 Labarna iccedilin dua bkz CTH 820 = KBo 2122 36 ldquoBak Ben teraziyi kaldırıyorum ve Labarna iccedilin uzun yıllar tartıyorum Bak Ben teraziyi

kaldırıyorum ve Tawananna iccedilin uzun yıllar tartıyorumrdquo (Reyhan 2017 62) 37 II Muwatallirsquonin Tanrılar Toplumuna duası bkz CTH 381 = KUB 645 III 4 38 Metinlerde ldquokraliccedileye ait muumlhuumlr evirdquo ve ldquokraliccedileye ait kapkacak evirdquo olduğu belirtilmektedir 39I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde veliaht seccediliminde geccedilmektedir Bir tuumlr soylular meclisi olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Kral yeterince guumlccedilluumlyse soyluların fikrine başvurma geleceği duymuyordu ancak

tahta yeni ccedilıkan kral yerini sağlamlaştırıncaya kadar pankunun haklarına ve yetkilerine saygı

duyuyordu Toplum tabakalanması iccedilerisinde en oumlnemli uumlst yerde bulunmaktaydılar Yuumlksek askeri ve

idari işlerde yer alan kral ailesinin yakınları olan kişilerdi (Dinccedilol 1982 54) Panku meclisirsquonin buumlyuumlk

ihtimalle buumltuumln soylu sınıfını temsil ettiği duumlşuumlnuumllmekteydi (Hoffmann 1984 76)

12

bulunabilir yabancı elccedilileri kabul edebilirler ve diplomatik eylemlerde bulunabilme

yetkisine sahip oldukları bilinir (Brandau -Schickert 2004 275)

Hitit sarayında Bizans saray entrikalarını aratmayan pek ccedilok entrikaların

olduğunu bilmekteyiz Bu durumların oluşmasında kadınların arasındaki nuumlfuz

muumlcadelesi veliaht presin tahta ccedilıkmasını sağlamak gibi olaylarının en başta geldiği

goumlruumllmektedir

Eski Hitit ve Orta Hitit doumlneminde kraliccedileler ile ilgili fazla bilgi sahibi değiliz

bu nedenle siyasi dini ve idari rolleri tam olarak anlaşılamamaktadır lakin

İmparatorluk doumlnemine gelindiğinde kraliccedilelerin etkinlik alanlarının arttığı

goumlzlemlenmektedir

IA1b MUNUSLUGALGAL

MUNUSLUGALGAL buumlyuumlk kraliccedile olarak da metinlerde geccedilmektedir Bazı

tarihccedililer soumlz konusu terimin kralın eşi değil first lady yani başbayan olduğunu

duumlşuumlnmektedirler Kraliccedileler memleketlerine uygun olarak teofor (tanrı adı taşıyan)

adı taşımaktadırlar Kraliccedilelik unvanı ancak kralın annesinin oumlluumlmuumlnden sonra kralın

eşine miras kalırdı ve anne huumlkuumlm suumlrduumlğuuml suumlrece kralın eşine ldquokralicirc eşirdquo yani

ldquošakuwaššarrdquo unvanı verilirdi Pala panteonuna ait bir rituumlel metninde

MUNUSLUGAL ifadesi geccedilmektedir (Darga 2013 155 Carruba 1992 86 Bin-

Nun 1975 174 Gurney 2001 63) MUNUSLUGALGAL Suumlmerce bir kelime olup

Hitit kraliccedileleri tarafından unvan olarak yararlanılmış ve Hitit Uumllkesirsquonde en oumlnemli

pozisyonda yer alan kadını ifade etmek iccedilin kullanılmıştır

IA1c EŠERTU

Kelime anlamı olarak cariye ikinci sınıf eş anlamına gelmektedir (Uumlnal

2007(a) 116) Kralların sarayda bir haremi bulunmaktaydı ve burada E-ŠER-TU yani

kralın ldquokapatmardquoları ya da ikinci eşleri bulunuyordu E-ŠER-TU teriminin ccedilocuk

doğuramayan evli kadının kocası iccedilin soyunun devamı iccedilin bir cariye aldığı ve ccedilocuğun

doğumundan sonra kadının bu cariyeyi tekrar satma yetkisi olduğu bilinmektedir ve

halk arasında yaygın bir uygulamadır Uygulamada buumlyuumlk olasılıkla ccedilocuk

doğuramayan eşten boşanma konusunun ortadan kalkması ve kadının guumlvence altına

13

alındığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu kadından doğan ilk erkek ccedilocuğun kraliccedilenin

erkek ccedilocuğu olmadığı taktirde kral olma hakkı bulunmaktaydı 40 Urhi-Tešup ve

Kuruntarsquonın annesinin EŠERTU olduğu ve Hattušilirsquonin bunu savunmasında

kullandığı goumlruumllmektedir41

IA1d DUMUMUNUSGAL

DUMUMUNUSGAL terimi ile ilgili iki goumlruumlş oumlne suumlruumllmuumlştuumlr bunlardan

birincisi terimde belirtilen kişinin kralın annesi olduğu ve eşi ana kraliccedileyken bu

konumu uumlstlendiği ikincisi ise kralın en buumlyuumlk kızı olduğu ve ana kraliccedilenin

vefatından sonra onun yerine geccedilerek işleri yuumlruumltttuumlğuuml şeklindedir Soumlz konusu terimin

II Ramses ile evlenen Mısır kaynaklarında s3t wrt olarak yer alan Hitit prensesi42 ve

MUNUSrabitu yani Ugarit43 kralı II Ammištamrursquodan boşanan Amurrulu prensesin44

annesi ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Korucutepersquode45 yapılan kazılardan ele geccedilen

iki adet muumlhuumlr baskısı sayesinde bildiğimiz en eski DUMUMUNUSGAL

Kilušheparsquodır46 Guumlterbock ldquoTawananna olarak huumlkuumlm suumlrmeyen kralın karısı II

Muršilirsquonin eşirdquo olarak tanımlamıştır47 (Singer 1991(b) 260 Alparslan 2016) Ancak

Kilušheparsquonın III Hattušili ile Puduheparsquonın ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

ayrıca soumlz konusu kişinin adı İšuwa 48 kralı Ari-Šarruma ile anılmaktadır Dini

metinlerde Puduheparsquonın İšuwa kralının hasta oğlu iccedilin dua ettiği ve sağlığına

kavuşmasını dilediği belirtilmektedir bu sebeple soumlzuuml geccedilen prensin annesi Kilušhepa

olmalıdır Kilušheparsquonın İšuwa Uumllkesirsquonde oldukccedila oumlnemli bir konumda olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Ccediluumlnkuuml Hitit prensesi gittiği uumllkede kraliccedile olmuş ve tahta ccedilıkacak

olan prensin de annesidir Hasta prensesin son durumu bilinmiyor tahta ccedilıkan sonraki

kral Ehli-Šarruma ile ilgili de konuyu aydınlatacak yeterli bilgiye maalesef sahip

40 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 41 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 42 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 43 Ras Şamrarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 451 RGTC VI2 177) 44 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB10 45 Elazığ il merkezine yakın bir houmlyuumlk 46 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 47 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 48 Guumlnuumlmuumlz Elazığ civarlarına Murat Sursquonun kuzeyine Fıratrsquoın batısı ve guumlneybatısına lokalize

edilmiştir (RGTC VI 154-155 RGTC VI2 57)

14

değiliz Metinlerde yine DUMUMUNUSGAL olarak geccedilen bir başka isim ise

Gaššulawiyarsquodır Gaššulawiyarsquoda yine aynı şekilde III Hattušili ile Puduheparsquonın kızı

olarak karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu durum onu Kilušheparsquonın kız kardeşi yapmaktadır

ayrıca Amurru49 kralının eşidir II Muršilirsquonin eşinin adının da Gaššulawiya olması

sebebiyle soumlz konusu iki şahsı ayırmak oldukccedila ccediletrefilli bir konu olmuştur Lakin II

Muršilirsquonin eşinin buumlyuumlk kraliccedile terimi ile anılması olayın aydınlanmasını sağlamıştır

Gaššulawiya ile ilgili en oumlnemli bilgiye III Hattušili ve Amurru kralı Bentešina

arasında yapılan antlaşma metni50 sayesinde ulaşmaktayız Soumlz konusu metinde Hitit

kralı kızını Bentešinalsquoya eş olarak verdiğini ve onun kraliccedilelik mevkisinde olacağını

buna ek olarak da kızından olacak erkek ccedilocuklar sayesinde Amurru soyunun devam

edeceğini yazmıştır bu durum da muhtemel olarak Hitit Uumllkesirsquone sığınan kralın

oumlnceden evlendiğini destekler niteliktedir 51 Gaššulawiyarsquonın soumlz konusu kral ile

evlendiğinde henuumlz ccedilocuk yaşta olduğu ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquodan oumlnceki

eşinden olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Prensese ait bir muumlhuumlr bulunması onun Hitit

Uumllkesirsquonde buumlyuumlduumlğuumlnuuml goumlstermektedir Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra kral olan

Šaušgamuwarsquonın ve oumlzellikle Amurrulu prenses olarak anılan Ugarit kralının eşinin de

soumlz konusu prensesin ccedilocukları oldukları duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1990(b) 259-263)

DUMUMUNUSGAL terimi doumlnemin uluslararası politik metinlerinde karşımıza

ccedilıkan bir unvan olarak goumlruumlluumlr

IA1e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL

ldquoMUNUS NAPARTUrdquo ve ldquoMUNUS SUHURLALrdquo denilen alt statuumldeki

cariyelerden olan erkek ccedilocuklarının tahta geccedilme hakkı yoktu (Reyhan 2017 90

Ccedilelebi 2015 52) Prens ve prenseslerin statuumlleri annelerinin bağlı bulunduğu konuma

goumlre belirlenmekteydi ve en yuumlksek konumdakilerin oumlnemli mevkilere geldiği

bilinmektedir

49İlk olarak Guumlney Mezopotamyarsquoya oradan da Doğu Akdeniz kıyısındaki Kenan Uumllkesirsquone lokalize

edilmektedir ve guumlnuumlmuumlz modern Suriyersquoyi kapsamaktadır Asi Nehri ile merkez Levant Boumllgesirsquonde

yer alır (Koumlroğlu 2006 97 Klengel 1969 178-244 Bryce 2009 41vd RGTC VI 14-15 RGTC

VI2 5) 50 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešina arasında yapılan antlaşma iccedilin bkz CTH 92 = KBo 18 51 Antlaşma şartları ile ilgili detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF

15

IA2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihi

IA2a Eski Hitit Doumlnemi

Eski Hitit doumlnemi metinlerde Tawananna kelimesinin yokluğu I Hattušili

doumlneminde hanedan kadınlarının veliahtlık konusu sebebiyle accedilıklanabilir Krala karşı

ayaklanmaları neticesinde korkularak bu bilgilere yer verilmemiş olunabilir (Bin-Nun

1975 86) İštapariya ve Harapšili MUNUSLUGAL olarak belirtilmişlerdir Telipinu

Fermanırsquonda geccedilen kadınlardın hiccedilbiri Tawananna olarak geccedilmemektedir (Bin-Nun

1975 106)

Eski krallık doumlneminde Tawananna konumunun sonraki doumlnemlerdeki gibi

Arinnarsquonın 52 Guumlneş Tanrıccedilası statuumlsuumlnde bulunmadığı ve kral ile birlikte uumllke

youmlnetimini paylaşmadığı goumlruumllmektedir (Bin-Nun 1975 153) Eski krallık doumlneminde

kraliccedilenin uumllke youmlnetiminde soumlz sahibi olmadığı ve panteon uumlzerinde etkisi

bulunmadığı goumlruumllmektedir

I Hattušilirsquonin babasının erkek kardeşinin adının Labarna kız kardeşinin

adınınsa Tawananna olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Hitit duumlnyasında ensest ilişki

yasak olduğu iccedilin evli olmadıkları da kesindir (Bryce 1981 11) Lakin I Hattušilirsquonin

dedesi olan Papahdilmahrsquoın ccedilocuklarının ona sadakatsizlik ettiği ve bu nedenle tahta

varis olarak torununu seccediltiği bilinmektedir bu sebeple de Labarnarsquonın oumlz ccedilocukları

arasında yer almadığı ve evlat edinildiği duumlşuumlnuumllmektedir Labarna ismi daha sonra

unvan olarak da kullanıldığı iccedilin babasına isyan eden birinden ismini aldığını

duumlşuumlnmek yanlış olacaktır Ayrıca Labarna evlatlıksa ya da iccedil guumlveyi ise Tawananna

ile evlenmesinde Hitit hukuku accedilısından bir sorun olmadığı aşikardır (Bryce 1981

12)

I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde kız kardeşinin oğlu Labarnarsquonın

veliahtlıktan azlini ve onun yerine torunu olan I Muršilirsquoyi veliaht tayin ettiği

goumlzlemlenmektedir I Hattušilirsquonin oğullarının varis goumlstermemesinin sebebiyse

babalarına karşı isyan etmiş olmalarıdır (Yiğit 2003 144-145) Kral yeğenini taht

52 Buumlyuumlk Nefeskoumlyrsquoe Yerkoumlyrsquodeki Kara Şehir Houmlyuumlkrsquoe Kaynak Sursquodaki Tuz Yeli gibi ccedileşitli yerlere

lokalize edilmiştir (RGTC VI 32-36 RGTC VI2 10-11)

16

varisliğinden azletse de onun Hitit uumllkesinin barışı ve guumlvenliğini iccedilin bir tehdit

oluşturacağını duumlşuumlnmektedir (Bryce 1981 14)

I Hattušili veliahtı azletmeden oumlnce hiccedil şuumlphesiz kız kardeşi kendinden sonraki

en oumlnemli mevkilerden birinde yer alıyordu ancak kral onun bu statuumlsuumlnden

korkmuyordu eğer korksaydı kız kardeşinin guumlcuumlnuuml sınırlandırmaya onu zor duruma

sokmaya ve etkisiz bırakmaya ccedilalışırdı (Bin-Nun 1975 71)

I Hattušilirsquonin veliaht olarak seccediltiği53 Huzziyarsquonın kralın oumlz oğlu olmadığı

anlaşılmaktadır54 Kralın emri ile boumlyle bir antlaşmanın karşı taraf bir prens olsa dahi

bozulabileceği anlaşılmaktadır Daha sonra torunu I Muršilirsquoyi veliaht ilan ettiği

bilinmektedir55 Yalnız kralın yaptığı soumlz konusu olan iki evlat edinmenin de metinleri

elimize geccedilmemiştir Lakin I Muršilirsquonin I Hattušilirsquonin torunu olup olmadığı ile ilgili

Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde ya da Telipinu Fermanırsquonda herhangi bir bilgi yer

almaz sadece Halep56 Antlaşmasırsquonda57 torunu olarak geccedilmektedir58 I Hattušilirsquonin

vasiyetnamesinde59 ldquoSonra tanrılar bana kızlar verdirdquo ifadesinden kralın bir erkek

ccedilocuğu olmadığı sonucu ortaya ccedilıkmaktadır (Alpman 1970 323 Bryce 2005 92 vd

Klengel 1999 39-59) I Hattušili evlatlık edindiği oğlundan sadece sevgi saygı ve

itaat beklediği anlaşılmaktadır60 (Alpman 1970 325 Reyhan 2017 32-39)

I Hattušilirsquonin kız kardeşi oğlunun veliahtlık mevkisinden azledilip yerine

Muršilirsquonin veliaht seccedililmesi ile krala karşı ayaklanmaştır O andan itibaren de kralın

kız kardeşi oğlunun varis olması iccedilin hak iddia etmiştir Hattušarsquodaki soyluları ve

53 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 (Sommer- Falkenstein 1938 2-17) 54ldquo(Bundan boumlyle) kimse kız kardeşinin oğlunu evlat edinmesinrdquo (Alpman 1970 323) 55ldquoİşte artık benim oğlum Muršilirsquodir Onu sizler tanımalısınız onu tahta oturtunuz Onun kalbine tanrı

tarafından bir ccedilok meziyetler verilmiştir Tanrılar bir arslanın yerine ancak bir arslanı koyarlarrdquo

(Reyhan 2017 34) 56Kuzey Suriyersquodeki Halep şehrine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 27-28 Laroche 1976 34 RGTC

VI 71-74 RGTC VI2 24) 57 II Muwatalli ile Halep kralı Talmi-Šarruma arasında yapılan antlaşma bkz CTH 75 = KBo 16 58ldquoBuumlyuumlk Kral Hattušilirsquonin torunu buumlyuumlk kral Muršilirdquo (Alpman 1970 325) 59 I Hattušilirsquonin fermanı bkzCTH 5 60ldquoBuumlyuumlk kral Tabarna asiller ve neyler meclisine der ki lsquoBakınız ben hastalandım ve ben sizlere genccedil

Labarnarsquoyı tahta bu otursun (diyerek) takdim etmiştim Ve ben kral ona oğlum dedim onu bağrıma

bastım ve yuumlkselttim Onun iccedilin her zaman ihtimam ettim Halbuki o oğul gibi davranmadı goumlzleri

nefret doluydu Hiccedil ağlamadı merhamet goumlstermedi soğuk ve kalpsizdirdquo ifadesi yer almaktadır

(Reyhan 2017 33)

17

saraydaki nuumlfuzlu kişileri kendi tarafına ccedilekmiştir 61 I Hattušili kız kardeşinin

guumlcuumlnden ve etkisinden korkmuş olmalı ki onu şehirden uzaklaştırıp suumlrguumlne goumlnderdi

Tekrar bir ayaklanmaya kalkışılmaması iccedilin de kızıyla ve kızının ailesiyle olabilecek

buumltuumln irtibatı yasakladı62 (Bin-Nun 1975 73 vd Reyhan 2017 32-39)

Hititler oumlncesi Anadolursquoda Tabarnarsquonın kız kardeşi ve Tawananna yani eşi aynı

kişi olmalıydı bu sayede de nasıl bu kadar nuumlfuzu ellerinde bulundurup krala karşı

yaptıkları isyanlarda soyluların ve halkın onların tarafında oldukları da daha net bir

şekilde anlaşılacaktır (Bin-Nun 1975 147)

I Hattušilirsquonin kızının nuumlfuzundan adının soumlylenmemesini isteyecek kadar

tedirgin olduğu anlaşılmaktadır63 (Bin-Nun 1975 112) I Hattušilirsquonin kız kardeşi ve

kızı pek ccedilok oumlzellik bakımından birbirlerine benzemektedirler ikisi de uumllke iccedilin tehlike

oluşturmuşlardır oğulları tahta uygun goumlruumllmemiştir metinlerde unvanları yerine

ldquoYılan gelecek ve Hattušarsquoyı sokacakrdquo64cuumlmlesi geccedilmektedir (Darga 2013 129)

Yılan ldquoMUŠ-ašrdquo65 olarak belirtilmektedir (Bin-Nun 1975 72)

I Hattušilirsquonin eşi Haštayarrsquoın ise ayaklanmalara ait olan belgelerde adının

geccedilmemesi sebebiyle soumlz konusu ayaklanmalara katılmadığı ve kralla iyi bir ilişki

iccedilerisinde olduğu goumlzlemlenmektedir II Muršili doumlnemine tarihlenen haccedil muumlhuumlrde I

Hattušilirsquonin yanında yer alan kraliccedilenin adı tam olarak okunamasa da ldquoka-rdquo hecesi ile

başladığı ve soumlzuuml geccedilen kraliccedilenin Kadduši olarak tanımlanabileceği duumlşuumlnuumllmektedir

Ccedilivi yazılı metinlerde ldquokan-lirdquo Kantuzilli demekse ldquokata-širdquo yazımı da Kadduširsquoyi

belirtiyor olabilir Kadduširsquonin de I Hattušilirsquonin cariyelerinden biri olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Eğer Haštayarrsquodan oumlnceki eş olsaydı hiccedil şuumlphesiz kurban

61ldquoSonra o Hattuša ve meclisi sadakatsizleştirdi soylular ve benim saray goumlrevlilerim bana karşı

duumlşman oldularrdquo (Reyhan 2017 33) 62ldquoO benim evime girdiği zaman evimi yıkacak Hattuša şehrine gelirse yine sadakatsiz olacakrdquo(Bin-

Nun 1975 111) (HAB III 18-20) 63ldquoGelecekte kimse Tawanannarsquonın adını soumlylemeyecek Onun oğullarının ve kızlarının adlarını kimse

soumlylemeyecek Eğer Hitit oğullarından herhangi biri onları soumlylerse boğazı kesilecek ve kapısının oumlnuumlne

asılacaktırrdquo (Bin-Nun 1975 112) 64 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Aziru arasında yapılan antlaşma bkz CTH 49 65MUŠ-aš terimi ile belirtilmelerinin sebebi I Hattušilirsquonin yasakladığı muhtemel buumlyuumllerden ve yılan

iccedileren rituumlel uygulamalarıyla bağlantıları kanıt olarak yorumlandı Ayrıca insan ruhu ya da oumlluumlm olarak

da sembolize edildiği duumlşuumlnuumllmektedir Bunlara ek olarak İlluyanka Destanırsquondaki yılan da bu tabir ile

anılmaktadır( Bin-Nun 1975 118)

18

listelerinde Haštayarrsquodan oumlnce adının yazılması gerekliydi (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol-

Hawkins 1993 95 vd Yiğit 2007 800) Haštayar I Hattušilirsquoye ait bir fragmanda66

karşımızda ccedilıkmaktadır Hitit kralı Haštayarrsquoa oumlluumlmuumlnden sonra neler yapması

gerektiğini anlatır67

I Hattušili doumlnemine ait olan yıllıklar sayesinde doumlnemin olay kronolojisi net

bir şekilde sıralanabilmektedir soumlzuuml geccedilen duumlzende Tawanannarsquonın yeğeni olan

Hattušili tarafından Hattušarsquoya yeniden yerleşilmesi Hattušilirsquoye karşı kızı ve oğlu

Huzziyarsquonın da dahil olduğu ayaklanma Hattušilirsquonin kız kardeşinin oğlunun Hattušili

tarafından veliaht ilan edilmesi kız kardeşinin oğlunun reddedilmesi ve yerine torunu

Muršilirsquonin veliaht tayin edilmesi kralın kız kardeşini ve ailenin şahsiyetlerini

accedilıklayan bir kararnamenin ccedilıkması ve bu sayede hepsinin ruumltbe statuuml ve resmi

konumlarından mahrum bırakılması konuları yer almaktadır (Bryce 1981 17 Yiğit

1997 238vd)

I Muršilirsquonin ilk eşinden bir erkek ccedilocuğu olmadığından metinlerde

bahsedilmektedir Eski Anadolu geleneklerine goumlre kız kardeşin ya da kızının oğlunun

tahta varis olması gerekmekteydi I Muršilirsquonin Hantili tarafından oumllduumlruumllmesinden

sonra bile kralın oğlu olduğuna dair herhangi bir şey bilinmemektedir

I Hantilirsquonin eşi I Harapšili ile ilgili olarak Telipinu Fermanırsquonda Hantili ve

Harapšili Eski Krallıkrsquota bilinen evlilikleri kanıtlanmış ilk kral ccedilifti ve Tawananna

olması muhtemel kişidir (Bin-Nun 1975 89) Hitit-Hurri arasındaki muumlcadele

sırasında esir duumlştuumlğuuml bilinmektedir (Kılıccedil -Duymuş 2007 91)

Kraliccedilenin Šugziya 68 kentinde oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalanmış olduğu

Tagalaharsquoya 69 gittikleri ve orada dikenli ccedilalılara atılmaları sebebiyle kraliccedile ve

oğullarının oumllduumlkleri duumlşuumlnuumllmektedir Tuumlm bunların arasında İlaliuma adlı bir kişi

66 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 67 ldquoBeni bırakma Boumlylece kral ona soumlyleyemeyebilir saray yetkilileri şoumlyle der Bakın Yaşlı

Kadınları sorguya ccedilekiyor bu yuumlzden onlar iccedilin O şimdi bile kahinleri sorguya ccedilekiyor O zaman

beni bırakma yapma Bağdaşın beni Sana soumlzlerimi bir işaret olarak vereceğim Beni iyi yıka Beni

goumlğsuumlnde yeryuumlzuumlnden korurdquo I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 III 64-73 (Bryce

2005 94 Yiğit 2007 797) 68 Boybeypınarrsquoı yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 363-364 RGTC VI2 148) 69 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 382)

19

kraliccedile ve ccedilocuklarını kurtarma operasyonu iccedilin goumlrevlendirilmiştir (Soysal 1990

277 Gilan 2015 143vd Gilan 2015 160) I Hantilirsquonin olay ile ilgili hiccedilbir şey

bilmediği ve daha sonra bilgilendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir bu durum iccedilin

goumlrevlendirilen İlaliumanın kaderi belirsizliğini korumaktadır (Soysal 1990 278-

279)

Ammuna ve II Tawanannarsquonın kızı olan İšpitariyarsquonın Telipinu ile

evlendirildiği anlaşılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 92)

Telipinu tahta ccedilıktığında krallık oldukccedila sıkıntılı bir doumlnemin iccedilerisindeydi

Taht kavgaları ve tahta kısa suumlreli ccedilıkan krallar sebebiyle uumllkede asayiş bozulmuştu

Telipinursquonun uumllkenin asayişini yeniden sağlaması gerekti Bu nedenle kralın eşi

İštapariyarsquonın oumlluumlmuumlnuuml planladığı anlaşılan Tahurwaili 70 sonradan kral olacak

Telipinu tarafından saraydan suumlruumllduuml Telipinu bu durumu Tahurwailirsquonin rakiplerini

ortadan kaldırma arzusu olarak yansıtsa da bu durumun gerccedileği yansıtmadığı

duumlşuumlnuumllmektedir (Bin-Nun 1974114) İštapariya muhtemelen Tahurwailirsquonin en

buumlyuumlk ablalarından biri olmalıdır Taht sırasında oumlne geccedilebilmek iccedilin boumlyle bir

girişime heves etmiş olabilir Tahurwailirsquonin beş erkek kardeş oldukları 71

bilinmektedir (Bin-Nun 1974 115)

Telipinu Fermanı72 uyuşmazlığın ve uyumsuzluğun tehlikelerini goumlstermek

kral ve soyluların davranışları ile tahta ccedilıkacak varisin nasıl seccedilileceğine dair kanunlar

koydu Tahtın kan yolu ile kral ailesi tarafından devam etmesini sağladı ve bu durumu

da Fırtına Tanrısırsquonın denetimine bıraktı (Hoffmann 1984 74 vd) İlk oumlncelik

kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan oğlunun eğer o da yoksa

cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan kız ccedilocuğun eşinin olması

gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle hayati oumlnem arz ediyordu

sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk verebilmekti Telipinu

70 Huzziyarsquonın kardeşi ve Telipinursquonun eşinin kardeşi 71 Zuru Tahurwaili Taruhšu Huzziya Tannuwa kardeşleri arasında yer almaktadır (Bin-Nun 1974

115) 72 Telipinu fermanı bkz CTH 19

20

Fermanırsquonın 49 paragrafı Hitit yasaları ile benzerlik taşımaz paralel değildir ldquoHerr

des Blutesrdquo kavramı Hitit kanunlarında rol oynamaz (Hoffmann1984 82)

Hitit krallarının tahta geccedilmek iccedilin panku meclisinden onay alması gerektiği

duumlşuumlnuumllmemektedir bu durumu oumlrnek olarak ise I Hattušilirsquonin tahta varis olarak

yeğeni Labarna yerine torunu I Muršilirsquoyi getirmesi sırasında meclisten bir onay

alındığına dair bir kanıt bulunmamasıdır Tahta ccedilıkacak kişinin kralın kararı ile belli

olduğu buna rağmen Labarnarsquonın bir suumlre tahtta bulunduğu daha sonrasında I

Muršilirsquonin tahta geccediltiği bilinmektedir Genccedil Tuthaliyarsquonın oumllduumlruumllmesinden sonra

tahta ccedilıkan I Šuppiluliuma zamanında ya da III Hattušilirsquonin yeğeni Urhi-Tešuprsquotan

tahtı ele geccedilirdiği sırada panku meclisinin oumlnemsiz de olsa bir rol oynamadığı

bilinmektedir Telipinursquonun panku meclisinin tahta ccedilıkacak kişinin seccedilimi

konusundaki yetkisini sınırlandırmayı istediği anlaşılmaktadır Eğer panku meclisinin

kralın seccediliminde etkisi yoksa soylu meclisi olmak dışında bir grupla ilişkili olmadığı

duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 86 vd)

Tahta ccedilıkmaya ilişkin duumlzenlemenin ataerkil taht destekccedilileri ile suumlrekli bir

tartışma iccedilerisinde olunmasına rağmen Hattušilirsquoden Telipinursquoya kadar gizli de olsa

var olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 89)

I Tuthaliyarsquonın Nikalmati ile evlenmesinin sebebinin Nikalmatirsquonin nuumlfuzu

sebebi ile olduğu ve krallığa guumlccedil kazandırmak istediği duumlşuumlnuumllmektedir Kral II

Tuthaliya ve eşi Nikalmati kralın kız kardeşi Ziplantawi tarafından buumlyuumlye maruz

kaldıklarını belirtmişlerdir Kız kardeş krala kraliccedileye ve ccedilocuklarına karşı bir konum

sergilemiştir Buumlyuumlden kurtulmak iccedilin adaklar sunma yoluna gitmişlerdir metinde ilgi

ccedileken husus ise buumlyuumlyuuml kralın kız kardeşinin yaptırdığının yazmasıdır (Kılıccedil-Duymuş

2007 92 Darga 1976 25)

Nikalmatirsquonin kızı Ašmunikal I Arnuwandarsquonın eşidir lakin Hititlerde ensest

ilişkilerin hoş karşılanmadığı ve cezalandırıldığı bilinmektedir Bu sebeple de

konunun izahatı iccedilin uumlccedil fikir ortaya konulmuştur (Otten 1968 137)

bull Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin Arnuwandarsquoyı evlat edindiği

21

bull Arnuwanda Tuthaliyarsquonın başka bir hanımından olan ccedilocuğu olduğu ve iki uumlvey

kardeşin krallığı beraber youmlnettiği

bull İki uumlvey kardeş birbirleri ile evli olduğudur

Ašmunikalrsquoin annesinin oumlluumlmuumlnden sonra Tawananna mevkisine geccediltiği ve bu

durumu hem babası Tuthaliya hem de I Arnuwanda zamanında koruduğuna dair bir

goumlruumlş de mevcuttur (Beran 1967 69)

Ašmunikal kendisini I Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin kızı olarak tanımlarken

Arnuwanda kendisini sadece I Tuthaliyarsquonın oğlu olarak belirtmektedir Lakin bu

durum ensest ilişki olduğunu goumlsterir ki Hitit cezaları arasında yer alan hurkel

teriminin ensest ilişkiyi karşıladığını bilmekle birlikte yasak olduğu da I

Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkkana ile yaptığı antlaşmasında net bir şekilde

goumlzler oumlnuumlne serilmektedir bu sebeple Ašmunikal ile Arnuwandarsquonın karı-koca değil

de kardeş olarak tahta ccedilıktıkları ve uumllkeyi youmlnettikleri fikri ortaya atılmıştır (Beal

1983 115)

I Hattušili kız kardeşinin oğlu olan Labarnarsquoyı kendi oğlu kabul etmişti

sonrasında onun koumltuuml davranışları nedeniyle torunu Muršilirsquoyi tahta veliaht olarak

atadı Bu durumda ikisinin de evlatlık oldukları ve meşru veliaht oldukları goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa durumun anlaşılması daha kolay olacaktır Ayrıca bu durum Telipinu

Fermanırsquondaki ldquoEğer varis olacak bir prens yok ise hangi kız ccedilocuk oumlndeki ise ona

bir iccedil guumlveysi alsınlar o kral olsunrdquo (Alp 2005 61) ifadesini destekler niteliktedir

Bu durumda da veliaht olacak bir erkek ccedilocuk olmadığı iccedilin veliahtlık durumunun

kralın en buumlyuumlk kızına geccediltiği ve soumlz konusu damadın da evlatlık olarak alındığı fikri

ortaya ccedilıkmaktadır (Beal 1983 117) Bunlara ek olarak Arnuwandarsquonın soyunu babası

Tuthaliyarsquoya dayandırması ama dedesine dayandırmaması da evlatlık olma durumunu

accedilıklar niteliktedir (Beal 1983 119)

Telipinu efsanesinde73 tanrı Telipinursquonun kraliccedile Ašmunikalrsquoe kızıp ortadan

kaybolması ve tanrı Telipinursquonun bolluk ve bereketi de yanına aldığından

bahsedilmektedir bu durum Hitit halkı arasında kardeşi ile evlenmesi sebebiyle

73 Kaybolan tanrı Telipinursquonun hikayesi bkz CTH 324

22

kraliccedilenin guumlnahkar olduğuna işaret sayılabilir Ayrıca Tašmišarri ile Arnuwanda aynı

kişiyse Tašmišarrirsquonin eşi Taduhepa olması sebebiyle Ašmunikalrsquoin kız kardeş olarak

Tawananna mevkisinde oturduğu ancak oumlluumlmuuml sonrasında goumlruumlmcesinin yerine

Taduhepa kraliccedile olabildi goumlruumlşuuml de bulunmaktadır (Dinccedilol 1982 35)

Ašmunikalrsquoin adını taş ev ile ilgili bir tablette goumlrmekteyiz metne goumlre taş ev

ccedilalışanlarının vergiden muaf olmasını istemektedir Ayrıca kral ile birlikte yer aldığı

muumlhuumlrler bağış belgelerinin uumlzerinde goumlzlemlenmektedir bu sebeple kraliccedilenin idari

işler ile de goumlrevli olduğu anlaşılmaktadır (Darga 1976 26)

Ašmunikal ile birlikte hanedan kadınlarının nuumlfuzları geri gelmiştir Nikalmati

ve Ašmunikal Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın baş rahibeleri olarak atanan ilk

kraliccedilelerdir (Bin-Nun 1975 86) Bu sebeple de adı geccedilen iki kraliccedileden oumlnce

rituumlellerin kraliccedileler tarafından gerccedilekleştirilmediği sonucu ortaya ccedilıkmaktadır

Ašmunikal Hitit tarihinde pek ccedilok ilke imza atmıştır Hitit tarihinde politik

statuumlsuuml onaylanmış ilk kadındır ayrıca Tawananna ve MUNUSLUGALGAL

unvanlarını elinde tutan ilk kişidir kral ile birlikte muumlhuumlrde adının geccedilmesinin yanı

sıra kendisine ait de muumlhruuml olan ilk kraliccediledir kralın yanında eşi olarak goumlzuumlken ilk

kız kardeştir (Bin-Nun 1975 173)

Tespit edilen ilk dua metni Arnuwanda ve Ašmunikal ccediliftine aittir74 Saray

mensubu olan kişilerin dini metinleri sadece dini accedilıdan değil doumlnemin tarihini

aydınlatması bakımından da olukccedila oumlnemlidir Duanın ana konusunun kuzey

boumllgelerdeki kuumllt faaliyetlerinin kesilmesi ile ilgili olduğu ve soumlz konusu duanın

Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona yapıldığı anlaşılmaktadır (Houwink ten Cate 1969 83

vd Singer 2002 40-43)

Dua metinlerinde Tašmišarri ile Taduhepa isimlerinin ccedilift olarak yer aldığı

goumlruumllmektedir Taduheparsquonın ayrıca I Šuppiluliuma ile birlikte kurban listelerinde yer

aldığı soumlzuuml geccedilen iki kraliccedilenin aynı kişi olduğu ve I Šuppiluliumarsquonın ilk eşi olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Rituumlellerde soumlzuuml geccedilen kralın Taduheparsquoya eşlik ettiği

goumlruumllmektedir Ašmunikal ile birlikte metinlerde yer alan Tašmišarrirsquonin kimliğinin

74 I Arnuwanda ile Ašmunikkalrsquoin Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 375

23

belirlenmesi iccedilin iki goumlruumlş ortaya atılmıştır ya I Arnuwanda ya da II Tuthaliya

olmalıydı Tašmišarrirsquonin Ašmunikal ile ilgili metinde yer alması75 ve soumlzuuml geccedilen

metinde Hurrice ldquonerardquo 76 yani anne kelimesinin geccedilmesi aile ilişkilerini kanıtlar

niteliktedir (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 101)

Tašmišarrirsquonin veliaht konumundayken Šatanduhepa ile evlendiği ve ilk eşi

olduğu daha sonrasında Taduheparsquonın kraldan daha uzun yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir

II Muršili doumlnemine ait olan haccedil muumlhuumlrde de II Tuthaliya (Tašmišarri) ve Taduhepa

isimleri geccedilmektedir Tuthaliyarsquonın I Arnuwandarsquonın oğlu olduğu muumlhuumlrde

Arnuwanda-Ašmunikal ccediliftinden sonra yazılmalarından anlaşılmaktadır (Wilhelm-

Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 102)

Tašmišarri II Tuthaliya ile aynı kişiyse eşi Taduhepa olmalıdır Taduheparsquonın

I Šuppiluliuma ile birlikte muumlhuumlr baskılarının bulunmasının sebebiyse Taduheparsquonın

I Šuppiluliumarsquonın annesi olmasıdır (Dinccedilol-Dinccedilol-Wilhelm-Hawkins 1993 103)

Šapinuwarsquoda bulunan mektupların buumlyuumlk bir kısmı ldquoBuumlyuumlk Kral ve Kraliccedilerdquorsquoye

goumlnderilmiş mektuplardan oluşmaktadır Kralın Šapinuwarsquoda devleti youmlnetirken

kraliccedilenin de kendi yetki ve goumlrevlerini yerine getirdiği anlaşılmaktadır Soumlz konusu

belgelerden burada bulunan kralı ccediliftin Tašmišarri (II Tuthaliya) ve Taduhepa olduğu

anlaşılmaktadır (Suumlel- Suumlel 2011 96 vd)

Šapinuwa belgelerinde en ccedilok ele geccedilen konunun fal metinlerinden oluşması

burada bir kral ccediliftinin yaşadığını ispatlar niteliktedir Kraliyet iccedilerisinde yapılacak

işler alınacak kararlar iccedilin fallardan yararlanıldığı bilinmektedir ayrıca falın ccedilıkan

sonucuna goumlre arınma ve kurban sunma gibi eylemler gerccedilekleştirilmektedir

Tašmišarri ve Taduhepa isminin bu tuumlr metinlerde sıkccedila yer aldığı goumlruumllmektedir

(Suumlel- Suumlel 2006 17)

75 Ağız yıkama rituumleli bkz CTH 777 76 Tischler 2001 112

24

Šapinuwa belgeleri arasında yer alan bir mektupta 77 kraliccedilenin yanında

goumlrevde yer alan Zuwa isimli bir kişi tarafından kraliccedilenin ağzından buumlyuumlk krala

yazılmıştır Kral ve kraliccedilenin adları maalesef ki metinde geccedilmemektedir lakin

Šapinuwa arşivi burada bir kral ccediliftinin ikamet ettiği goumlrsterir ve mektubu yazdıran

kraliccedilenin Taduhepa mektupta geccedilen kralın ise II Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

(Suumlel 2002 822 vd) Kraliccedile Taduheparsquonın kral Tašmišarrirsquoye yazdığı mektuplardan

biri de78 kurban konusunu iccedilermektedir (Suumlel 2008 462)

Ortakoumlyrsquode yapılan kazılarda in situ olarak II Tuthaliya ve Taduheparsquoya ait bir

kalıp ele geccedilmiştir79 (Suumlel 2008 464) C binasında bulunan muumlhuumlr kalıbı uumlzerinde

Anadolu hiyeroglif yazılı ldquoBuumlyuumlk Kral Tuthaliya ve Taduhepardquo baskısı bulunması

sebebiyle kralı bir kompleksin varlığının katını olarak yorumlanmakta ve burada

yaşayan kral ile kraliccedilenin adını bize verebilmekte olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Suumlel

2008 467)

IA2b Hitit Imparatorluk Doumlnemi

İmparatorluk ccedilağı vesikalarında edindiğimiz bilgilere goumlre Hitit kraliccedileleri

ulaşabilecekleri en uumlst mevkide yer almışlardır Kraliccedilelere ait belgeler yalnızca

başkent Hattušarsquoda değil Tel Amarna ve Ugarit gibi devletlerin arşivlerinde de ele

geccedilmiştir

Eski Hitit doumlnemine kıyasla kadınların siyasi otorite uumlzerinde daha baskın

oldukları goumlruumllmektedir Yeni Hitit doumlnemindeyse kraliccedileler iccedilişlerinde dış işlerinde

politikada ve dini işlerde daha etkin olmaya başlamışlardır muumlhuumlrleriyse bu konunun

77ldquoEfendim Majestersquoye soumlyle Cariyen kraliccedilen şoumlyle der Efendim Majestersquonin huzurunda her şey iyi

olsun ve Efendim Majestersquoyi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendim Majestersquoyi korusunlar Benim

yanımda da (herşey) iyidir Başım gibi sırtım da hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı veriyor) efendim

Majestersquonin huzurunda herşey nasılsa Efendim Majeste bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002

821) 78ldquoEfendimrsquoe Guumlneşimrsquoe soumlyle Cariyen Kraliccedile şoumlyle der Efendimrsquoin Guumlneşimrsquoin huzurunda herşey

iyi olsun Guumlneşimrsquoi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendimrsquoi Guumlneşimrsquoi korusunlar Benim yanımda da

herşey iyi durumdadır Guumlneşim Efendim Vašunnirsquoyi goumlnderdin ve bana kurban konusunda şoumlyle

yazdınhellip Sonra Vašunnirsquoyi Hattušarsquoya goumlnderdim gitsinler o tableti beylerin huzurunda okusunlar ve

her ne yapılacaksa Guumlneşimrsquoe acilen yazsınlarrdquo (Suumlel 2008 462 vd) 79Bkz Resim 18

25

ispatıdır Buumltuumln muumlhuumlrlerin uumlzerinde kraliccedileler MUNUSLUGALGAL olarak

geccedilmektedir her muumlhuumlrde Tawananna unvanına rastlanmaz

Hitit kraliccedileleri bağlı bulundukları zamanda yaşayan diğer buumlyuumlk devlet

kraliccedilelerinin konumlarından oldukccedila farklıydı ve etkindi Mısır ve Mezopotamyarsquoda

kraliccedile tuumlm guumlcuuml elinde bulunduran kralın eşi konumunda bulunmakta ve dini işleri

dışında fazla yetkisi bulunmamaktadır Eski Babil doumlneminde Mari haremindeki

kadınların genellikle ilahi soumlyleyen şarkıcılar oldukları belirtilmiştir Mari haremi

korunaklı ve izole bir alandaydı (Stol 1995 135) Mısır Krallığırsquonda kraliyet

ailesindeki kadınların diğer uumllkelerdeki kralı ailelere yazdıkları sadece iki adet mektup

bulunabilmiştir ve bu mektuplar Hitit Krallığırsquona yazılmış olup II Ramsesrsquoin eşi

Naptera 80 ve annesi Teyersquonin 81 Puduheparsquoya goumlnderdikleri mektuplardır 82 (Darga

1976 103) Ayrıca oumllen firavun Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya yazdığı

mektup83 dışında Mısır hanedanına mensup kadınların diplomatik hayatta yer aldığı

ile ilgili elimizde başka bir kanıt bulunmamaktadır (Darga 1984 42) Eski Oumlnasya

kraliccedileleri arasından Mısır kraliccedilesi ve firavun olarak goumlrev yapan Hatşepsut ve Asur

kraliccedileleri Šammuramat ve Nakiya hakkında bilgi sahibiyiz

Hitit Krallığırsquonda ise kraliccedilenin krala eşit dış ve iccedil politikada etkin idari işlere

bakan krallığın bağımsız bir kadın temsilcisi olduğu goumlruumlluumlr Ayrıca krallar birbirlerine

kardeşim diye hitap ettikleri mektupların sayısı bir hayli fazlayken kraliccedilelerin

birbirlerine yazdıkları ya da kraliccedilelerin krallara yazdıkları mektuplar da bir o kadar

azdır Puduhepa haricinde Hititli bir kraliccedilenin başka bir krala mektup yazıp yazmadığı

bilinmemektedir Soumlz konusu durum da Hitit Uumllkesirsquonde kraliccedilenin Hititlerin ccedilağdaşı

olan diğer uumllkelerdeki kraliccedilelerden ne kadar fazla sorumluluğu ve goumlrevi olduğunu

net bir şekilde goumlstermektedir

80 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 81 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 82 Mısır kralı II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH

167 Mısır kralı II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH

168 83 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB

26

Hitit kurban listeleri ve muumlhuumlr baskılarında yer alan I Šuppiluliumarsquonın eşi

Taduhepa Henti ve Malnigal84 ya da diğer adı ile Tawananna adını taşıyan uumlccedil eşi

olduğunu oumlğrenmekteyiz İlk eşi hakkında bilgilerimiz oldukccedila azdır II Muršili

doumlnemine ait olan malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr bize II Muršilirsquonin soyağacını

oumlğrenmemize yardımcı olmaktadır Kral soyunu eski Hitit krallarına dayandırdığı

goumlruumllmektedir I Šuppliluliumarsquonın yanında yer alan isim sebebiyle annesinin Henti

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 5)

Taduheparsquonın I Šuppiluliumarsquoya yazdığı bir mektupta85 kraliccedilenin kralın

durumunu merak ettiği ve eşi ile yakından ilgilendiği goumlruumlluumlr Ayrıca bu metin Hitit

metinleri arasında bir Hitit kraliccedilesinin eşine hitap ederek yazdığı tek oumlrnektir86 (Suumlel

2002 819 vd)

Uumlccediluumlncuuml eşin ise Ugarit sarayı guumlney arşivinde bulunan bir metin sayesinde

kendisinin Babilli bir prenses olduğunu anlamaktayız ayrıca yine adı geccedilen sarayda

kendisine ait uumlccedil adet muumlhuumlr baskısı bulunmuştur Hattušarsquoda yapılan kazılarda ele

geccedilen bir bulla sayesinde de adının Malnigal87 olduğunu oumlğrenmekteyiz Malnigal

Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler arasındadır

Ayrıca Ugarit Kralı Niqmadu ile yapılan bir antlaşmada I Šuppiluliuma ve

Tawanannarsquonın muumlhuumlr baskıları metnin tam ortasında goumlruumllmektedir (Darga 1976 30

vd)

Kraliccedilenin adı pek ccedilok bulla ve muumlhuumlr uumlzerinde geccedilmektedir I

Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile ortak bir muumlhuumlr baskısı uumlzerinde

ismi yer almaktadır Ugarit kralı Niqmadu ile yapılan antlaşma metninin tam ortasında

84 Bkz Resim 19 85 ldquoEfendim guumlneşime soumlyle Hizmetkarın kraliccedile şoumlyle der Efendim guumlneşim huzurunda herşey iyi

olsun ve efendim guumlneşimi tanrılar hayatta tutsunlar ve onu korusunlar Benim yanımda da (herşey)

iyidir Başım gibi sırtımda hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı vermektedir) Efendim guumlneşimin

huzurunda herşey nasılsa efendim guumlneşim bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002 819 vd) 86 Suumlelrsquoe goumlre Taduhepa bu mektubu eşi I Šuppiluliumarsquoya yazmıştır (Suumlel 2002 819 vd) lakin I

Šuppiluliuma Taduheparsquonın eşi değil kraliccedilenin oğludur Bu sebeple Taduheparsquonın mektubu yazdığı

kral I Šuppiluliuma değil II Tuthaliya olduğu fikri bizce daha makuldur 87Ayrıca metinde prensesin uumllkesine KA-DINGIR-RA Karaduniaš ve Šanhara denildiği bilinmektedir

I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın yanıltılması ve suumlrguumln edilmesi uumlzerine II Muršilirsquonin duası

bkz CTH 70= KUB 144 II 3-8 (Alparslan 2006 8) Kassit kralı II Burnaburiyašrsquoın kızı olduğu tahmin

edilmektedir (Uumlnal 2014 144 Klengel 2002 124)

27

da Muršili ve kraliccedileye ait muumlhuumlr baskısı goumlruumllmektedir ve Malnigalrsquoe ait en oumlnemli

izdir bu durumda ilk defa bir Hitit kraliccedilesinin adını bir antlaşmayı iccedileren tabletin

uumlzerinde yer almaktadır (Darga 2013 148)

I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml sonrası sırasıyla tahta I Arnuwanda soumlzuuml geccedilen

kralın vebadan oumllmesi sebebiyle de tahta I Arnuwandarsquonın kardeşi II Muršilirsquonin

geccediltiği bilinmektedir II Muršilirsquonin tahta geccediltiğinde yaşının kuumlccediluumlk olması sebebiyle

sadece kendi uumllkesinde değil doumlnemin diğer uumllkeleri arasında da kuumlccediluumlk goumlruumllduumlğuuml

belirtilmiştir88

Malnigalrsquoin II Muršili ile aralarında gergin bir ilişkinin olduğu bilinmektedir89

II Muršilirsquonin Tawanannarsquonın pek ccedilok hatasını goumlrmesine rağmen goumlrmezden geldiği

ve ayrıca II Muršilirsquonin eşinin Tawanannarsquoya karşı kullanabileceği bilgileri olmasına

rağmen kullanmadığı belirtilmektedir90 II Muršili Azzi Uumllkesirsquone91 doğru giderken

guumlneşin bir işaret verdiğini ve kraliccedilenin de bunu II Muršilirsquonin soyunun sonunun

geldiğini şeklinde yorumladığı goumlruumllmektedir Aralarında geccedilen muumlcadelenin iktidar

kavgası olduğu accedilıktır (Alparslan 2006 14vd)

Kral Malnigalrsquoe oumllen babasının tapınaklara tahsis ettirdiği adak eşyası ve

hediyeleri alıp başka yerlere verdiği kralın arkasından haraccedil aldığı gibi ağır ithamlarda

bulunmuştur Kargamıš ve Aštata92 şehirlerini haraca bağladığı bilinmektedir Aštata

88 ldquo Babam tanrı olduğu zaman kardeşim Arnuwanda babasının tahtına oturdu Arkadan o da

hastalandı Duumlşman uumllkeleri kardeşim Arnuwandarsquonın hasta (olduğunu) işitince aynı duumlşman uumllkeleri

savaşmaya başladılar Kardeşim Arnuwanda tanrı olunca (oumlluumlnce) (o zamana kadar) savaşmayan

duumlşman uumllkeleri o duumlşman uumllkeleri de savaştılar Etraftaki duumlşman uumllkeleri şoumlyle dediler lsquoHitit

Uumllkesirsquonin kralı olan babası kahraman bir kral idi O duumlşman uumllkelerini yendi O tanrı oldu Babasının

tahtına oturan oğlu o da eskiden bir kahramandı O hastalandı O da oumllduuml Şimdi babasının tahtına

oturan ise o (bir) ccedilocuktur Hitit Uumllkesirsquonin topraklarını ve Hitit Uumllkesirsquoni koruyamayacakrsquordquo (Alp

2005 125) 89ldquoO saraya ve aynı tavırla babamın hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone huumlkmettiğinde kardeşimin (abim)

hayatı boyunca huumlkmetti Ve abim tanrı olduğunda ben ona karşı hiccedilbir şekilde yanlış yapmadım ya da

onu hiccedilbir şekilde aşağılamadım O saraya ve babamın ve abimin hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone

huumlkmetti ve o aynı şekilde huumlkmettirdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları

ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 = KUB 144 (Bin-Nun 1975 177) 90 ldquoHangi olayı o karıma sır olarak anlattı ise karım bu olayı kraliccedileden sakladı Karım onu başka

herhangi birine soumlyledi mi Bana soumlyledi mi Ya da herhangi bir mahkeme yapıp ve kraliccedileyi

mahkemeye herhangi bir şekilde taşıdı mı Karım kraliccedileye (karşı) ispiyoncu oldu murdquo 91Trabzon ve Giresun civarlarına lokalize edilir (RGTC VI 59 RGTC VI2 19) 92Fıratrsquoın Balis yakınları ile Haburrsquoun ağzına kadar olan boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 48

RGTC VI2 16)

28

Tapınağırsquondaki guumlmuumlşuuml bir yerde sakladığı bilinmektedir bu durumdan da kraliccedilenin

soumlz konusu tapınaktaki guumlmuumlşuuml almasının yasa dışı olduğu ve Tawananna mevkisinde

bulunan kişilerin tapınaklardaki hazinelere giriş izinlerinin olduğu anlaşılmaktadır

(Bin-Nun 1975 184) Guumlmuumlşuumln bulunması iccedilin II Muršili Kargamıš kralı

Šarrikušuhrsquou goumlrevlendirmişti lakin eli boş doumlnuumlnce II Muršili konu ile bizzat kendisi

ilgilenmiştir (Uumlnal 2014 146) Kraliccedile kendisinin succedillu olmadığını belirtmiştir93(Bin-

Nun 1975184) III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona

yaptıkları bir dua metninde94 yine Malnigal ile alakalı olan olaydan soumlz edilmektedir95

Soumlz konusu metinde Tawanannarsquoya karşı accedilılan davadan ve sonuccedillanmasından

bahsedilmektedir Dava suumlrecinde III Hattušilirsquonin ccedilocuk olduğu anlaşılmaktadır III

Hattušili doumlnemine ait bir metinde Malnigalrsquoin daha sonra Ahhiyawa Uumllkesirsquone96

suumlrguumlne gittiğinden bahsedilmektedir (Uumlnal 2014 146)

Malnigalrsquoe karşı yaptılan ait en buumlyuumlk iddiaysa kral II Muršilirsquonin eşine buumlyuuml

yapmakla ve bu sebepten oumltuumlruuml de onun oumlluumlmuumlyle succedillanmasıdır 97 Bilhassa

Kargamıšrsquotaki hastalık ve oumlluumlm tanrıccedilası Išhara ile Kubaba tapınaklarındaki

lanetlerinin etkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Uumlnal 2014 144) II Muršili doumlnemine ait

bir metinde durum net bir şekilde anlaşılmaktadır98 Metinde Mezzula buumlyuumlcuuml ve

onlardan kast edilense kraliccedile ve ccedilocukları olmalıdır Malnigalrsquoin bir başka succedillandığı

93ldquoAštatarsquonın Išhararsquosı tekrar ve tekrar konuştu lsquoTanrıccedila o guumlmuumlşe sahip değilim Tanrıccedilam kim senin

guumlmuumlşuumlnuuml tutuyorrsquordquoII Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1417-18 94 III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 95 ldquoBen henuumlz ccedilocuktum Sarayın iccedilinde ise hizmetkacircrınız Tavanannarsquonın mahkemesi olduğu zaman

babam kraliccedile Tavanannarsquoyı aşağıladığında o ise tanrının cariyesi idi [Sen] tanrıccedilam beycem

[ru]hunun iccedillerinde biliyordun kraliccedilenin (guumlcuumlnuumln) kısıtlanması isteğin mi idi [Yoksa isteğin değil]

miydi [O ise Tavanannarsquon] ı n (guumlcuumlnuumln) kısıtlanmasını [gerccedilekleştirdi Ben ise] hiccedilbir şekilde [bu

olayın iccedilinde değildim ] idi [Eğer tanrıccedilam beycem] herhangi bir şekilde [oumlfkeliysen]

[Tavanannarsquonın olayını ] yapan (kişi) [ccediloktan tanrı ol]du [O yoldan ccedilıktı ve on]u başıyla [oumldedi bile]

[Ben ise bu em]re ortak değildimrdquo (Alparslan 2006 20) 96 Troas ve kıta Yunanistanrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 10-11RGTC VI 1-2 RGTC VI2 1) 97 ldquoKraliccedile beni karımı (ve) ccedilocuğumu İšhararsquoya karşı lanetledi Bize (karşı) libasyon yaptı Karım bu

nedenle oumllduumlrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası

bkz CTH 70 = KUB 144 IV23) (Alparslan 2006 14) 98ldquoSonra kraliccedile Mezzularsquoyı eşime goumlnderdi ve onlara karşı buumlyuumller telaffuz etmeye başladırdquo II

Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 =

KUB 144 II 19-20 IV 22-23

29

konuysa buumlyuuml yoluyla kralın dilini bağlamasıdır Ayrıca II Muršili Tawanannarsquonın

succedillu olduğunu bir fal ile de kanıtlamıştır99 (Alparslan 2006 19)

II Muršilirsquonin oumllen eşinin kim olduğu ile ilgili belirli goumlruumlşler ortaya atılmıştır

Oumllen kişinin Gaššulawiya olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Tawananna mevkisi biri

tarafından bırakıldığı taktirde bir başka kişiye aktarıldığı farz edilmektedir

Gaššulawiyarsquonın bir suumlreliğine de olsa Tawananna unvanını kullandığı duumlşuumlnuumllduumlğuuml

taktirde buumlyuuml sebebiyle oumllen eşin o olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-

Wilhelm- Hawkins 1993 97)

Gaššulawiyarsquonın II Muršilirsquonin oumllen eşi olmadığı duumlşuumlnuumllse de oumllen eşin

Gaššulawiya olduğunu oumlneren goumlruumlşler de mevcuttur Konuyla alakalı olduğu

duumlşuumlnuumllen bir metin II Muršili doumlnemine aitse100 soumlz konusu metinde hasta olarak

bahsedilen Gaššulawiyarsquonın101 kralın oumllen eşi olması muumlmkuumlnduumlr Gaššulawiyarsquonın

hastalığından bahseden bir başka dua metnindeki 102 girişin II Muršilirsquonin veba

dualarından birisi ile aynı duplikata sahip olması sebebiyle soumlz konusu duanın II

Muršili doumlnemine tarihlendiği ve kralın eşi olan Gaššulawiyarsquodan bahsedildiği

anlaşılmaktadır Metinin kırıklarına rağmen Gaššulawiya isminin yine bir hastalık ile

birlikte anıldığı anlaşılmaktadır (Alparslan 2007 33)

Haccedil muumlhruumln baskısında II Muršilirsquonin eşi olarak Gaššulawiyarsquonın da yer

almasının sebepleri arasında Gaššulawiyarsquodan oumlnce II Muršilirsquonin bir eşinin daha

olduğu ama Tawananna mevkisinde olmadığı iccedilin adının zikredilmediği ve

muumlhuumlrlerde yer almadığı duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu dava sonuccedillandıktan sonra II

99ldquoİşte tanrılar efendilerim tekrar soruşturdum ve o (Tawananna) oumllduumlruumllmek iccedilin (fal tarafından)

bana belirlendi O tahttan indirmek iccedilin (fal tarafından) bana belirlendi ve onu o zaman oumllduumlrmedimrdquo

(Alparslan 2006 17) 100 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 Metinde geccedilen

Gaššulawiyarsquonın kimliği konusunda net bir fikre varılamamıştır II Muršilirsquonin eşi ya da III

Hattušilirsquonin kızı olduğu konusunda goumlruumlşler mevcuttur (Alparslan 2006 21) 101 ldquoŠamuha kentindeyken seni Lelwanirsquoyi Gaşşulaviya senin hizmetkacircrın ruumlyada goumlrduuml ve sana o

guumlnlerde Gaššulawiya senin hizmetkacircrın hiccedilbir kurban vermemişti Şimdi (ise) bak senin hizmetkacircrın

Gaššulawiya hastalandı ve ona hastalık sıkıntı verdi Sonra ona o mesele zor geldi ve tanrılardan (fal

yolu ile) sordular ve o tanrılardan ise fal yoluyla saptandırdquo (Alparslan 2006 25) 102 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376

30

Muršilirsquonin Gaššulawiya ile evlendiği103 ve bu sayede Tawananna unvanını aldığı ve

haccedil muumlhuumlrde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Haccedil muumlhuumlr baskısının lejantının accedilıklanması

hususunda iki goumlruumlş olması bu şekilde accedilıklığa kavuşturulabilir (Alparslan 2006

28vd)

Kraliccedilelerin dini ve idari goumlrevleri olduğu bilindiği iccedilin dava sonrasında boumlyle

oumlnemli bir makamın boş kalmış olduğu duumlşuumlnuumllemezdi bu sebeple oumllen eşin soumlz

konusu Gaššulawiya olsa bile arada yine ismini bilmediğimiz bir kraliccedilenin olması soumlz

konusudur ccediluumlnkuuml Danuheparsquonın kralın son doumlnemlerinde evlendikleri

duumlşuumlnuumllmektedir Dua metninin104 ilk boumlluumlmuumlnde dua eden kişiyi Tawananna olması

halinde onun II Muršilirsquonin birinci eşi iccedilin değil ikinci eşi Gaššulawiya iccedilin dua etttiği

duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 29 vd Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993

98)

II Muršilirsquonin oumllen eşinin Danuheparsquodan ziyade Gaššulawiya olduğuna dair bir

goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2014 146) Gaššulawiyarsquonın haccedil muumlhuumlr uumlstuumlnde

Tawananna unvanı ile yer almasının sebebinin ise Malnigalrsquoin hala hayattayken ve

Tawananna konumundayken kullandığı duumlşuumlnuumllmektedir Aralarında ccedilekişme

sebebiyle boumlyle sorunların ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir İki kişinin aynı anda soumlz

konusu unvanı kullanıp kullanamadığı konusu hala bir netlik kazanmadığı iccedilin konu

halen belirsizliğini korumaktadır (Alparslan 2006 29)

Malnigal guumlmuumlşuuml saklama ve kralın eşini buumlyuuml ile oumllduumlrme sebepleri ile tahttan

indirilir (Darga 2013 149) Ayrıca doumlneme ait bir başka metinden anladığımız

kadarıyla105 Malnigal II Muršilirsquoyi tahttan indirmeye ccedilalışmaktadır106 Rahibe olarak

tapınağa goumlnderilmiştir107 Malnigalrsquoin kehanetlere goumlre idam edilmesi gerekirken II

Muršilirsquonin onu sadece kraliccedilelik ve rahibelik konumlarından aldığı belirtilip kraliccedilelik

103 III Hattušilirsquonin savunmasında yazan kardeşlerinin birinci eşten değil sadece II Muršilirsquonin

Gaššulawiyarsquodan olan ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 28 vd) 104 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 105 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH

70 = KBo 48 106ldquoTahttan indirilmeyi o benim iccedilin tasarladı Sonra ben onu oumllduumlrmedim ama onu tanrının annesi

rahipliğinden azlettimrdquo 107ldquo Ona uyguladığım ceza saraydan suumlrguumln edilmesidirrdquo

31

ve rahibelik unvanlarından azledildiğinden bahsetmekte108 ve tuumlm bunlara ek olarak

II Muršilirsquoye ait olan bir dua metninde109 Tawanannarsquonın hayatta olduğu ve hiccedilbir

eksiğinin bulunmadığı belirtilir

Kraliccedile mevkisinde olmalarına rağmen eğer bir konu ile ilgili succedillu

bulundukları taktirde ceza kavramının onlar iccedilin de uygulandığını goumlrmek oldukccedila

ilginccediltir Bulundukları sosyal tabaka onlar iccedilin de adeletin işlemeyeceği anlamına

gelmiyordu bu durum da bize Hitit kanunlarının tam olarak uygulanabildiğini cezai

yaptırımların kraliccedile olsa dahi bir uumlstuumlnluumlğuuml olmadığını ve herkes iccedilin geccedilerli

olduğunu goumlstermektedir

II Muršilirsquonin eşlerinden biri olduğu bilinen Danuheparsquonın doumlneme ait ccedilivi

yazılı kaynaklarda yer almaması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccediluumlnkuuml soumlzuuml geccedilen kral ailesi

ve doumlnemi ile ilgili en fazla bilgi edinebildiğimiz Hitit kralları arasında yer almaktadır

bu sebeple bu evliliğin kralın son doumlnemlerinde gerccedilekleştiği duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce

1998 230)

III Hattušili ve Puduheparsquoya ait olan bir duadan anladığımız kadarıyla

Danuheparsquoya ait bir dava olduğu anlaşılmaktadır110 Metinde yer alan Danuheparsquonın

oğulları ile birlikte suumlrguumlne goumlnderilmesi davanın sebebi ile ilgili fikirler vermektedir

Danuheparsquonın muhtemelen oğlunu tahta geccedilirmek istemesi ile ilgili olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir ayrıca oğlunun yıkımından bahsedilmesi de tahta geccedilirilmek istenen

108rdquoOnu šiwanzanni rahibeliğinden aldım O azletmek iccedilin bana (fal tarafından) tespit edildiğinden

onu azlettim Ona bir ev verdim Onun hayatında eksiklik bırakmadım Ekmeği de suyu da vardı Tuumlmuuml

veriliyor Onun hiccedilbir eksiği yok O hayattadırrdquo (Alparslan 2006 17) 109 Onun hayatı şimdi koumltuumlleşti mi Ccediluumlnkuuml o hayatta Goumlzleriyle goumlkyuumlzuumlnuumln guumlneş tanrısını goumlruumlyor

Yaşamın ekmeğini yiyorrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml

iccedilin duası bkz CTH 71 (Alparslan 2006 18) 110ldquoŞoumlyle olduğu sarayda senin şiwanzanni rahiben [Dan]uheparsquonın davası goumlruumllduumlğuuml Danuheparsquonın

[aşağılandığı] oğulları adamlarının tuumlmuuml ile birlikte beyleri [ve] aşağı ruumltbeden adamları

mahvolduğu zaman ise Danuhepalsquonın yıkımı [beyccedilem] Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın isteği mi idi

Ya da onun isteği değil mi idi Tanrıccedila(nın) beyccedilemin bu isteğini de hiccedilbir şekilde bilmiyordu Ben

ise orada Danuheparsquonın oğlunun yıkım olayında yoktum Diğer tarafta onun hakkında karar

verdiğimde o benim tarafımda idi Benim ağzımın soumlzuuml ile hiccedil kimse mahvolmadı Bu koumltuuml olay ise

geccedilmişte kaldı eğer beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuhepa olayına herhangi bir şekilde

kızdıysa Danuheparsquonın bu olayı da kim yaptıysa şimdiye kadar tanrı oldu O doğru yoldan ccedilıktı ve onu

ccediloktan başı ile oumldedi Beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuheparsquonın olayını benim guumlnlerimde

bana ve Hitit Uumllkesirsquone karşı tekrar guumln ışığına ccedilıkartma Bu biccedilimde bir olayı bana karşı benim

guumlnlerimde tekrar guumln ışığına ccedilıkarmak doğru değil Danuheparsquonın olayını kim yaptıysa ccediloktan onu

oumldedirdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 (Alparslan

2006 32 vd Singer 2002 97-101)

32

soumlz konusu oğlu olmalıdır Metinde Danuheparsquonın bu olayından sorumlu olanın

oumllduumlğuumlnuuml belirtmesi ve konunun hemen ardından II Muršilirsquonin oumllduumlğuumlnuumln

belirtilmesi soumlz konusu olaydan sorumlu kişinin II Muršili olduğunu akla

getirmektedir (Alparslan 2006 33vd)

Danuheparsquonın kimliğinin belirlenmesi ile ilgili Laroche tarafından uumlccedil farklı

goumlruumlş ortaya atılmıştır

bull II Muršilirsquonin eşi ve III Muršilirsquonin eşi olarak iki ayrı Danuhepa bulunduğu

oumlne suumlruumllmektedir İkinci olan Danuheparsquonın III Muršili doumlneminde de

kraliccedilelik makamında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

bull Bir Danuhepa olduğu ve II Muršili ile evli olduğu goumlruumlşuuml bulunmaktadır II

Muwatalli ve III Muršili zamanında belirli aralıklar ile kraliccedilelik makamında

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

bull Bir Danuhepa bulunmakta ve o da II Muwatallirsquonin eşi denilmektedir Muršili

ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrlerin ise III Muršili doumlnemine ait olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir (Laroche 1956 105)

Metin Alparslanrsquoa goumlre birinci goumlruumlş iki adet Danuhepa olması metinlerde

geccedilmediği iccedilin bu tez kabul edilememektedir Uumlccediluumlncuuml goumlruumlşte de II Muwatallirsquonin

kendi eşini ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceği sebebinden dolayı ikinci goumlruumlş

aralarında en makul olandır Tek Danuhepa vardır ve o da II Muršilirsquonin eşidir Ayrıca

bir metinde111 bu goumlruumlşuuml destekleyen bir ipucu112 bulunmaktadır Soumlzuuml geccedilen metinde

bahsedilen buumlyuumlkanne ile Danuhepa aynı kişi olmalı ve bu durum da III Muršilirsquonin

uumlvey buumlyuumlkannesi Danuhepa olmalıdır Ayrıca Nişantepersquode ele geccedilmiş bir muumlhuumlr de

bu savı destekler niteliktedir (Alparslan 2006 35vd)

111 Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 112ldquoRuumlyada şoumlyle dediler ldquoGiysileri Danuheparsquoya vermelilerrdquo Hepapiya şoumlyle (dedi) Giysileri [

]buumlyuumlk tanrıya versinlerrdquo Henuumlz değil Sonra başka bir ruumlyada Arumura ayrıca suumlrekli diyor ki Neden

onun bahsedilen buumlyuumlkannesi koumltuumlluumlk yapmış Onu yola koymuyor musun Şimdi ise ona tunccedil bir ccedilanak

ver O sakinleşirrdquo Hepapiya şoumlyle der ldquoOnlar tunccedil ccedilanağı buumlyuumlk tanrıya vereceklerrdquo Henuumlz değilrdquo

(Alparslan 2006 36vd)

33

Muršilirsquonin eşleri ile ilgili uumlccedil farklı ccediloumlzuumlm oumlne suumlruumllmektedir Bunlardan ilki

II Muršilirsquonin iki eşi vardı Tawannana henuumlz kraliccedilelik konumundayken Gaššulawiya

bu unvanı kullanıyordu Kralın huumlkuumlmdarlığının 9 yılında oumllduumlkten sonra Danuhepa

kraliccedile oldu İkinci ccediloumlzuumlm ise II Muršilirsquonin iki eşi vardı oumllen eşinin adı metinlerde

yer almadığı iccedilin bilinmemektedir ondan sonra kraliccedile olan kişi Gaššulawiyarsquodır

Danuhepa II Muwatallirsquonin eşidir Sonuncusuysa II Muršilirsquonin uumlccedil eşi vardır

Tawannana zamanında evlendiği ve adının metinlerde yer almadığı bir ilk eş onun

oumlluumlmuumlnden sonra evlendiği ve 4 ccedilocuğunun olduğu Gaššulawiya ve son olarak eşinin

oumlluumlmuuml sonrası evlendiği Danuhepa ile evlenmesidir Alparslanrsquoa goumlre bu tezin

uumlzerinde durulmalıdır (Alparslan 2006 40) Oumlnerilen ccediloumlzuumlm konuyu aydınlatıcı ve

sorunları ortadan kaldırır niteliktedir

II Muršili doumlnemi metinlerinde adı geccedilen bir diğer kadın karakteri ise

Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi Šeha Nehri Uumllkesi113 kralı ya da prensi ile bir evlilik

yaptığı bilinmektedir114

II Muwatallirsquonin eşinin adı ccedilivi yazılı belgelerde belgelenmemiştir Muwatalli

adı muumlhuumlrlerde sadece Danuhepa ile birlikte geccedilmektedir ama kraliccedilenin hem II

Muršili hem de III Muršili ile muumlhuumlrleri vardır aynı Anadolu hiyeroglifi ile yazılmış

olmaları nedeniyle soumlzuuml geccedilen iki kralın muumlhuumlrleri bir karışıklığa neden olmaktadır

Muršili ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrler III Muršili doumlnemine tarihlenmekte ve

Danuheparsquoda II Muwatallirsquonin karısı olarak kabul edilmektedir Metinlerde II

Muwatallirsquoya Danuhepa dışında başka bir eş adayı goumlruumllmemektedir (Doğan-

Alparslan 2012 50)

III Muršili doumlnemine tarihlenen CTH 387rsquode 115 Danuheparsquonın

mahkemesinden soumlz edildiği ileri suumlruumllmektedir Kraliccedile oğlunu uumlvey oğlu

Muwatallirsquonin yerine geccedilirmek iccedilin ccedilaba sarfeder ancak başarılı olamaz Peranarsquoya116

113Beycesultanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI2 144) 114 Mašanauzzirsquonin Šeha Nehri Uumllkesirsquone elin goumlnderilme konusu iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 115ldquove nasıl ki babam kraliccedileye (karşı) davada hiccedilbir şekilde haklı olmadığından ben ise onun kraliccedile

Danuheparsquoya (karşı) davada haksız ccedilıkmasını sağladım Bu işi ruhum iccedilin yaptım lsquoBana hiccedilbir şey

koumltuuml olmasınrdquo II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387(Doğan-Alparslan 2012 53) 116 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 315)

34

suumlrguumlne goumlnderilir ve burada bir mantalli rituumleli aracılığıyla kral ile barışmanın

yollarını arar (Doğan-Alparslan 2012 54) Ayrıca CTH 583rsquote117 de bu davadan soumlz

edilmektedir II Muwatallirsquonin kendi karısı ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceğini

duumlşuumlnuumlrsek Danuheparsquonın II Muwatallirsquonin karısı olması pek muumlmkuumln

goumlruumlnmemektedir III Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde NARAM DU ya da NARAM

DUTU URUArinnarsquonın bulunması buna karşın II Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde

bulunmaması bilgisi doğru kabul edilirse II Muršilirsquonin eşi Danuhepa olmalıdır

Kraliccedilenin kimliği hala gizemini korumakla birlikte118 iki oğlu Hitit kralı olmuştur

Urhi-Tešup (IIIMuršili) babası II Muwatallirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra uumllkeyi yedi yıl

gibi bir suumlre youmlnetmiş Ulmi-Tešup (Kurunta) ise Tarhuntašša119 vassal kralı ve IV

Tuthaliyarsquodan sonra Hitit İmparatorluğursquonun kralı olarak tarih sahnesinde yerini

almıştır (Doğan-Alparslan 2012 55-58)

Hitit tarihinin buumlyuumlk ihtimal ile en ccedilok bilinen kraliccedilesi III Hattušilirsquonin eşi

Puduheparsquodır Kraliccedilenin ismi teofor (tanrı adı taşıyan) Hitit dininin baş tanrıccedilası

Hepat ile kraliccedilenin adı bir araya getirilmiş ve bu isim ortaya ccedilıkmıştır Kraliccedile ile

ilgili bilgileri III Hattušilirsquonin Savunmasırsquondan120 oumlğrenmekteyiz Ayrıca Mısır uumllkesi

ile yaptığı mektuplaşmalar da kraliccedile ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Kraliccedileye

ait belgeleri Boğazkoumly Ugarit (Ras Şamra) ve Tel El Amarnarsquodan edinmekteyiz

III Hattušili II Muwatalli zamanında yapılan Mısır seferinden uumllkesine geri

doumlnerken Kizzuwatnarsquoda bulunan Kumannirsquoye Lawazantiya kentine koruyucu

tanrısına kurbanlarını sunmak iccedilin uğrar ve orada tanrısı İštarrsquoın III Hattušilirsquonin

ruumlyasındaki isteği uumlzerine Lawazantiya şehri İštarrsquoın rahibi Hurrili Pentipšarrirsquonin kızı

Puduhepa ile evlenir Metinde yer alan ldquoTanrının emrirdquo ifadesi III Hattušilirsquonin kendi

isteği rızası ya da sevgisi sebebiyle değil koruyucusu tanrıccedilası İštarrsquoın bir gece onun

ruumlyasına girip Puduhepa ile evlenmesini istediğini savunmasında belirtmiştir III

117Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 Ayrıca bkz Boumlluumlm IA2b 118 II Muwatallirsquonin eşi sadece III Hattušilirsquonin savunmasında ldquoKardeşimin kanuna uygun bir oğlu

olmadığından harem kadının oğlu olan Urhi-Tešuprsquou kaldırdım (yuumlcelttim) ve oumlnce Hitit Uumllkesirsquonde

hakimiyete(getirdim)rdquo şeklinde yer almaktadır (Alp 2005 139) 119Meydancıkkalesi ve Anadolursquonun guumlney kıyılarında klasik doumlnem Kilikya ve Pamphylia boumllgeleri

boyunca yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2009 190-192 RGTC VI 405 RGTC VI2 162) 120 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81

35

Hattušilirsquonin daha tahta ccedilıkmadan oumlnce bir prens iken Kumanni Uumllkesirsquonden 121

rahiplik makamından soylu bir aile ile bağ kurduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 941

Uumlnal 2014 237-248 Darga 1984 41) Kraliccedilenin on beş yaşlarında olduğu tahmin

edilmektedir kraliccedilenin evlilik oumlncesinde soumlz konusu tapınakta rahibe olduğu da

savunma metninde geccedilmektedir

II Ramsesrsquoin eşi Naptera122 ve annesi Teyersquonin Puduheparsquoya goumlnderdiği iki

mektup bilinmekle birlikte soumlzuumlnuuml ettiğimiz belgeler ve I Šuppiluliumarsquoya oumllen

firavun Tutankamonrsquoun eşi tarafından yazılan mektup haricinde Mısır Uumllkesirsquonden

Hitit Uumllkesirsquone kadınlar tarafından goumlnderilen başka mektup olmadığı sanılmaktadır

(Darga 1984 42)

Kazılarda ele geccedilmeyen ama tabletler sayesinde bildiğimiz Kadeš

Antlaşmasırsquonın 123 guumlmuumlş tabletinin arka yuumlzuumlnde kraliccedilenin de muumlhuumlr baskısı

bulunmaktaydı ki bu durum da bize kraliccedilenin kral ile eşit mevkide bulunduğunu

goumlsteren en oumlnemli kanıtlardan biridir Ayrıca Mısır sarayı ile yaptığı mektuplaşmaları

da Puduheparsquonın bağımsız pozisyonunu destekler niteliktedir (Darga 1974 942)

Kralların yaptıklarını anlattıkları metinlerde kendi icraatlarını anlattıkları

metinlerin başında ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı (şahıskral adı) şoumlyle (der)rdquo ile

başlayan ifadeler bulunurken III Hattušilirsquoye ait icraatların anlatıldığı metinlerde124

kralın ve kraliccedilenin isminin birlikte yer aldığı goumlruumllmektedir (Karasu 2006 51)

Kraliccedile Puduheparsquonın III Hattušili ile eşit mevkide olmasını goumlstermesi bakımından

oldukccedila ilgi ccedilekicidir Tawannanna unvanını kullanmak yerine Hurriceldquoallairdquo 125

kelimesini tercih etmiştir Hanım veya bayan anlamına gelmektedir (Uumlnal 2005 8)

III Hattušili ile evlendiklerinde kralın vefat eden oumlnceki eşinden olan

ccedilocuklarını kendi ccedilocukları gibi benimsediği buumlyuumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır bu

121 Şar yakınlarındaki Yalakrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 221 RGTC VI2 83) 122 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 123 Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasında yapılan Kadeš Antlaşması paritetik bir antlaşmadır (Dinccedilol 1988

40 Edel I 1994 Edel II 1994 Beckman 1996 90-95) 124 ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Šuppiluliumarsquonın

torunu Kuššara kralı Hattušilirsquonin neslinden buumlyuumlk Kral Hitit Uumllkesi kralı majeste Hattušili şoumlyle

(der) Ve Buumlyuumlk Kraliccedile Hitit Uumllkesi kraliccedilesi Puduheparsquonın soumlzleri(dir)rdquo 125 Hanım anlamına gelmektedir (Uumlnal 2007(a) 13)

36

ccedilocuklardan biri de IV Tuthaliyarsquodır Bu konunun aydınlanmasında Mısır kralı

IIRamsesrsquoe yazdığı mektup etkili olmuştur126 (Uumlnal 2005 10)

Puduhepa ve III Hattušilirsquonin ccedilocuklarının isimleri bilinmektedir Amurru

kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenen Nerikkali Amurru kralı Bentešina ile evlenen

Gaššulawiya Mısır kralı II Ramsesrsquoe eş olarak giden ve Mısırca ismini bildiğimiz

Mahornefure ya da Manefrure adını bilmediğimiz bir diğer kızı ve babasından sonra

tahta geccedilecek olan IV Tuthaliyarsquodır (Bryce 2003(a) Darga 2013 de Mieroop 2006

de Martino 2006 Macqueen 2009)

Puduhepa baş katip Walwazitirsquoye Kizzuwatna ile ilgili tabletleri toplama

goumlrevi vermişti bu sebeple Hurri panteonu ile ilgili bilgi birikimimiz artmakta ve III

Hattušili doumlnemindeki Hurri etkisi net bir şekilde goumlzlemlenebilmektedir Kraliccedilenin

dini siyasi ve hukuki işlerde krala eşit bir statuumlde bulunduğu goumlzlemlenmektedir

buumlyuumlk krallar ile mektuplaşabiliyordu kendisine ait bir muumlhre sahipti ve muumlhruumlnuuml

taşıyabiliyordu ayrıca adli kararlar da alabiliyordu (Darga 2013 164) Ukkura

meselesi olarak anılan bir belgede 127 kraliccedilenin bir yolsuzluğa muumldahale ederek

şikayetccedili mevkinde mahkemeye muumldahale etmiştir Metinde Ukkurarsquonın oğlu Ura-

Tarhundarsquoya ccedilok oumlnemli malzeme kıymetli madenden eşya aletler ve silah kumaşlar

hayvan suumlruumlleri teslim edilmiştir Ura-Tarhunda bunları listelemek ve muumlhuumlrlemek

iccedilin goumlnderilmiştir lakin bu işi ihmal eder Kraliccedile olayı oumlğrenmek iccedilin iki kişiyi

Yeraltı Tanrıccedilası Lelwani oumlnuumlnde tanıklık ederler Lakin olayın devamı

bilinmemektedir (Darga 1976 45)

Puduheparsquonın ana kraliccedilenin unvanı olan Tawananna terimini az kullanması

oldukccedila ilginccediltir belki de eşi III Hattušilirsquoyi oumlrnek almıştır ccediluumlnkuuml kral da unvanını az

kullanıyordu (Uumlnal 2014 374)

Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya goumlnderdiği mektuplar ile

Puduheparsquonın Mısır kraliyet ailesine goumlnderdiği mektupları kıyaslayacak olursak

126ldquoBundan başka o zamanlar saraya geldiğimde sarayda bulduğum prensesler benim ellerimde

doğurdular ve ben onları [buumlyuumlttuumlm] Oumlnceden doğmuş olarak bulduklarımı da [buumlyuumlttuumlm] ve onları

ordu komutanı yaptımrdquo diyerek belirtmiştir Ayrıca yine ldquoKendi ellerimle buumlyuumlttuumlmrdquo (Uumlnal 2005 10) 127 Ukkura meselesi iccedilin bkz CTH 293

37

Puduheparsquonın oldukccedila huumlr olduğu goumlzler oumlnuumlndedir Hitit Uumllkesirsquone komşu olan

devletlerin kraliccedilelerine baktığımızda ne bir başka krala ne de başka bir kraliyet ailesi

uumlyesine mektup yazdığı goumlruumllmez Ayrıca II Ramses III Hattušilirsquoye yirmi

Puduheparsquoya ise on uumlccedil mektup goumlndermiştir ve II Ramsesrsquoin eşi Naptera ile de

mektuplaştığı bilinir (Kılıccedil-Duymuş 2007 93) Napterarsquonın Puduheparsquoya goumlnderdiği

mektupta128 iyi dileklerini sunduğu ve mektubun sonundaysa hediyelerin listesinin

verildiği goumlzlemlenmektedir (Beckman 1996 123 Edel I 1994 40-41 Edel II 1994

63-43 Klengel 2002 98-104) Puduhepa II Ramses ile kızının Mısır Uumllkesirsquone

gitmesi ile ilgili yazıştığı bilinir Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir

mektupta 129 Hattušarsquodaki hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır

Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını 130

istemektedir131 (de Roos 2006 22 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344)

Puduhepa Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler

arasındadır Babasının adı ve yaptığı meslek bilinirken ailesinin diğer fertleri ile ilgili

bir bilgiye sahip değiliz sadece bir kız kardeşi olduğu ve onun kızının yani yeğeninin

Tattamaru ile evlendiği ve daha sonrasında oumllduumlğuuml belirtilmektedir oumlluumlm sebebi olarak

ise Kader Tanrıccedilası Gulgešrsquoin ona kızması goumlsterilmektedir (Ccedilelebi2007 58)

Metinlerde annesinden hiccedil bahsedilmemiştir ruumlyasında oumllen babasını tekrar canlı

goumlrduumlğuumlne dair bir metin 132 bulunmaktadır Metinden kraliccedilenin babası ile olan

hatıralarının iyi ya da koumltuuml olduğu ile ilgili bilgi verilmez (de Roos 2006 19 vd)

Kraliccedile ccedilocuklarına yaptırdığı siyasi evlilikler sayesinde barış suumlrecini

perccedilinlemiştir Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasındaki barış Hitit İmparatorluğursquona bağlı

vassal krallıklar ile Mısır Uumllkesirsquonin de arasını duumlzeltmiştir Puduheparsquonın isteği

uumlzerine kardeşi Mısır kralı II Ramses Hitit vassal krallıklarından biri olan Ugarit

128 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167 129II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 130ldquoKardeşim Hitit evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-

Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Hoffner 2009

283) 131 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB2 132 Kraliccedilenin ruumlyası bkz CTH 584 = KUB 3177 I 4 Metinde ağlama ayini gecesinden

bahsedilmekteydi ve soumlzuuml geccedilen ayin başka metinlerde yer almadığı iccedilin niccedilin yapıldığı

bilinmemektedir Oumllen akrabalar ile ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos 2006 19 vd)

38

şehrinin kralı II Niqmadu ile bir barış antlaşması yapmıştır (Darga 1976 46) Yapılan

evlilikler savaşmaktan daha sağlam sonuccedillara doğurmaktadır

Kraliccedileler genellikle eşleri ile birlikte dua ederken Puduhepa bu geleneğe karşı

gelmiş ve tek başına dua eden ilk ve son Hitit kraliccedilesi olmuştur Metinde Arinnarsquonın

Guumlneş Tanrıccedilasırsquona kocasının sağlığına kavuşmasını iccedilin dua ettiği anlaşılmaktadır

(Houwink ten Cate 1969 86) Puduhepa Lelwani Uda133 şehrinin Hepatrsquoı Tanrıccedila

NINGAL ve Ay Tanrısı DSINrsquoe adak sunduğu bilinmektedir (Darga 1976 51)

Fraktin kaya kabartmasında tanrıccedila Hepatrsquoa libasyon yapan kral ve kraliccedile III

Hattušili ile Puduhepa betimlenmiş ve isimlerine yer verilmiştir Oumlzellikle Puduhepa

iccedilin ldquoKazuvanna memleketinin kızı (tanrının) sevgilisirdquo soumlzleri geccedilmektedir (Darga

2013 171) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif yazıtının yanında yine

kraliccedilenin kaya uumlzerine oyulmuş figuumlruumlnuuml ldquorahibin kızırdquo olarak belirtilmiştir 134

(Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan libasyon yapan erkeğin

III Hattušili orta sahnedeki kadının ise Puduhepa olduğu anlaşılmıştır (Savaş 1999

100)

Fraktin kabartmasındaki Anadolu hiyeroglifinin farklı bir yorumlamasındaysa

ldquoTanrı ltTarhuntgt135 Buumlyuumlk kral Hattušili Buumlyuumlk kral Tanrıccedila Hepat Puduhepa

Buumlyuumlk kraliccedile Kizzuwatnarsquonın kızı tanrısallaştırdquo ifadesi eğer doğruysa metinde yer

alan ldquotanrısallaşmardquo kelimesi sebebiyle Puduhepa oumllduumlğuuml soumlylenebilir (Savaş

1999101) Kabartmanın sağ uumlst kısmındaki iki adet ccedilukurun ise oumlluumlnuumln yakılan

kemiklerinin yağlandıktan sonra iccediline konulan ccediloumlmleklerin boumlluumlmleri olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Ccedilukurların iccedilinde bulunan keramik parccedilaları da bu duruma kanıt

oluşturmaktadır (Savaş 1999 103) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif

yazıtının yanında yine kraliccedilenin kaya kabartması uumlzerine oyulmuş figuumlruuml ldquorahibin

kızırdquo olarak belirtilmiştir (Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan

libasyon yapan erkeğin III Hattušili ifadesiyle geccedilmektedir (Savaş 1999 97)

133 Develirsquonin guumlneyindeki kuumlccediluumlk plato ile Şahmelekrsquoteki Fraktin lokalize edilmiştir (RGTC VI 466vd

RGTC VI2 182) 134 Bkz Resim 110 135 Fırtına Tanrısı

39

Puduheparsquoya ait olan ve Tarsusrsquota (Tarša) yapılan kazılarda ele geccedilen

muumlhuumlrde 136 dış yuvarlağında ldquo[NA4KIŠIB Pu-d[u-heba]t MUNUSLUGALGAL

MUNUS L[UGAL KUR Hattirdquo ve iccedil yuvarlağındaysa ldquoDUMUMUNUS [KUR

Kizzuwatna naram] Hebatrdquo (Guumlterbock 1997(a) 143-144) ifadesi geccedilmektedir

Puduheparsquonın muumlhruumlnuumln ilk bakışta diğer saray muumlhuumlrlerinden stil olarak daha farklı

olduğu goumlze ccedilarpmaktadır Muumlhruumln uumlzerindeki yazı ve biccedilimi roumllyefte (kabartma)

olanlardan daha estetik olduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 946) Puduheparsquoya ait

bağımsız muumlhuumlrler Tarsus ve Ugaritrsquote ele geccedilmiştir

III Hattušilirsquonin ešertu eşinden olan ccedilocuklarının olduğu IV Tuthaliya

doumlnemine ait bir metinden137 ve Amurru Kralı Šaušgamuwa ile yapılan antlaşmada138

belirli bilgilere yer vermektedir (Taş 2008 22) III Hattušilirsquonin savunma metninde

kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen tek kızı Mašanauzzirsquodir

Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında139 IV Tuthaliya ile Amurru kralı

Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde 140 II Muršilirsquoye ait olduğu

duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde141 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila olan Hitit ve Mısır

Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve soumlz konusu olan

kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır Mašanauzzi isminin

Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından dolayı rica etmek

istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği bilinmektedir Bu

sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo anlamına geldiği

duumlşuumlnuumllmektedir142 (Doğan-Alparslan 2012 16)

IV Tuthaliyarsquonın babası kral III Hattušili oumllmeden oumlnce babasının ona krallığı

devrettiği duumlşuumlnuumllmektedir (van den Hout 1991 277 vd) III Hattušili doumlnemine ait

136 Bkz Resim 111 137 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 =KUB 2142 I 22 138 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 =KUB 231 II

10 139 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 140 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 141 II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 142 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC

40

olan bir belgede GAL MEŠEDI143 unvanında bulunan kişinin adının Tuthaliya olduğu

belirtilmektedir ve bu kişinin de IV Tuthaliya olduğu fikri ortaya atılmıştır (Hout van

den 1991 298) III Hattušili henuumlz hayattayken bu tarz şeyler yaşanmasının

sebebininse tahtın gerccedilek sahibi olan Urhi-Tešuprsquotan tahtın korunması olduğu

neredeyse kesindir III Hattušili ve Puduheparsquonın yaşamları sırasında taht

değişikliğinin getirdiği siyasi olarak istikrarsız bir durumunun tehlikelerini oumlnlemek

istediler (van den Hout 1991 299vd)

IV Tuthaliya doumlnemine ait olan bir muumlhuumlr baskısında III Hattušili ve

Puduheparsquonın oğlu olarak geccediltiği goumlruumllmektedir bu Hitit tarihini muumlhuumlrlerinde

annenin adının geccediltiği tek oumlrnektir (Darga 2013 187) Doumlneme ait bir mahkeme

kararında sadece Puduheparsquonın muumlhruuml bulunmaktadır ve bu durum oldukccedila ilgi

ccedilekicidir 144 (Dinccedilol 1982 50) Kraliccedilenin idari ve dini yetkilerinin yanısıra adli

vakalarda da soumlz sahibi olduğu goumlzlemlenmektedir Mahkeme kararı olan bir

belgede 145 Kargamıš kralı Šahurunuwarsquoya buumlyuumlk toprak ve imtiyazlar verdiği

bilinmektedir (Reyhan 2017 99)

Puduhepa Kizzuwatnarsquoda bulunan Hurri dini ve Hurri kuumlltuumlruuml ile alakalı

tabletleri kopya ettirmiş ve Hattušarsquoda oumlzel bir Kizzuwatna kuumltuumlphanesi kurdurmuştur

bu goumlrevi de başkatip Walwazitirsquoye vermiştir146 (Uumlnal 2005 13) Puduheparsquonın 60

yaşına bastığı duumlşuumlnuumllmektedir 147 Fraktin kaya kabartmasında III Hattušili ve

Puduhepa Fırtına Tanrısı ve Hepatrsquoa libasyon yaparken resmedilmiştir Kabartmada

143 Tuumlrkccedileye ldquokral muhafızlarının başırdquo olarak ccedilevrilmektedir Kralı koruduğu krala danışmanlık

yaptığı askeri ve dini bazı goumlrevlerinin de olduğu bilinmektedir Kraliyet ailesine en yakın kişidir Statuuml

olarak kralicirc ccedilift ve veliaht prensten hemen sonra geliyordu prenslerin arasından seccedilildiği

duumlşuumlnuumllmektedir I Muwatalli III Hattušili ve IV Tuthaliya gibi krallar tahta ccedilıkmadan oumlnce bu unvanı

taşımışlardı (Alparslan 2017(a) 361) 144ldquoMajeste Ugarit kralı Ammištamrursquoya der ki lsquoUgaritli adam ve Šukku majestenin huzurunda

mahkemeye ccedilıktıkları zaman Šukku şoumlyle soumlyledi Onun gemisi parccedilalandı Fakat Ugaritli adam

Hayır Šukku gemimi isteyerek parccedilaladı Majeste şoumlyle huumlkuumlm verdi Ugarit gemicilerinin başı ant

iccedilsin ondan sonra Šukku onun gemisini ve iccedilindeki malları oumldeyecektirrdquo 145 IV Tuthaliyarsquonın Šahurnuwarsquoya toprak bağışı bkz CTH 225 146 ldquoKraliccedile Puduhepa katiplerin başı Walwazitirsquoyi Hattuša kentindeki Kizzuwatna tabletlerini

araştırmak iccedilin goumlrevlendirdikten sonra bu (h)išuwa Bayramı tabletlerinin aynı guumln kopyalarını ccedilıkardırdquo

(Karasu 2006 51) 147Kraliccedileye yazıldığını anladığımız bir mektupta yanlış beslenme tarzı nedeniyle ateşinin yuumlkseldiği ve

hastalandığını goumlruumlşuuml de mevcuttur Hitit mektup fragmanı bkz CTH 209=KBo 1362 (Uumlnal 2014 464-

466)

41

yer alan kadın figuumlrlerinin tanrılardan ve kraldan daha uzun bir şekilde belirtildiği

goumlzlemlenmektedir (Alexander 1998 16)

Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramsesrsquoe yazdığı bir mektubunda bir kızını Mısır

kralına verdiğini ve Babil kralının kızını aldığı şeklinde bir ibare bulunmaktadır148

Babil kralının Hitit prensesi ile evlendiği ve aynı şekilde Babilli bir prensesin de Hitit

Uumllkesirsquone gelin olarak geldiği bilinmektedir Amurru kralı kızının Nerikkali ile

evlendiği bilindiği iccedilin soumlz konusu prenses ile evlenebilecek sadece IV Tuthaliya

kalmaktadır Evliliğin IV Tuthaliya kral olduktan sonra mı yoksa kral olduktan oumlnce

mi yapıldığı bilinmemektedir Babilli prensesin Puduheparsquoya muhalif olan bir grubun

başında bulunduğu hatta bu sebeple saraydan suumlruumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca I

Šuppiluliumarsquonın eşi olan ve II Muršilirsquonin uumlvey annesi olan Babilli prenses Malnigal

kraliccedilelik konumundayken soumlz konusu ikinci Babilli prensesin sadece eş konumunda

kaldığı ve Puduhepa tarafından kraliccedilelik konumunun engellendiği duumlşuumlnuumllmektedir

(Singer 1991(b) 265-267)

Metinlerde IV Tuthaliyarsquonın eşine dair bir kanıt bulunamamıştır Kraldan

sonra tahta geccedilen III Arnuwanda ve II Šuppiluliumarsquonın annelerine ilişkin de bir

bilgiye rastlanamamıştır Tuthaliya isimli bir kralın doumlnemine atfedilen bir belgede149

kral ve eşinden bahsedilmektedir lakin kralı ccediliftin kimliği konusunda kesin bir fikir

ortaya atılamamaktadır IV Tuthaliya doumlnemine ait olduğunu bildiğimiz bir

metinde150 kralın hanımından bahsedilmektedir Soumlz konusu belgede Puduheparsquonın

Tawananna makamında olduğu suumlre iccedilerisinde saraydaki bir takım olaylardan

bahseden bir fal metni bulunmaktadır Metinde DUMUMUNUSGAL olarak

belirtilen ve IV Tuthaliyarsquonın genccedil eşi ile Puduheparsquonın anlaşmazlıklarına yer

verilmiştir Saray ahalisinin ikiye ayrıldığı ve kimisinin Puduheparsquoyı kimisinin genccedil

kraliccedilenin tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir Anlaşmazlık oumlyle bir hal almıştı ki sarayda

konuyla ilgisi olan kişilerin verdiği bilgilere guumlvenilmemekte ve fal aracılığı ile soumlzuuml

geccedilen bilgilerin doğrulukları kontrol edilmekteydi Saraydaki durum o kadar ileri

148 ldquoBabil kralı buumlyuumlk kralın kızını eş olarak almadı mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz

CTH 176= KUB 2138 149Saray muhafızlarının yazışmaları bkz CTH 190 = KBo 18114 150Gurparanzahrsquoın soumlmuumlruumlleri bkz CTH 362= KBo 2270

42

boyutlara ulaşmıştı ki saraydan eşyaların ccedilalındığı soumlz verilen adakların yapılmadığı

ayinlerin ihmal edildiği kara buumlyuumlnuumln yapıldığı ve insanların lanetlendiği

bilinmektedir (Taş 2008 43vd)

IV Tuthaliyarsquonın eşinin bazı fal metinlerinde ldquoBabil Uumllkesirsquonin kızırdquo şeklinde

geccediltiği goumlruumllmektedir (Taş 2008 44) DUMUMUNUSGALrsquoin Babilli prenses ile

eşleştirilmesi muumlmkuumln olsa dahi II Šuppiluliumarsquonın ve III Arnuwandarsquonın annesinin

soumlzuuml geccedilen prenses olduğu kesin olmayan bir durumdur (Taş 2008 44 vd)

IB Hitit Toplumunda Aile Olgusu

IB1Hitit Metinlerinde Kadın Ile Ilgili Terimler

Hitit doumlneminde kadın olgusunu anlamamız iccedilin bakacağımız bir başka alansa

hiccedil şuumlphesiz filolojidir Hitit metinlerinde kraliyet ailesinde kadın olgusuna kıyasla

toplumda kadın ile ilgili oldukccedila az veri elimize geccedilse de kanunlar uumlzerinden kadın

hakları ile ilgili bir takım fikirlere sahip olabilmekteyiz

Hititler de guumlnuumlmuumlzde olduğu gibi akrabalık ifadeleri ile birbirlerine hitap

ediyorlardı Kadınlar ile ilgili metinlerde akrabalık ilişkilerini ve konumlarını ifade

eden terimleri goumlrmekteyiz Soumlz konusu ifadelere bakacak olursak (Darga 1976 21vd

Uumlnal 2007(a) Uumlnal 2007 (b) Ruumlster - Neu 1989)151

HITITCcedilE AKRABALIK IFADELERI

anna- AMA anne ana

hanna- AMAAMA Buumlyuumlkanne

151 anna- AMA Uumlnal 2007(a) 25-26 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989 119 hanna- AMAAMA

Uumlnal 2007(a) 117 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989119 MUNUSannauanna- (Uumlnal 2007(a) 29) MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Uumlnal 2007(a) 188 Uumlnal 2007(b) 758 Ruumlster - Neu 1989 144

DUMUMUNUS Uumlnal 2007(a) 96 Ruumlster - Neu 1989 211 MUNUS KISIKIL Ruumlster - Neu 1989

247 neka- nika- Uumlnal 2007(b) 477 MUNUSannanega- MUNUSNIN Uumlnal 2007(a) 27 Ruumlster - Neu

1989 239-240 MUNUSanniniyami- Uumlnal 2007(a) 29 DAM Uumlnal 2007(a) 90 Ruumlster - Neu 1989 239

DAM-atar Uumlnal 2007(a) 90 DAM-anni da- MUNUSudati MUNUSara- Uumlnal 2007(a) 45 MUNUSEacuteGE4-as Uumlnal 2007(a) 99 išhaššara- Uumlnal 2007(a) 268 šuppiššara-Uumlnal 2007(b) 654

šuppeššarant- Uumlnal 2007(b) 654 haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Uumlnal2007(a) 197 Uumlnal

2007(b) 566 Ruumlster -Neu 1989 228 GEME-aššara- Uumlnal 2007(a) 127 Ruumlster - Neu 1989 243

43

MUNUSannauanna- Uumlveyanne

MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Suumltnine nursebe

DUMUMUNUS kız evlat

MUNUSDUMU kız ccedilocuk

MUNUS KISIKIL genccedil kız genccedil kadın

neka- nika- kız kardeş

MUNUSannanega- MUNUSNIN kız kardeş() (Yeğen ya da kuzen iccedilin de

kullanılmış olabilir)

MUNUSanniniyami- yeğen kuzen

DAM eş zevce

DAM-atar eşlik karılık

DAM-anni da- eşliğe almak karılığa almak

MUNUSudati dul kadın

MUNUSara- Arkadaş

MUNUSEacuteGE4-as Gelin

-šara- eki ile oluşan ifadeler

išhaššara- hanım sahibe

šuppiššara- Bakire

šuppeššarant- bakire (Sıfat)

haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Kraliccedile

GEME-aššara- esir kadın koumlle

Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976 21vd)

Hitit metinlerinde ldquokadınrdquo kavramını ifade etmek iccedilin Suumlmerce ldquoMUNUSrdquo

Akadccedila ldquoSINNIŠTUMrdquo ve Hititccedile ldquokuwana-rdquo 152 kelimeleri geccedilmektedir (Doğan-

Alparslan 2013 75) ldquo(MUNUS)KISIKILrdquo genccedil kız genccedil kadın olarak

152 Kloekhorst 2008 501

44

ldquo(MUNUS)udati-ldquo 153 dul kadın olarak ve ldquošuppeššarardquo 154 bakire saf kız olarak

geccedilmektedir (Ccedilelebi 2015 19) DUMUMUNUS kız ccedilocuk demektir

Hitit belgelerinde kadın cinsel organı ile ilgili terimlerin varlığı bilinmektedir

ldquoUZUgenzu-(ginzu-gimzu-)rdquo 155 Suumlmercesi ldquoUZUUacuteRMUNUSrdquo dişi cinsiyet organı

olarak metinlerde geccedilmektedir ldquogenzu-rdquo teriminin ldquokucakrdquo156 ya da ldquodoumll yatağırdquo

anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca metinlerde soumlzuuml geccedilen terimin karaciğer

bağırsak safra kesesi ve midenin yakınında yer aldığı belirtilmektedir (Şahinbaş

Erginoumlz 1999 57) ldquoMUNUS-natarrdquo anlamı dişilik kadınlık terimleri az

kullanılırken ldquokatta-kaacuten kuit harzirdquo yani ldquokadının aşağı kısmında sahip olduğu şeyrdquo

denilmektedir (Uumlnal 2014 288)

Doğum ve doğum ile ilgili terimlerinde yine metinlerde yer aldığı

goumlruumllmektedir ldquoUZUšarhuuant-rdquo 157 teriminin ldquoidrar torbasırdquo ve ldquodoumll yatağırdquo

anlamlarına geldiği bilinmektedir Terim daha sonrasında ldquoceninrdquo ya da embriyordquo

olarak da kullanılmıştır Ayrıca ldquoplasentardquo olarak da tanımlanmıştır Metinlerde yer

alan ldquošarhu-rdquo teriminin vulva 158 olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ldquoUZUtita(n)- tetanrdquo 159

Suumlmercesi UZUUBUR ldquokadın goumlğsuumlrdquo ldquomemerdquo anlamına gelmektedir (Şahinbaş

Erginoumlz 1999 57vd)

Hamile kadın iccedilin kullanılan terimse ldquoušantari-rdquo 160 rsquodir ayrıca

ldquoušantarahišardquo161 uumlreme guumlcuumlnuuml belirtir Hamile olmak iccedilin ldquošumrai-rdquo162 hamile

kalmak iccedilin ldquošaššumai-rdquo163 terimi kullanılır Gebelik iccedilin ldquoarma-rdquo164 gebe bırakmak

ya da doumlllemek iccedilin ldquoarmahh-rdquo165 gebe olmak iccedilin ldquoarmahhza-rdquo166 hamile gebe iccedilin

153 Tischler 2010 141-143 154 Tischler 2001 155 155 Tischler 1983 581 Kloekhorst 2008 468 Tischler 2001 77-78 156 Oturan kimsenin beli ile dizleri arasındaki oumln kısmı (Şahinbaş Erginoumlz 1999 57) 157 Tischler 2004 893 Kloekhorst 2008 733 Tischler 2001 145 158 Kadın dış cinsiyet organlarının tuumlmuumlne verilen isim (Şahinbaş Erginoumlz 1999 58) 159 Tischler 1994 343 Kloekhorst 2008 875 Tischler 2001 175 160 Tischler 2010 111 Kloekhorst 2008 929 Tischler 2001 188 161 Tischler 2010 112 162 Tischler 2006 1164 Tischler 2001 154 163 Tischler 2004 952 Tischler 2001 147 164 Tischler 1983 62-63 165 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206-207 Tischler 2001 22 166 Tischler 1983 63

45

ldquoarmahhant-rdquo167 gebe bırakılmak ya da ccediliftleşme iccedilin ldquoarmahhatarn-rdquo168 hamile ve

gebe iccedilinse ldquoarmant- armauant- arnuuant-rdquo169 terimleri kullanılmaktadır (Şahinbaş

Erginoumlz 1999 191 vd)

Appu Masalırsquonda170 metnin başında ccedilocuk sahibi olamayan Appursquodan soumlz

edilir ve metnin devamında Appursquonun ccedilocuk sahibi olması anlatılır171 Metinde ilgi

ccedileken konulardan biri Appursquonun eşinin Appursquonun ccedilocuk sahibi olamayışı sebebi ile

sitem ettiği goumlruumllmektedir172 Metinde yer alan bu durum oldukccedila ilgi ccedilekici bir

husustur Appu bunu duyduktan sonra karısını aşağılamak iccedilin onun ldquokadın gibi

duumlşuumlnduumlğuumlnuumlrdquo vurgular173 Metnin devamında Appu ve eşinin iki oğlan ccedilocuğu olduğu

bilinmektedir (Siegelova 1971 Beckman 1983(b) 2vd) Askerleri goumlrevliler iccedilin

direktif olduğu bilinen bir metindeyse174 krala kraliccedileye ve prense yeminini bozan

askerlerin tanrı tarafından kadına ccedilevrilmesi ve aşağılanması iccedilinse kadın kıyafetleri

giydirilmesi istenmiştir175 (Reyhan 2017 257)

Doğum ile ilgili metinler arasında ldquoCennetteki Krallıkrdquo176 adı ile bilinen bir

mitte tanrılar ile ilgili doğum bilgileri yer alır Kaneš kraliccedilesinin 30 erkek ve 30 kız

ccedilocuk doğurması177 da konuya oumlrnek goumlsterilebilecek metinler arasındadır (Beckman

1983(b) 7) Askeri bir metinde ise178 krala kraliccedileye ya da prenslere kim koumltuumlluumlk

167 Tischler 1983 63 168 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206 169 Tischler 1983 62 Tischler 2001 23 170 Appu masalı bkz CTH 360 171ldquoOnun hiccedilbir şeyi eksik değildi (ve ihtiyacı da yoktu) ama onun tek bir şeyi eksikti Onun ne erkek

ccedilocuğu ne de kız ccedilocuğu yokturdquo (Siegelova 1971 5 Karauğuz 2015 149) 172ldquoAppursquonun (guumlzel) karısı uşaklarına soru sorarak başladı lsquoDaha oumlnce o (ccedilocuk yapmayı) asla

başaramamıştı Şimdi başaracağınızı mı duumlşuumlnuumlyorsunuzrdquo Kadın giysileri ile birlikte Appursquonun

yanına yattırdquo (Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 173ldquoSen bir kadınsın ve bir kadın (gibi duumlşuumlnuumlyorsun Hatta) sen hiccedilbir şeyin farkında değilsinrdquo

(Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 174 Saray muhafızlarının talimatnameleri bkz CTH 251 175ldquoAşağıdan onların ayaklarını bağlasınlar yukarıdan onların ellerini bağlasınlar Bir kadın elbisesi

bir iğ ve bir ayna getirirler bir oku kırarlar ve şoumlyle der lsquoBuradakiler bir kadına ait elbiseler değil

midir Yemin etmek iccedilin burada bulunuyorlar Her kim bu tanrı yeminini bozar ve kral (ve) kraliccedileye

prenslere koumltuumlluumlk planlarsa bu tanrı yeminleri o adamı kadına ccedilevirsinler Askerlerini de kadınlara

ccedilevirsinler Ve onlar kadın gibi giyinsinler ve onların uumlzerini bir oumlrtuuml ile oumlrtsuumlnler yaylarını oklarını

ve silahlarını ellerinde kırsınlar Onların yerine ellerinde iğ ve ayna tutsunlarhelliprsquo (Reyhan 2017 257) 176 Koumlkenin şarkısı bkz CTH 344 177 Zalpa şehrinin hikayesi bkz CTH 3 178 Askeri yemin metni bkz CTH 427

46

yaparsa koumltuumlluumlk yapanın karısının ccedilocuğunun olmaması belgede yer almaktadır179

Kraliyet ailesinin uumlretkenliği de Hitit rituumleli180 ile kutsanmıştır181 (Beckman 1983(b)

3vd)

Hitit tıp metinlerinde kadın ve doğum ile ilgili ccedilokccedila terimin bulunması sebebi

ile kadının doğurganlığının Hitit toplumu iccedilin buumlyuumlk bir rol oynadığı anlaşılmaktadır

Hamileliğin oumlnemli olduğu konusu kanun metinlerinden de anlaşılmaktadır bu konuya

daha sonra değinilecektir182

Ašhella rituumlelinde183 suumlslenmiş bir kadın kralın ccediladırının oumlnuumlne oturur ve ordu

komutanları krala ve kralın ccediladırının oumlnuumlnde suumlslenmiş kadına reverans yapar184

Rituumlelde yer alan salgının duumlşman uumllkesine aktarılması sağlayan suumlsluuml bir kadın varlığı

goumlruumllmektedir Salgına neden olan tanrı ise erkek tanrıccedila ise kadın metinlerde

karşımıza ccedilıkmaktadır Eğer duumlşman soumlzuuml edilen bu kadını ve koccedilları bulursa

hastalığın duumlşman uumllkeye geccedileceğine inanılır Ordu komutanlarının koccedilların ve

suumlslenmiş kadını duumlşman uumllkesine goumlndermeden oumlnce tanrılara seslenirken ellerini

hayvanların uumlzerine koymaları ve hem koccedilların hem de kadının kralın oumlnuumlnde saygı

ile eğilmeleri ilginccedil bir durumdur ve diğer rituumlel metinlerinde goumlruumllmez185 Zarpiya

rituumlelinde ise186 kadın ve bir dişi koyun hastalığı duumlşman youmlnuumlne ccedilevirme konusunda

rol oynar (Dinccedilol 1985 30 32vd 34)

Filolojik belgelerde yer alan Hitit aile kurumu guumlnuumlmuumlz Anadolu ailelerinin

yapısına benzer bir oumlzelliğe sahipti Ailenin en buumlyuumlğuuml olan erkek buumltuumln guumlcuumlnuuml elinde

bulundurmaktaydı ama ccedilocuklarını satma ya da tazminat olarak verme hakkına sahip

179ldquoKarılarının ne erkek ne de kız ccedilocuk taşımalarına izin vermerdquo (Beckman 1983(b) 3) 180 Seslenme rituumleli bkz CTH 483 = KUB 1534 181ldquoKrala ve kraliccedileye yaşam sağlık uzun yıllar kız ve erkek ccedilocuklar ve torunlar sağlasın Ve

erkeklerin doumlllerinde erkekliği ve cesareti kızların doumlllerindeyse kadınlığı ve anneliği sağlasınrdquo

(Beckman 1983(b) 4) 182 Bkz Boumlluumlm IB6 183 Ašella rituumleli bkz CTH 394 184ldquoKralın ccediladırının oumlnuumlne de suumlslenmiş bir kadın oturur Bir ccedilanak bira uumlccedil kaba somunu kadının

yanına koyarrdquo (Dinccedilol 1985 23) 185ldquoVe ordu komutanları koccedillara reverans yaparlar Krala suumlslenmiş kadına da reverans yaparlar

Sonra koccedilları ve kadını ekmeği ve birayı ordugahın iccedilinden dışarı goumltuumlruumlrler Ve onları accedilık araziye

suumlrerler Giderler ve (onları) duumlşman uumllkesi sınırı iccediline salarlar bizim olan yere gelmezlerrdquo (Dinccedilol

1985 34) 186 Zarpiya rituumleli bkz CTH 757

47

olması guumlnuumlmuumlz toplumundan ayrılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 87) Evin en

buumlyuumlğuuml vefat ettiğinde otorite boşluğunu en buumlyuumlk erkek ccedilocuğu doldururdu eğer o

yoksa baba tarafından yaşlı bir akraba ailenin sorumluluğunu uumlstlenirdi Ev ekonomisi

onun tekelindeydi ve son olarak da kızlarıyla evlenecek eşler hakkında karar vermekte

ve başlık parası da almaktaydı (Ccedilelebi 2015 43) Hitit kadınları huumlr ve koumlle olmak

uumlzere iki sosyal sınıfa ayrılmaktadır

Hitit toplumunda kadın olgusu ve hakları ile ilgili en kolay bilgi temin

edebildiğimiz yer hiccedil şuumlphesiz Hitit kanunlarıdır Kanunlar Hitit Krallığı başkenti

Hattušarsquoda bulunmuş olup iki adet tabletten oluşmaktadır Daha sonrasında ccedilıkarılan

belirli kopyaları ile imparatorluk doumlneminde ait olan yeni versiyonunun da bulunması

ile konu daha da accedilıklığa kavuşmuştur Tabletler başlangıccedil cuumlmleleri olan ldquoeğer bir

adamrdquo 187 ve ldquoeğer bir bağrdquo 188 isimleri ile karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu şekilde

adlandırılmışlardır Kitaplık etiketi uumlzerinde uumlccediluumlncuuml bir tabletin varlığı ldquoeğer bir

adamrdquo cuumlmlesi ile bilinse de bu tablet guumlnuumlmuumlze ulaşmamıştır (Dinccedilol 1990 84)

Hitit kanunlarının soumlzluuml gelenekten geldiği anlaşılmaktadır soumlzuuml geccedilen kanun

maddelerinde cezalandırma iccedilin ldquoEskiden (karu) şoumlyle yapılırdı şimdi ise (kinun=a)

boumlyle yapılırrdquoşeklinde ifadeler yer almaktadır Karşılaştırmanın sonucu olarak da

eskiye goumlre daha insancıl bir uygulamanın hakim olduğu anlaşılmaktadır Hitit

kanunlarını iccedileren tabletlerde prolog ve epilog yoktur maalesef ki bu sebeple hangi

kralın doumlneminde yazıldığını ve tanrıların krala yasama yetkisini nasıl verdiğini

bilememekteyiz Diğer metinlerde adaleti sağlayanın Guumlneş Tanrısı 189 olduğunu

bildiğimiz iccedilin kralı goumlrevlendirenin de bu tanrı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol

2013 522vd)

Hitit dilinde adalet ve adil davranışlar ldquohandandatarrdquo yapılması doğru

olmayan davranışlar yasaklarsa ldquonatta arardquo yani doğru değil soumlzcuumlğuuml ile maddelerde

yer almaktadır Soumlz konusu metinlerde hukuk veya yasa terimlerinin karşılığı yoktur

lakin toumlregelenek iccedilin ldquošaklai-rdquo soumlzcuumlğuuml kullanılmaktadır Guumlnah ve succedil terimleri

187 Eğer bir adam bkz CTH 291 188Eğer bir bağ bkz CTH 292 189ldquoEy Guumlneş Tanrısı Uumllkelerin toumlrelerini sen tayin edersinrdquo (Dinccedilol 2013 523)

48

arasındaki farkın bilinmemesi sebebiyle ldquowaštul-waštai-rdquo kelimesi ile ifade

edilmektedir (Dinccedilol 2013 520) Oumlluumlm cezası gerektiren olaylar ya da karmaşık olan

davaların kralın mahkemesinde190 goumlruumllduumlğuuml bilinmektedir

Hitit kanunları Hitit doumlneminde yer alan diğer uumllkelerin yasalarına goumlre

oldukccedila yumuşaktır ve ldquotalionrdquo denilen kısasa kısas ilkesi goumlruumllmez (Ccedilelebi 2015

12) Hammurabi kanunlarına kısasa kısas ilkesi oldukccedila net bir şekilde goumlzler oumlnuumlne

serilmekte ve cezai yuumlkuumlmluumlluumlkler ise aynı şekilde oldukccedila ağır bir şekilde

uygulanmaktaydı Lakin Hititlerde ise bu durumun tam tersi bir anlayış guumlduumllmuumlş

yasalar ve cezai yaptırımlar Hitit doumlneminde yer alan diğer krallıkların kanunlarına

goumlre oldukccedila insancıl yaptırımlar iccedilermektedir Adam yaralama oumllduumlrme gibi

cezaların yerini šekel191 ile ya da mina192 ile oumldenen cezalar ile zarar goumlren malın

karşılığı olan uumlcretin oumldenmesi gibi doumlnemine goumlre oldukccedila oumlzguumln hukuk kuralları yer

almaktadır

Aile terimi iccedilin soumlzluumlkte193 evlilik ve kan bağına dayanan karı koca ccedilocuklar

ve kardeşler arsındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum iccedilindeki en kuumlccediluumlk birlik

tanımlaması geccedilmektedir yani aile olgusunu anlayabilmek iccedilin oumlncelikle evlilik

kurumuna bakmak gerekmektedir194

Hititler doumlneminde evlenme suumlrecinin evreleri guumlnuumlmuumlz Anadolu

geleneklerinden pek de farklı değildir Soumlz nişan ve evlilik soumlzleşmesi suumlreccedilleri

sırasıyla uygulanırdı Bir kadın bir erkeğe soumlz verdiği zaman onlar soumlzlenmeden oumlnce

damat olacak kişinin muumlstakbel eşine ya da ailesine bir hediye vermesinin gelenek

olduğu bilinmektedir (Bryce 2003(a) 135)

Hititlerde evlenmeyi belirtmek iccedilin ayrı bir kelime bulunmamaktadır erkek

karısını aldığı bu yuumlzden ona sahip olduğu belirtilmektedir (Bryce 2003(a) 141)

190 LUGAL-aš aška ldquokral kapısırdquo veya KAacute EacuteGAL ldquosaray kapısırdquo terimleri kullanılmaktaydı (Dinccedilol

2013 520) 191 1 šekel yaklaşık 125 gramdır (Alparslan 2010 7) 192 1 mina yaklaşık olarak 40 šekel yani 500 gramdır (Alparslan 2010 7) 193

httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7ac5d65819963735 194 Aile olgusu konusu Hitit yasaları ile accedilıklanmaya ccedilalışılırken aynı kanun maddelerin farklı konu

başlıkları iccedilin kullanıldığı goumlruumllmuumlş ve yinelemekten kaccedilınmak amacıyla maddenin tekrarı gerektiğinde

metin iccedilerisinde değil soumlz konusu kanun maddeleri dipnotlar halinde sunulmuştur

49

Kadın evi ccedilekip ccedileviren ccedilocuklarına bakan ve dokumacılık yapan biri olarak

belirtilmektedir (Darga 2013 193)

Hitit tarihi vesikalarında ve 1000 tanrılı panteonunda aşk ile ilgili ifadelere

oldukccedila az rastlanır Hititlerde antlaşmalı evlilikler daha yaygın olsa da bu durum

uumllkede aşk evliliklerinin olmadığı anlamına gelmemektedir lakin Hititler ccedilağında

olduğunu bildiğimiz lakin Hitit metinlerinde pek fazla karşımıza ccedilıkmayan olgular

arasında yerini almaktadır (Bryce 2003(a) 141)

Hitit metinlerinde kadına ait akrabalık ifadelerine dair oldukccedila bilgi sahibiyiz

Ayrıca hamilelik ve doğum suumlreccedilleriyle ilgili terim dağarcığımız bir hayli fazladır

Kaneš kraliccedilesi nin 30 erkek ve 30 kız ccedilocuk doğurması da doğumun Hititler iccedilin ne

kadar oumlnemli olduğunu goumlsterir niteliktedir İlerleyen boumlluumlmde goumlreceğimiz gibi

hamile kadının hakları yasa ile guumlvence altına alınmıştır195 Her ne kadar hamilelik ve

doğum ile ilgili konularda kadına oumlnemli yer verilse bile Appu Masalırsquonda Appursquonun

eşini ldquokadın gibi duumlşuumlnduumlğuumlrdquo iccedilin aşağıladığı ve askeri direktif metninde yeminini

bozan askerin aşağılanması iccedilin kadın kıyafeti giydirildiği belirtilmiştir

IB2 Kušata (Başlık Parası)

Hititlerde evliliğin ilk adımının soumlzlenmek olduğu goumlruumllmektedir Hititccedile

soumlzlenmek anlamına gelen kelime ldquodaranza-rdquorsquodır İkinci aşama kanunlarda

ldquohaminkanzardquo terimi ile ifade edilmiştir ldquohamin-rdquo fiilinden tuumlretildiği ve nişanlılık

anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzlenmeden oumlnce kız tarafına hediye veren erkek

bu sefer daha buumlyuumlk bir hediye olan ldquokušatardquorsquoyı vermektedir (Bryce 2003(a) 135)

Evlilik suumlrecinin başlık parası yani kušatanın kız tarafına verilmesi ile

başladığı anlaşılmaktadır Kız evlenene kadar ailenin kızlarına bakması karşılığı

verilen uumlcret olarak duumlşuumlnuumllmekteydi Kušatanın fiyatı ekonomik pozisyonuna

kadının ccedilalışma kapasitesine ve kadının fiziksel cazibesine goumlre değişiklik

goumlsterebilmekteydi (Neufeld 1951 144) Kanunlarda belirli bir fiyat karşılığı

bulunmaması da bu durumu destekler niteliktedir

195 Detaylı bilgi iccedilin bkz IB6

50

Başlık parası oumldense dahi evliliklerin gerccedilekleşmediği durumlar olduğu da

anlaşılmaktadır Kız tarafı fikrini değiştirebiliyordu ya da kızı evlenmek istediği kişi

ile nişanlamadıklarında kız sevdiğine kaccedilabiliyordu ya da aynı zamanda erkek de

ilişkiyi bozabilirdi ancak kušata bu tarz durumlarda farklı uygulamalara sebep

oluyordu Başlık parasının hangi tarafta kalacağı kanunlar ile netleşmiştir

Kušata oumldendikten sonra kızın ailesi soumlz konusu birlikteliği bozuyorsa kız

tarafının erkeğin ailesine iki katını oumldediği goumlzlemlenmektedir Kušatayı ellerinde

bulunduramamaları ve iki katını oumldemeleri yapılabilecek olan dolandırıcılıkları

oumlnleme amaccedillıdır Bu tip ayrılmalar sıkccedila olsa da erkek tarafının mağduriyeti goumlz

oumlnuumlnde bulundurularak kanun huumlkmuumlnde yerini almıştır

Başlık parası satın alma yolu ile kadının guumlcuumlnuuml elde etme olarak

duumlşuumlnuumllmemelidir aksine yasal accedilıdan bir evliliğin varlığı iccedilin belirleyici bir faktoumlr

aynı zamanda eşinin iradesinin beyanını temsil eden ve kadının eşi olarak belirtildiği

kamuya accedilık bir eylem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Haase 1993 50 vd)

Huumlr ve koumlle sınıfından kişiler evlenebilmekteydi Kušatanın verilmesi ile

evlilik yasal olarak onaylanıyordu (Bryce 2003(a) 137) Ayrıca bu sayede koumllelerin

kušata biriktirecek kadar gelir elde ettikleri anlaşılmaktadır ama bu durumun buumltuumln

koumlleler arasında yaygın olduğunu soumlylemek yanlış bir soumlylem olacaktır Koumlle erkek ile

oumlzguumlr kadının evliliğinde kadının oumlzguumlr statuumlsuuml korunurdu ve doğan ccedilocuklar da oumlzguumlr

statuumlsuumlnde olurdu

sect28A ldquoEğer bir kız bir adama nişanlanmışltsagtltvegt bir başkası onu kaccedilırırsa

onu kaccedilırdığı anda birinci adam ona ne [verdiyse] o zaman o lt=diğerigtona

tazmin etsin baba ve anne tazmin etmezlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997

38)

sect28B ldquoEğer baba ve anne onu başka bir adama verirlerse o zaman baba ve anne

tazmin etsinlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)

sect28CldquoEğer baba ve anne reddederlerse o zaman o (=kadın) ondan ayrılsınrdquo

(Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)

51

Kızın sevdiği adam ile birlikte goumlnuumllluuml kaccediltığı belirtilmektedir Ayrıca kızın

ailesinin istediği kişi yerine kendi sevdiği kişi ile gitmesi de ailesinin isteğine karşı

ccedilıkış olarak goumlzlemlenmektedir Bunlara ek olarak kaccedilırma eyleminin eski adetlere

dayandığı ve yasallık kavramına karşı ccedilıkmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992

203)

sect29- ldquoEğer genccedil bir kadın bir adama bağlanmışltsagt ve anne onun iccedilin ltogt

başlık oumldediyse ve ondan sonra baba ve anne buna karşı ccedilıkarlarsa o zaman onu

adamdan ayırırlar ama başlığın iki katı tazminat verirlerrdquo (Imparati 1992 53

Hoffner 1997 39)

Usuluumlne uygun olarak yapılan soumlzluuml antlaşmalar yazılı antlaşmalara goumlre daha

az geccedilerlidir bu sebeple de antlaşmanın iptali iccedilin uygulanan ceza daha ağırdır

(Hoffner 1997 184)

sect30- ldquoEğer bir erkek kızı hala almadıysa o zaman kendisi iccedilin onu reddedebilir

ama oumldediği başlıktan o zaman vazgeccedilerrdquo (Imparati 1992 53vd Hoffner 1997

40)

Erkek kušata oumldedikten sonra kadın ile cinsel bir ilişki yaşamadığı zaman

evlilik tamamlanmış sayılmazdı bu sebeple de boşanma davası gerekmiyordu

(Hoffner 1997 184) Kušata oumldemesinden sonra erkek henuumlz aynı evde

yaşamamasına rağmen kızla bedensel ilişkide bulunabilirdi lakin soumlzuuml geccedilen ilişkiden

sonra erkek kızı reddedemezdi (Imparati 1992 205)

IB3 Iwaru (Ccedileyiz)

Kıza baba evinden getirdiği ve miras olarak belirtilen ccedileyiz parasına ldquoiwarurdquo

adı verilmektedir (Ccedilelebi 2015 44)

sect27ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt

kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar

adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve

ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51

Hoffner 1997 37)

52

İlk durum karısının hayatı boyunca ccedileyizin korunmasını ikinci durumdaysa

ccedileyizin sahiplenilmesi ile ilgili kuralı belirtmektedir Kadın eşinin evinde yaşasa bile

ccedileyizin sahibidir lakin eşin koruması altındadır Kadın oumllduumlğuuml zaman adamın hangi

malının yandığı metinde belirli değildir (Hoffner 1997 182)

Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde

accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak

babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde

yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi kavramı

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) İccedil guumlveyisi konusuna daha sonra

değinilecektir196

IB4 Levirat ve Sorarat

Hitit yasalarında tek eşliliği ispat edecek bir madde mevcut değildir197 Kanun

maddelerinde levirat evliliğinin yer aldığı goumlruumllmektedir yani erkek kardeş oumllduumlkten

sonra yenge ya da baldız ile evlenmesidir (Ccedilelebi 2015 58) Levirat latince ldquolevirrdquo

yani erkek kardeş kelimesinden tuumlretilmiş ve oumllmuumlş erkek kardeşin dul eşi ile

evlenmesi kuralıdır ve karşılıklıdır (Bozkurt 2010 132)

Erkek oumllmeden baldız ya da yenge ile evlenilmeyeceği belirtilmiş198 lakin

kardeşin oumllmesi durumunda dul kadının oumllen eşinin erkek akrabalarından biri ile

evlenmeye zorlandığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu uygulamanın malın ailede kalması

ve aile isminin devam ettirilmesine youmlnelik olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2003(a)

146 vd)

sect192-ldquoEğer bir adamın eşi oumlluumlrse [eşinin] kız kardeşini [eş olarak alabilir] Bu

cezaya değer bir eylem değildirrdquo (Hoffner 1997 151 Imparati 1992 177)

Sorarat latince kelime olan ldquosororrdquo kız kardeş kelimesinden tuumlretilmiştir ve evli

olmayan kız kardeşin oumllmuumlş kız kardeşinin kocasıyla evlenmesi durumudur (Bozkurt

196 Bkz Boumlluumlm IB5 197 Kraliyet ailesinde ccedilok eşliliğin varlığı bilinirken halka baktığımızda vesika yetersizliğinden dolayı

bu durum tam olarak aydınlatılamamaktadır (Bryce 2003(a) 146 vd) lakin olarak erkeğin eşinin

dışında huumlr ya da cariye sınıfından kadın alabildiği goumlzlemlenmektedir (Ccedilelebi 2015 58) 198 Bkz Boumlluumlm IB7

53

2010 132) Levirat evliliğinin tersi olan bir durum soumlz konusudur levirat evliliğinde

oumllen kocanın ardından kadın erkek tarafından biri ile evlenmekte ve bu durum cezaya

tabi sayılmamaktaydı aynı şekilde burda da kadın oumllduumlğuumlnde kocası onun kız

kardeşini alabilmektedir ki yine bu durum cezaya tabi bir eylem sayılmamaktadır Bu

durumun iş ortaklığı ile ilgili olduğu ve kadının mirasının ev dışına ccedilıkmaması amacı

taşıdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 225-226) Leviratın akrabalık koumlkenindeki

yeri uumlvey akrabalıktır yani amca ldquouumlvey babardquo teyze ldquouumlvey annerdquo yeğenlerse ldquouumlvey

evlatrdquo olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Bozkurt 2010 132)

sect193- ldquoEğer bir adam ltkarısı olarakgt bir kadına sahipse ve adam oumlluumlrse karısı

onun lt=kocanıngt erkek kardeşi alır sonra onun babası ltonugtalır Şayet sonra

onun babası oumlluumlrse ve ltkarısı olarakgt sahip olduğu kadını onun erkek kardeşinin

oğlu alsın cezaya değer bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 177 Hoffner

1997 152)

Bu durumun madde 190rsquodaki 199 eylem ile benzerliği bulunmaktadır Tıpkı

babanın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi maddedeki adamın oumlluumlmuumlnden sonra da cinsel

ilişki cezaya tabi tutulmamıştır (Imparati 1992 278) Levirat evliliği olarak

tanımlanan maddede kadın erkek tarafının malı sayılmış ve ev iccedilinde kalması

goumlzetilmiştir Ayrıca kadının ccedilocukları ve yaşamını burada geccedilirdiği duumlşuumlnuumlluumlrse bu

kadının baba evine gitmemek iccedilin koruma amaccedillı yapılmış olduğu fikrini de akla

getirmektedir Levirat durumuna oumlrnek olarak I Šuppiluliuma ile Hayaša200 kralı

Hukkanarsquonın yaptığı antlaşma metni oumlrnek verilebilir 201 (Hoffner 1997 226)

Leviratın Hitit kanunlarındaki mevcudiyeti ccedilok eşliliği yani poligamiyi muumlmkuumln

kılmaktadır (Suumlel 1990 242)

199sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt

Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta

ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 200 Kızılırmakrsquoın kuzeyde kalan kısmına lokalize edilmiştir (Bryce 2009 97vd RGTC VI 63-64

RGTC VI2 22) 201 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIB

54

IB5 Iccedil Guumlveyisi Kavramı

İccedil guumlveyisi kavramı soumlzluumlkte202 eşinin ailesinin yanında oturan damat olarak

accedilıklanmıştır Hititlerde iccedil guumlveyisi kavramı vardı iccedil guumlveyisi evlilik gerccedilekleştikten

sonra damadın karısının ailesi ile oturması durumudur ama erkek yine de kušatayı

oumldemeye mecburdu Bazı durumlarda bu durumun tam tersi olduğu ve kız babasının

kušatayı oumldediği goumlzlemlenmektedir bu uygulama daha ccedilok koumlle kadın ve oumlzguumlr erkek

ilişkilerinde goumlruumllmekteydi ccediluumlnkuuml oumlzguumlr de olsa maddi accedilıdan yetersiz bir adam koumlle

ile evlenmeye ikna edilip kušatayı oumldeyemediğinde oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kaybedecekti bu

nedenle de kız babası kušatayı oumldemiştir (Bryce 2003(a) 138)

Bu şekilde gerccedilekleştirilen evliliklerin koumllelik durumundan kurtulma amacı

olduğu duumlşuumlnuumllse de aileyi devam ettirmekten ziyade erkek uumlyesi az olan ailelerin

arazi işlemek ya da oumlz oğlun yapması gerek işleri yaptırmak maksadıyla yapıldığı fikri

de akla getirilmektedir (Bryce 2003(a) 139)

İccedil guumlveyisi kavramının sadece halk arasında değil zaman zaman sarayda da

uygulandığı goumlzlemlenmektedir bu durum oumlnceden belirttiğimiz gibi Telipinu

fermanında belirtilmiştir203 III Tuthaliyarsquonın damadı olan I Arnuwandarsquonın veliaht

olarak atanması durumu oumlrnek olarak verilebilir204 (Bryce 2003(a) 139)

sect36- ldquoEğer erkek bir koumlle oumlzguumlr bir genccedil iccedilin başlık oumlderse ve onu evlenmiş

damat olarak evine alırsa o zaman onu [kim]se dışarı ccedilıkaramazrdquo (Imparati

1992 57 Hoffner 1997 43)

Kanunda yer alan durumun iccedil guumlveyisi kavramı olduğu aşikardır Gelinin babasının

kušata oumldemesinin nedeninin bir tuumlr satın alma ya da evlat edinme soumlz konusu

olabiliceği duumlşuumlnuumllmektedir Oumlzguumlr erkeğin aileye katılımı yarar sağlayacak ayrıca

erkek ccedilocuğu olmayan babanın da damat sayesinde soyunun devamı sağlanacaktır

(Imparati 1992 209) Ayrıca torunları da koumlle olmayacaktır (Hoffner 1997 186)

202

httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a548983548028 203 Bkz Boumlluumlm IA2a 204 Bkz Boumlluumlm IA2a

55

sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt




Hoffner 1997 37)




yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) Evli bir kadının ya kendi ailesinin ya da eşinin

evinde yaşayabildiği anlaşılmaktadır (Imparati 1992 201)

İnandıkrsquota bulunan bir bağış belgesinde (İK 174-66) iccedil guumlveylik durumuna

değinilmektedir Soumlzuuml geccedilen belgede Hanhana şehrinin youmlneticisi olan Tuttulu Zidirsquoyi

evlatlık aldıktan sonra kızı Zizzatarsquoyı ona eş olarak vermiştir ayrıca ccediliftin oturmaları

iccedilin de bir evi duumlğuumln hediyesi olarak verdiğinden bahsedilmektedir (Alpman 1970

326)

ldquoBuumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml Hanhana şehri vekilharcı Tuttula Zidirsquoyi tutup

(kabul edip onu) [kendisine] (manevi) oğul yaptı Kızı bayan Zizzattarsquoyı

zevceliğine (ona) eş olarak verdi Hediyesi olarak ona bir ev () verdi Ve buumlyuumlk

kral Tuttularsquonın oğlu Papparsquoyı himayesine alıp (onu) Katapa şehri evi (tapınağı)

ldquokraliccedilesinerdquo verdi Gelecekte Pappa ve torunları (ve ya) herhangi bir kimse

Zidirsquoye ve torunlarına karşı hukuki nitelikte bir istekte bulunmayacak Buumlyuumlk kral

Tabarnarsquonın soumlzuuml demirdendir (Bu soumlzler) atılamaz (ihmal edilemez) kırılamaz

(bozulamaz) (buumlyuumlk kralın soumlzuumlnuuml) değiştiren kimsenin başı kesilecek Sakiler

başı Pullirsquonin prens Aškaliyarsquonın urianni (ruumltbesindeki) Tiuatzitirsquonin ve seyisler

binbaşısı (ruumltbesindeki) Tanda-meirsquonin huzurunda yazıcı Aškaliya yazdı Muumlhuumlr

lejandı buumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml (Bu belgenin soumlzlerini) değiştiren

oumllduumlruumllecekrdquo (Balkan 1973 2 vd)

Metinde yer alan isimlerden Zidi Pappa ve Aškaliyarsquonın Eski Hitit krallığı

doumlnemine ait saray anekdotları arasındaki bir metinde 205 yer aldığı

205 Saray kroniği bkz CTH 8=KBo 334

56

goumlzlemlenmektedir Zidirsquonin Haštayarrsquoa şarap sunmada goumlsterdiği saygısız bir

davranıştan Papparsquonın kirli şlere karışması sebebiyle cezalandırıldığı Aškaliyarsquonınsa

uygunsuz hareketleri yuumlzuumlnden sarayın goumlzuumlnden duumlşmesi sebebiyle Hurma şehri

beyliğinden alınıp Ankuwa şehri youmlneticiliğine goumlnderildiği bilinmektedir Belgede

geccedilen Haštayarrsquoın I Hattušilirsquonin kız kardeşi olduğu duumlşuumlnuumlluumlp bağış belgesi bu

sebeple bu doumlneme tarihlendirilmiştir Soumlz konusu kişilerin sarayda oumlnemli

konumlarda olduğu lakin daha sonra belirli nedenlerden oumltuumlruuml goumlzden duumlştuumlkleri

anlaşılmaktadır Soumlz konusu bağış belgesi muhtemelen kişilerin saraydaki itibarlarını

korudukları zamanda yazılmıştır (Balkan 1973 34vd) I Hattušilirsquonin vasiyetinde

oğlu Huzziya ile adı belirtilmeyen bir kızı ve yuumlksek devlet memurlarının kendisi

aleyhine davranışlar sergilediği belirtilmiştir Bahsedilen memurların Zidi Pappa ve

Aškaliya olması da ihtimal dahilindedir (Balkan 1973 36)

Hitit saray memurunun evlenen kızı ve damadı iccedilin yaptığı bir bağış belgesi

bulunmuştur soumlz konusu İnandık tableti varlıklı babanın kızının geleceğini guumlvence

altına almak istemesinden oumltuumlruuml olduğu fikrini akla getirmektedir (Suumlel 1990 243)

İlluyanka destanında206 da iccedil guumlveyliğe ait ibareler bulunmaktadır207 Fırtına

tanrısı goumlzlerini ve kalbini geri alabilmek iccedilin oğlunu İlluyankarsquonın kızı ile evlendirir

ve oğlunu karısının evine gittiğinde goumlzleri ile kalbini istemesini belirtmektedir

(Balkan 1948 152)

İccedil guumlveyisi kavramı Hititlerrsquode destanlara girecek kadar halkın iccedilinde olan bir

konu olarak goumlruumllmektedir Bu durumun kızın ailesine iş guumlcuuml sağladığı ve iş yuumlkuumlnuuml

hafiflettiği de bir gerccedilektir Ayrıca oğlu olmayan sadece kız ccedilocuklarına sahip olan bir

aile iccedilin de oldukccedila yararlı bir durumdur

206 İlluyanka destanı bkz CTH 321 207ldquoFırtına Tanrısı oğluna suumlrekli olarak lsquoKarının evine (iccedil guumlveyi olarak yaşamaya) gittiğinde (başlık

parası olarak) kalbi(mi) ve goumlzleri(mi) istersquo diye emrediyordurdquo (Karauğuz 2015 54)

57

IB6 Hamilelik ve Annelik Hakları

Hitit metinlerinde kadın cinsel organı ve doğum ile ilgili tıp terimlerinin olduğu

goumlruumllmektedir208 bunun yanı sıra ccedileşitli konuları olan birccedilok metinde de doğum ile

ilgili bilgiler yer almaktadır209 Ayrıca Hitit kanunlarında hamile kadını ve karnındaki

ccedilocuğunu koruyucu maddelerin olduğunu goumlruumlyoruz Oumlnasya toplumlarında soumlz

konusu ceza iccedilin kısasa kısas hakimken Hititlerde para cezası olarak kanun

maddelerinde yerini almıştır

sect17 -ldquoEğer oumlzguumlr bir kadının karnı(nın) meyvesini bir kimse oumlteye attırırsa

[eğer] ltbugt onuncu ayda ltolursagt on šekel guumlmuumlş versin eğer ltogt beşinci

ayda olursa beş šekel [guumlmuumlş] versin ve ltboumlylece succedilugt evinden uzaklaştırırrdquo


Cezai yaptırımın ceninin ayına goumlre belirlenmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccedilocuk

anne karnında buumlyuumlduumlkccedile ceza da buumlyuumlmektedir Lakin gebelik 9 ay 10 guumln suumlrer 10

ay demelerinin sebebinin ay takvimi kullanmaları ve ay takviminde bir ay iccedilerisinde

28 guumln bulunması bu hesaplamanın sebebidir (Şahinbaş Erginoumlz 1999 205 vd) Ceza

daha sonra 20 šekel guumlmuumlş olarak arttırılmıştır (Dinccedilol 2003 35)

sect171-ldquoEğer bir anne (onun) giysisini oğluna dışarı taşırsa o zaman ccedilocuklarını

(kendisi iccedilin) reddeder Onun oğlu yeniden ltevingt iccediline geldiği zaman ve

kapısını alır ve dışarı taşır onunhellip -ni ltvegt onunhellip -ni alır ve dışarı taşır ve

ltogt onları yeniden kendi oğlu yaparrdquo (Imparati 1992 161 vd Hoffner 1997

137)

Annenin oğlunu kovmasından sonra eve geri alabilmesi iccedilin bir takım rituumleller

uyguladığı ve bunu topluma goumlsterdiği belirtilmektedir Madde tam olarak

accedilıklanamamaktadır (Imparati 1992 267) Maddede soumlzuuml geccedilen annenin uumlvey anne

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 217)

208 Bkz Boumlluumlm IB1 209 Bkz Boumlluumlm IB1

58

IB7 Ensest Ilişki

Ensest terimi soumlzluumlkte210 aile iccedili yasak ilişki olarak tanımlanmıştır Ensest ilişki

yasağının I Šuppiluliuma ile Hayaša kralı Hukkana arasında yapılan antlaşma

metninde211 geccedilmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Metinde enseste ilişkiye dair yasakların

Hitit Uumllkesirsquonde geccedilerli olduğu ancak Hayaša Uumllkesirsquonde geccedilerli olmadığı belirtilmiş

evlilik amacıyla goumlnderilen prensesin kardeşlerine ve saray kadınlarına Hukkanarsquonın

yan goumlzle bakmaması gerektiği belirtilmiştir212 (Reyhan 2017 114 vd)

Ensest Hititler doumlneminde ebeveyn ve ccedilocukları arasındaki ilişkiyi buumlyuumlk

anne-baba ve amcaları arasındaki ilişkiyi dayıları kardeşler arasındaki ilişkiyi kast

ederken enişte ya da baldız ile kurulan ilişkiyi ya da uumlvey oğul ve uumlvey anne ilişkisini

kast etmez (Haase 1977 72)

Ensest ilişki Hitit hukukunda şu şekilde yer almıştır (Haase 1996 42)

bull Birinci ve ikinci derece akrabalar arasında

bull Evlilik yolu ile akraba olmuş (evliliğin devam etmesi şartıyla) birinci

dereceden kuzenler arasında

bull Adam ilişki iccedilerisinde olduğu kadınların akraba olduklarını bildiğinde

210 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c82408c70471043583

059 211 I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 212ldquoBen majestemin sana eş olarak verdiği bu kız kardeşimin ailesinden pek ccedilok kız kardeşi vardır Sen

onları da kız kardeş olarak aldığından onlar (artık) senin soyuna aittir Fakat Hitit Uumllkesirsquonde bir toumlre

ccedilok oumlnemlidir erkek kardeş kız kardeşini veya kuzenini alamaz Buna izin verilmez Kim boumlyle bir şey

yaparsa o Hattušarsquoda yaşayamaz o oumlluumlr (oumlluumlm cazasına ccedilarptırılır) Sizin uumllkeniz barbar (cahil)

olduğundan orada biri kız kardeşini veya kuzenini alır Fakat Hattušarsquoda buna izin yoktur Karının kız

kardeşi kız kardeşinin akrabası ya da kuzeni yanına gelirse ona yiyecek iccedilecek ver Yiyin iccedilin ve

eğlenin Onu almayı sakın arzulama Buna izin yoktur Bu nedenle (Hattušarsquoda) oumlluumlm cezası verilir

Bunu kendi arzunla yapmaya kalkma Boumlyle bir şey iccedilin seni başka biri yoldan ccedilıkarmaya kalkarsa sen

onu dinleme Sen onu yapma Bu mesele senin iccedilin yemin altında tutulsun Saray kadınlarına karşı ccedilok

dikkatli ol Hangi saray kadını olursa olsun ister huumlr bir kadın ister cariye bir kız olsun ona sakın

yaklaşma onun yakınına gitme ona soumlz atma Erkek ve kadın hizmetkarların da ona yaklaşmasın Ona

karşı ccedilok dikkatli ol Bir saray kadını sana geldiği zaman uzağa sıccedilra ona yolu boş bırak Saray

kadınları konusunda pek ccedilok dikkatli olrdquo (Reyhan 2017 114vd)

59

Hitit hukukundaldquohurkel-rdquo kelimesi cinsel bir succediltur ve zina olarak da

tanımlanabilir soumlz konusu terim hem ensest hem de sodomiyi213 iccedilerir (Haase 1996

42)

sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir

eylemltdirgt Eğer bir adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt

Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo

(Imparati1992 175 Hoffner 1997 149)

Ensest ilişkinin kesinlikle yasaklandığı anlaşılmaktadır Krala başvurulmaması

succedilun oumlluumlm cezası gerektirmesi ile accedilıklanabilir (Imparati 1992 275) ldquoYasal

sonuccedilrdquorsquoun ldquohurkel-rdquo kelimesi ile ifade edildiği ve genelliğin sadece ahlaki

değerlendirmeyi temsil ettiği goumlzlemlenebilmektedir (Haase 2005 66)

sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer

bir eylem değilltdirgt Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir

eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta ltisegt lanet edilecek bir

eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150)

Maddede bahsedilen nekrofilinin cezaya değer goumlruumllmemesi ilgi ccedilekicidir

Uumlvey anne ile yapılan cinsel ilişki babanın yaşayıp yaşamadığına goumlre farklı sonuccedillara

gitmekteydi eğer baba sağsa bu ensest olarak değerlendiriliyor ve cezaya tabi

goumlruumlluumlyordu lakin baba oumllmuumlşse aradaki bağ olmadığı iccedilin bu eylem cezaya tabi

goumlruumllmuumlyordu (Imparati 1992 275) Bir oğlun babası hayattayken uumlvey anne ile cinsel

ilişkide bulunması yine ensest ilişkiye girdiği iccedilin yasak sayılıyordu (Dinccedilol2003 16)

Kadının oumllen bir erkek ile cinsel ilişkiye girmesinin anatomik nedenler ile

muumlmkuumln olmadığı soumlylenebilmektedir Bir erkek ve bir kadının oumlluuml bir birey ile ilişkiye

girmesi duumlşuumlnuumllemez Metinde geccedilen ldquotianzi-rdquo teriminin cenaze toumlreninden sonra

kocası ile kadının arasındaki cinsel ilişki olarak duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 2005 64)

Huumlkmuumln ensest kuralları iccedilerisinde olduğu goumlz oumlnuumlne alınırsa oumlluuml ruh ve oumlluuml

ruh ile birlikte olan iki kişi ensestin yasak olduğu yakın bir akraba ilişkisine sahip

213 İnsanlar arasındaki anal veya oral seks ya da bir insan ile bir hayvan (zoofili) arasındaki seks

aktivitesidir

60

olabilirler Ancak iki benzer durum bu konuda yardımcı olabilir madde 190rsquoda214

babası oumllduumlkten sonra oğulun uumlvey anne ile cinsel ilişkide bulunmasına izin verilmekte

ve madde 195arsquodaysa215 oumlluumlmuumlnden sonra kardeşinin karısıyla cinsel ilişkiye izin

verilmektedir Baba ve kardeş yaşamları boyunca ilgi duymamaları gereken kişilere

ilgi duymaktadırlar Bahsi geccedilen kişilerin oumlluumlmuuml eylemi uygulayacak kişilerin oumlluumlm

cezası almamasındaki etki olmaktadır (Haase 2005 64 vd)

Madde 190rsquodaki 3 cuumlmle ile madde 195arsquoda kardeşin hayatta mı yoksa ccediloktan

oumllduumlğuumlne bağlı olarak hukuki sonuccedillar vermektedirler Şayet ikinci durum geccedilerliyse

ensest ilişki ile ilgili ceza muafiyeti olacaktır (Haase 200565)

Maddedeki ilk cuumlmle genel bir kanıyı belirtmesine rağmen ensest ilişkinin

şartları iccedilin bireysel huumlkuumlmler bulunmakta ama yasaktan muafiyeti iccedilermemektedir

Madde 190rsquodaki ilk cuumlmlenin genelliği sonrasında maddenin geri kalan kısımlarının

yanlışlıkla erken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bu sebeple de 190rsquodaki 3cuumlmle ve

195arsquonın metne uyarlandığı anlaşılmaktadır yani madde 190rsquodaki birinci cuumlmle hariccedil

madde 189216 geccedilerlidir (Haase 2005 66)

Ensest ilişki yasağına ilişkin ilk istisnalar daima uumlvey ilişki iccedilerisinde bulunan

bireyler ile ortaya ccedilıkmaktadır Bu durum ensest davası iccedilin hafifletme olarak

duumlşuumlnuumllebilir ccediluumlnkuuml soumlz konusu olan uumlvey kardeşliğin kanla ilişkili olmadığı

duumlşuumlnuumllmektedir Durumun boumlyle değerlendirilmesi soumlz konusu sınıflamanın hurkel

olarak kaldırılmasını haklı ccedilıkarabilir (Haase 200566)

sect191- ldquoEğer oumlz[guumlr] bir adam oumlzguumlr hellipltkadınlarınagt ve onların annelerine

cinsel olarak sahip olursa bu bir uumllkede ve onlar başka bir uumllkede cezaya değer

bir eylem değilltdirgt Eğer her ikisinin yerinde ltbu olursagt ve ltogt bunu



ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 215sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt

lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154) 216sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir

adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet

edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149)

61

biliyorsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997

151)

Maddede kadınların arasındaki ilişkinin accedilıkccedila bilinmesi talep edilmektedir

Bununla birlikte objektif bir tutum takınıldığı goumlruumllmektedir Eylemin aynı yerde

gerccedilekleşmesi ile succedillunun kadınlar arasındaki ilişkiyi bildiği duumlşuumlnuumllmektedir

Madde hala tam olarak anlaşılmamaktadır ccediluumlnkuuml farklı yerlerde yaşasalar dahi erkeğin

kadınların birbirleri ile olan ilişkisinden haberdar olabilme ihtimali goumlz oumlnuumlnde

tutulmamıştır Soumlz konusun olayın cezaya tabi olup olmadığı kadının ikametgahına

goumlre değiştiği anlaşılmaktadır (Haase 1977 74 vd)

Erkek kadınlardan biri ile evli olmadığı iccedilin ve metin ccedilevirisinden anlaşıldığı

kadarıyla da kadınlar fahişelik yaptıkları iccedilin bu durum cezaya tabi değildir lakin

kadınlar oumlzguumlrse kadınların farklı yerlerde oturması şartı konulmuştur (Imparati1992

276)

sect194- ldquoEğer oumlzguumlr bir adamhellip kadın koumllelerine ve onların annelerine cinsel

olarak sahip olursa cezaya değer bir eylem değilltdirgt Eğer oumlzguumlr bir

ltkadıngtla bazı erkek kardeşler yatarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt

Eğer bir kadın koumlleyle ya da fahişe bir baba ve onun oğlu yatarlarsa cezaya değer

bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 153)

Koumlle sınıfı ile cinsel ilişki soumlz konusu olması sebebi ile akrabalık bağı bulunsa

dahi bunun oumlnemsiz olduğu goumlzlemlenmektedir Adamın ilişkisi anlamsız olduğu iccedilin

kadın ceza yaptırımından muaf kalıyor (Haase 1977 74)

sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek

kardeşi hayatta ltisegt lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179

Hoffner 1997 154)

Erkek kardeşi yaşıyorsa bu ensest ilişki sayılmakta lakin erkek kardeşi oumllduumlğuuml

zaman cinsel ilişki gerccedilekleşirse bu duruma ceza verilmemektedir Kardeşin yaşaması

cezasının verilmesinde hayati oumlnem taşımaktadır

Kayınbiraderi ile olan ilişki iccedilerisinde kadının yaptığının ldquofahişelikrdquo olarak

tanımlanması oldukccedila zordur Kadınların soumlz konusu ilişkide goumlnuumllleri olduğu

62

duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml ilişki goumlnuumllsuumlz olsaydı tecavuumlz kelimesinin217 maddede yer

alması gerekmekteydi (Haase 1977 75)

sect195B- ldquoEğer bir adam oumlzguumlr bir kadına (karısı olarak) sahipse ve onun

lt=kadınıngt kızıyla da cinsel ilişkisi varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo

(Imparati 1992 179 Hoffner 1997154)

sect195C- ldquoEğer ltbir adamgt onun lt=kadınıngt kızına ltkarısı olarakgt sahipse ve

onun lt=kadınıngt annesiyle ya da onun lt=kadınıngt kız kardeşiyle cinsel ilişkisi

varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)

Erkeğin kardeşler ile yatması cezaya tabi bir eylem değildir ancak maddede

kast edilen erkeğin baldızı ile yatması durumudur Eşinin kardeşi ile yattığı iccedilin bu

ensest ilişkidir ve ceza sayılmaktadır (Neufeld 1951 193) Oumlluumlm ile

cezalandırılmaktadır (Suumlel 1990 244)

sect196- ldquoEğer onun erkek koumlleleri ltvegt onun kadın koumlleleri [lanet edilecek] bir

ey[lem] yaparlarsa o zaman onları alıp goumltuumlrsuumlnler ve birini bir kente diğerini

başka bir kente yerleştirsinler bunun yerine bir koyun ve onun yerine bir koyun

alınltsıngtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 155)

ldquohurkel-rdquo yani izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve

cezasının oumlluumlm olduğu belirtilmektedir IŠuppiluliuma kızını Azzi-Hayaša uumllkesi

krallarından Hukkana ile yaptığı antlaşmada ldquoHitit uumllkesinde şu yasaya ldquošaklairdquo bir

erkek kız kardeş ve kuzeni cinsel ilişkiye giremezrdquo (Dinccedilol 2003 16) ldquohurkelrdquo yani

izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve cezasının oumlluumlm olduğu

madde 189rsquoda belirtilmektedir218

Madde 190219 ve 195a220 maddelerinde kadının evli olup olmadığı cezanın

verilmesinde oumlnemli rol uumlstlendiği goumlruumllmektedir (Haase 1977 73) Yasak cinsel

217 ldquoep-rdquo (Haase 1977 75) 218sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam

kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek

bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149) 219sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt



lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)

63

ilişki ile ilgili maddeleri bir tablo iccedilerisinde belirtecek olursak (Haase 2005 65)

aşağıdaki tablodaki gibi olmalıdır

YASAK CINSEL ILIŞKI (hurkel)

sect Cinsel Ilişki Oumlluuml Kişi Aile Ilişkileri

Akraba Uumlvey

189

Durum1

Durum2

Durum

3

Anne ile Oğlu

Baba ile Kızı

Baba ile Oğlu

Baba

Anne

Anne

x -

x -

x -

185b Koca ile Uumlvey Kızı Eş (Karı) - x

195c

Durum1

Durum2

Adam ile Uumlvey

Annesi Adam ile Baldızı

KayınpederBaba

Ağabey

- x

- x

Tablo 13 Yasak Cinsel Ilişki (Haase 2005 65)

Ensest ilişkiyi belirleyen ana etmenin kan bağı olduğu goumlruumllmektedir Ayrıca

akrabalığı oluşturan kişi hayattayken ensest ilişki olarak tabir edildiği ama akrabalığı

oluşturan kişinin vefatından sonra uumlvey anne uumlvey oğul ya da uumlvey kız ile yapılan

ilişki ensest olarak tanımlanmamaktadır ccediluumlnkuuml ensest ilişki olarak tabir edilmesine

sebep veren kişi ortadan kalkmıştır Bunlara ek olarak lokalizasyona bağlı olarak cinsel

ilişkinin yasak olup olmadığı anlaşılmaktadır

IB8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz

Hitit kanunlarında kadın haklarının korunduğu rahat bir şekilde

goumlzlemlenebilmektedir Yalnızca zina ve tecavuumlz konularının değil kız kaccedilırma

konusunun da kanun maddeleri arasında yer alıyor olması bize doumlnemin şartları ile

ilgili bir takım bilgiler de sunmakta ve sosyal yaşamda kadının durumunu goumlzler oumlnuumlne

sermektedir

64

sect37- ldquoEğer bir kadını biri kaccedilırırsa ama peşlerinden bir yardım mangası

giderse eğer iki adam ya da uumlccedil adam oumlluumlrse tazminat yoktur lsquoSen bir kurt

oldunrsquordquo (Imparati 1992 57 Hoffner 1997 44)

Kaccedilırılan kadını kurtarmaya ccedilalışan grupta bulunan kişilerin oumllmesi yasayı

ccediliğnedikleri iccedilin buumltuumln haklarını yitirdikleri bu sebeple de tazminat oumldenmeyeceği

belirtilmektedir Ayrıca yapılan benzetmeyle birlikte de av hayvanı gibi davrandıkları

anlatılmaktadır (Imparati 1992 210) Burada yardıma gidenler yasa gereği olmadan

kendi iradeleriyle hareket ettikleri iccedilin yasa koyucu oumlluumlmleri halinde tazminatı

gerektiren bir succedil olmadığına karar vermiştir (Dinccedilol 2003 34) Bunlara ek olarak

kızı kaccedilıran kişinin eylemi nefsi muumldafaa olarak duumlşuumlnuumllduumlğuuml iccedilin cezai yaptırımdan

muaf tutulmuştur (Haase 1965 252 vd)

sect197- ldquoEğer bir adam bir kadını dağda alırsa (tecavuumlz ederse) succedil adamındır

ve o oumllsuumln Ama eğer onu evden alırsa (tecavuumlz ederse) succedil kadınındır ve kadın

oumllsuumln Eğer adam lt=kocagtltonlarıgt bulursa ve onları oumllduumlruumlrse onun eylemi

cezaya değer değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 156)

Dağda yani toplumdan uzakta yapılan tecavuumlzde kadının yardım

isteyemeyeceği istese bile kimsenin yardıma gelemeyeceği goumlz oumlnuumlnde

bulundurulmuş ve bu durumda adama oumlluumlm cezası vermiştir ancak toplumun

bulunduğu bir yerde tecavuumlze uğraması halinde kadına oumlluumlm cezası uygulanmaktaydı

ccediluumlnkuuml kadın yardım isteyebileceği bir konumda bulunmaktaydı (Imparati 1992 278-

279)

Metinde soumlzuuml geccedilen ldquohurkel-rdquo teriminin buumlyuumlk bir succedil olarak goumlruumllmemesi

gerekmektedir ccediluumlnkuuml bazı yerlerde oumlluumlm cezası verilse de bazı yerlerde de suumlrguumln ile

cezalandırılmaktadır (Hoffner 1997 224) Madde kocanın oumlzel bir takım hakları

olduğu ama soumlz konusu hakları eşinin uumlzerinde kocanın olağan guumlcuumlnuuml

goumlstermemektedir (Neufeld 1951 122)

sect198- ldquoEğer sarayın kapısına onları goumltuumlruumlrse ve derse lsquoBenim karım oumllmesinrsquo

o zaman karısını hayatta bırakır ve zina yapan erkeği ltdegt hayatta bırakır ve

onun ltzina yapan erkeğingt başını oumlrter Eğer derse lsquoİşte tam ikisi de oumllsuumln o

65

zaman tekerleğe diz ccediloumlksuumlnler kral onları oumllduumlruumlr kral onları yaşatırrdquo

(Imparati 1992 181vd Hoffner 1997 157)

Hititccedile olarak ldquohurkin halienzirdquo olarak yazılan terimin karşılığı tekerleğe diz

ccediloumlkme olarak belirlenmiş ve ilk olarak bir idam şekli olarak duumlşuumlnuumllmekteydi lakin

artık anlamının davanın krallık mahkemesine goumltuumlruumllmesi olarak belirlendiği

kesinleşmiştir221 (Imparati 1992 279)

Eşin zina yapan karısını oumllduumlrmemesi durumunda kadının tehlike iccedilerisinde

olduğu ve eşi ile olan evliliğinin sonlanacağı duumlşuumlnuumlluumlr Ayrıca eş zina yapan karısını

kaybetmek istemediği iccedilin onu bağışlar ya da karısının eski haline doumlnmesini ister

Mahkemede kocanın eşinin başını oumlrttuumlğuuml ve bu sayede kamuoyunun bu konu ile ilgili

bilgilendirildiği anlaşılmaktadır222 (Tsevat 1975 236)

Kızı kaccedilıran adamın arkasından bir grup onu aramaya giderse ve bu ekipten

birileri oumllduumlğuumlnde ceza yaptırımı yoktur ccediluumlnkuuml adam kızı kaccedilırdığı iccedilin ne kadar succedillu

olsa da nefsi muumldafaa iccedilin ekipten kişileri oumllduumlrduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Arama ekibini

kurda benzeterek kanunlara karşı gelindiği ifade edilmektedir Tecavuumlz konusundaysa

oumlnemli olanın succedil mahali olduğu anlaşılmaktadır dağda olması dahilinde kadını

elinden bir şey gelemeyeceği iccedilin sadece erkeğin succedillu olduğunu ama bu durumun

evde gerccedilekleşmesi halinde kadının succedillu olduğunu goumlrmekteyiz Kocası bu durumu

goumlrduumlğuumlnde kadını ve cinsel ilişkiye girdiği erkeği oumllduumlrduumlğuumlnde ceza almaması Hitit

kanunları iccedilerisinde bu durumun ayrıcalıklı bir konumda olduğunu anlamamızı

sağlamaktadır Eğer koca eşinin yaşamasını isterse cinsel ilişkide bulunduğu erkeğe

de cezai yaptırım uygulanmaması oldukccedila ilgi ccedilekici bir başka husustur

221Sedat Alp ldquohurkelrdquo terimini ldquohurki-rdquo tekerlek kelimesi ile bağdaştırmış ve tekerleği kullanarak

uygulanan bir oumlluumlm cezası olduğunu duumlşuumlnse de F Imparati III Hattušilirsquonin savunmasındaki ldquoBeni

tekerleğe ccedilağırdırdquo ifadesinden yargıya ccedilekmek manasına geldiğini duumlşuumlnmektedir Ayrıca tekerleğin

yuvarlak olması kralların taht odalarının yuvarlak biccedilimde olması goumlk kubbeyi yuvarlak duumlşuumlnmeleri

ile ilişkili olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992 279) 222Oumlrtuumlnmenin eşlik ile ilgili değil ama gelinlik durumu ile ilgili kıymet bildiren bir konu olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir ldquokuttumturdquo oumlrtuumlluuml anlamına gelmekte ve geline duumlğuumln guumlnuuml oumlrtuumllen kumaşınsa

ldquokallaturdquo olduğu belirtilmektedir (Tsevat 1975 238) Evlilik ile oumlrtuumlnme durumunun Eski Hitit

doumlneminde ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca bu konu Bitik vazosunda da resmedilmiştir (Tsevat

1975 239)

66

IB9 Miras

Miras soumlzluumlkte 223 birine oumllen bir yakınından kalan mal muumllk olarak

tanımlanmıştır Miras konusu Hitit yasalarında yer alsa da durumun işleyişi ile ilgili

bir tablo verilmemiştir (Neufeld 1951 126)





Hoffner 1997 37)

Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi du mu uumlccedil şekilde


babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi224 olarak erkeğin kayınpederinin evinde

yaşaması olarak belirtilmiştir (Haase 1994 65 vd)

Kadının ailesinin evinden getirdiği ccedileyiz yaşamı boyunca kendisinde

kalıyordu Kadın oumllduumlğuumlnde ccedileyiz eşine kalıyor lakin kadın kendi ailesinin yanında

oumllmuumlşse eş ccedileyizden hak alamıyordu (Bryce 2003 136) Kadın oumllduumlkten sonra

ccedilocuklarına miras olarak kalıyordu (Neufeld 1951 141)

Mirasın nasıl paylaşılacağı ccedileyizin nerede bulunduğuna goumlre değişiklik

sergilemektedir Kadın ailesinin yanında iken vefat etmiş ise eşi mirastan hak

alamıyor eşi ile yaşadığı evde vefat etmiş ise ccedileyizi eşine ve ccedilocuklarına kalıyordu

IB10 Boşanma

Hitit İmparatorluğursquonda boşanma ile ilgili bilgilerimiz oldukccedila yetersizdir

Hitit Krallığırsquona ait her hangi bir boşanma belgesi henuumlz elimize geccedilmemiştir lakin

Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağı225 bize konuyla ilgili ipuccedilları

223 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a5489835480

28 224 Bkz Boumlluumlm IB5 225Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda Anadolu halkı ve Asur halkı arasındaki etkileşim sebebiyle sadece

ticari ilişkilerin değil sosyal ilişkilerin de oldukccedila geliştiği goumlzlemlenmektedir Asurlu tuumlccarların hem

Asurrsquoda hem de Anadolu koumlkenli eşleri olabilmekte ya da Anadolu koumlkenli eşleri Asur şehrinde eşinin

bir başka evlilik yapmaması iccedilin evlilik aktine bu durumu belirtebilmekteydi

67

sunmaktadır Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquondan beri boşanma bilinen ve yaygın bir

uygulamaydı Sadece erkek değil kadının da boşanma hakkına sahip olması bizim

doumlnemin sosyal hayatına ışık tutmamızı kolaylaştırmaktadır

Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda boşanma metinleri ldquoiqqatirdquo kelimesi ile

belirtilmiştir Boşanma ile ilgili Kaniš kentine ele geccedilen metinlerde226 ise Anadolu

erkekleri ile evli yerel kadınlara ve Asurlu erkekler ile evli yerel kadınlara ait evlilik

belgeleri şahıs adları şahit isimleri genelde yine aynı isimler yer almakta olup

boşanma akti ile oumldenecek tazminat belirlenmekteydi Boşanma metinlerinde ayrılığın

nedenine ilişkin bir ipucu yer almamak ile birlikte iki tarafında boşanma talebini dile

getirme hakkı olduğu anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 140vd)

Boşanma gerccedilekleştiğinde malların eşit paylaşıldığı anlaşılmaktadır oumlrneğin

bir evin olması durumunda ikisinin de ortak malı sayılıyor ve boumlluumlşuumlleceği

belirtilmektedir (Darga 2013 91) ldquoKoca ve karısı birbirlerini bırakırlarsa 5 mina

guumlmuumlş tartacaklarrdquo ifadesi metinde227 yer almaktadır Anne ccedilocuklarının vesayetini

alabiliyordu ve babanın da ccedilocukların bakım masrafları iccedilin nafaka oumldediği

anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 141vd) Nafakalar aylık ya da yıllık olabilmekteydi

(Kılıccedil 2005 38) Eşler ayrıldıktan sonra kadının istediği yere gidebileceği ve

birbirlerinden hak talep etmeyip iddiada bulunmayacakları belirtilmiştir (Darga 1976

Darga 2013)

Boşanma davasının yer aldığı bir metinde228 boşanan kadının ailesi tarafından

korunduğu kocasının succedillu goumlruumllduumlğuuml ve caydırıcılık iccedilin oumlluumlm cezası verildiği

anlaşılmaktadır

Doumlneme ait olan bir boşanma belgesinde229 eşinden ayrıldıktan sonra kadının

ikinci bir eş ile evlenmesinde hiccedilbir ccedilekince ya da yasak olmadığı net bir şekilde ortaya

226 ICK I 32 227 ICK I 3 228Nikkilit ve Šašalika karı koca resmen ayrıldılar Šašalika (kralın) oumlzel himayesine girecek erkek (ise)

canının istediği yere gidecek Guumlnuumln birinde tusinnum veya herhangi bir ubadinum (kral iccedilin iş goumlren

emlakccedilı arsa tuumlccarı gibi bir frup goumlrevli tuumlccar) Šašalika uumlzerinde hak iddia edecek olursa 5 mina

guumlmuumlş verecek ve (aynı zamanda) o oumllduumlruumllecek Kral Pitanarsquonın tasdikiyle ve merdiven buumlyuumlğuuml

(veliaht) Anitta ile Nikkilit succedilludur bu boşanmadardquo (Darga 2013 109) 229 ldquoKarum Kaniš buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk aşağıdaki hukuk kararını verir Hunana buguumlnden itibaren kendi

kızı Alinarsquoyı Aššur-Malikrsquoin eski karısıeşini onun (kızının) seccedilimine goumlre (bir erkekle) evlendirebilirrdquo

denilmektedir (Darga 2013 111)

68

konulmuştur Kadının da erkek ile eşit haklara sahip olduğu ve bu hakları kullanma

yetkisinin de bulunduğu goumlzlemlenmektedir230 Boşanmayı isteyen tarafın genellikle

karşı tarafa tazminat oumldediği goumlruumllmektedir

Hititler doumlneminde boşanma ccedilok yaygın bir olgu değildi fakat boşanma

suumlrecini erkek kadar kadın da kolay bir şekilde başlatabiliyordu (Bryce 2003(a) 134)

Kadın ve erkeğin malları eşit paylaştığı duumlşuumlnuumllmektedir ama ccedilocuklar soumlz konusu

olduğunda sadece bir tanesini baba alır diğer ccedilocuklar anne ile birlikte kalırdı Ancak

erkeğin oumlzguumlr kadının koumlle olduğu durumlarda bunun tam tersi uygulanırdı (Bryce

2003(a) 145) Maddi accedilıdan daha guumlccedilluuml olan tarafın ccedilocuklara bakabileceği

duumlşuumlnuumllmektedir231 ( Kılıccedil-Duymuş 2007 88)

Emlak paylaşımıysa 232 evin boumlluumlnmesi ile gerccedilekleşir bu duruma konut

tarlalar hayvancılık mutfak eşyaları vb dahildir yani sadece gayrimenkul değil aynı

zamanda eşyalar da dahildir (Haase 1993 53) Boşanma sırasında erkeğin evin

yarısına sahip olduğu halde buumltuumln ccedilocuklara bakma zorunluluğu bulunmaktadır

(Haase 1993 53)

Boşanmanın nedenleri ile ilgili bir bilgi maddelerde233 yer almamaktadır ve

herşey iki eşit parccedilaya boumlluumlnmuumlştuumlr ccedilocukların yalnız birinin babada kaldığı

belirtilmektedir Hitit sosyal yapısının iki ccedilocuklu bir aileden meydana gelmediği

duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde baba ekonomik olarak kadından daha iyi bir konumda yer almaktadır

(Haase 199353) Geccedilmişe oranla ldquokoumlle soumlzcuumlğuumlnuumln daha dikkatli kullanıldığı

230 Aššur-taklaku ve eşi Šakriušwarsquonın boşanma metnindeyse ldquoŠakriušwa Aššur-taklakursquonun karısıdır

Koca ve karı boşandılar Taraflardan biri diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (talepte

bulunmayacak) O kadının bedeli hususunda da (taraflar birbirlerine) doumlnmeyecekler (bir itirazda

bulunmayacaklar) Šakriušwa ister bir yerliyle isterse bir tuumlccarla (Asurlu) kalbinin istediği yere

gidecek (sevdiği biri ile evlenebilecek) Ve Aššur-taklaku (da) kalbinin istediği kadını alacak

(evlenebilecek) Taraflardan birisi diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (hukuki bir itirazda

bulunmayacak) Walhašnarsquonın oğlu Alulursquonun huzurunda Dalašrsquoın oğlu Šat-ahšu huzurunda Aninirsquonin

huzurunda Idi-Aššurrsquoun huzurunda Ušman-ahšursquonun huzurundardquo (Sever 1992 668vd) 231 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu

kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar

anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk

alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40) 232 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu



alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)

Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo

(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 233 Bkz sect31 ve sect33

69

belirtilmekte ve boumlyle durumlarda boşanma hakiminin boşanmadan bahsetmemesi de

şaşırtıcı değildir (Haase 1993 54)

sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte

yaşıyorlarsa ve onu kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve

ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi

boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk alsınrdquo


sect32- ldquoEğer bir erkek bir koumlle bir kadını karısı olarak alırsa hukuk kuralı onlar

iccedilin aynı şekildedirrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 41)

sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadını koumlle alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı

şekildeltdirgtrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42)

Madde uzlaşmaya dayalı bir ayrımın yanı sıra yasal bir duumlzene işaret edebilir

boumlylece eşlerden hiccedilbirinin cezalandırılmasına izin verilmediği anlaşılmaktadır

(Haase 1993 52) Madde 31rsquode Hitit yasalarının zengin olan ya da oumlzguumlr olan kişinin

yanında yer aldığı goumlruumllmektedir (Haase 1994 71 vd)

sect34- ldquoEğer erkek bir koumlle bir kadın iccedilin başlık oumlderse ve onu kendi iccedilin karısı

olarak alırsa o zaman onu(=kadını) kimse dışarı ccedilıkarmazrdquo (Imparati 1992 57

Hoffner 1997 42)

Kušata oumldemesi koumlle-oumlzguumlr evliliğine hukuksal geccedilerlilik ve sağlamlık

kazandırmaktadır Oumlzguumlr bir kadının koumlle bir erkekle evlenmesiyle birlikte kadının

oumlzguumlrluumlk haklarını kaybettiği ve koumlle statuumlsuumlne duumlştuumlğuuml goumlruumllmektedir Ayrıca

evliliğin en başından itibaren soumlzleşmeye dayanması da bunun ispatları arasında yer

almaktadır Lakin oumlzguumlr erkek ile koumlle bir kadın evlendiğinde aynı statuuml duumlşuumlşuuml

uygulanmamış erkek bulunduğu kendi sosyal tabakasında kalmıştır (Imparati 1992

207 vd)

70

Koumlle-koumlle evliliği ya da koumlle-oumlzguumlr evliliğinde herhangi bir boşanma sonrası

tuumlm ccedilocukların annede kaldığı anlaşılmaktadır oysa oumlzguumlr-oumlzguumlr evliliklerinde

ccedilocukların babada kaldığı234 bilinmektedir (Haase 1993 53)

sect35- ldquoEğer oumlzguumlr bir kadını bir youmlnetici ya da bir ccediloban k[accedilı]rır[sa] ltvegt

onun iccedilin başlık oumldemezse o zaman o (=kadın) uumlccediluumlncuuml [yıl]da [koumll]e olurrdquo


Ccedilobanlığın sosyal statuuml olarak aşağı olduğu ve oumlzguumlr olmadıkları

duumlşuumlnuumllmektedir Kadın belirlenen suumlreden oumlnce ilişkiyi bitirirse sosyal statuumlsuumlnuuml

koruyacak ama ilişki devam ederse kadın koumlle durumuna duumlştuumlğuuml andan itibaren

oumlmruumlnuumln sonuna kadar da koumlle olarak yaşayacaktır (Imparati 1992 205vd)

Hitit doumlnemine ait bir boşanma akdinin elimize geccedilmemesi oldukccedila ilginccediltir

ccediluumlnkuuml Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda bu tarz pek ccedilok belgenin varlığı bilinmektedir

Hititlerde boşanma sadece kanunlar uumlzerinden irdelenip accedilıklanabilmektedir

Boşanma hususundaki esas konu ile ilgili bir bilgimiz bulunmaz Boşanma sonrası

ccedilocuk paylaşımının huumlr ve koumlle bireylerde farklı şekilde uygulandığı goumlruumllmektedir

Hitit prensesi Ehli-Nikkal ve Ugarit kralı Ammurapi tarafından boşanmıştır

nedeni belirli değildir ve Kargamıš kralı Talmi-Tešup tarafından karara bağlanmıştır

(Bryce 2003(a) 73) Ehli-Nikkalrsquoin II Šuppiluliumarsquonın kızı olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla alakalı iki adet belge235 ele geccedilmiştir İki belge de kadının

elindeki ccedileyizin ccedilıkarılması ile ilgilidir ve Talmi-Tešuprsquoun muumlhuumlr baskısı her ikisinde

de yer almaktadır Ehli-Nikkalrsquoin ve gelecekte soyundan gelenlerin ccedileyiz uumlzerinde hak

talep etmemesi istenmiştir 236 Ccedileyiz sorununun Ehli-Nikkal Hapiše kralı

234 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu





(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 235 RS 17226 RS 17355 236ldquoKargarmıš Uumllkesi kralı majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoin sahip olduğu muumlstahkem mevkileri Ugarit

kralı Ammurapirsquoye şimdi geri verdi Gelecekte Ehli-Nikkalrsquoin torunları() zamanında bile sahip olduğu

bu muumlstahkem konut ile ilgili Ugarit Uumllkesi kralı Ammurapirsquoye şikayette bulunmayacaktır Şikayet

ederse bu tablet onun uumlzerinde geccedilerli olacakrdquo RS 17226 (Beckman 1996 168vd)

71

Tanhuwatašša ile yeniden evlenene kadar ccediloumlzuumlme kavuşmadığı anlaşılmaktadır237

(Beckman 1996 168vd Watson - Wyatt 1999 701vd) Ehli-Nikkalrsquoin

Ammurapirsquonin eşi olmadığı Ammurapirsquonin babası III Niqmadursquonun dul eşi olduğuna

dair de bir goumlruumlş mevcuttur (Watson - Wyatt 1999 701)

Kargamıš kralı Talmi-Tešuprsquoun belgelerinde Ammurapirsquonin adının geccedilmesi

onun Ehli-Nikkalrsquoin eşi olduğu anlamına gelmediği Ammurapirsquonin babası ile

evlendiği ve kral oumllduumlkten sonra konumunu ve ccedileyizini koruyacağı ile ilgilidir Bu

konuyu Hitit prenseslerinin oumlnceki evliliklerinde de goumlrmekte ve kendilerini guumlvence

altına aldıklarını bilmekteyiz Ehli-Nikkal dul kaldığında yeniden evlenmek iccedilin

Ugaritrsquoteki ikametinden vazgeccedilmiş ya da başkaları tarafından vazgeccedilirilmiş olabilir ve

bu sebeple Ugaritrsquote bulunan tuumlm muumllkuumlnden vazgeccedilmek zorunda kaldı Burada yer

alan boşanmanın aşağıda yer alan Ugarit kralı Ammištamru ve Amurru kralının kızının

boşanmasındaki gibi ciddi bir evlilik sorunu belirtilmediği bir gerccedilektir Ehli-

Nikkalrsquoin bir sonraki eşi olduğu duumlşuumlnuumllen Hapiše kralı Tanhuwatašša erkek kardeşi

ya da Ugaritrsquoten ayrıldıktan sonra kaldığı bir başka akrabası olabilir Ehli-Nikkalrsquoin

III Niqmadursquonun eşi olduğu varsayımı doğruysa Ehli-Nikkalrsquoin ailesi hakkında

tahminlerde bulunulabilir II Šuppiluliumarsquonın III Niqmadu ile evlenecek kadar

buumlyuumlk bir kıza sahip olduğu duumlşuumlnuumllmemektedir Ağabeyi III Arnuwanda tahta

ccedilıktından kısa bir suumlre sonra vefat etti ve ccedilocuğu yoktu bu sebeple IV Tuthaliyarsquonın

ve II Šuppiluliumarsquonın kızkardeşi olduğu tahmin edilmektedir Ehli-Nikkalrsquoin III

Niqmadursquodan bahseden parccedilalanmış ayin metninde 238 geccedilen ve parccedilalanmış bir

mektubun 239 yazarı olarak geccedilen ldquoAnnpdgl Anani-NINGALrdquo isimli kişi olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu mektubun kızının ve diğer torunlarının geleceğini

guumlvence altına almak isteyen bir kadın tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır ve Ugarit

Krallığırsquonın durumun koumltuumlye gitmesi durumunda soyundan gelenlere sığınma hakkı

237ldquoEhli-Nikkal Tanhuwataššarsquoya evlilik soumlzuuml verdiğinden beri Hapišše Uumllkesi kralı (Ehli-Nikkalrsquoin)

[kadınlarını kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını] altın guumlmuumlş bakır kaplarını eşek ve

Ammurapirsquoye getirdiği diğer herşeyi alacak [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapi [onun] kadınları[nı]

kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını [altın guumlmuumlş] oumlkuumlz bakır aletlerini ve [diğer her şeyi] ne

olursa olsun geri getirdi Gelecekte Ehli-Nikkal [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapirsquoden şikayet etmemeli

ve Ugarit Uumllkesi kralı [Ammurapi] majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoden şikayet etmemelirdquo RS 17355

(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080

72

talep etmek iccedilin başkatip ile iletişime geccedilmeyi istemiştir Anani-NINGAL Ugarit

Uumllkesirsquonde bulunan bir yabancı ya da rakipleri tarafından rahatsız edilen bir kişi

olabilir ama Ugarit kralı ile evli olan bir Hitit prensesi olduğu gerccedilekten uzak

goumlzuumlkmektedir III Niqmadursquonun oumlluumlmuuml sonrasında şehirden ayrılan tek bir Hititli

prenses bulunmaktadır o da Ehli-Nikkalrsquodir (Watson - Wyatt 1999 702vd)

Her ne kadar Hitit doumlnemine ait bir boşanma belgesi elimizde bulunmasa da

Hitit kralı IV Tuthaliya zamanında oldukccedila sıradışı bir boşanma yaşanmıştır Amurru

kralı Bentešinarsquonın Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile evli olduğu

bilinmekteydi Ccediliftin kızı olan ve metinlerde adı geccedilmeyen Amurrulu prensesin

Ugarit kralı Ammištamru ile evlendiği anlaşılmakta ve nedeni bilinmeyen bir sebepten

oumltuumlruuml Ugarit kralı prensesten boşanmak istemekteydi 240 Boşanma davasının

hakimliğini IV Tuthaliya yapmıştır Her ne kadar Hitit Uumllkesirsquonde boşanma ile ilgili

bilgilerimiz kısıtlıysa da Hitit kralının boumlyle bir davayı youmlnetmesi bize bir takım

ipuccedilları sağlayabilmektedir

Soumlzuuml geccedilen evliliğin Ugarit ve Amurru uumllkeleri arasındaki kardeşlik bağını

guumlccedillendireceği duumlşuumlnuumllmuumlşken bunun tem tersi olmuş boşanmanın sebebi olan

skandal iki taraf arasındaki geleneksel dostluğu zayıf duumlşuumlrme tehlikesi ile karşı

karşıya bıraktı (Singer 1991(a) 171)

Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının

boşanmasının konu edinildiği metin elimizde kraliyetler arası ilk boşanma davası

olması nedeniyle oldukccedila oumlnemlidir IV Tuthaliya ve Karkamıš kralının da bu duruma

arabuluculuk yaptıkları anlaşılmaktadır (Taş 2007 113)

Prenses bazı belgelerde sadece ldquoBentešinarsquonın kızı Amurrulu prensesrdquo olarak

anılırken bazı belgelerde ise ldquomarat rabiturdquo ya da ldquomarat bitturdquo buumlyuumlk hanımın kızı

olarak goumlruumllmektedir Ayrıca yine aynı anlama gelen DUMUMUNUS GAL olarak da

belirtilmektedir Šaušgamuwarsquonın Ammištamrursquoya yazdığı mektupta prenses ldquoaššaturdquo

kadın ve ldquosinništu(m)rdquo eş olarak geccedilmektedir (Muntingh 1967 104)

240 Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının boşanmasına ilişkin IV

Tuthaliyarsquonın kararnamesi bkz CTH 107

73

DUMUMUNUS GAL terimde belirtilen kişinin ya kralın annesi yaşarken eşi

Tawananna mevkisini elinde bulunduramayacağı iccedilin kralın eşine verilen unvan ya da

en yaşlı prenses olduğu ile ilgili iki farklı goumlruumlş ortaya atılmıştır (Singer 1991(b) 327)

Hitit krallığının Mısırarsquoa goumlnderdiği prenses ile ilgili bir metinde DUMUMUNUS

GAL terimi ile ifade edilen anlamın en buumlyuumlk kız ccedilocuk olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

(Singer 1991(b) 334)

III Hattušili doumlnemine ait bir metinde241 ldquoOğlum Nerikkali Amurru uumllkesi

kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı ve ben kızım Gaššulawiyarsquoyı Amurru uumllkesi

kralı Bentešinarsquonın sarayına eş olarak verdim Amurru uumllkesinde o kraliccedile olacak

Kızımın oğulları ve erkek torunları Amurru uumllkesinde krallığı sonsuza kadar ellerinde

tutacakrdquo demektedir Bu sebeple de MUNUSLUGAL GALrsquoda bahsedilen kişinin III

Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1991(b) 330) Ayrıca

Ugarit metinlerinde ldquoMUNUSLUGAL GALrdquo yerine ldquoMUNUS rabiturdquo olarak

belirtilmiştir (Singer 1991(b) 335)

Bentešina Hitit sarayında suumlrguumln yaşadığı doumlnemde III Hattušilirsquonin kızı

Gaššulawiya ile evlenmiştir Kralın prensesten oumlnce Amurrursquoda başka bir eşinin daha

olduğu bilinmesine rağmen kral Amurrursquoya doumlnduumlkten sonra Gaššulawiya ilk eş yani

kraliccedile olmuştur ldquomarat bitturdquo yani buumlyuumlk hanımın kızındaki buumlyuumlk hanımdan

kastedilen Gaššulawiya olmalıdır Ayrıca Ammištamrursquonun evlendiği prenses

Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın ccedilocukları olmalıdır buumlyuumlk olasılıkla Šaušgamuwarsquoda

bu ccediliftin ccedilocuklarıdır Bu durum goumlsteriyor ki Ugaritrsquoe giden Amurrulu prenses III

Hattušilirsquonin torunlarından biriydi (Taş 2007 115)

Prensesin belgelerde bu kadar farklı şekilde belirtilmesi davanın suumlrecinin

uzadığının goumlstergesidir İlk olarak Bentešinarsquonın kızı olarak belirtilmiş daha sonra

buumlyuumlk ihtimalle Bentešina oumlluumlnce tahta ccedilıkan oğlu Šaušgamuwa devrindeyse buumlyuumlk

hanımın kızı ya da Amurrulu prenses olarak belirtilmiştir Prensesin isminin

metinlerde yer almasından kaccedilınılmasının bilinccedilli olarak yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir

(Yaron 1963 24)

241 SBO I 104

74

Evliliğin suumlresini kapsamak oldukccedila guumlccedil olsa da ccediliftin ccedilocuklarının olduğu

belirtilmiştir Bir anlaşmazlık sonucu Amurrulu prenses uumllkesi olan Amurrursquoya

kaccedilmıştır Davaya pek ccedilok yakın akraba katılmıştır Amurrulu prenses Ugarit kralının

onu istemediğini anladığında kendisine ait olan oumlzel muumllkleri ve Ugarit Uumllkesirsquone

goumltuumlrduumlğuuml ccedileyiz ve duumlğuumln hediyelerini alarak Amurru kralı olan kardeşi

Šaušgamuwarsquonın yanına sığınır (Taş 2007 115vd)

Ammištamru boşanma kararında242 durumu şoumlyle ifade eder

ldquoHitit uumllkesi kralı buumlyuumlk kral majestem Tuthaliyarsquonın huzununda Ugarit kralı

Ammištamru Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı (Daha

sonra) o (kadın) Ammištamrursquoya sıkıntı vermeye başladı Ugarit uumllkesi kralı

Ammištamru (bu sebepten dolayı) Bentešinarsquonın kızını hemen boşadırdquo (Taş

2007 117 Beckman 1996 165-167)

Soumlz konusu boşanma buumlyuumlk olasılıkla kralın tek taraflı guumlcuuml ile keyfi olarak

oluşmuştur (Yaron 1963 24) Evlilik metninde yer alan edebiyen boşadı kelimesi ilgi

ccedilekicidir metne benzeyen başka bir metinde bazı hakların ve yasal durumun

korunduğunu ve devam ettiğini goumlrmekteyiz Boşanma bir anda gerccedilekleşen ve

suumlrekliliği olmayan bir eylemdir Kalıcılıktan kast edilen vurgulanacak bir statuumlnuumln

yaratılması değil daha oumlnce var olanın statuumlnuumln dağılmasıdır Soumlz konusu ifade hiccedil

şuumlphesiz bu etkiyi ortadan kaldırmak iccedilin konulmuş olmalıdır Belki de burada ifade

boşanmanın sonunu vurgulamak olarak anlaşılmalıdır (Yaron 1963 25)

Yine bir başka metinde243 şu ifade geccedilmektedir

ldquoBuguumlnden itibaren Amurru kralı Bentešinarsquonın oğlu Amurru kralı Šaušgamuwa

buumlyuumlk hanımın kızını yetiştirdi ve onu Ugarit kralı Niqmeparsquonın oğlu

Ammištamrursquonun elleri arasına bıraktı (evlendirdi) ve o şoumlyle soumlyledi o kadın

sana buumlyuumlk bir hata yaptı Fakat ben ne zamana kadar senin hanımını korumaya

devam edeceğim Sana karşı hata yapan buumlyuumlk hanımın kızı buradadırrdquo (Taş

2007 117)

242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A

75

Amurrulu prensesinin yaptığı succedil metinlerde belirtilmemiştir kimi

araştırmacılar prensesin zina succedilu nedeniyle uumllkeden kaccediltığı goumlruumlşuumlnuuml savunsa da

(Muntingh 1967 104) kimi araştırmacılar da Ugarit kralının uumllke ccedilıkarları soumlz konusu

olduğunda kardeşini Alašiya244 Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlndermesini oumlrnek verip prensesin

succedilunun uumllke ccedilıkarları ile alakalı bir nedeni olduğunu belirtmişlerdir (Taş 2007 118)

Amurru kralı Ammištamru Amurru kralı Šaušgamuwarsquodan eşi Amurru

prensesinin iadesini istemiştir ancak Amurru kralı kardeşini vermemiş ve uzlaşma

mektubunda245 şu şekilde yazmıştır

ldquo[Kardeş]im Guzalursquonun huzurunda soumlylediğin soumlzleri duydum ve ccedilok memnun

oldum Senin karının meselesine gelince evet bu kadın daha oumlnce sana karşı hata

yaptı (O) bana iyi olmayan şeylerden bahsetti Senin hakkında Kargamıš kralına

yazdım O kadının buraya kabul ettim O kadını ikinci defa bulunduğu yere geri

goumlndermedim Onu erkek kardeşlerinin yanına bıraktım Benim kardeşim (bunu)

boumlyle bilsin Bak kardeşim sen ve ben kardeşiz Biz tek ve aynı adamdan

kardeşleriz Niccedilin aramızda daha iyi ilişkiler olmasın [Senin] bana yazmış

olduğun buumltuumln istekleri ben sana karşılayacağım [Ve s]en de benim isteklerimi

karşılayacaksın Biz bir buumltuumlnuumlz Senin istediğin herşeyi bana yazacaksın [Ben

senin iccedilin] karşılayacağımrdquo (Taş 2007 118-119)

Ugaritkralı Ammištamru ve Amurru kralı Šaušgamuwa arasında boşanma

sonrası yapılan bir antlaşma gerccedilekleşmiştir Antlaşmada 246 şu ifadeler yer

almaktadır

ldquoEğer gelecekte ilerleyen guumlnlerde Ugarit kralı Ammištamru ve onun oğulları

[onun] oğullarının torunları onun soyundan gelecek olanlar hukuki bir meseleye

sahip olurlarsa buumlyuumlk hanımın kızı meselesine gelince buumlyuumlk hanımın kızı geri

douml[necek] [Onun kard]eşi () Amurru kralı Šaušgamuwa ve Ugarit kralı

Ammištamru () 7 biltum () altını ve onun 7 (x) bakırını oumldeyecek Ugarit kralı

Ammištamru [veya onun oğulları] veya onun [torunları] Amurru kralı

Šaušgamuwarsquoya karşı eğer herhangi bir hukuki talepte bulunacak olurlarsa bu

244 Kıbrısrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 24vd RGTC VI 6 RGTC VI2 2) 245 RS 17116 246 RS 16270

76

tablet kazanılmış bir hak belgesidir Ugarit kralı Ammištamrursquonun muumlhruumlrdquo (Taş

2007 119-120)

Ugaritrsquoe geri goumlnderilen prensesten haber alınamaması nedeniyle Amurru kralı

Šaušgamuwa ve Ugarit kralı Ammištamru arasında goumlnderilen mektuplardaki

ifadelerde sertleşme soumlz konudur IV Tuthaliya bu olaya el atmak zorunda kalmış ve

boşanmayı karara bağlamıştır Ugarit kralı Ammištamrursquonun Amurru kralı

prensesinden olan oğlu Utri-Šarrumarsquonın oumlnuumlne iki seccedilenek konulmuştur ya Ugaritrsquote

yaşamaya ve veliaht olmaya devam edip zamanı gelince babasının tahtına oturacaktı

ya da Amurru Uumllkesirsquone annesinin yanına gidip veliahtlık haklarından vazgeccedilecekti

Bu durum boşanma metninden anladığımız kadarıyla247 kraliccedilenin olası bir durumda

tahta geccedilişi engellenmiştir Utri-Šarrumarsquonın hakları elden geldiğince korunmaya

ccedilalışılmıştır buna ek olarak giysisini tahtın uumlzerine koymasının anlatılması sembolik

olarak veliahtlık haklarından vazgeccedilişi anlatmaktadır Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden

sonra Utri-Šarrumarsquonın değil Ibiranu tahta geccedilmiştir 248 (Taş 2007 121

Beckman1996 166vd) Utri-Šarruma babasından oumlnce oumllmuumlş olabileceği de

muhtemeldir (Yaron 1963 29)

Kral soyundan prensler kendi uumllkelerinde yaşıyorlarsa değerleri accedilıkccedila

belirtilmiştir ancak suumlrguumlne goumlnderilmişlerse ya da annelerinin etkisi altında

kalmışlarsa bağlı bulundukları hanedanlık iccedilin buumlyuumlk tehlike oluşturmaktaydılar

(Yaron 1963 31)

Ugarit Krallığırsquonda Hitit Krallığırsquonın aksine doğan ilk erkek ccedilocuk tahtın

gelecekteki varisi olacak şeklinde bir kural bulunmamaktaydı ve Ammištamrursquonun

diğer eşinden de ccedilocukları olduğu bilinmektedir Bu sebeple de Ammištamrursquonun

247RS 17159 248ldquoUgarit uumllkesindeki Utri-Šarrumarsquoya (gelince) o veliahttır Eğer Utri-Šarruma lsquoBen annemin

peşinden gideceğimrsquo derse tahttaki duumlzenini yapsın (haklarından tamamen feragat etsin) ondan sonra

gitsin O zaman Ugarit kralı Ammištamru başka bir oğlunu Ugaritrsquoe veliahtlık iccedilin koyacak Eğer

Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden sonra Utri-Šarruma kendi annesini (yanına) alırsa ve (bu karar) onu

Ugarit uumllkesinde (tekrar) kraliccedileliğe doumlnduumlrecektir Utri-Šarruma giysisini tahtın uumlzerine koymalı ve

her nereye gitmek isterse gitmelidir Daha sonra majesteleri şimdi Ammištamrursquonun oumlbuumlr oğlunu

Ugaritrsquote krallığa oturtacak ve gelecek guumlnlerde Bentešinarsquonın kızı kendi oğulları kendi kızları ve

damatları iccedilin herhangi bir hukuki hak iddia edemeyecektir Karar verme yetkisi Ugarit kralı

Ammištamrursquoya aittir Bu belge onun davayı kazandığının belgesidirrdquo şeklinde geccedilmektedir (Taş

2007 120-121 de Mieroop 2007 124vd Beckman 1996 165vd)

77

boşandığı eşinden olan oğlu yerine diğer eşlerinden olan oğullarından birini tahta

veliaht olarak atadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Yaron 1963 30)

Boşanma sonrasında suumlrduumlruumllen hukuki işlemler ile ilgili metinde249 ifadesi

geccedilmektedir

ldquoKahraman Kargamıš uumllkesi kralı Šarru-kušuhrsquoun torunu Kargamıš uumllkesi kralı

Šahunuruwarsquonın oğlu Kargamıš kralı Ini-Tešuprsquoun huzurunda Amurru uumllkesi

kralı Bentešinarsquonın kızı hem guumlmuumlş hem altın hem bakır hem tunccediltan yapılmış

eşyalar hem hatırı sayılır ziyaretccedililerin hediyeleri hem hediyeler hem suumls

eşyaları hem erkek kouml[le]ler hem kumaşlar Ugaritrsquote Amurru uumllkesi kralı

Bentešinarsquonın kızının olmuştur Ugarit kralı Ammištamrursquoya ait herşeyi elde

etmiştir Gelecekte Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızı bu eşyalar iccedilin Ugarit

uumllkesi kralı Ammištamrursquoya karşı onun oğullarına ve torunlarına karşı hukuki

itirazda bulunmayacak Eğer hukuki itirazda bulunacak olursa bu belge onun

kazandığının belgesidirrdquo (Taş 2007 122 vd)

Prensesin ccedileyizi olan ve Ugarit sarayında yaşadığı sırada kendisine goumlnderilen

hediyelere sahip olma hakkının devam ettiği ve boşanmanın gerccedilekleşmesi sonrası

mallarını aldığı goumlzlemlenmektedir (Taş 2007 122 vd)

Boşanma sonrasında finansal bir sorun da ortaya ccedilıkmıştır Prenses anne

evinden ccedileyiz olarak getirdiği eşyalarını evlilik sırasında aldığı hediyeleri ve

taşınabilir malları geri alma sorunu ile karşılaşmıştır Metinde ilginccedil olan hususlardan

biriyse boşanma sonrası mal paylaşımının bir başka kral tarafından yapılmış olmasıdır

buumlyuumlk ihtimalle paylaşımda sıkıntı yaşanmış ve tarafsız bir goumlze ihtiyaccedil duyulmuştur

Belgede geccedilen malların gerccedileği yansıtıp yansıtmadığı konusuysa muallakta

kalmaktadır Kralın cimri bir tutum sergilediği goumlzlemlenmektedir Ayrıca kararın kral

tarafından kabul edildiği şekilde kararın onaylanması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Bunlara

ek olarak kralın boşanma parası oumldemediğini metinde yer almaması sebebiyle

anlamaktayız Bunlara ek olarak taraflar arasındaki ilişkiyi duumlzenleyen yasaların

ayrıntıları bilinmemektedir lakin kocanın herhangi bir uumlcret oumldememesi Hitit kralının

kraliccedileye boşanma succedilunu atfettiğini goumlsteren bir goumlsterge olarak goumlruumllebilir Maddede

249 RS 17396

78

evlilik zamanında sıklıkla hazırlanan ve evlilik soumlzleşmesinde somutlaştırılan ya da

bazen ayrı belgeler oluşturan detaylı envanterlerin kadının hakları ile ilgili kesin delil

sunmadığını goumlstermektedir ve bu listelerin kuşkusuz ki oumlluumlm veya boşanma sebebiyle

evlilikin sonra erdirilmesini duumlşuumlnerek hazırlanmıştır Belge tam bir doğruluk arz

etmemektedir Kral karısı tarafından veya bu davada ailenin uumlyeleri Amurru oğulları

tarafından alınması gereken yemin iccedilin yeterli temeli sağlamıştır Yemin yapıldığı

taktirde kralın boşanma parasını oumldemesi gerekecekti ve ileri protesto goumlsterileri bu

konuda fayda sağlayamadı (Yaron 1963 26vd)

Daha sonra Ammištamrursquonun eski eşini geri istediğini ve prensesin 1400 šekel

altın karşılığında Ammištamrursquonun merhametine bırakıldığını oumlğrenmekteyiz İki uumllke

arasındaki barışın yeniden inşa edilmesi iccedilin prensesin bedeli oldukccedila ucuz olduğu

goumlzlemlenmektedir (Singer 1991(a) 175 de Mieroop 2007 126)

IV Tuthaliyarsquonın hakimliğini yaptığı bu davada siyasi ccedilıkarların aile

ilişkisinden oumlnce geldiği anlaşılmaktadır Uluslararası bu kadar sansasyonel bir olayın

metinlerinde prensesin succedilunun yer almaması da oldukccedila ilgi ccedilekici bir husus olarak

karşımıza ccedilıkmaktadır Kraliccedilenin Ugarit Uumllkesirsquonde bulunan ccedileyizlerinin

guumlvenliğinin sağlanması da boşanmada duyguların değil maddiyatın daha oumlnemli

olduğunun bir başka ipucunu bize sunmaktadır

79

IKINCI BOumlLUumlM

II HITIT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDA YAPILAN

EVLILIKLER

Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı evlilikleri ve siyasi ilişkileri daha

rahat anlayabilmemiz iccedilin oumlncelikle Hitit Devletirsquonin yapısını anlamak gerekmektedir

Hitit Devleti ccedilok uluslu ve ccedilok devletli feodal diyebileceğimiz bir yapıya

sahiptir 250 (Bilgin 2018) Hitit Devleti doumlrt ana bileşenden oluşmaktadır (Bryce

200544)

bull Hititlerin başkenti Hattušarsquoyı ve bir dizi boumllgesel idari merkezi yerleştirdiği

bir ccedilekirdek alanırdquo

bull Kralın veya youmlnetim organlarının doğrudan kontroluuml altında ccedilekirdeğin

ccedilevresindeki boumllgeler

bull Krala tabi olan ancak yerel youmlneticilerin derhal yetkisi altındaki vassal uumllkeler

bull I Šuppiluliumarsquonın huumlkuumlmdarlığından itibaren Suriyersquonin kuzeyindeki iki

valilik krallığı

Brycersquoa goumlre vassallık sistemi imparatorluk doumlnemindeki askeri girişimlerin

sonucu olarak ortaya ccedilıkmış bir sistemdir ve I Šuppiluliuma ile II Muršili

doumlnemlerindeli girişimlerle birlikte daha fazla gelişmiştir (Bryce 200548) Vassal

uumllkeler kendi yerel youmlneticilerinin youmlnetimindeydi Vassal krallıklarının

yuumlkuumlmluumlluumlkleri ve menfaatleri antlaşma metinlerine dikkatlice yazıldı ve duumlzenlendi

antlaşmalar iki uumllke arasında değil iki kişi arasında gerccedilekleşmekteydi bunlardan ilki

Hitit kralı diğeriyse vassal youmlneticiydi İkili antlaşmadan ziyade kralın ccedilıkarlarını

oumlnemseyen yani tek taraflı antlaşmalardı Şartları ve koşulları hazırlanmış ve kral

tarafından zamanı ayarlanmışsa da onaylanmış olup vassal youmlnetici tarafından da

yemin ile antlaşma kabul edilmektedir Antlaşma bireysel nitelik taşıması sebebiyle

tahta oturan her yeni Hitit kralı zamanında yeni bir antlaşmanın hazırlanması

gerekliliğini doğurmuştur (Bryce 2005 48 vd)

250 Bkz Harita 21

80

Hitit kralları vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaları evlilikler yolu ile

pekiştiriyordu Hitit prenseslerin vassal youmlneticiler ile evlendiriliyor ve vassal

hanedanın soyu soumlz konusu prensesin oğullarından devam ediyordu (Bryce 2005 49)

Vassal terimi iccedilin ldquoišhuil išhaiišhiyardquo kelimesi kullanır bağlamak minnet

altında bırakmak anlamına gelmektedir İki taraf iccedilin de yemin etmek ccedilok oumlnemlidir

yeminde bağlılık kavramı bulunmaktadır (Klock-Fontanille 2005 111) Birkaccedil

durumda Hitit Krallığırsquona bağlı yerel youmlneticiler ldquokuirwanardquo251yani ldquokoruma altına

alınanrdquo olarak belirtilmişlerdir (Bryce 2005 49)

Vasallık antlaşmalarında eşitlik goumlzetilmez Hitit kralı daima uumlstuumln

durumdadır bunu Hitit kralının unvanları ve soyağacı ile birlikte antlaşma metninde

yer aldığı oysa karşı tarafın kısa ve yalın bırakıldığı fark edilmektedir (Klock-

Fontanille 2005 111) Antlaşmalarda vassalın uymak zorunda olduğu şartlar

sıralandırılmıştır

Baş kaldıramaz

Bağımsız bir dış politika uygulayamaz

Buumlyuumlk Kralrsquoın dostları onun dostları Buumlyuumlk Kralrsquoın duumlşmanları onun

duumlşmanları olmalıdır

Savaşa askerleriyle onun yanında girmelidir yani ganimetten pay alamaz

Uumllkesine gelen kaccedilakları Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermek zorundadır

Her yıl Hattušarsquoya gidip krala olan bağlılık yeminini tazelemek ve ona yıllık

vergisini252 oumldemek zorundadır (Bryce 2005 49)

251 Arzawa (topraklarının vassal statuumlsuumlne indirilmeden oumlnce) krallarına Kizzuwatna ve Mittani

krallarına (14yy da Mittani Krallığının Hitit Krallığı tarafından fethinden sonra) uygulandı ve bir

vassal huumlkuumlmdara goumlre daha uumlstuumln konumdaydılar Yıllık vergiden muafiyet fethedilen toprakları kendi

topraklarına ekleme hakkı ve Hitit kralıyla ikili antlaşma yapma hakkı gibi bazı ayrıcalıklara sahiptiler

ama vassal devlet youmlneticilerine goumlre daha az eylem oumlzguumlrluumlğuuml vardı Bağımsız bir dış politikaya hakkı

yoktu ve Hitit Krallığırsquonın muumlttefikleriyle veya yabancı krallıklar ile olan tuumlm ilişkiler Hitit kralları

tarafından sıkıca denetlenmiştir (Bryce 2005 49) 252300 šekel (Bryce 2005 49)

81

Hitit Devleti antlaşmaları vassal krallıklar ile yapılan antlaşmalar ve kendisi ile

eş değer saydığı devlet başkanları arasında hukuka uygun paritetik antlaşmalar olarak

iki gruba ayrılır Vassallar ile yapılan antlaşmaların nedenlerinden biri de vassal

devletlerin kendi arasında siyasi ve askeri accedilıdan ayrılmasıdır Antlaşmada yer alan

huumlkuumlmler vassal huumlkuumlmdarı diğer buumlyuumlk krallıklar ile bağımsız bir ilişki iccedilerisine

girmesini ve diğer vassal krallıklar ile bağımsız siyasi ilişkiyi veya askeri ilişki

kurmasını engellemektedir Şayet bu tarz ilişkilerin oluşması gerekiyorsa konuyu

Hattušarsquoya youmlnlendirmeleri gerekiyordu Hiccedil şuumlphesizki bunun amacı Hitit Krallığırsquona

karşı oluşacak koalisyonların oluşumunu en aza indirgemekti Vassal huumlkuumlmlerine

uymak iccedilin ccedilok sayıda tanrıya yemin etmeye mecburdu Vassal devletler ile yapılan

antlaşmaların orjinal belgelerinin ccediloğunluğu elimize geccedilmemiştir lakin soumlzuuml geccedilen

antlaşmalar ile ilgili atıfları kral yıllıklar gibi tarihi metinlerden oumlğrenebilmekteyiz

(Dinccedilol 1988 36-39 Beckman 1996 2 Bryce 2005 50)

Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar genellikle aynı duumlzen iccedilerisinde yer alırdı

(Beckman 1996 2vd Dinccedilol 1988 36)

bull Giriş oumlnsoumlzuuml isimler unvanlar ve Hitit kralının soyu ile ilgili bilgiler burada

bulunurdu Vassaldan bu boumlluumlmde bahsedilmezdi

bull Tarihi giriş Hitit Uumllkesi ile antlaşma yapılacak olan vassal uumllkenin siyasi

ilişkileri hakkında kısa oumlzet halinde denilebilecek bilgiler verilirdi253

bull Huumlkuumlmler bu boumlluumlm antlaşmadan antlaşmaya ccedileşitlilik goumlstermektedir Genellik

ile vassal uumllkelerden alının haraccedilların oumldenmesi gerektiğinde askeri destek

bağımsız diğer yabancı (Hitit Uumllkesi ve vassalı olmayan) uumllkeler ile ilişkinin

kesilmesi Hitit tahtının korunması veliahta tabilik gbi konuları işlemektedir

bull Emanet etme tabletteki antlaşmanın hangi tapınakta muhafaza edildiği ve hangi

tanrıların goumlzetiminde olduğu belirtilmektedir Metinde belirtilen youmlneticiye

yuumlksek sesle okuması da bu boumlluumlmdeydi254

253 Kaška ve Hitit Uumllkesi arasında yapılan antlaşmalarda kısa tarihccedile boumlluumlmuumlnuumln yer almadığı

goumlzlemlenmiştir Kaškalarrsquoın oniki kabilele halinde yaşamaları sebebiyle tek huumlkuumlmdarların

bulunmadığından bu madde antlaşmalarda yer almamıştır (Dinccedilol 1988 36) 254Vassal krallıkların Hitit Uumllkesirsquone krala ve kralın soyuna sadık olması beklenirdi Elimizde vassallar

ile yapılan antlaşma belgeleri oldukccedila az olsa da her yıl vergi olarak altın guumlmuumlş ya da yerel enduumlstri

uumlruumlnlerini oumldemesi beklenirdi Ayrıca antlaşmalarda vassal uumllkeler ile Hitit Uumllkesi arasındaki sınırların

belirlendiği ve accedilıklandığı net bir şekilde goumlruumllmektedir Metnin kopyası Guumlneş Tanrıccedilası Arinnarsquonın

tapınağında yer alırdı ve duumlzenli aralıklar ile vassal kralla okutulurdu (Beckman 2003 762 vd)

82

bull Tanıklık eden tanrıların listesi antlaşma yapan iki tarafında tanrıları bu boumlluumlmde

yer alırdı ve antlaşmaya tanıklık ederlerdi

bull Lanetler ve kutsamalar tanrıların antlaşmayı garantilediğinin karşılığıdır

Lakin bu duumlzene bazen uyulmadığı da goumlruumlluumlrduuml oumlrneğin Hitit Devleti ve

kuzey komşusu olan Kaškalar arasında imzalanan antlaşmada iki devlet arası tarihsel

geccedilmişe yer verilmediği goumlze ccedilarpmaktadır Ayrıca Kaškalar kabileler halinde

yaşadıkları iccedilin taraf olan kişilerin tek tek adlarının sayıldığı ve yanlarına da

tanımlayıcı şu şehirden şu kadar adam gibi ibareler yer almaktadır (Dinccedilol 1988 36)

Vassal antlaşmalarda soyluların da antlaşma tarafları arasında yazıldığı dikkat

ccedilekmektedir bunun nedeni başlangıccedilta belirsizliğini korusa da sonrasında adı geccedilen

şahısların antlaşmanın yazımı sırasında belirli bir rol oynadıkları goumlzlemlenmiştir255

Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar bazen ele geccedilmese de kral yıllıkları ya da tarihi

iccedilerikli başka metinlerde de bu antlaşmalara dair atıflar bulunmaktadır bazen

antlaşmanın oumlneminin tekrarlandığı goumlruumllmektedir (Dinccedilol 1988 37-39)

Buumlyuumlk kralın ise antlaşma karşılığında vassal krallığın toprak buumltuumlnluumlğuumlnuuml

koruyacağı ve vassal krallığın kendi toprakları iccedilerisinde kralının iktidar olmasını

garanti eder (Klock-Fontanille 2005 112) Antlaşma şartlarına uymayan krallığın

lanetleneceği belirtilir

Antlaşma metninde yer alan tarihsel girişleri kralın ya da danışmanlarının

yerel meseleleri vassal devletin bulunduğu boumllgedeki belirli problemlere duyarlılığı

ve boumllgenin tarihini ayrıntılı bir şekilde bildiklerini ve bunların tuumlmuuml ile ilgili bir

algılamayla birlikte yansıtmaktadır Hitit krallarının sık sık eşzamanlı olarak

uğraşması gereken buumlyuumlk ve karmaşık devletler goumlz oumlnuumlne alındığında bu kuumlccediluumlk bir

başarı değildi (Bryce 2005 50 vd)

I Šuppililiuma krallığın sınırlarını genişletmek iccedilin yeni fethettiği ve

başkentten oldukccedila uzaktaki eyaletlerin youmlnetimini yerel vassallara veren ilk kraldı

Federatif sistemin en oumlnemli nedenlerinden biri iccedil ve dış askeri faaliyetler iccedilin belirli

miktarda yaya ve arabalı savaşccedilıyı hazır tutmaktı Buna karşılık Hitit Uumllkesi de

255Bu tableti A kentinde X Y Zrsquonin huzurunda katip B yazdı (Dinccedilol 1988 37)

83

vassalının tahtını korumak ve egemenlik haklarını korumayı uumlstlenmekteydi (Dinccedilol

1982 56 Klock-Fontanille 2005 113)

I Šuppiluliuma kız kardeşini Hayaša kralı ile evlendirdikten sonra yaptığı

antlaşmanın 33 maddesinde eskiden aldığı kadını kuma olarak koruyabileceği fakat

onu eş yapamayacağı ayrıca başka bir kadın almaması şartını da koyar256 (Ccedilelebi

2015 59)

I Šuppiluliuma ayrıca Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza ile yapılan evlilik

antlaşmasında Mittani Uumllkesirsquone kraliccedile olacak kızını kumaların iyi karşılaması ve

hiccedilbir kadının kızından eşit ya da kızından uumlstuumln olmaması koşulunu huumlkme bağlar

(Karauğuz 2002 210)

ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı ben buumlyuumlk kral kızım iccedilim Mittani Uumllkesirsquone hayat

verdim Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elimde tuttum ve kızımı ona zevceliğe

verdim Prens Šattiwaza Mittani uumllkesinde kral olsun ve Hitit Uumllkesirsquonin kızı

Mittani uumllkesinde kraliccedile olsun Kumalar sen Šattiwaza iccedilin hoş karşılansın

Fakat hiccedilbir kadın benim kızımdan daha buumlyuumlk olmasın Sen hiccedilbir kadının

onunla eşit olmasına izin verme ve hiccedil kimse onun yanında eşit şekilde durmasın

Sen benim kızımı ikinci dereceye indirme Mittani uumllkesinde o kraliccedileliğe alınsın

Šattiwazarsquonın oğulları ve benim kızımın oğulları ve torunları gelecekte Mittani

uumllkesinde eşit olsun Gelecekte Mittaniler prens Šattiwazarsquoya karşı kızım

kraliccedileye karşı oğullarına karşı ya da torunlarına karşı ayaklanmayı

planlamasın Gelecekte prens Šattiwaza benim oğullarıma eşit ve kardeş olsun

ve prens Šattiwazarsquonın oğulları onun ccedilocukları ve torunları benim torunlarıma

eşit ve kardeş olsunrdquo (Karauğuz 2002 210)

Yukarıdaki iki oumlrnekten anlaşıldığı kadarıyla bir vassal krallık ya da taht

muumlcadelesinde olan bir uumllke ile evlilik yapıldığında Hitit uumllkesinin statuumlsuuml daha uumlstuumln

basmaktadır Saray hayatına karışıp Hitit uumllkesinden goumlnderilen kızının ya da

kardeşinin saray hayatında ve kralın hayatında en oumlnemli mertebede olmasını

256ldquoAzzi uumllkesinden bir kadını eş olarak alma hellip Eskiden aldığın kadını kuma olarak (koruyabilirsin)

Sana buna izin var Fakat onu eş yapamazsınrdquo (Alp 2005 99)

84

sağlamaya ccedilalışmıştır Ayrıca bu durum Hitit Uumllkesirsquone evlilik yapılan uumllke uumlstuumlnde

siyasi bir uumlstuumlnluumlk de sağlamaktaydı

Hitit krallarının vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaların ccedilok sınırlı ve

kısa suumlreli olduğu anlaşılmaktadır ama yine de Hitit Krallığırsquona oldukccedila muumlhim

katkıları olmuştur Hitit kralları acil ve doğrudan ilgi gerektiren boumllgeler ile

ilgilenirken vassal youmlneticiler sayesinde krallığın ccedileşitli boumllgelerinde istikrarın

sağlanmasına yardımcı oldular Evlilikler yoluyla bağlı krallar Hitit ldquobeyirdquo konumuna

yuumlkselir ve resmen kraliyet ailesine dahil edilirdi buna ek olarak panku meclisine uumlye

olurlardı (Brandau - Schickert 2004 275 Bryce 2005 50)

Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler sayesinde Hitit kralları doğrudan veya

dolaylı olarak bu uumllkeleri kontroluuml altına alırdı Hattušarsquoya siyasi muumllteci olarak

gelirlerdi ve kendi uumllkelerine baskı yapmak iccedilin kullanılırlar Sadakatin kanıtlanması

evlilik yoluyla pekiştiriliyordu (del Monte 1974 365)

IIA Mira Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

Mira 257 Krallığı Hitit Krallığı doumlneminde Batı Anadolursquoda oldukccedila etkili olan

krallıklar arasında yer almaktadır Soumlz konusu krallığın Arzawa258 Krallığı ile olan ilişkisi

sebebiyle de Batı Anadolu tarihi iccedilin oumlnemli bir yere sahiptir

Mira Krallığı Arzawa Uumllkeleri arasında sayılmaktadır ve Mira-Kuwaliya

olarak da anılmaktadır Arzawarsquonın ccedilekirdek boumllgesinde yer aldığı bilinmektedir

Mirarsquonın Arzawarsquonın topraklarını aldığı kabul edilirse başkent Apaša 259 da dahil

olmak uumlzere Karabel Geccedilidirsquonin guumlneyindeki konum ile birlikte

Apašanın=Ephesosrsquoun da Arzawa topraklarına dahil olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Starke

2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)

Mira-Hitit ilişkilerinin I Šuppiluliumarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan

suumlredeki metinlerden anlaşılmaktadır Mira Krallığı ile ilgili en oumlnemli bilgilerimizi

257 Kayseri ve Anavarza civarına Akar ve Banaz arasına ve Karyarsquonın Menderes ile Emir arasındaki

boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 269-270 RGTC VI2 105) 258Anadolursquonun guumlneybatısına Aksu ve Menderes arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 42-45 RGTC

VI2 14) 259 Doğu Likyarsquodaki Phaselis ya da HabesosAntiphellosrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 26 RGTC

VI2 8)

85

Manapa-Tarhunta ve II Muršili arasında yapılan antlaşma metni olan CTH 191 ve II

Muršilirsquonin yıllıkları olan CTH 61rsquode Mira bir ya da iki kez geccedilerken Arzawa ile

ilişkiler sıklıkla geccediler Antlaşma metninde yer alan tarihccedile II Muršilirsquonin yıllıkları ile

oumlrtuumlşmektedir (Klinger 2005 125)

Mira Uumllkesi ile ilgili bilgi vermeden oumlnce Arzawa Uumllkesirsquonden biraz bahsetmek

doğru olacaktır ccediluumlnkuuml Alakšandu ile yapılan antlaşma260 metninde Arzawa kraliyet

ailesi ile ilgili bilgiler verilmektedir (Beckman 1996 82-88 del Monte 1974 355

vd) Arzawa Uumllkesirsquonin Hitit metinlerinde ilk olarak I Hatttušili doumlneminde geccediltiği

ve boumllgeye sefer yapıldığını goumlrmekteyiz Arzawa kralı Tarhundaradursquonun Mısır kralı

III Amenofis ile kızını evlendirdiğini ve Hitit Uumllkesirsquondeki buumlyuumlk guumlccediller arasında yer

aldığını anlamaktayız (Starke 2000 251 vd Hawkins 1998(a) 10 Friedrich 1926)

Arzawa Krallığı I Šuppiluliuma zamanında oldukccedila guumlccedilluuml krallıklar arasında

yer alırken Arzawa tahtı iccedilin oluşan ccedileşitli duumlşmanlıklar ve gruplaşmalar nedeniyle

Arzawa Krallığırsquonın zayıfladığı goumlruumllmektedir Bu ccedilekişmelerin Hitit karşısındaki

guumlccedilluuml pozisyonunu etkilediği ve Mašhuiluwarsquonın I Šuppilulumarsquonın goumlzlerinde

Arzawa Krallığırsquonın hanedan arasında oluşan taht kavgasına karışması iccedilin bir koz

durumuna geldiği goumlruumlluumlr Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml Arzawa uumlzerinde

yapacağı politikalarını uygulamayı engellemiş goumlzuumlkmektedir (del Monte 1974 358

Starke 2001 38)

Arzawa kralı Tarhundaradursquonun oumlluumlmuumlnden sonra ise Arzawa tahtı iccedilin

Tarhundaradulsquonun ccedilocukları arasında bir muumlcadele yaşanır Mašhuiluwarsquonın

kardeşlerinden kaccedilıp Hattušarsquoya sığındığı goumlruumlluumlr II Muršili doumlnemine ait olan bir

metinden261 I Šuppiluliuma onu ve ailesini bağışlamış fakat I Šuppiluliuma Mittani

Uumllkesirsquonde olduğu iccedilin Mašhuiluwarsquonın durumu ile fazla ilgilenememiştir262 Yine

başka bir metinde263 I Šuppiluliumarsquonın Mittani264 seferi sonrasında Mašhuiluwarsquoı

260 II Muwatallirsquonin Wiluša kralı Alakšandu ile yaptığı antlaşma bkz CTH 76 261 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KBo 44 IV 61-65 262ldquoCcediluumlnkuuml [babam] Hurri uumllkelerinde idi ve o geccedil kalıyordu ve daha uzun suumlre kaldı bu yuumlzden ona

bakamadı ve geri doumlnuumlp atmadı Onun iccedilin onun duumlşmanını [yenemedi] Babasının topraklarını

babasının tahtınını [ona geri veremedi] rdquo (del Monte 1974 357) 263I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma CTH 51=KBo 11 oumly 56-5 264Habur boumllgesi merkezli Yukarı Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 477-478 RGTC

VI 272-273 RGTC VI2 105-106)

86

tahta oturtacağına dair bir bilgi yer almaktadır265 (Beckman 1996 38-44 del Monte

1974 357 vd Uumlnal 2003 21) Burada ismi geccedilen Mašhuiluwarsquonın Boğazkoumly

kazısında bulunan bir fragman sayesinde 266 I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwatti ile

evlenen aynı kişi olduğu bilinmektedir267 (Starke 2000 252 vd) Mašhuiluwarsquonın

uumllkesinden kaccediltığı sırada kral ya da prens olup olmadığı bilinmemekle beraber

Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda II Muršili evi barkı ve koltuğuyla birlikte

Mašhuiluwarsquoya geri verdiğini belirtir Bu sebeple Mašhuiluwarsquonın kral ya da kral naibi

olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2003 25)

Mašhuiluwarsquonın Hattušarsquoda ikamet etmesi II Muršilirsquoye Arzawa Uumllkesirsquoni

yıkma fırsatı verir Hitit kralı II Muršili Arzawa tahtında gaspccedilı kral olan ve

Mašhuiluwarsquonın kardeşi olduğu duumlşuumlnuumllen Uhhazitirsquonin uumlzerine sefer duumlzenledi268

Savaş sırasında Mira kralı Mašhuiluwarsquonın Hititler tarafında olduğu goumlruumlluumlr

(Uumlnal2003 30) Arzawa kralı Uhhazitirsquonin denizi aştığı ve Ahhiyawa Uumllkesirsquone

sığındığı belirtilmektedir Uhhazitirsquonin kaccedilışı ile Arzawa Krallığı yenilir269 (Singer

1983 206 Guumlterbock 1983 135 Starke 2001 38 Klengel 1999 191vd Uumlnal

2003 26vd) Belgeden anlaşıldığı kadarıyla270 Arzawa Krallığırsquonın toprakları Hitit

vassal devletleri arasında yer alan Mira ve Hapalla271 arasında boumlluumlşuumllduuml kral olarak

da Mašhuiluwa veya Tarkašnaili kral olarak belirlendi272 (Starke 2000 252 vd del

265ldquoTušratta kralı Šattiwazayı ele geccedilirdikten sonra elimle (yani buumlyuumlk kral Šuppiluliuma) onun

babasının tahtına oturmasına izin vereceğim Buumlyuumlk Uumllke Mittani Uumllkesirsquonin yok olmadığından emin

olmak iccedilin buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Mittani Uumllkesirsquoni kızının hayatı iccedilin hayata getirdi

Tušrattanın oğlu Šattiwazayı elimle yakaladım ve evliliğe kızını verdimrdquo (del Monte 1974 357 vd) 266 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61=KBo 44 IV 56-60 267 ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa Arzawa adamı babama muumllteci olarak gelmişti babam onu damadı yaptı ve

ona kızı Muwattiyi kız kardeşimi [evliliğe] verdi Daha sonra kendisine ve bize ve onun oğullarına

yemin etti ve konu uumlzerine yemin ettirdquo (del Monte 1974 356) 268 ldquoAma [Maš]huiluwarsquonın [Mi]ra Impayı (işgal ettiği) tuttuğu iccedilin [Uhhazitirsquonin oğlu] Piyama-

[DLAMA] ona karşı bir savaşccedilı olarak davrandı Ve tanrılarım Mašhuiluwarsquoın yanında durdu ve burada

[Uhhazitinin] oğlu Piyama-[DLAMA]rsquoyı yendi ve onu vurdu Ve [Mašhuiluwa Uhhazitinin oğlu

Piyama-[DLAMA]yı yendiğinde o da Hapanuwa [Uumllkesirsquone taşındı][ve Mira Uumllkesinin yarısı

Maš[uiluwa]šrsquoın yarısıydı fakat diğer yarısı yenildi ve o bir Hitit toprağı oldurdquo (del Monte 1974 359) 269 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 270 II Muršilirsquonin yıllıkları CTH 61 = KUB XIV 15 IV 34-49 271 Toros ve Amanos Dağları arasında Ceyhanrsquoın ortasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 79-80 RGTC

VI2 27) 272ldquoSonra Mira Uumllkesirsquone doumlnduumlm ve Mira Uumllkesirsquone karar verdim Sonra Aršani Šarawa ve Impayı

inşa ettim ve onları guumlccedillendirip işgal guumlccedilleriyle meşgul ettim Sonra Mašhuiluwaı Mirarsquoda

goumlrevlendirdim ve Mašhuiluwaya şoumlyle konuştum Sen Mašhuiluwa babama muumllteci olarak geldin ve

babam seni aldı ve seni damadı yaptı ve seninle kız kardeşim Muwattiyi evlendirdi Ama sonra seninle

87

Monte 1974 362 Bryce 2005 196 vd Hawkins 1998(a) 14 Starke 200138 Uumlnal

2003 4) Mira Krallığırsquonın başına Mašhuiluwa Hapalla Krallığırsquonın başınaysa

Tarkašnalli getirilmiştir ve soumlzuuml geccedilen iki şahsın buumlyuumlk olasılıkla Arzawa hanedan

uumlyesi oldukları sanılmaktadır (Niemeier 2002 522) II Muršili seferden geri doumlnerken

600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verir (Uumlnal 2003 35)

Mira tahtına oturduktan sonra Mašhuiluwa ismi bilinmeyen ancak metinlerde

EacuteGALPAP olarak geccedilen Maša273 Uumllkesi kralının isyan ettiğini II Muršilirsquoya haber

verir Mira kralı Mašhuiluwa başlangıccedilta Hitit tarafında yer alsa da sonrasında

Hititlere olan sadakat yeminini bozar Pitašša topraklarına saldırır ve Maša kralı

EacuteGALPAP ile guumlccedillerini birleştirir II Muršili yeni bir sefer hazırlığı yapmaktansa

Mašhuiluwarsquoyı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalıştı lakin Mašhuiluwa Maša Uumllkesirsquone

kaccediltı274 II Muršilirsquonin bu girişimi sonuccedilsuz kalınca Hitit kralı Maša uumlzerine yuumlruumlduuml

ve Maša halkına Mašhuiluwarsquoyı teslim etme emrini verdi 275 (Bryce 2005 212

Gander 2017 270 Klengel 1999 194)

Mašalı soylular Mira tahtında Mašhuiluwa yerine evlatlık oğlunun Mira

tahtında yer almasını istediler ve bu sebeple Mašhuiluwarsquoın uumlzerindeki himayelerini

ccedilektiler Mira vassal kralının Hititlerin uumlst duumlzey yetkililerine kendisini teslim etmesini

de istediler Mašhuiluwa bunu reddetti ve Mašalılar onu yakalayıp II Muršilirsquoye

teslim ettiler Hitit kralı onu Hattušarsquoya goumltuumlruumlp Mira Beyirsquonin yerine vassal huumlkuumlmdar

atamak iccedilin onu elinde rehin olarak tuttu276 (Bryce 2005 213)

ilgilenemezdi ve senin iccedilin (senin) duumlşmanlarını yenemezdi Ama ben sana baktım ve duumlşmanlarını sana

vurdum Ayrıca şehirler inşa ettim ve onları takviye ettim ve onları işgal birliklerine atadım Ve seni

Mirada youmlnetime atadım [Daha fazla] [6]00 kişiyi (senin) kişisel emrine verdim [ve] ona şoumlyle dedi

Mira halkı koumltuuml olduğu iccedilin bunların olması gerekiyordu600 bekccediliniz kişisel bekccediliniz Mira halkıyla

ilgilenmemeli onlara karşı savaşmamalısınrdquo (del Monte 1974 360 vd Beckman 1996 69) 273Kalykadnos Goumlk su uumlzerindeki Lalarisrsquoe Isparta civarlarına Adapazarı civarları ile Menderes ve

Hermos arası gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 264- 265RGTC VI2 102-103) 274ldquoŠallapaya vardığımda Mašhuiluwaya şoumlyle yazdım Buraya bana gel Fakat Mašhuiluwa

succedilunun farkındaydı beni reddetti Guumlneşim ve o da benden oumlnce kaccediltı ve Maša Uumllkesirsquone gittirdquo

(Muršili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect5) (Bryce 2005 212 del Monte 1974 364 Beckman 1996

69-77) 275ldquoMašhuiluwa benim kulumdu ve o benimle tartıştı ve bana karşı konularımı karıştırdı ve benimle

ccedilatışmaya başlamıştı Şimdi benden oumlnce kaccediltı ve goumlrduuml o sana geldi Şimdi onu ele geccedilir ve bana

teslim et Onu ele geccedilirip bana teslim etmezsen ben gelip seninle birlikte uumllkeni yok edeceğimrdquo

(Mursili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect6) (Bryce 2005 212 vd Beckman 1996 69-77) 276II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1939 III

88

Yeni Mira vassal huumlkuumlmdarı ise Mašhuiluwarsquoın yeğeni ve abisinin oğlu

Kupanta-Kurunta idi I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwattirsquoyi Mašhuiluwa ile evlendirdiği

bilinmekteydi Evlilikleri boyunca ccedilocukları olmadığı iccedilin Mašhuiluwa abisinin oğlu

olan yeğenini tahtına varis olması amaccedillar Kupanta-Kuruntarsquoyı evlatlık almak iccedilin II

Muršilirsquoden izin istedi II Muršili bu isteği kabul etti ve Mirarsquonın sınırlarını

genişletti277 Mašhuiluwarsquoın Hitit Krallığırsquona karşı isyanı Hitit geleneğindeki oumlnemli

bir sıkıntıyı da beraberinde getirir Hitit geleneğinde bir oğul babasının guumlnahlarından

sorumlu tutulabilir ve ceza oumldeyebilirdi ancak II Muršili Kupanta-Kurunta iccedilin bu

geleneğin uygulanmadığını belirtti278 (Bryce 2005 213 Hawkins 1998(a) 15 del

Monte 1974 363-366 Klengel 1999 151vd Klinger 2005 124 Klengel 1999

194)

II Muršili yukarıda da bahsettiğimiz gibi Kupanta-Kuruntarsquonın Mašhuiluwa

yerine Mira kralı olarak atanmasını talep eden Maša soylularının desteğinin

farkındaydı Ayrıca bu durum Kupanta-Kuruntarsquoyı babasının isyancı faaliyetlerine

karşı aklıyordu Bunlara ek olarak Mira tahtına geccedilmesi duumlşuumlnuumllen başka bir alternatif

de bulunmuyordu bu sayede bir antlaşma ile279 Kupanta-Kurunta Mirarsquonın yeni kralı

oldu280 II Muršili ayrıca Kupanta-Kuruntarsquoyı Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı Manapa-

Tarhunda ve Hapalla kralı Targašnalli ile bir yemin altında birleştirir Batı

Anadolursquodaki vassal devlerler uzunca bir suumlre isyana da başka bir uumllkeyi işgale

277ldquoVe oğlunun yerine Mašhuiluwaa Kupanta-Kuruntayı verdim Sonra Muwattiye ve aynı zamanda

da Kupanta- Kuruntarsquoya ve Mašhuiluwarsquoa yemin altında Mira Uumllkesirsquone ve Kuwaliya Uumllkesirsquone

yerleştirdimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68

(Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 278ldquoKupanta-Kurunta bilmez misin ki eğer Hattušada biri isyan ederse ve babası guumlnah işleyen bir

oğul guumlnah işlemiş sayılmasa bile babasının evi kendisinden alınır veya başka birine ya da saraya

verilir Ve senin baban Mašhuiluwa succedillu olduğu iccedilin ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın oğlu

olduğun iccedilin sen succedillu olmasan bile ben Guumlneş eğer sana zarar vermeye niyetim olsaydı o sırada seni

suumlrebilirdim Şimdi bile senden babanın evini ve uumllkeni alabilirim Onları başkasına verebilir ve

başkasını uumllkenin youmlneticisi yapabilirimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile

yaptığı antlaşma bkz CTH 68 (Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 279II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68 280ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa baban Guumlneşe karşı succedil işledi ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın

oğluydun hiccedilbir şekilde succedillu olmasan da Benim Guumlneşim Guumlneşim bertaraf edilmiş olsaydı daha

azını reddedemezdi Size karşı goumlstermemek ve sizden babanızın ve toprağın evini alıp başka birine

vermiş olabilir ve bu topraklarda başka bir huumlkuumlm vermiş olabilir Ama şimdi Guumlneşim sizi reddetmek

iccedilin kullanılmadığı iccedilin sizi reddetmedim ve sizden babanızın ve toprağın evinden aldım ve topraklarda

başka bir huumlkuumlm vermedim ve sana babanın ve toprağın evini geri verdim ve seni topraklarda

youmlnetmiştimrdquo II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68

(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)

89

kalkışmazlar (Bryce 2005 213 vd del Monte 1974 359 Starke 2001 41

Uumlnal2003 36)

III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan Hitit taht kavgasında Urhi-

Tešuprsquoun Mısırrsquoa kaccedilmasında ve sonrasında gelişen olaylarda Mašturi Hitit kralı III

Hattušilirsquoye sadakatini suumlrduumlrmeye devam eder (Hawkins 1998(a) 16) Tawagalawa

mektubu281 olarak anılan bir belgede282 Mira Krallığırsquonın ismi geccedilmese bile Batı

Anadolu topraklarında yer alan oumlnemli durumları anlatmaktadır bu sayede Mira

Krallığı ile ilgili dolaylı olarak da olsa fikir edinebilmekteyiz Hitit ve Ahhiyawa

Uumllkeleri arasında geccedilen ilişkiden bahsedilmektedir Ahhiyawa Uumllkesi kralı

Piyamaradursquonun muhtemelen doumlnemde yaşlı olduğu duumlşuumlnuumllen Mira kralı Kupanta-

Kuruntarsquonın yerine Mira tahtına kendisinin geccedilmek istediği duumlşuumlnuumllmektedir Šeha

Nehri Uumllkesirsquondeyse bir gaspccedilı kralın varlığı bilinmektedir283 (Hawkins 1998(a) 17

Starke 2000 253)

Latmos Dağırsquondaki kaya yazıtı284 Mašhuiluwa ile Muwattirsquonin manevi oğlu

olan Kupanta-Kuruntarsquoya aittir burada ldquobuumlyuumlk prensrdquo olarak belirtilmektedir

Mašhuiluwa II Muršilirsquoye ihanet ederek tahttan indirilince yerine Kupanta-Kurunta

Mira kralı ilan edilmiştir (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 23)

IV Tuthaliya doumlnemi belgelerinden biri olan Millawanda mektubunda285 Hitit

kralının alıcıya ldquooğlumrdquo diye hitap ettiği goumlruumllmektedir hitap şekli nedeniyle bir

evlilik ittifakı olduğu anlaşılmaktadır ve soumlzuuml geccedilen bireyin muumlttefik ya da vassal bir

youmlneticiden daha fazla yuumlceltildiği goumlruumllmektedir Mira kralı Tarkašnawarsquoya 286

281Hitit kralının Ahhiyawa kralına mektubu bkz CTH 181 282 Mektubun Ahhiyawa kralına yollandığı ve Ahhiyawa kralına accedilıkccedila ldquoBuumlyuumlk kralrdquo denildiği

goumlzlemlenmektedir Metinde Hitit-Ahhiyawa ilişkilerine ters duumlşen hareketleri ile Piyamaradursquoya yer

verilmekte ve Piyamaradu ile Hititlerin goumlruumlşebilmesi iccedilin Piyamaradursquonun guumlvenliğinin teminatı

olarak yuumlksek mevkili bir Hititlirsquoin Ahhiyawa youmlnetimine teslim olması gerektiği

belirtilmektedir(Starke 2001 42 Collins 2007 63vd) Mektup III Hattušili doumlnemine tarihlendirilir

(Starke 200139) 283 Bkz Boumlluumlm IIC 284 Bkz Resim 21 285 Millawanda mektubu bkz CTH 182 286 Tarkašnawarsquonın Kupanta-Kurunta ya da Alantallirsquonin soyundan geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (Hawkins

1998(a) 18) Karabel Anıtırsquondaki yeni okumalara goumlre Tarkašnawarsquonın adının yanında babasının ve

buumlyuumlk babasının isimleri yer alıyordu Tarkašnawa buumlyuumlk ihtimalle IV Tuthaliya ile ccedilağdaş olan son

Mira krallarından Alantallirsquonin oğluydu (Uumlnal 2003 22)

90

yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bahsedilen doumlnemde Mira Batı Anadolursquodaki en buumlyuumlk ve

en guumlccedilluuml devletlerin arasında yer almaktaydı IV Tuthaliya Tarkašnawarsquoyı Wiluša287

uumlzerine yetkilendirdi (Bryce 2005 307 vd Starke 2000 254 Hawkins 1998(a) 19

Işık - Atıcı - Tekoğlu 2011 28 Guumlterbock 1983 137 vd Starke 2001 42vd

Niemeier 2002 522vd)

Mira kralı Tarkašnawa IV Tuthaliya doumlnemine ve onun ardılı olan II

Šuppiluliuma doumlnemlerinde Mirarsquoda youmlnetici olduğu ve ayrıca Karabelrsquode bulunan

anıtın288 da soumlzuuml geccedilen krala ait olduğu bilinmektedir Guumlcuumlnuuml goumlstermek iccedilin anıt

yapan ilk Batı Anadolu kralıdır Ayrıca Hattuša kazılarında soumlzuuml geccedilen krala ait

Anadolu hiyeroglif yazılı bir muumlhuumlr baskısı289 da ele geccedilmiştir (Hawkins 1998(a) 21

Uumlnal 2003 22 Hawkins 1998(a) 2 Işık -Atıcı- Tekoğlu 2011 28)

Mira Krallığı zaman zaman Hitit Krallığırsquona tabi devletler arasında yer alsa da

oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden hiccedilbir zaman vazgeccedilmemiştir Krallığın Arzawa Krallığı ile

olan yakın ilişkisi de kendisini Batı Anadolursquonun hakimi olarak duumlşuumlnmesine şuumlphesiz

ki yol accedilmıştır Tahta ccedilıkacak bir ardıl bulunmadığında kralın yeğeni başa geccedilirilip

krallığın devamı sağlanmıştır Batı Anadolursquodaki nuumlfuzlarını git gide arttırdıkları be

doumlnemde Hitit kralları dışında ilk kez bir anıt yapıldığı anlaşılmaktadır

IIB Hayaša Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

Hayaša Uumllkesi Hitit metinlerinde Azzi ile birlikte geccedilmektedir Krallık ile ilgili

en bilinen ve bir o kadar ilgi ccedileken husus ise Hitit geleneklerinden farklı olarak uumllkede

ensest ilişkinin normal bir durum olarak karşılanmasıdır 290 Ayrıca Hukkana ile

yapılan antlaşmada291 uumllkeden ldquoaşağı(lık) koumlpekrdquo olarak bahsedilmiştir292 (Friedrich

1930 Beckman 1996 22-30)

Azzi-Hayašarsquonın II Muršilirsquonin yıllıklarından anlaşıldığı kadarıyla Hitit

Uumllkesirsquonin kuzeydoğu taraflarında bir yerde bulunduğuna dair bir ccedilelişki yoktur

287 Goumlksu ccedilevresindeki Elaiousarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 484-485 RGCT VI2 189) 288 Bkz Resim 22 289 Bkz Resim 23 290 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 291I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 292Hititccedile olarak ldquoapizzi URGE7-anrdquo ifade edilmiştir Beckmanrsquoda ldquolowly dogrdquo olarak geccedilmektedir

(Beckman 1996 23)

91

Trabzonrsquoun guumlneydoğusundaki boumllgede yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Azzirsquonin

Guumlmuumlşhanersquonin Kelkit ili civarında olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur II

Muršilirsquonin yıllıklarında yer alan Aripša kentinin anlamının ldquodenizin ortasırdquo olduğunu

kabul edersek Azzi-Hayašarsquonın Karadeniz boyunca uzandığı goumlruumllmekte ve Ordu ile

Giresunrsquoun da bu uumllkenin topraklarına dahil olduğu anlaşılmaktadır Ayrıca Azzi-

Hayašarsquonın modern Bayburt Guumlmuumlşhane Erzincan topraklarını da iccediline aldığı

bilinmektedir Ura şehrinin soumlzuuml geccedilen krallığın topraklarında yer aldığı II Muršilirsquonin

yıllıklarında accedilıkccedila goumlruumlluumlr 293 şehir Şebin-Karahisar olarak belirlenen Giresunrsquoa

lokalize edilmiştir (Alparslan 2017(b) 215 vd)

II Tuthaliya zamanında Azzi-Hayaša Krallığırsquonın vassal statuumlsuumlnde yer aldığı

bilinmektedir (Bryce 2005 201) III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada294

ldquoUzaktan Azzi duumlşmanı tuumlm Yukarı Uumllkersquoye geldi ve yağmaladı ve Šamuharsquoyı295

sınırını yaptırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146 Muumlller- Karpe 2017 62)

Azzi-Hayaša Krallığı Yukarı Uumllke topraklarını ele geccedilirip Šamuharsquoya kadar

ilerlediler Zamanla durum Hitit lehine doumlnuumlştuuml ve I Šuppiluliuma duumlşmana karşı

seferberlik başlattı Kral oraya gelmeden kaccediltılar ve bir muumlddet savaştan sakındılar II

Tuthaliya ve I Šuppiluliumarsquonın oumlnderliğinde Hitit ordusu Azzi-Hayašarsquoyı işgal etti

ve Kummaha296 kenti yakınlarındaki kral Karanni Lanni ile karşılaşmaya zorladı Bu

savaşın ccedilıkışını goumlsteren pasaj boumlluumlmuuml eksiktir (Bryce 2005 149)

Hitit seferi Azzi-Hayaša Uumllkesirsquonin fethi ile sonuccedillandı bunun ardından I

Šuppiluliuma Azzi-Hayašarsquoyı Hitit vassal devleti yaptı ve o tarihte Azzi-Hayaša kralı

olan Hukkana ile bir antlaşma yaptı Hukkana I Šuppiluliumarsquonın kız kardeşi ile

evlenerek Hitit kraliyet ailesine bağlandı 297 Antlaşmanın şartlarına uygun olarak

Hayašalılar topraklarına giren tuumlm kaccedilak Hitit tebaasını geri vermek zorunda kaldılar

293ldquoVe Azzi [Uumllkesirsquonin]rsquonin ilk sınır goumlzetleme yeri olan Ura kenti dik bir yerde [yer almaktadır]rdquo

(Alparslan 2017(b) 216) 294 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 295Malatyarsquoya Murat Su ağzı civarından Fıratrsquoa Sivas ve Malatya arasına lokalize edilmiştir (RGTC

VI 338-341 RGTC VI2 137) 296 Kemah Kommagenersquoye lokalize edilmiştir (RGTC VI 220-221 RGTC VI2 83) 297 ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı Šuppiluliuma efendim diyor ki lsquoSen Hukkana duumlşuumlk koumlpek seni yuumlkselttim

ve sana ccedilok iyi davrandım Hayašalılar arasında Hattuša iccedilinde seni ayırdım ve kız kardeşimi sana

evliliğe verdimrdquo (Kosyan 2014 128 Friedrich 1930 Klinger 2005)

92

(Bryce 2005 149 vd Kosyan 2014 128 Klengel 1999 155) Antlaşma metninde

Hukkanarsquodan kral olarak bahsedilmez (Klinger 2005 107)

Kosyanrsquoa goumlre Hayaša Uumllkesi ile antlaşma yapıldığında muhtemelen Hukkana

kaccedilakları elinde tutmuyordu Hukkanarsquonın Hitit kralı tarafından seccedilildiği sadakati

temin etmek ve burada yaşanan sıkıntıları ccediloumlzmek amacıyla Hayaša tahtına kukla

youmlnetici olarak atandığı duumlşuumlnuumllmektedir Antlaşmanın I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya

yaptığı seferden kısa bir suumlre yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir Hukkana youmlneticisi ile ilgili

birşeylerin koumltuuml gittiği bir kehanet metninden298 anlaşılmaktadır Metinde Hayaša

kralı ldquoAzzirsquonin Hukkanarsquosırdquo olarak belirtilmiştir Burada iki adet soru karşımıza

ccedilıkmaktadır bunlardan ilki Hukkanarsquonın Hitit kralına sadık kalıp kalmadığı ve

diğeriyse eğer Azzi Hitit dostuysa gelecekte yani kralın ccedilocukları zamanında da Hitit

dostu olup olmadığıdır (Kosyan 2014 129 vd)

Hayaša adının geccediltiği ilk metin olarak I Šuppiluliumarsquonın icraatlerinde299

goumlrmekteyiz Hayaša kralı Karannirsquonin Kummaha yakınlarında bir savaşın olduğu

geccedilmektedir Savaştan sonra Hayašarsquonın bastırıldığı ve kralın yerine geccedilen Mariya300

isimli biri ile yeni bir antlaşma yapıldığı anlaşılmaktadır Hayašalı Mariyarsquonın koumltuuml

davranışı sebebiyle Hitit kralı tarafından Hattušarsquoda idam edildiği bilinmektedir ve bu

olaya Hukkana ile yapılan antlaşmada da yer verilmektedir Soumlzuuml geccedilen olayın

antlaşma metininde geccedilmesinden oumltuumlruuml Hitit sarayının ensest ilişkiye karşı olduğu301

net bir şekilde anlaşılmaktadır302 (Uumlnal 2014 278 Carruba 1988 62 Klinger 2005

298 Arma-Tarḫunta ve Šaušgatti ile ilgili olan kehanet metni bkz CTH 569 = KUB XVIII 2 299I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz DS 13 300 İki adet Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir İlk Mariya ldquoGuumlneşrsquoin Babasırdquo zamanında yaşamıştır ve

antlaşma metninde geccedilen uyarı boumlluumlmuumlndeki Mariyarsquodır ve koumltuuml davranışı sebebiyle Hattušarsquoda

oumllduumlruumllmuumlştuumlr İkinci Mariya ise Hukkanarsquonın damadıdır Kendi kızını alıp başka bir erkeğe vermelidir

bu evlilik Hayašarsquoda uygulanmaktadır ama Hititrsquonin geleneklerini ihlal etmektedir İddia edilen olayın

sorarat olduğu ve kuzeybatıda bulunan halklarda da Hattušarsquodaki kadar yaygın olduğu bilinmektedir

Uumlccediluumlncuuml Mariyarsquonın yukarıda bahsedilen ikinci Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hukkanarsquonın

Mariyarsquonın kayınpederi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir lakin bu durumdan antlaşmada bahsedilmez Hayaša

ile yapılan antlaşmanın eski versiyonunda ldquoHayaša insanları ve Hukkanardquo ile antlaşma yapıldığından

bahsedilmektedir Hitit kralı I Šuppiluliuma Hukkanarsquodan yaşlı ve Hukkanarsquoda 3 Mariyarsquodan yaşlı

olmalıdır Yukarıda bahsedilen 1 ve 2 Mariyarsquonın ilişkisini tespit etmek zordur (Carruba 1988 67vd) 301 Bkz Boumlluumlm IB7 302ldquoKarının kız kardeşi ya da bir başka kadın akrabası sana gelirse ona yiyecek iccedilecek ver yiyin iccedilin

ve neşelenin ama onunla cinsel ilişkiye girmeye kalkışma Buna izin verilemez ve bunun cezası

oumlluumlmduumlrrdquo(Dinccedilol 1982 38 Beckman 1996 27vd)

93

107 Beckman 1996 23) Hukkanarsquonın Mariya olayından sonra Hayašarsquoyı temsil eden

kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzuuml geccedilen belgelerden yola ccedilıkarak olayların

kronolojik sıralaması İšuwa ve Hayaša Uumllkelerirsquone I Šuppiluliuma tarafından yapılan

sefere dek Kummaharsquodaki savaş Mariyarsquonın Hayašarsquoyı youmlnetmesi ve Mariyarsquonın

Hattušarsquoda infaz edilmesi ve Hukkana ile antlaşma yapılması şeklinde olmalıdır

(Kosyan 2014 130 vd)

II Muršili doumlneminde Azzi-Hayaša kralı Anniya Dankuwa 303 Uumllkesirsquone

saldırmış ve halkını krallığına geri taşımıştır II Muršili bu ilerlemenin karşısında

Azzi-Hayaša Krallığırsquona karşı harekete geccedilti ve boumllgelerin geri verilmesini istedi

Anniya bu isteği reddetti ve Hitit kralı Ura304 sınırına saldırdı Azzi-Hayašarsquoya karşı

yapılan seferlerin II Muršilirsquonin huumlkuumlmdarlığının sekizinci yılına kadar devam ettiği

duumlşuumlnuumllmektedir II Muršili saltanatının dokuzuncu yılına gelindiğindeyse

Anniyarsquonın isyanı hala bastırılamamıştı ve aldığı toprakları almayı reddediyordu

Wašumana305 şehri krallıktan ayrıldığındaysa Pala306 Uumllkesi sorunu ortaya ccedilıktı ve

Nuwanza Pala valisini Hudupiyanzarsquonın yeniden yakalanmasına yardım etmek iccedilin

goumlnderildi (Bryce 2005 201 vd) Hititler Azzi-Hayašarsquoyı istila etti ve yeniden ele

geccedilirdi (Bryce 2005 203 Klengel 1999 184)

II Tuthaliyarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan doumlnemi kısaca oumlzetlersek


bull I Arnuwanda doumlneminde Kummaha Savaşı boyunca Pahhuwarsquonın 307muumlttefiği

olarak Hayaša şehri308

bull II Tuthaliya doumlneminde Maşathoumlyuumlkrsquoteki No96 mektup sayesinde Hayašarsquoya karşı

savaş hazırlıkları

303 Amasya ve Ccedilorum arasındaki Roma doumlneminde Dacoba olan yere lokalize edilmektedir (RGTC VI

396) 304 Şebin Karahisarrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 457-458 RGTC VI2 179) 305 Safranbolursquonun kuzeyi ya da batısına lokalize edilmiştir (RGTC VI 480 RGTC VI2 188) 306 Kızılırmakrsquoın alt batı kısmına Yeni Han ve Hazır Dağı arasına Ilgaz Dağları ccedilevresine Bayburt ve

Erzincan ovasına ve Kastamonu gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 297-298 RGTC VI2

118) 307 Erzincanrsquoın kuzeyine lokalize edilmiştir (RGTC VI 296 RGTC VI2 118) 308 Pahhuwalı Mida iccedilin bkz CTH 146 = KUB 1372

94

bull II Tuthaliya doumlneminde Hayaša 309 halkı tarafındanYukarı Uumllkersquonin fethi ve

boumllgedeki Hayašalıların askeri operasyonları

bull II Tuthaliyarsquonın ve I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya karşı seferleri ve Kummaha

yakınındaki Karannirsquoye karşı yapılan savaş310

bull Mariya olayı

bull Hukkanarsquonın sadakatinin bitmesi

bull II Muršili doumlneminde Anniya aleyhine yapılan seferler

bull III Hattušili doumlneminde Azzirsquoden Hitit topraklarına gelen 30 kişinin yerleşiminin

duumlşmanca olmasalar dahi gerginlik yaratan durumu311

bull IV Tuthaliya zamanında Azzirsquodeki Lukka ve Kaškalar ile birlikte Hitit youmlneticileri

iccedilin eğitmen olarak bahsedildiği ve daha sonraki kişilere de dikkatli olmalarının

oumlnerilmesi312

bull III Hattušili ve IV Tuthaliya zamanlarına ait birccedilok kehanet metninde Azzi sadık

bir komşu olarak belirtilmez313

Soumlz konusu evliliğin Kaška kabilelerin Hitit topraklarına yapacağı olası

akınları oumlnleme amaccedillı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Azzi-Hayašarsquonın Hitit Uumllkesirsquonden

farklı geleneklere sahip olması bahsi geccedilen uumllkeler arasında yapılan antlaşmada dahi

kendisini goumlstermektedir Hitit krallarının Azzi-Hayašarsquoyı Kuzey Anadolursquoda oumlnemli

bir guumlccedil olarak goumlrmedikleri antlaşma metninde geccedilen ldquosadık koumlpekrdquo ifadesinden de

anlaşılmaktadır Evlilik iccedilin giden prenses hakkında metinlerde bilgiler yok denecek

kadar azdır

309 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 =KBo 628 + KUB 2648 310 I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS Fragman 13 311 Kuumllt envanteri fragmanı bkz CTH 530= KBo 1253 + KUB 48105 312 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 = KUB 2612 12-

15 313 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= KUB 4911 Losorakel bkz CTH

572= KUB 4970 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= IBoT 132 kehanet

fragmanı bkz CTH 582=KUB 5286

95

IIC Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

Hitit yazılı belgelerinden anlaşıldığına goumlre Batı Anadolursquoda yer alan

krallıklar Hitit Krallığı iccedilin daima duumlzenli sefer yapılmasını gerektirecek bir sorun

teşkil etmektedir Šeha Nehri Uumllkesi de bu krallıklarıdan biridir

II Muršili doumlneminde Arzawa kralı Uhhaziti Ahhiyawa kralı ile ittifak

kurarak Hititlere saldırır ve Millawandarsquoyı ele geccedilirir Šeha Uumllkesi kralı Manapa-

Tarhunta Hitit tarafını bırakıp Uhhazitirsquonin tarafına geccediler II Muršilirsquonin ordusuna

Mira kralı Mašhuiluwarsquoda katılır ve Arzawa yenilir Uhhaziti bir kayığa binerek Ege

adalarından birine kaccedilar (Uumlnal 2003 26-30vd)

II Muršili Arzawa Uumllkesirsquone yaptığı seferden geri doumlnerken soumlzuuml geccedilen ittifak

sebebi ile Šeha Nehri Uumllkesirsquonde bulunan Arzawa konfederasyonundaki devletlere

karşı bir ceza seferi başlatır (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 4) Šeha Nehri Uumllkesi

kralı Manapa-Tarhunta Arzawa Uumllkesirsquonin mağlubiyetini bilmesi sebebiyle II

Muršilirsquoye bir elccedili goumlnderir314 Šeha Nehri Uumllkesirsquonin oumlnceki kralı Muwawalwirsquonin

oğlu kendisini oumllduumlrmek isteyen iki kardeşi yuumlzuumlnden uumllkesinden kaccedilar ve Karkiša315

Uumllkesirsquone sığınır 316 İki kardeşten biri olan Ura-Tarhuntarsquonın yeminini bozması

sebebiyle Hitit desteği ile Manapa-Tahrunda Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı olarak tahta

oturur ancak yine de Hitit Uumllkesirsquone bağlılık sergilemez Bu nedenle II Muršili Šeha

Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlr ve Šeha Nehri Uumllkesi kralı Manapa-Tarhuntarsquonın annesinin

aracı olması sebebiyle Šeha Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlmekten vazgeccediler ve onu tebası

iccedilerisine alır317 Manapa-Tarhunta Hitit vassalı olarak kabul edilir ve bir antlaşma

yapılır (Friedrich 1930 Bryce 2005 195 vd Ay 2010 7 vd Beckman 1996 77-

314ldquoManapa- Tarhunta bana bir elccedili goumlnderdi ve bana şoumlyle dedilsquo lsquoLordum beni oumllduumlrme Beni itaat

iccediline al Lordum Bana kaccedilan insanları Lorduma teslim edeceğim rdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-9)

(Bryce 2005 195) 315 Alanyarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 182-183 RGTC VI2 67) 316 ldquoKardeşlerin seni topraklarından ccedilıkardığında seni Karkiša halkına tavsiye ettim ve aynı zamanda

sizin iccedilin Karkiša halkını da oumlduumlllendirdim Buna rağmen sen benim tarafıma gelmedin ve duumlşman

Uhhazitinin taraflara katıldın Şimdi seni tebamın iccediline mi sokacağımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-

71) (Bryce 2005 195 vd) 317ldquoKesinlikle ona karşı yuumlruumlduumlm ve onu tamamen yok ederdim ama benimle buluşması iccedilin annesini

yolladı O geldi ve dizlerime duumlştuuml ve benimle şoumlyle konuştu ldquoLordum bizi yok etme Bizi Lordum

itaatine al rdquoVe bir kadın benimle buluşmaya ve dizlerime duumlştuumlğuumlne goumlre kadına yol verdim ve oradan

Šeha Nehri Uumllkesirsquone doğru ilerlemedim Ve Manapa-Tarhunta ve Šeha Nehri Uumllkesirsquoni tebam iccediline

aldımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni AM 70ndash3) (Bryce 2005 196)

96

81 Singer 1983 207 Klengel 1999 195 Uumlnal 2003 35) Ayrıca II Muršilirsquonin

sefer sonrasında 600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verdiği

bilinir (Uumlnal 2003 35)

II Muršili ile Manapa-Tarhunta arasında yapılan antlaşmada318 II Muršili

oumlncesinde yani I Šuppiluliuma doumlneminde Arzawa ve Hitit Uumllkeleri arasındaki

ilişkiden soumlz edilir Manapa-Tarhuntarsquonın suumlrguumlne goumlnderilmesinden sorumlu olan

kişinin adı GALDU-aš olarak geccediler I Šuppiluliuma ile Uhhaziti arasındaki ilişkilerin

pekiştiği goumlruumllmekte ama Arzawa Uumllkesinin bir suumlre sonra Hitit Uumllkesirsquone olan

yeminini bozduğu goumlruumlluumlr Bu durum II Muršilirsquonin bir dua metninde319 de yer alır

Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda 320 ise II Muršili Kupanta-Kuruntarsquonın babası

Manapa-Tarhunta ve onun babası Muwawalwa zamanında iki uumllke arasında iyi ilişkiler

olduğundan bahseder Bu sayede Muwawalwa ile I Šuppiluliumarsquonın ccedilağdaş oldukları

anlaşılır (Uumlnal 2003 24)

IV Tuthaliya doumlnemine tarihlenen bir metin 321 Manapa-Tarhuntarsquonın IV

Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk babası II Muršilirsquoye karşı huumlkuumlmranlığının ilk yıllarındaki

saltanatından bahsederek başlamaktadır II Muršilirsquonin Šeha Nehri Uumllkesi kralı

Manapa-Tarhuntarsquonın annesi sebebiyle bahsi geccedilen kralı affettiğinden ve Manapa-

Tarhuntarsquonın artan etkinliklerinin oğlu Mašturi zamanında da devam ettiği

belirtilmektedir322 Bronz tablette323 IV Tuthaliya Tarhuntašša kralı ve Mašturirsquonin

isimleri geccedilmektedir Mašturi IV Tuthaliya doumlneminde de oumlnemini ve varlığını

koruyan biri olarak karşımıza ccedilıkar Šeha Nehri Uumllkesirsquonin guumlnahlarının belirtildiği

318 II Muršilirsquonin Manapa-Tarhunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 69= KUB 1949 i 36 319 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376=KUB 243 ii 26vd 320 II Muršili ile Mira kralı Kupanta-Kurunta arasında yapılan antlaşma bkzCTH 68 321 Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 322 ldquoBoumlylece Tabarna Tuthaliya () Buumlyuumlk Kral ldquoŠeha Nehri Arazi tekrar ikinci kez yasayı

ccediliğnedi()() Dediler ki lsquolsquo Geccedilmişte () Guumlneşimin buumlyuumlk () - buumlyuumlkbabası silah zoruyla bizi

fethetmedi Guumlneşimin dedesi Arzawa uumllkelerini fethettiğinde bizi silah zoruyla fethetmedi Bizi

fethedecekti ama biz () onun iccedilin succedilu sildik rdquoBundan sonra Tarhundaradu savaş accediltı ve Ahhiyawa

kralına guumlvenirdi Ve Kartal Tepesirsquoe (yani Harana Dağı) sığındı Ama ben Buumlyuumlk Kral [ve] Kartal

Tepeyi baskın duumlzenledim Eve 500 (takım) atıhellip Hitit topraklarına () Tarhundaradu ile birlikte

eşleri ccedilocukları muumllklerini ( vb) getirdim onu taşıdım ve onu Guumlneş Tanrıccedilası kentine Arinnaya

goumltuumlrduumlm() Labarna guumlnlerinden beri hiccedilbir buumlyuumlk kral uumllkeye gitmedi Šeha Nehri Arazisinde bir

kral olan Muwawalwinin soyunu [kişisel adı] yaptım ve xxx takımlarını at ve xxx birliklerine teslim

etmesini sağladımrdquo Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 (Bryce 2005 304) 323 IV Tuthaliya ile Tarhuntašša kralı Kurunta arasında yapılan antlaşma bkz CTH 106

97

metinde324 III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın saltanatları zamanında Mašturi Šeha

Nehri Uumllkesirsquonde kralken ikinci bir guumlnahın gerccedilekleştiğinden bahsedilmektedir

(Hawkins 1998(a) 17 20)

IV Tuthaliyarsquonın Kurunta ile yaptığı bu antlaşmadan sonra Šeha Nehri

Uumllkesirsquonde yeni bir isyan gerccedilekleştiği bilinmektedir Mašturirsquoyi etkisiz kılan

Tarhundaradu isimli birinin vassal krallığı ele geccedilirdiği bilinmektedir Mašturirsquonin

Kurunta ile yapılan antlaşmadaki şahitlerden biri olması sebebiyle bu doumlnemde hala

yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir Mašturirsquonin saltanatı bir isyanla sona erdi ve Šeha Nehri

Uumllkesi tahtta hak iddia eden Tarhundaradu isimli biri tarafından ele geccedilirilir ve bu

isyanın Ahhiyawa kralı tarafından destekleneceğini duumlşuumlnuumlr Ancak beklenen destek

gelmez ve IV Tuthaliya isyanı bastırır III Hattušili doumlnemine ait olan Tawagalawa

Mektubu325 da Šeha Nehri Uumllkesirsquonde gaspccedilı bir kral olduğu destekler niteliktedir

(Starke 2000 25 Uumlnal 2003 38) IV Tuthaliya isyanı bastırdıktan sonra

Tarhundaradu ve ailesi yakalandı ve 500 takım atla birlikte Arinnarsquonın Guumlneş

Tanrıccedilasırsquona goumlnderildi Hitit muumldahalesi ile Tarhundaradu tahttan indirilmiş ve yerine

Šeha Nehri hanedanından biri getirilmiştir (Singer 1983 207 vd Niemeier2002

522 Uumlnal 2003 19)

IV Tuthaliya zamanında yapılan Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda Šeha Nehri

Uumllkesi ile Hitit Uumllkesi arasındaki IV Tuthaliya doumlnemi oumlncesineki siyasi ilişkileri

oumlğrenebilmekteyiz II Muwatalli doumlneminde Šeha Uumllkesirsquonde Mašturirsquonin kral olduğu

belirtilmiştir Onu kız kardeşi fDINGIRMEŠIR yani Mašanauzzi ile evlendirmiştir III

Hattušili doumlnemine gelindiğinde ise III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan taht

kavgasında Mašturirsquonin Uhri-Tešuprsquoun tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir326 ve metinde

IV Tuthaliya tarafından bu konu ile ilgili succedillanmaktadır Bir vassal youmlneticinin Hitit

tahtına ccedilıkacak olan bir halefi destekleyip desteklemeyeceğine karar vermesi uygunsuz

bir olaydı ve Urhi-Tešuprsquota bu durumu eleştirmişti (Bryce 2005 301 vd) III

324 Annal fragmanı bkz CTH 211 = KUB 2313 325 Tawagalawa mektubu bkz CTH 181 326 ldquoŠeha Nehri Uumllkesinin kralı olan bu Mašturi Muwattalli onu aldı onu kız kardeşi ile evlendirerek

kayınbiraderi yaptı ve onu Šeha Nehri Uumllkesirsquonde kral yaptı Ancak Muwattalli bir tanrı olduğunda

oğlu Urhi-Tešup kral oldu Ama babam (III Hattušili) krallığı Urhi-Tešupdan uzaklaştırdı Ancak

Mašturi olaya katıldı ve Muwattallinin onu kayınbiraderi yaptığı kişi onun oğlu Urhi-Tešupu

korumamıştı ve babamın yanında yer aldıldquoİkinci ruumltbeli bir oğlunu korumalı mıyımrdquo Hiccedil Mašturi

gibi davranır mısınrdquo (Bryce 2005 301)

98

Hattušilirsquonin bir dua metninden anladığımız kadarıyla II Muršili Mašanauzzirsquoyi Šeha

Uumllkesi kralı Manapa-Tarhunta ile evlendirmiştir(Uumlnal 2003 38)

IV Tuthaliya Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki tahtı Manapa-Tarhuntarsquonın babası olan

Muwalwirsquonin soyuna dayandırdırdı Kırk yıl oumlnce Šeha Nehri Uumllkesirsquone vassal tayin

edilmişti ve Hattušilirsquonin kız kardeşi Mašanauzzi ile evliydi ccediliftin vassal taht iccedilin bir

biraz bırakmadığı bilinmektedir bu durum Hattušarsquoda endişe yaramıştı ccediluumlnkuuml soumlz

konusu krallık batının en istikrarlı krallıklarından biriydi (Bryce 2005 304 vd)

Ortakoumlyrsquode ele geccedilen Uhhamuwa isimli bir goumlrevlinin adı belirlenememiş bir

Hitit kralına yazdığı mektup Hitit kralı IV Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilir327 ve

mektupta geccedilen isimlere bakılarak328 IV Tuthaliya Tarhundaradu Uhhamuwa ve

Piyamaradursquonun ccedilağdaş oldukları soumlylenebilir (Uumlnal 2003 19)

Šeha Nehri Uumllkesi Hitit Krallığırsquonın Batı Anadolursquodaki guumlcuumlnuuml yayması iccedilin

oumlnemli bir etki olarak kullanılmıştır Bu durum evlilik yolu ile de pekişmiş ve Šeha

Nehri Uumllkesi Hitit Uumllkesirsquone sadık vassalları arasında yer aldı (Bryce 2009 74)

Mašanauzzirsquonin evliliği konusuna bakacak olursak prensesin bir kez mi yoksa

iki kez mi evlendirildiği konusu ile ilgili de kesin bir goumlruumlşe varılamamıştır329 III

Hattušilirsquonin savunmasındaki sıralamadan anlaşıldığı kadarıyla Mašanauzzirsquonin III

Hattušilirsquoden buumlyuumlk olması gerekmektedir buna ek olarak bir kehanet metninden

anlaşıldığı kadarıyla330 da prensesin yaşı buumlyuumlk olmalıdır331 Manapa-Tarhuntarsquonın

oumlluumlmuuml ya da tahttan indirilmesi sonucunda Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki isyan

bastırıldıktan sonra tahta bilmediğimiz bir soydan geldiği duumlşuumlnuumllen Mašturi ile

evlendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Manapa-Tarhuntarsquonın hasta olduğu ve oumlluumlmuuml

327 Metnin II Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilmesi iccedilin bkz (Uumlnal 2003 19) 328 ldquoEfendim krala soumlyle Ben kulun Uhhamuwa şoumlyle (der) efendim krala Kupanta-Kuruntarsquonın ve

Tarhundaradursquonun Happuriya kentini kuşatmış olduklarını yazmış olduğumdan şimdi işte bak

Marašalı bir muumllteci Happuriyarsquodan kaccedilarak rahibin huzuruna geldi ve bana şu haberi getirdi

Kupanta-Kurunta(ya) Tarhundaradu ve Kupanta-Kuruntarsquonın oğulları [M]ašturi Piyamaradu (ve)

Kupandazalma hep birlikte Happuriyarsquoda toplanacaklarmış Uhhawaranu Huliyazalmanu Pitašalli x-

lišani (de) onlara katılacakmışrdquo (Uumlnal 2003 19) 329 Šaušgamuwa Antlaşmasında prensesin Mašturi ile evlendiğinden bahsedilmektedir II Muršilirsquonin

itirafları() II Muršilirsquonin guumlnahları ve bir dua metninden Šeha Nehri Kralı Manapa-Tarhunta ile

evlendiği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 (Doğan-Alparslan 2012 16

Beckman 1996 98-103) 330 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 331ldquoDini toumlrenlere katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo (Doğan-Alparslan 2012 22 vd)

99

sonrasında tahta geccedilecek bir veliahtının olmaması sebebiyle Mašturirsquonin tahta

geccedilirildiği de duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 22 vd Houwink ten

Cate1974 128 vd Heinhold-Krahmer 1977 228)

Mašturi ile evlendiği kesin olarak Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda

belirtilmiştir332 KUB 2133rsquote333 Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak değil gelin olarak

verildiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu terimin hem birinin gelini hem de eşi anlamına

geldiği bilinmektedir Konuyla ilgili bir başka goumlruumlş de prensesin ilk eşinin Mašturi

olduğu ikinci eşinin de II Muršili doumlneminde evlendiği Manapa-Tarhunta olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Manapa-Tarhunta II Muršilirsquonin son doumlnemlerinde Hitit Krallığırsquona

karşı koumltuuml birşey yaptığı iccedilin II Muwatalli zamanında yerine Mašturi getirilmiş ve

prenses ile evlendirilmiştir III Muršili (Urhi-Tešup) doumlneminde bilinmeyen bir

sebeple tahta tekrar Manapa-Tarhunta getirilmiş olmasıdır Bu tez kabul edildiğinde

Mašanauzzirsquonin Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak verildiğinde kırklı yaşlarında olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir III Muršilirsquonin halasını hileyle Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak

verdiği duumlşuumlnuumllmektedir Aynı doumlnemde aynı krallığa goumlnderilen iki Mašanauzzi

olması oldukccedila zor goumlruumlnmektedir (Doğan-Alparslan 2012 31vd Heinhold-

Krahmer 1977 231 Jewell 1974 331 vd Beckman 1996 98-103)

Doğan-Alparslanrsquoa goumlre KUB 2133rsquoten334 ccedilıkarılacak sonuccedillar arasında

bull Metindeki ilk yedi paragraf iyi korunmuş olmakla birlikte birbirinden farklı konular

iccedilermekte olup soumlz konusu konular iki vassal krallık ile ilgilidir

bull Metinde geccedilen olaylar muhtemelen kronolojik bir anlatım iccedilermektedir

bull Metinde adı tekrarlanan isim Muršilirsquodir Adı geccedilen kralın II Muršili ya da III

Muršili olduğu duumlşuumlnuumllmekte ya da iki kralın da metinde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir

332 ldquoMašturi gibi davranma Šeha Nehri Uumllkesi Kralı olan Mašturirsquoyi Muwatalli yanına aldı ve onu

eniştesi yaptı [ ] ve ona kız kardeşi fDINGIRMEŠ-IRrsquoi eş olarak verdi ve onu Šeha Nehri Uumllkesi kralı

yaptırdquo (Doğan-Alparslan 2012 25) 333 II Muršili doumlnemine tarihlenen bir belge bkz CTH 79 334 ldquoArma-Šarruma(nın karısının) sorusu(yla ilgili olarak ise) Muršili (aynı şekilde) Arma-

Šarruma(nın) karısının toprakları iccedilindehellip Šuppiluliuma Beyim insanlar guumlvenilmez olduğu iccedilin senin

oğlun Muršilirsquoye de tekrar emir ver[di] Manapa-Tar]huntarsquotı tekrar uumllkesine yerleştirme Ancak

[Muršili] onu tekrar uumllkesine yerleştirdi Muwatalli Beyim fDINGIR MEŠ-IRrsquoi Manapa-Tarhuntarsquoya

ge[lin olarak belirlemedi] ancak Muršili onu ona verdirdquo (Doğan-Alparslan 2012 27 vd)

100

bull Metinde geccedilen Muršili sonrasında tahta geccedilen Hitit kralı tarafından yazdırıldığı

duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26vd)

Mašanauzzi III Hattušilirsquonin savunmasından anlaşıldığı kadarıyla soumlzuuml geccedilen

kraldan buumlyuumlk olmalıdır buna ek olarak bir kehanet metninde 335ldquodini toumlrenlere

katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo ifadesi yer almaktadır III

Hattušilirsquonin savunma metninde kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen

tek kızı Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında336 IV

Tuthaliya ile Amurru Kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde337 II

Muršilirsquoye ait olduğu duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde338 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila

olan Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve

soumlz konusu olan kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır

Mašanauzzi isminin Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından

dolayı rica etmek istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği

bilinmektedir Bu sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo

anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir339 (Doğan-Alparslan 2012 16 22 26)

Matanazi adının geccediltiği bir belge de Mısır ve Hitit krallıkları arasında yapılan

bir mektupta340 yer almaktadır Metinde341 III Hattušili kız kardeşinin ccedilocuğunun

olabilmesi iccedilin Mısırrsquodan bir doktor istediği ve Mısır kralının da buna ithafen cevap

mektubu yazdığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu mektubun Kadeš Antlaşmasırsquondan kısa

bir suumlre sonra yapıldığını kabul edilirse Mašanauzzirsquonin o doumlnemde 60 yaş

dolaylarında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Eğer IIRamsesrsquoin bilgisi doğruysa 342

335 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 336 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 337 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 338II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 339 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 340 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo XXVIII 30 341 ldquoKardeşim kız kardeşin Matanazi hakkında yazdığın gibi lsquoKardeşim bana onun ccedilocuk

doğurabilmesi iccedilin ilaccedil hazırlayabilecek bir adam yollayabilir misinrsquo ve ben Kardeşime şoumlyle

(soumlyledim) lsquoBak Matanazirsquoyi Kardeşimin kız kardeşini Kral Kardeşin onu tanıyor 50 yaşında Asla

O 60 yaşında Bak 50 yaşında bir kadın hiccedilbir zaman 60 yaşında olduğunu soumlylemez Onun ccedilocuk

doğurması iccedilin herhangi bir ilaccedil yapılamaz Ancak Guumlneş Tanrıccedilası ve Fırtına Tanrısı emir verirse

Kardeşimin kız kardeşi iccedilin bu istek yerine getirilecektir Ve ben Kardeşin Kral ona ccedilocuk sahibi

olması iccedilin bir uzman rahip ve uzman doktor goumlndereceğimrdquo (Doğan-Alparslan 2007 25 vd

Beckman 1996132 Bryce 2003(b) 115 Edel I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272) 342Urhi-Tešup tahtı amcası III Hattušilirsquoye bırakıp Mısır Uumllkesirsquone kaccediltığı iccedilin II Ramsesrsquoin birincil

kaynaktan Hitit kral ailesi ile ilgili doğru bilgi aldığına şuumlphe yoktur (Bryce 1998 215)

101

Matanazirsquonin 58 yaşında ya da daha yaşlı olduğu kabul edilmektedir (Bryce 1998

214 Bryce 2003(b) 115 Doğan-Alparslan 2012 29 Peker - Vos 2010 102 vd

Devecchi - Milller 2011 152 Wilhelm 2006(b) 236vd Collins 2007 61vd Edel

I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272 Klengel 1999 263 Klengel 2002 144)

Mašturi ile yapılan bu evliliğin II Muwatallirsquonin Hitit başkentini

Tarhuntaššarsquoya taşıdıktan sonra olduğunu duumlşuumlnduumlruumlr ccediluumlnkuuml Boğazkoumly arşivlerinde

Šeha Nehri Uumllkesi ile ilgili metinler eksiktir Evliliğin yapıldığı doumlnem ile ilgiliyse II

Muwatallirsquonin tahta ccedilıkışının ilk yıllarında batı ve guumlneybatı icraatlerinin olduğu

doumlnemde olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Mašanauzzi ile Mašturirsquonin henuumlz yirmi yaşına

gelmeden evlendikleri duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26 Heinhold-

Krahmer 1977 228)

Mašanauzzirsquonin II Muršili tarafından Mašturirsquonin babasına gelin olarak

goumlnderildiği bilinmektedir bu sebeple de tek evlilik soumlz konusudur Ayrıca bu durum

Mašturirsquonin Manapa-Tahruntarsquonın oğlu olduğunu da anlamamıza yola accedilar Boumlylelikle

II Muršilirsquonin soyu belli olan bir krala kız kız kardeşini eş olarak vermesi mantığa

uygun goumlruumllmemektedir (Doğan-Alparslan 2012 28 Ay 2010 7vd)

Hitit prensesinin tek bir evlilik mi yaptığı yoksa iki ayrı kişi ile mi evlendiği

hususu hala tam olarak netleşmemiştir Ancak iki kişi ile evlenmesi ensest ilişki

yasağını dikkate alacak olursak fikrimizce pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir Šeha Nehri

Uumllkesi kralının annesinin Hitit kralına gidip af dilemesi ile kurtulması da Hitit kralının

vicdanını goumlstermesi accedilısından oldukccedila ilgi ccedilekicidir Hitit prensesinin ccedilocuğunun

olmamasına ccedilarenin uluslararası olarak incelenmesi de dikkat ccedilekicidir

Tarhundaradursquonun Šeha Nehri Uumllkesirsquoni gaspı ile Hitit-Šeha arasındaki ilişki bir suumlre

sekteye uğrasa da bu durum geccedilici olmuş uumllkeye yine Hitit yanlısı olan bir yetkili başa

geccedilirilmişti

IID Mittani Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

Mittani Krallığı ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda olması sebebiyle Hitit ve

Mısır Uumllkeleri arasında birccedilok muumlcadeleye sebep olmuştur Mittani Krallığırsquonın

kuruluş evresine dair bilgilerimiz oldukccedila kısıtlıdır ve Mittani başkenti

102

Wašukanirsquonin343 henuumlz bulunamamış olması da bu durumda etkendir Mittani Krallığı

doumlneminin buumlyuumlk guumlccedilleri arasında olan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında yer

almıştır ileri doumlnemlerde Hitit vassal krallıkları arasında yer alması sebebiyle komşu

uumllkeler arasında yapılan evlilikler boumlluumlmuuml yerine vassal krallıklar ile yapılan evlilikler

boumlluumlmuumlne dahil edilmiştir

Mittani Uumllkesi Fırat kavsi ve Diclersquonin uumlst kesimleri arasında yer alan

toprakları guumlnuumlmuumlz Şanlıurfa Mardin Diyarbakır ve Siirt ilccedilelerini iccedileren kuzeyde

Elazığ ilinde olduğu bilinen İšuwa ve Alše344 Krallıkları ile komşu olan ortasında

Habur kollarının meydana getirdiği uumlccedilgen alanı kapsamaktadır Kuzey

Mezopotamyadan Kuzey Suriye ve Doğu Anadolunun bazı boumllgelerine uzanan geniş

bir boumllge genişlemesi uumlzerinde kontrol uyguladı (Bryce 2009 477 Yıldırım 2017

152)

Mittani adının ldquoM(a)ittarsquonın (Uumllkesi)rdquorsquonden geldiği yani coğrafi ya da etno-

dilsel bir gruba değil bir insana ait olduğu ve soumlz konusu kişinin ilk ve oumlnemli

youmlneticilerden biri olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2014 68 Peker 2009 89)

Mittani Uumllkesi metinlerde Hanigalbat345 olarak da geccedilmektedir Mittanirsquonin siyasi bir

kimliği Hanigalbatrsquoın ise coğrafi bir tanımlama olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (von Weiher

1973 321 vd)

I Tuthaliyarsquonın Mittani ve Haleprsquoe karşı askeri başarıları Suriyersquonin

egemenliği iccedilin Hitit ve Mittani arasındaki uzun suumlren muumlcadelenin accedilılış hareketinden

biraz daha fazlasını oluşturuyordu (Bryce 2005 142) I Tuthaliya İšuwarsquodan kaccedilıp

Mittani Uumllkesirsquone sığınan asilerin geri goumlnderilmesini istemiş ancak bu geri

ccedilevrilmiştir 346 (Şerifoğlu 2011 130)

I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek

olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı Anadolursquoda

birliği sağladıkları doumlnemde Hititler Mittani ile duumlşmanlıktan kaccedilındılar Doumlnemde

İšuwarsquoya karşı yuumlruumlyerek Šuppiluliuma iki krallığı ccedilatışmaya sokmakta guumlccedilluumlk

343 Mardin yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 479-480 RGTC VI2 187) 344Murat Suyu ile Diclenin uumlst kısımları arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 10 RGTC VI2 3) 345 Kuzey Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 287-288 RGTC VI 77-78 RGTC VI2

25-26) 346 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE

103

ccedilekmedi Artık Hitit egemenliğinin Anadoluda yeniden kurulmuş olması sebebiyle

Mittanirsquoye askeri bir goumlsteri zamanı gelmişti (Bryce 2005 156) Mittani Krallığırsquonın

I Šuppiluliuma doumlneminde Yukarı Mezopotamya ve Suriyersquode guumlccedilluuml bir etkisi

bulunmaktaydı ve bu durum boumllgedenin Hitit topraklarına katılmasına buumlyuumlk bir engel

teşkil etmekteydi (Sir Gavaz 2012 2825 vd) Pekerrsquoe goumlre Mittani Krallığı uumlzerine

yapılan seferin iki sebebei vardı bunlardan ilki Mittani kralı Tušrattarsquonın Hitit vassal

krallıklarından olan Nuhašše kralı Šarrupširsquoyi oumllduumlrmek iccedilin soumlz konusu krallığa

saldırması ve ikincisi Mittanilerin İšuwa boumllgesinde ccedilıkardıkları ayaklanmalardır347

(Peker 2009 123)

Mittani Uumllkesirsquondeki siyasal durum da I Šuppiluliumarsquoyı soumlzuuml geccedilen doumlnemde

hareket etmeye teşvik etmiş olabilir Mittani tahtında oturan Artamamarsquonın

Mittanirsquonin İšuwa toprakları uumlzerindeki kontroluumlnuuml yeniden kurmaktan sorumlu kişi

olabileceği ayrıca II Tuthaliyarsquonın saltanatı sırasında İšuwarsquonın Hititrsquoe saldırması iccedilin

İšuwarsquoyı tahrik etmiş olabilir Mittani kralı II Šuttarnarsquonın oumlluumlmuuml sonrasında Mittani

Uumllkesirsquonde taht kavgası olduğu goumlzlemlenmektedir Kralın oğlu ve ardılı olan

Artašumara bir subay olan Uthki tarafından oumllduumlruumllduuml ve tahta kuumlccediluumlk kardeşi Tušratta

geccedilti (Bryce 2005 156)

Mittani tahtını isteyen başka bir kişi daha vardı bu II Artatamarsquoydı Mittani

kraliyet ailesinin bir ferdi olduğunu oumlne suumlrduuml Anlaşıldığı kadarıyla II Artatama

Mittani nuumlfusunun oumlnemli bir unsurunun sadakatini sağladı ve lsquokralrsquo olarak biccedilimlendi

genccedil Tušrattarsquoya ve onun krallığının istikrarına ciddi bir tehdit oluşturmaktaydı Hitit

kralı I Šuppiluliumarsquoda bu durumdan faydalanmak istedi (Klengel 1999 160vd)

Hitit kralı başlangıccedilta muhalafeti hafife almış goumlruumlnmektedir Mittani kralı Tušratta

firavun III Amenhoteprsquoe yazdığı bir mektupta348 rakibi Hitit Uumllkesirsquone karşı bir zafer

kazandığını iddia etti ve firavuna zafer ganimetinin bir kısmını goumlnderdiğini belirtti

(Bryce 2005 157)

Tušrattarsquonın mektubunda belirttiği zafer abartılı bir girişimle İšuwarsquonın

kontroluumlnuuml yeniden sağlamak iccedilin Fırat boyunca bir Hitit seferi sırasında meydana

347 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 348ldquoDuumlşman uumllkeme geldiğinde Efendim Tešup onu iktidarıma teslim etti ve ben onu fethettim Uumllkesine

doumlnen kimse yoktu Hitit uumllkesinin ganimetinin bir parccedilası olarak şu anki mektubu bir araba iki at bir

erkek ve bir kadın hizmetliyle goumlnderiyorumrdquo (EA 17 30ndash8) (Bryce 2005 157)

104

gelmiş olabilir durum boumlyleyse de Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya hala guumlccedilluuml ve tehlikeli

bir krallık ile karşı karşıya olduğu izlenemi verecekti Ayrıca Tušrattarsquonın zaferinin

boyutunu abartabileceği de goumlzlerden kaccedilmamalıdır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın

yaptığı saldırılarını oumlnceden karmaşık diplomatik hareketler ve antlaşmalarla oumlnceden

planlayan yetenekli bir ordu komutanının resmini sunmaktadır Šuppiluliuma

Tušrattarsquonın krallığı toprakları ve muumlttefikleriyle ilgili buumlyuumlk bir saldırıya hazırlık

suumlrecinin bir parccedilası olarak rakibini bir dizi diplomatik ittifakla buumlyuumlk destek

kaynaklarından ayırmayı amaccedilladı I Šuppiluliumarsquonın Mittani tahtında hak iddia

eden II Artatama ile muumlzakere ettiği ve onu ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo olarak kabul ettiği

anlaşılmaktadır Soumlz konusu antlaşma muhtemelen II Artatamarsquonın Tušrattarsquoya

yenildiği ve suumlruumllduumlğuuml sırada Mittani tahtına katılmasını desteklemek amacıyla

yapıldı (Bryce 2005 157 vd)

Suriye seferinden oumlnce ve soumlzuuml geccedilen sefere hazırlanmanın bir parccedilası olarak

Nuhašširsquonin 349 Šarrupši adındaki kralı I Šuppiluliumarsquonın sadakatini kazandı bu

durum Mittani kralının ona sahip olduğuna ve Mittanirsquoye bağlılığına aykırıydı

Tušratta durumun intikamını almak istedi lakin Šarrupširsquonin I Šuppiluliumarsquodan

istediği yardıma Hitit kralının yanıtının gecikmediği goumlzlemlenmektedir Antlaşma

metninde geccedilen bu yardımın350 Nuhašši topraklarını işgal eden Mittani Uumllkesirsquone

karşı olduğu anlaşılmaktadır351 (Bryce 2005 166)

Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde boumllgedeki durumu oumlzellikle de iki olayın

tetiklediği accedilıktı Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši

adındaki bir adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir

başka Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır (Bryce 2005 161)

I Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir kuvvet goumlnderdikten sonra

Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa topraklarını Alše Krallığırsquonın

349 Kuzey Suriye boumllgesine Asi Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilmiştir (Bryce 2009 515-516 RGTC

VI 291-292 RGTC VI2 116) 350I Šuppiluliumarsquonın Nuhašše kralı Tette ile yaptığı antlaşma bkz CTH 53 351ldquoMittani Uumllkesirsquonin kralı Šarrupšiyi oumllduumlrmeye ccedilalıştığında Mittani Kralının elit birlikleriyle ve

onun arabalarıyla birlikte Nuhašši topraklarını işgal etti Ve ona saldırdığında o zaman Šarrupši

elccedilisini Hitit Uumllkesirsquonin kralına goumlnderdi lsquoHitit Uumllkesirsquonin kralı hizmetccedilisiyim Beni kurtarınrsquo Ve ben

Guumlneşim savaşccedilılara ve atlara desteğini yolladım ve Mittaninin kralını birlikleriyle ve Nuhašši

Uumllkesindeki savaş arabalarıyla birlikte suumlrduumlmrdquo(Bryce 2005 166 Beckman 1996 50-54)

105

sınırına kadar fethetti ve daha sonra guumlneye inip Mittani topraklarına saldırdı Mittani

başkenti Wašukanirsquoyi işgal edip yağmaladı Hitit ilerlemesine hazırlıksız yakalanan

Tušratta etkili bir direniş sunmaktan yoksundu ve Hititlerin eline duumlşmeden oumlnce

birlikleri ile birlikte başkenti terketmekten başka bir seccedileceği yoktu I Šuppiluliuma

bir dizi sefer ile Mittanirsquoya bağlı olan buumltuumln yerel krallıkları352 Fıratrsquotan Akdeniz

sahillerine Halep Mukiš 353 Niya 354 Arahtu 355 Katna 356 ve Nuhašširsquoye kadar

Mısırrsquoın sınır boumllgesinde yer alan Abarsquoya kadar uzaklaştı Ele geccedilirilen devletlerin

youmlneticileri aileleri ile birlikte Hattušarsquoya goumlnderildi (Bryce 2005 161)

I Šuppiluliumarsquonın tek bir sefer gerccedilekleştirip elde ettiklerini anlattığı bir

pasajdan357 kuumlccediluumlk de olsa tatmin olmadığı anlaşılmaktadır (Bryce 2005 163) Hitit

kralı boumllgeye ikinci bir sefer duumlzenledi ve altı yıl iccedilerisinde bir dizi askeri harekat

başlattı bu harekatlar Mittanirsquonin nihai boyun eğmesi ve Şamrsquoın kuzeyine kadar olan

Suriye topraklarının Hitit kontroluumlnuumln pekiştirilmesi ile sonuccedillandı I

Šuppiluliumarsquonın Suriyersquoden ayrılması Fıratrsquoın batısındaki Mittani guumlcuuml ile

Tušrattarsquonın guumlccedillerinin yeniden birleştirme girişimini başlattı Kargamıš topraklarının

etrafındaki boumllgelerden Fırat boumllgesine kadar duumlşmanlıklar alevlendi Haleprsquote vekil

olarak bırakılmış Hitit prensi Telipinu olaya muumldahale etti ve Mittani kuvvetlerine

karşı bir keşfe oumlncuumlluumlk ederek isyanı bastırdı Murmuriga358 kasabasında bir kış kampı

kurdu Telipinu bir goumlruumlşme iccedilin babasının yanına gitti ve Lupakki komutasındaki 600

askerden oluşan Hitit garnizonu ve savaş arabalarını arkasında bıraktı Suriyersquodeki

durum istikrarsız kaldı Kargamıš geri alınamadı ve Mittani birlikleri Fırat boumllgesini

işgal edip Murmurigarsquodaki Hitit ordusunu kuşattılar (Bryce 2005 176 vd Wilhelm

2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)

352 Bkz Harita 22 353 Kuzeydoğu Suriyersquoye Ugaritrsquoin kuzeyine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 482 RGTC VI 275

RGTC VI2 106-107) 354 Asi Nehrirsquondeki Apamearsquoya lokalize edilir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 355 Nuhašši Uumllkesirsquonin Kuzey Suriyersquode yer alan şehri guumlnuumlmuumlz Ariharsquoya lokalize edilir (RGTC VI

28-29 RGTC VI2 9) 356 Suriye merkezinde bir şehir As Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilir (Bryce 2009 578-580 Klengel

1969 109 RGTC VI 197) 357ldquoKral Tušrattarsquonın duumlşmanlığı yuumlzuumlnden buumltuumln bu toprakları bir yıl iccedilinde yağmalayıp Hattirsquoye

goumltuumlrduumlm Onları Niblani Dağından ve Fıratın karşı kıyısını topraklarıma dahil ettimrdquo (Bryce 2005

163 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 358 Karkamış Krallığı iccedilerisinde Fırat Nehrirsquonin orta kısmında yer alır (Bryce 2009 482-483 RGTC

VI 276)

106

Hitit kralı I Šuppiluliuma ile oğlu Telipinu arasındaki buluşma Aşağı Uumllkersquode

Udarsquoda bir bayram kutlaması sırasında gerccedilekleşti Buluşmanın asıl amacı oumlzellikle

Kargamıš boumllgesi olmak uumlzere kralın Suriyersquodeki mevcut askeri durumu hakkında

bilgi vermek ve durumu kontrol altına almaktı Suriyersquode Hitit kralı ve oğlunun

yokluğunda boumllgedeki Hitit kontroluuml azalmıştı Murmurigarsquodaki Hitit garnizonu

Mittani birliklerinin eline geccedilme tehlikesiyle karşı karşıyaydı Mısır kralı

Akhenatonrsquoun yerine geccedilen Tutankamonrsquoun Hititlerin Mısırrsquodan aldıkları

boumllgelerdeki Hitit nuumlfuzunu zayıflattığı ve Mısırrsquoın boumllgedeki prestijini ve

zenginliklerini yeniden kazanmaya ccedilalışması sebebiyle Mısır Krallığı Kadešrsquoe karşı

bir saldırı başlattı Mittani Krallığı hala zayıftı ve Mısır Krallığı Suriyersquodeki guumlcuumlnuuml

geri kazanmaya ccedilalışıyordu (Bryce 2005 177 Klengel 1999 159vd)

Hitit kralı I Šuppiluliuma kış bittiğinde Suriye uumlzerine youmlneldi

Tegaramarsquoda359 askerlerini ve savaş arabalarını toparladı ve oğlunun komutasındaki

bir ordu ve veliaht prens Arnuwanda ile erkek kardeşi Zidarsquoyı ldquoMuhafızların Şefirdquo

olarak goumlrevlendirdi I Šuppiluliumarsquonın askeri başarıları boumllgeye gelişinin yolunu

accedilarak Kargamıš kentinin fethini ve bu durum da Mittani Krallığırsquonın ortadan

kaldıracak son eylem olacaktır Hitit kralı şehri kuşatmaya hazırlanırken bir yandan da

Mısır ile ilişkilerini iyi tutmaya ccedilalıştı lakin Mısırlılar Hititlerin kendi toprakları

olduğunu iddia ettikleri Kadešrsquoe ccediloktan saldırmışlardı Lupakki ve Tarhunta-zalma

komutasındaki Hitit birlikleri Mısırrsquoa tabi olduğu bilinen Amkarsquoya360 karşı saldırı iccedilin

boumllgeye goumlnderildi I Šuppiluliuma Mısır elccedilisi Hanirsquoye Hitit Krallığırsquonın barışccedilıl

olduğunu ama Mısır Uumllkesirsquonin olmadığını ve bu sebeple Amkarsquoya saldırıldığını

belirtmiştir361 Olayın sonrasında Mısır hanedanlığı bir kriz iccedilerisine girdi (Bryce

2005 177 vd Schulman 1978 44 Klengel 1999 160)

359 Elbistanrsquoın batısındaki Roma şehri Pagrumrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 383-384 RGTC VI2 154)

360Orta Suriyersquodeki Biqa1113089 vadisinde Mısır topraklarının sınırına lokalize edilir (Bryce 2009 38 RGTC

VI 13) 361ldquoBen kendim [] arkadaş canlısıydım ama sen birdenbire koumltuumlluumlk yaptın () Ve Hurri Uumllkesi

kralından () aldığım Kadeš erkeğine saldırdınız Bunu duyduğumda oumlfkelendim ve kendi birliklerimi

savaş arabalarımı ve lordlarımı yolladım Boumlylece boumllgenize ve Amka Uumllkesirsquone saldırdılarrdquo I

Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 DS p 97 fragman 28 e3 iv 1ndash8) (Bryce 2005 178 Bryce 2003(b)

185)

107

I Šuppiluliuma Haleprsquoe oğlu Telipinu ve Kargamıšrsquoa Šarri-Kušuh gibi

goumlrevlileri atayarak Hitit egemenliğini anavatanın dışında kalan boumllgelere empoze

etmek amacıyla bir adım attı ve bu sebeple Mittani Krallığırsquonın yıkımını sağladı

Mittani esaretinden serbest bırakılan Asur Uumllkesirsquonin ilerleyen doumlnemlerde tehdit

olacağı goumlzlemlenmektedir (Bryce 2005 180) Biblos prensi Rib-Haddarsquonın firavun

III Amenhoteprsquoe goumlnderdiği bir mektupta 362 Hitit kralının ldquoMittani kralının tuumlm

uumllkelerinirdquo fethettiği ilgili bir bilgi yer almaktadır363 (Wilhelm 2015 72 Murnane

1990 6 de Mieroop 2007 105vd Peker 2009 126)

Mittani kralı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza krallık tahtını işgal etti I

Šuppiluliuma Artatamarsquoyı ilk Suriye seferinden oumlnce Mittani kralı olarak

destekleteceğini belirtmişti ve bu desteğini Tušrattarsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden sonra

gerccedilekleştirdi Taht Tušrattarsquonın oğluna geccedilti bu durum Artatamarsquonın oğlu III

Šuttarnarsquonın tepki vermesine sebep oldu Şayet Tušratta gaspccedilıysa oğlunun tahtta

hakkı yoktu Šattiwazarsquonın tahtı bırakmaya zorlanması ve hayatta kalmak iccedilin ilk oumlnce

Babilrsquoe ve sonrasında da Hitit Uumllkesirsquone kaccedilması ile sonuccedillanan bir muumlcadele başladı

Artatama ile yapmış olduğu oumlnceki herhangi bir antlaşmanın aksine I Šuppiluliuma

daha sonra Šattiwazarsquonın arkasında duracağına dair soumlz vermiş olabilir Tušrattarsquonın

oumllduumlruumllmesi oğlu Šattiwazarsquonın Hitit kralının muumlttefiki olan babasının krallığından

kalan toprakları youmlneteceğine dair bir teşebbuumlsle Mittani prensinin bu desteği oumldemesi

gerekiyordu ama Šattiwaza tahttan indirildi Yeni youmlnetim Hattušarsquoya karşı duumlşmanca

davranmak zorundaydı Šuppiluliuma iccedilin bu durum bilhassa Asur tehdidine goumlre

boumllgede daha buumlyuumlk bir tehlike arz etmekteydi Mittani kralı Šuttarna Asur Krallığırsquona

yanaştı Mittani Krallığırsquonın geri kalanı Asur etkisine girseydi Fıratrsquoın batısındaki

boumllgeler ve oumlzellikle de Kargamıš ciddi risk altında olurdu (Bryce 2005 184 vd)

I Šuppiluliuma Šattiwaza ile olan ittifakını kızlarından birini vererek bir

antlaşma yaptı Antlaşma metnine goumlre 364 I Šuppiluliuma onu Mittani tahtına

362 EA 75 363 ldquoKral efendimiz Hitit kralının Mittaltni|gt Kralının tuumlm vasal() topraklarını elinde

bulundurduğunu oumlğrenebilirrdquo (Wilhelm 2015 72 Peker 2009 126) 364 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 51

108

oturtacaktı ve kızını da ona verip antlaşmayı sağlamlaştırdı 365 (Dinccedilol 1982 39

Grayson 1980 111 Hazenbos 2006 241 Yıldırım 2017 161 vd Klengel 1999

165) Antlaşma metninde Šattiwaza ldquokralın oğlurdquo olarak belirtilirken ldquokralrdquo olarak

zikredilmez (Wilhelm 2005 114)

Mittani tahtına Šattiwazarsquonın yeniden oturmasını sağlama amacıyla Hitit kralı

kral naibi Šarri-Kušuh ile birlikte Fırat Nehri boyunca ortak bir sefer yapmaya

hazırlanabilmek iccedilin Kargamıšrsquoa goumlnderdi366 (Klengel 1999162vd) Hitit ve Mittani

askerleri Mittani prensinin oumlnderliğinde Mittani başkentine yuumlruumlduumller Asur kralı

Ašur-Uballit işgalcilere karşı yapılan ufak ccedilatışmaların dışında Hititler ile buumlyuumlk bir

ccedilatışmaya girmekten kaccedilındı Šarri-Kušuh ve Šattiwaza askeri bir başarı kazandı Hitit

kralı tarafından Mittani Uumllkesirsquonin sınırları kuumlccediluumlltuumllduuml ve Hitit Krallığırsquona tabi duruma

geldi Antlaşmada yer alan sınırlardan anlaşıldığı kadarıyla Fırat Nehrirsquonin hem

doğusunda hem de batısında Kargamıš Krallığırsquonın genişlediği anlaşılmaktadır 367

(Bryce 2005 185 de Mieroop 2007 34vd Klengel 1999 164vd)

Hanigalbat kralından ismi bilinmeyen bir Hitit kralına yazılmış bir

mektubun368 kronolojik olarak tarihlendirilmesi I Šuppiluliuma doumlnemine Mittani

Uumllkesirsquonin Hitit yenilgisinden sonraki bir tarihe ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel

1963 287)

365ldquoKral Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum onu Babasının tahtına oturtacağım Buumlyuumlk bir

uumllke olan Mittani mahva uğramasın diye kızının hatırına buumlyuumlk Hitit kralı bu uumllkeyi yeniden

canlandırdı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum ve kızımı ona eş olarak verdim Šattiwaza

kralı olduğuna goumlre Hitit uumllkesinin kralının kızı da Mittani uumllkesinde kraliccediledir Sen ey Šattiwaza

kızımın uumlzerine başka kadın alma Ona başka bir kadın eşdeğer durumuna gelmesin kızımı ikinci kadın

derecesine indirme Šattiwaza gelecekte benim oğullarımın gerccedilek kardeşi ve eşitidir Šattiwazarsquonın

ccedilocukları da benim ccedilocuk ve torunlarımın eşiti olacaktırhelliprdquo (Dinccedilol 1982 39 Hazenbos 2006 241-

244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50 de Mieroop 2007 34) 366ldquoTušrattanın oğlu Šattiwaza tarafından desteklendikten sonra babasının tahtına oturmasına izin

vereceğim Ve buumlyuumlk bir uumllke olan Mittani topraklarının tahrip edilmemesi iccedilin Hitit Kralı Buumlyuumlk Kral

Mittani uumllkesinin yaşamasına izin verecekrdquo(Bryce 2005 185 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm

2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 367ldquoBen Buumlyuumlk Kral Hitit Kralı Mittani topraklarını fethettim Kralın oğlu Šattiwaza zamanında onları

yendim Tušratta zamanında onları fethettim Arkamdaki Fırat nehrini ve Niblani Dağını sınırlarım

olarak kurdum Aštata topraklarının tuumlm şehirleri Murmuriga Sipri Mazuwati Surun bu ilccedilelerde []

oğlum Piyaššiliye tahsis ettim Mittani topraklarında yer alan diğer alandaki Aštata topraklarının tuumlm

kentleri Igal [] Ahuna ve Terqa Aštata topraklarındaki bu şehirler kralın oğlu Piyašsšili Kralın oğlu

Šattiwaza ile birlikte Fıratrsquoı geccedilip Irritersquoe girmişler buumltuumln bu şehirlerde Piyaššilirsquonin aldığı diğer

alanlarda onları tutmasına izin vermiş Piyaššiliye aittirlerrdquo (Bryce 2005 185 vd Hazenbos 2006

241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 368 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179 = IBoT 134

109

Mittani ve Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkinin oldukccedila inişli ccedilıkışlı olduğu

goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesirsquonin İšuwa Krallığırsquondan kaccedilan asileri Hitit

Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi sebebiyle karşılıklı olarak bir kutuplaşmaya gidildiği

goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesi yeri geldiğinde Hitit yanlısı yeri geldiğindeyse

Asur yanlısı bir politika izlemiştir Mittani Krallığı jeostratejik konumu sebebiyle

Hitit İmparatorluğunun Asur tehlikesine karşı tampon bir boumllge olarak karşımıza

ccedilıkmaktadır Mittani Uumllkesirsquondeki taht kavgasından yararlanıp başarılı bir politika

uygulayan Hitit kralı I Šuppiluliuma Šattiwaza ile kızını evlendirip boumllgedeki

nuumlfuzunu kuvvetlendirmiştir ve deyimi yerindeyse Šattiwazarsquoyı kendi uumllkesinde kukla

bir youmlnetici olarak atamıştır

IIE Išuwa Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

İšuwa Krallığı coğrafi konumunun oumlnemi nedeniyle yuumlzyıllar boyunca ccedileşitli

devletlerin arasında gerginliğe ve ccedilatışmaya sebep olmuştur Yazılı belgelerden

anladığımız kadarıyla ilk olarak Hitit ve Mittani Uumllkeleri arasında daha sonra Hitit ve

Asur Uumllkeleri arasında soumlz konusu boumllge paylaşılamamıştır (Hawkins 1998(b) 282

Klengel 1968 76)

İšuwa isminin hem bir şehri hem de aynı isimli bir krallığı belirttiği

duumlşuumlnuumllmektedir ve boumllgede bulunan bu şehrin soumlz konusu boumllge iccedilin oumlnemli bir

konumda yer aldığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 247) İšuwarsquonın Yukarı Uumllkersquoyi az

ccedilok sınırlayan bir konumda olduğu anlaşılmaktadır ve Elazığ civarlarına yani Yukarı

Uumllkersquonin dolu sınırında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2017(b) 210 Hawkins

1998(b) 281)

Sınırları tam olarak belirlenemese de Yukarı Mezopotamya Ovası ile Diclersquonin

uumlst kısımlarının sınırı olduğu kabul edilmektedir I Tuthaliya zamanında İšuwalıların

Mittani topraklarına kaccedilması ya da I Šuppiluliumarsquonın İšuwarsquoya karşı kazandığı

zaferin ardından İšuwalıların Mittanirsquoye gidişleri coğrafi yakınlık sebebiyle

anlaşılmaktadır Eğer Murat Suyursquonun İšuwarsquonın kuzey sınırını temsil ettiği kabul

edilirse modern Tunceli şehri farklı bir boumllgede olmalıdır İšuwarsquonın Tuncelirsquonin

kuzeyindeki Munzur Dağlarırsquona kadar ulaştığı ya da bu sıra dağların guumlneyinde

bulunduğu goumlzardı edilmemelidir İšuwa Uumllkesirsquonin doğu sınırı Toros Dağlarırsquonın

110

kuzey youmlnuumlnden diğeri ise Murat Suyursquonun guumlney youmlnuumlne doğru eğilmesiyle verildi

ve bu nedenle soumlzuuml geccedilen uumllke bağımsız bir coğrafi birim sunmuştur (Alparslan

2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)

İšuwarsquonın Mezopotamya ile Anadolu arasındaki geccediliş boumllgesi uumlzerinde yer

aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Metinlerde369 yer alan İšuwarsquonın sınır komşuları arasında batı

ve kuzeybatı sınırında Yukarı Uumllke ve guumlneyde Mittani bulunur370 Tegaramarsquonın

İšuwa sınırında yer alan komşuları arasında bulunduğu ve Eski Asur belgelerinde de

yer aldığı bilinmektedir Malatiya371 ve İšuwarsquonın sınırlarının Fırat Nehri ile ayrıldığı

goumlruumllmektedir (Alparslan 2017(b) 213) Pahhuwarsquoda İšuwarsquonın komşuları arasında

yer alıyor olmalıdır ccediluumlnkuuml Pahhuwalı esirlerin İšuwarsquoya kaccediltığına dair bir belge soumlz

konusudur 372 II Muršili doumlnemine ait bir metin sebebiyle Hatrarsquonın 373 İšuwa

toprakları iccedilerisinde bulunduğu duumlşuumlnuumllmektedir374 (Alparslan 2017(b) 214)

İšuwa Uumllkesi Eski Hitit belgelerinde yer almamaktadır İšuwa ile ilgili ilk kesin

kayıt II Tuthaliya doumlnemine tarihlenmektedir ama kayıdın yer aldığı tarihin I

Šuppiluliuma doumlnemine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Mittani kralı Šattiwaza ile

yapılan bir antlaşmada375 İšuwa boumllgesine ilk seferin kral I Šuppiluliumarsquonın babası

II Tuthaliya doumlneminde yapıldığı ikinci seferin ise I Šuppiluliuma doumlneminde

yapıldığı belirtilmektedir ve İšuwarsquonın duumlşmanca bir tavır takıldığından

bahsedilmektedir (Yiğit 1995 244) Antlaşmanın İšuwa ilgili olan boumlluumlmuumlnde II

Tuthaliya doumlneminde İšuwa halkının Hattirsquoye karşı duumlşmanca bir tavır sergilediğinden

bahsetmektedir ve bu tavrın Hitit Uumllkesirsquone karşı bir ilan niteliğinde olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 14 vd Hawkins 1998(b) 282 Klengel1968 65

vd)

369 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 511 370ldquoBabamın zamanında İšuwa topraklarına giren askerler ve topraklar Kurtališša kentinin askerleri

Arawanna kentinin birlikleri Zaziša Uumllkesi Kalašma() Uumllkesi Timana uumllkesi Haliwa Dağı Karna

Dağı Turmitta şehri birlikleri Alha Uumllkesi Hurma Uumllkesi Harana Dağı Tegarama Uumllkesirsquonin yarısı

Armatana kentinin askerleri Tepurziya kentinin birliklerihelliprdquo I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza

arasındaki antlaşma bkz CTH 51(Alparslan 2017(b) 213) 371 Malatyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 257-258 RGTC VI2 100) 372 Pahhuwalı Mida bkz CTH 146 = KUB 2372 373 Samsatrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 104 RGTC VI2 37) 374 I Muršilirsquonin Anadolu seferleri bkz CTH 12 = KUB 3164+ iii 49 375 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma bkz CTH 51

111

Ayrıca III Hattušili doumlnemine ait bir belgede İšuwarsquodan bahsedilirken yine II

Tuthaliya doumlnemine yine İšuwarsquoya 376 atıfta bulunulmaktadır 377 Hitit Uumllkesirsquonin

duumlşmanlarından bahsedilirken soumlz konusu boumllgeden de bahsedilmesi ve ayrıca

Tegarama isimli bir yere saldırı yapılıp yağmaladığından bahsedilmektedir (Yiğit

1995 244 vd Altman 2000 13) Ayrıca Maşathoumlyuumlk No 96 mektubundan yola

ccedilıkarak İšuwarsquonın Hurrilerrsquoe yakınlık goumlsterdiği ve soumlz konusu doumlnemden itibaren

Hitit hakimiyetinden ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 12 vd)

II Tuthaliyarsquonın huumlkuumlmdarlığı zamanında Mittani Kralırsquonın desteğiyle İšuwa

Hitit Uumllkesirsquone karşı silahlanmıştı II Tuthaliya boumllgede ccedilıkan isyanı bastırmakta

başarılı oldu ve muhtemelen İšuwa uumlzerindeki kontroluuml yeniden kurdu İsyancıların bir

kısmının Mittani Krallığırsquona kaccediltığı ve Mittani otoritesine sığındığı

goumlzlemlenmektedir Mittani kralına isyancıların iadelerini iccedileren bir talep goumlnderilse

de bu talebin reddedildiği378 anlaşılmaktadır (Bryce 2005 127vd Altman 2000 12

Hawkins 1998(b) 283)

Mittani Uumllkesi ilerleyen doumlnemde İšuwa Uumllkesirsquoni işgal eder ve yağmalar II

Tuthaliyarsquonın kuzeybatı veya batıda seferde olduğu tahmin edildiğinden dolayı bu

işgali engelleyemedi II Tuthaliya Batı Anadolu ve Kaška379 uumlzerindeki fetihlerinden

sonra İšuwarsquoda hakimiyetini yeniden tesis eder lakin durum kalıcı değildi İšuwa

Mittani Krallığırsquona sadık olmaya devam eder Hitit kralının boumllgeye duumlzenlediği

seferler ise kalıcı bir sonuccedil getiremez Hitit Krallığırsquonın doğu sınırlarının Mittani

Krallığı ve muumlttefikleri tarafından işgal edilme tehlikesi vardı (Bryce 2005 128)

376 IIIII Tuthaliya zamanında İšuwa Krallığı Hitit Krallığı ile Mittani Krallığı arasındaki boumllgede

bulunuyordu ve bu sebeple stratejik olarak buumlyuumlk oumlneme sahipti (Bryce 2005 127) 377 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 378 ldquoİšuwa halkı Guumlneşimden oumlnce kaccediltı ve Hurri topraklarına indi Ben Guumlneşim Hurriye şu kelimeyi

yolladı benim succedillu olan vatandaşlarımı iade et rdquoFakat Hurriler Guumlneşrsquoe şu soumlzleri geri goumlnderdilsquo

Hayır Bu şehirler daha oumlnce buumlyuumlkbabamın guumlnlerinde Hurri topraklarına gelmişlerdi ve oraya

yerleşmişlerdi Daha sonraları Hatti Uumllkesirsquone muumllteci olarak geri doumlnduumlkleri doğrudur Ama şimdi

sonunda sığırlar istikrarlı bir şekilde seccediltiler onlar da kesinlikle uumllkeme geliyorlar rdquoBu yuumlzden

Hurriler kaccedilaklarımı bana iade etmedi Guumlneşimrdquo I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile

yaptığı antlaşma bkz CTH 41 (Bryce 2005 128) 379 Kuzey Anadolursquoya lokalize edilir (Bryce 2009 374-375 RGTC VI 190-192 RGTC VI2 72-73)

112

I Šuppiluliumarsquonın Kizzuwatna kralı Šunašurra ile yaptığı antlaşmada380 da

İšuwalıların krala karşı duumlşmanlığa başladığı bu sebeple de kralın onların uumlzerine sefer

duumlzenlediğinden bahsedilmektedir ayrıca İšuwalıların yenildikten sonra Hurri

boumllgesine kaccediltıkları kral I Šuppiluliuma kaccedilan kişileri istediğinde ise Hurrilerin kralı

geri ccedilevirdiği anlaşılmaktadır Ayrıca yine I Šuppiluliumarsquonın Nuhaššeli Tette ile

yaptığı antlaşma metninde 381 İšuwa ile ilişkilerden bahsedilmektedir I

Šuppiluliumarsquonın İšuwa ile ilişkilerini iccedileren bir metinde382 İšuwarsquoya getirilmiş olan

NAMRAlsquolardan bahsedilir bu sayede Šunašurra Antlaşması ile bir bağlantı

kurulabilmektedir (Yiğit 1995 245 Klengel 1968 66vd Beckman 1996 13-22

Beckman 1996 50-54)


olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı (Bryce 2005

156) Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde oumlzellikle de iki olayın tetiklediği accedilıktı

Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši adındaki bir

adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir başka

Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir

kuvvet goumlnderdikten sonra Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa

topraklarını Alše Krallığırsquonın sınırına kadar fethetti (Bryce 2005 161)

III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada383 ldquoİšuwa duumlşmanı geldi ve

Tegaramarsquonın topraklarını yağmaladırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146)

III Hattušili ve IV Tuthaliya doumlnemlerine Asur Krallığırsquonın tehlike haline

gelmesi sebebiyle İšuwa Hitit Krallığı iccedilin politik accedilıdan oldukccedila oumlnemli bir boumllgede

bulunmaktaydı ccediluumlnkuuml Hitit ve Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllge goumlrevi

goumlrmekteydi (Yiğit 1995 245)

Nişantepersquode yapılan kazı ccedilalışmaları sırasında Ališarrumarsquoya ait olduğu

duumlşuumlnuumllen bir muumlhuumlr384 ele geccedilmiştir Burada bahsedilen muumlhuumlruumln Korucutepersquode

bulunan muumlhuumlrdeki Ališarruma ile aynı kişi olduğunun kanıtı olarak goumlsterildi Singer

380 I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile yaptığı antlaşma bkz CTH 41 381I Šuppiluliuma ile Nuhašše kralı Tefte arasında yapılan antlaşma bkz CTH 53 382I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 383III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 384 Bkz Resim 24

113

soumlzuuml geccedilen muumlhuumlrlerin farklı hiyeroglifler ile belirtilip aynı kişinin adı olduğunu

belirtse de De Martino iki farklı kişi olabileceklerini de duumlşuumlnmektedir Ališarruma

isminin ldquoŠarruma dedirdquo anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2010 109

vd)

De Martino Ališarrumarsquonın adının geccediltiği metinleri şu şekilde toparlamıştır

bull KBo 1421 Ališarrumarsquonın Pirwarsquoya ibadet ettiği metin sebebiyle III Hattušili

zamanına ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk zamanlarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir

bull KBo 830 CTH 297 Ališarrumarsquonın Hitit kralı ile birlikte yer aldığı metinde

Amurru kralı Bentešinarsquonın da yer alması sebebiyle belgenin kronolojik

tarihlendirilmesinin III Hattušili ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk doumlnemlerinde yer aldığı

duumlşuumlnuumllmektedir

bull KUB 4080 metinde sanıkların ifadeleri ve duruşma tutanağı ile ilgilidir Metinde

Ališarrumarsquonın Kilušhepa ile yakın bir ilişki iccedilinde olduğu goumlzlemlenmektedir

Korucutepersquode yer alan muumlhuumlr baskısı ile de tanıdığımız Lupakki Hitit kralı

tarafından goumlnderilen KBo 181 fragman numaralı mektubun goumlndericisidir

Muhtemelen IV Tuthaliya kraliccedileye DUMUMUNUSLUGAL adındaki birinin

sağlığı ile ilgili bilgilendirir385 ve bu kişinin Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir386

Metin III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında Hitit mahkemesinde goumlrev

yapan yuumlksek ruumltbeli kişilere ve uumlst duumlzey kişilere atıfta bulunmaktadır

bull KUB 4090 metinde Ališarrumarsquonın eşinin oumllduumlğuuml belirtilmektedir

bull KUB 541 metinde mahkeme sırasında yapılan komplolar belirtiliyor ve Šaušgaziti

isimli birinin Ališarrumarsquoyı yakın bir tehdide karşı uyardığı anlaşılmaktadır ve

ikilinin Naninzirsquoye ve onu krallığına karşı olduğu belirtilmektedir (de Martino

2010 110 vdd)

385ldquo[Şoumlyle] ki İšuwa kralı buumlyuumlk Karpattuya sevgili babam soumlyle sevgili babamla (ilgili) her şey iyi

olsun ve tanrılar sevgili [ba]bamı nezaketle korusun Majesteleri kraliccedile iyi[dir] Sevgili babam ne

olursa olsun bana yazabilirrdquo (Klengel 1976 86) 386 Metinde yer alan ldquosevgili babamrdquo ifadesi sebebiyle mektubu yazan kralın Hitit sarayı ile evlilik yolu

sayesinde bir yakınlık kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel 1976 87)

114

Yukarıda saydığımız metinlerin hiccedilbirinde Ališarrumarsquonın İšuwa kralı unvanı

bulunmamaktadır lakin metinlerde geccedilen kişi adları ve Korucutepersquode bulunan muumlhuumlr

sebebiyle Ališarrumarsquonın İšuwa kralı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ališarrumarsquonın yuumlksek

ruumltbesi Amurru Kralı Bentešina Hitit kralı ve kraliccedilesi ile ilişki iccedilerisinde olması

sebebiyle de Ališarrumarsquonın kral olduğunun ispatı olarak goumlruumllmektedir (de Martino

2010 113)387

Bronz tablette388 İšuwa kralı olarak Ališarrumarsquonın değil Ehlišarrumarsquonın yer

aldığı goumlzlemlenmektedir Veliahtın metinde yer alması IV Tuthaliya ile yakın bir

ilişki iccedilerisinde bulunduğunu akla getirir ya da Ališarrumarsquonın bir skandala karıştığı

fikrini de doğurur Muhtemelen III Hattušilirsquonin oğullarından biri olan ve IV

Tuthaliyarsquonın kardeşi olan Hešnirsquonin 389 başlattığı ayaklanmaya katıldığı da

duumlşuumlnuumllebilir ama bu isyanın tarihlendirilmesinden sonra duumlşuumlnuumllmesi gereken bir

konudur Metnin Ehlišarruma henuumlz prens iken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir

Ališarrumarsquonın ise ya oumllduumlğuuml ya da goumlrevden alındığı duumlşuumlnuumllebilir (de Martino 2010

114)

IV Tuthaliya zamanına ait olan Ulmi-Tešup antlaşmasında390 İšuwa kralının

adı geccedilmektedir Antlaşma tanıkları arasında İšuwa Beyi Arišarruma sayılır Yine IV

Tuthaliya doumlnemine tarihlenen adı okunmayan Hanigalbat kralının Hitit kralına

goumlnderdiği mektupta391 Asur ile Hanigalbat Uumllkeleri arasındaki ilişkiye Hitit kralının

kızması yer almakta bu durumu İšuwalı Ehlišarrumarsquonın Hanigalbat kralına bildirdiği

belirtilir Metinde Hitit İmparatorluğursquonun Hanigalbat Uumllkesi uumlzerinde soumlz sahibi

olduğunu belirtirken İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquona bağlı olduğunun belirtilmesi son

387 De Roos ise Kilušheparsquonın oumlnce Arišarruma daha sonra Ališarruma ile evlendiğini ileri suumlrmektedir

(de Roos 2005 215) 388 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 389 Hešni ile ilgili metinler goumlz oumlnuumlnde bulundurulduğunda bronz tablette yer almamasının sebebinin

Kurunta ile yapılan soumlzleşme sırasında Hitit youmlnetici ccedilevresini terk ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla

ilgili metinlerin tarihi sıralaması Ehlišarrumarsquonın prens olduğu metin bronz tablet metni ve IV

Tuthaliya ile Kurunta arasında yapılan antlaşma metni şeklinde olmalıdır Soumlz konusu metinlerin

katalog numaralarına sırasıyla bakacak olursak Metal envanterler bkz CTH 242=KUB 4096

Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106=Bo 86299 Hanigalbat kralının mektubu

bkz CTH 179=IBoT 134 şeklinde ortaya ccedilıkacaktır (Glocker 2011 255) 390 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 391 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179

115

derece ilgi ccedilekicidir (Yiğit 1995 245) Metnin III Hattušilirsquonin son yıllarında ya da

IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 255)

İšuwalı Ehlišarrumarsquonın bir başka metinde ldquoprensrdquo olarak geccediltiği

goumlzlemlenmektedir Metinde geccedilen belirli kişilerin Ulmi-Tešup antlaşmasında yer

alması sebebiyle Ehlišarrumarsquonın Ališarrumarsquodan sonraya tarihlenmesi gerektiği

kabul edilmektedir Korucutepersquode yapılan kazı ccedilalışmalarında uumlccedil adet muumlhuumlr

bulunmuş olup bunlardan 1392 ve 2393 numaralı muumlhuumlrler Ališarrumarsquoya ait olup 3394

numaralı muumlhuumlrse Ehlišarrumarsquoya aittir 2 nolu muumlhuumlr baskısında Ališarruma adının

yanında kuumlccediluumlk hiyeroglifleri ile ldquoki-lu-x-he-pardquo ismi geccedilmektedir Bu kişinin de Hitit

metinlerinde geccedilen Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Yiğit 1995 246 Hawkins

1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )

Hitit kralı III Hatušilirsquonin zamanına ait olan bir metinden 395 anlaşıldığı

kadarıyla Ališarrumarsquonın tarihsel olarak Arišarruma ve Ehlišarrumarsquodan oumlnce İšuwa

tahtında yer aldığı anlaşılmaktadır396 Metinde verilen tarihsel olay sıralamasından

yola ccedilıkarak III Hattušilirsquonin oumlnceden yaptığı bilinmeyen bir antlaşmanın ortaya

ccedilıktığı anlaşılmaktadır III Hattušilirsquonin kardeşi Halpašulipirsquonin397 bilinmeyen bir

sebepten oumltuumlruuml İšuwa Uumllkesirsquone goumlnderildiği anlaşılmaktadır (Glocker 2011 258

vdd)

Metinde Hitit kralı III Hattušilirsquonin II Muwatallirsquonin vefatından sonra Urhi-

Tešup yerine tahta ccedilıkması da geccedilmektedir oumlnceki olaylar anlatılırken mevcut olaylar

ile ilgili de bilgi verilmektedir Ališarrumarsquonın kral olarak tanınması sebebiyle vassal

ile yapılan bir evliliği duumlşuumlnmek muumlmkuumln goumlruumllmektedir (Glocker 2011 262 vd)

392 Bkz Resim 25 393 Bkz Resim 26 394 Bkz Resim 27 395Ayrı tarih metin parccedilaları bkz CTH 215 = KBo 50182 396ldquoAşağıda Hatti kralı olan buumlyuumlk kral olan Tabarna Hattušili] [Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hatti

Uumllkesi kralı [Šuppiluliuma]rsquonın torunu [buumlyuumlk kralı Hatti kralı Hattuši[li Kuššar kralı][

Halpašul]upi abim[dir] [] [] Ve onu İšuwarsquonın k[ral]ı yaptı [Ağabeyim Tanrı olur] olmaz

[aldım] Majesteleri Ališarr [uma hellip] hellip Ve onu [İšuwa kral]ı yaptımVe efendisine guumlnah işleyen hellip]rdquo

(Glocker 2011 258) 397 Soumlzuuml geccedilen metinde yer alan ldquoKralın youmlnetimi başladırdquo ifadesine yakınlığı sebebiyle bahsedilen

kişinin Halpašulipirsquoyi ifade ettiği varsayılabilir (Glocker 2011 262)

116

İšuwa Uumllkesirsquonin Hitit kraliyet ailesinin bir prensine verildiği duumlşuumlnuumllmektedir

bu durumun en geccedil III Muršili Urhi-Tešup doumlnemine işaret ettiği duumlşuumlnuumllmektedir398

(Glocker 2011 265)

Halpašulipirsquonin Hattušarsquoyı youmlneten kraliyet ailesinin uumlyesi olması ve

Ališarrumarsquonın Hurrice teofor bir isim olması sebebiyle Halpašulipirsquonin Ališarruma

ile aynı kişi olduğu fikri oumlnerilmiştir Kraliyet ailesi uumlyelerinin Tešup ve Šarruma

isimlerini kullanarak ikinci bir isim ile adlandırılması yaygın bir durumdu ancak

kaynaklarda konu ile ilgili tam bir kanıt bulunmamaktadır Eğer bu duumlşuumlnce doğruysa

Halpašulipirsquonin oğulunun İšuwa tahtına geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 268

vd)

Adı bilinmeyen bir İšuwa kralından Hitit kralı ve kraliccedilesinin yanında yuumlksek

bir makam sahibi olan babasına goumlnderilen bir mektup 399 bulunmaktadır İšuwa

kralının babasının Hitit sarayında oumlnemli mevkide yer alan goumlrevli olması oldukccedila ilgi

ccedilekicidir Metinde geccedilen kralın en geccedil IV Tuthaliya zamanına tarihlenebileceği

duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml IV Tuthaliya doumlneminde en son İšuwarsquoda kral bulunduğunu

goumlrmekteyiz doumlnemin sonrasındaysa İšuwa Hitit Uumllkesirsquone doğrudan bağlı bir boumllge

olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Yiğit 1995 246)

III Arnuwanda doumlnemine tarihlenen ldquoPahhuwalı Mitardquo konusuna sahip bir

belgedeyse400 İšuwa kralından soumlz edilmez ancak bazı sınır boumllgeleri ve İšuwalı

yaşlıların Hitit kralına ve hanedanına sadakat askeri yardım vb konularda yemin

ettikleri goumlzlemlenmektedir bu sebeple de İšuwarsquoda bir kralın varlığının doumlnemde soumlz

konusu olmadığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 246)

İšuwa ile Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkilerin Asur Krallığırsquonın guumlccedillenip

yayılmaya başlamasıyla ortaya ccedilıktığı goumlzlemlenmektedir Ayrıca bir metinde401 sınır

savunmasında İšuwarsquonın asker vermekle yuumlkuumlmluuml olduğu belirtilir Asur ve Hitit

kaynaklarına bakıldığında İšuwarsquonın Hitit Devleti yıkılmadan oumlnce bağımsız olduğuna

398Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 = KUB 155 + 399 Kral ya da kraliccedilenin mektubu bkz CTH 188 400 Pahhuwalı Midarsquonın metni bkz CTH 146 401I Arnuwandarsquonın il valileri iccedilin talimatları bkz CTH 261

117

ya da Asur hakimiyetine girdiğine dair herhangi bir ipucu bulunamamaktadır (Yiğit

1995 246 vd)

IV Tuthaliya Nihiriyarsquodaki 402 Asur yenilgisinin ardından İšuwa kralına

mektup goumlnderdi ve onu azarladı403 İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden oumlnce ya

da Asur youmlnetimi altındayken bile bağımsız olduğuna dair bir işaret yoktur (Klengel

1968 74 Bryce 2005 318)

İšuwa Uumllkesi Hitit-Mittani ve Hitit-Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllgede

yer almaktaydı İšuwa ile ilgili idari bir metinde404 Hititli uumlst duumlzey bir yetkilinin

Yukarı Fırat boumllgesine doğru Hitit sınırını teftişe geldiği anlaşılmaktadır Muhtemelen

Asur Krallığırsquonın yayılmasına karşı bu boumllge sıkı bir şekilde denetlenmekteydi (Yiğit

1995 247 Klengel 1976 85)

İšuwa Krallığırsquondan Eski Hitit doumlnemi vesikalarında bahsedilmemesine karşın

Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın guumlccedillenmesi ile birlikte Anadolu iccedilin oumlnemli bir

jeostratejik bir konumda bulunması sebebiyle Hitit Krallığırsquonın ilgisini ccedilekmeye

başlamıştır ve boumllgenin oumlnemli konumu Asur tehlikesi karşısında uumlst seviyeye

ulaşmıştır Hititlerin boumllgedeki nuumlfuzlarını arttırmak iccedilin yaptığı diplomatik evlilik ile

başarılı bir politika izlediği goumlzlemlenmektedir Hitit-Asur Uumllkeleri arasında tampon

bir boumllge oluşturulmuş ve Asurrsquoun Anadolursquoya ilerleyişi bir nebze de olsa kesilmiştir

İšuwarsquodaki beyliklerin bir ccedilatı altında birleşmemesine rağmen Kilušhepa ile evlenen

kişinin İšuwa Uumllkesi uumlzerindeki en nuumlfuzlu kişi haline geldiği aşikardır Soumlz konusu

evlilik gerek Hitit Uumllkesi gerekse İšuwa Uumllkesi iccedilin başarılı sonuccedillar doğurmuştur

IIF Amurru Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

Denize kıyısı olması ve deniz ticaretinde kullanılan yolların ana ccedilekirdeğinde

yer alması sebebi ile ve buna ek olarak kara ticareti uumlzerinde de muumlhim bir boumllgede

yer alması sebebiyle Amurru Krallığı oldukccedila oumlnemlidir Hitit ve Mısır Krallıkları

402 Lokalizasyonu belirtilmemiştir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 403ldquoBenim iccedilin (durum) benim iccedilin farklılaştığından kendinizden benden bir yer tuttun Yanımda

değilsin Nihriyadan yalnız kaccedilmadım mı Duumlşmanın Hurri topraklarından benden aldığına goumlre

Alatarmada kendi başıma kalmamış mıydımrdquo (KBo 414 II 7 V Bryce 2005 318) 404 Tarih metni fragmanı bkz CTH 214=KBo XVI 42

118

boumllgede hakimiyet kurmak istemiş Amurru Krallığı ise soumlzuuml geccedilen iki krallık arasında

yer bulmaya ccedilalışmıştır

Amurru ismi ilk olarak MOuml 3 ve erken 2 bin yıl metinlerinde modern Suriye

boumllgesinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kapsayan ve batıdan Mezopotamyarsquodan Akdeniz

kıyılarına uzanan geniş bir alana yayılan coğrafi bir terim olarak karşımıza

ccedilıkmaktadır Asi Nehri ve Levant boumllgeyi topraklarını da kapsamaktadır (Bryce 2005

167 Bryce 2009 41vd Sir Gavaz 2010 1vd) Mari ve Alalah405 arşivlerinde terim

daha kısıtlı bir merkezi ve guumlney Suriye boumllgesi iccedilin kullanılmaya başlandı Mısır kralı

III Tutmosis huumlkuumlmdarlığında Mısır askeri guumlcuumlnuumln genişlemesiyle birlikte Mısırrsquoın

boumllgelerine Orontes Nehri ile merkezi Levant kıyısı arasında uzanan accedilıkccedila

tanımlanmış bir jeopolitik bir yer olarak belirtilmiştir Amurru Krallığı ile ilgili

bilgileri Amarna yazışmaları ile Ugarit ve Hitit arşivlerinden oumlğrenmekteyiz

Amarna tabletlerinde III Amenoteprsquoe mektup yazan Abdi-Aširta isimli birinin

varlığı goumlzlemlenmektedir Kendisini Habiri hanedanının beyi olarak belirtmektedir

ve Mısır Uumllkesirsquone bağlı olduğu anlaşılmaktadır406 Boğazkoumlyrsquode yer alan belgelerde

Abdi-Aširtarsquonın varlığına dair bir ip ucu bulunmamaktadır bu sebeple Amurrursquonun

Abdi-Aširtarsquonın oğlu Aziru zamanında devlet olarak siyasi bir yapıya doumlnuumlştuumlğuuml

duumlşuumlnuumllmektedir (Sugi 1960 13)

I Šuppiluliumarsquonın Suriye seferleri sırasında Amurru yerel boumllgede yer alan

ve en goumlze ccedilarpan youmlnetimlerden biriydi Aynı zamanda uumlzerinde uumlstuumlnluumlk kurmaya

ccedilalışan komşularına ve buumlyuumlk guumlccedillere bunun zahmetli bir durum olduğunu kanıtladı

(Bryce 2005 167 Murnane 1990 8 vd)

Amurru Kralı Aziru Mısır Kralı Akhenatonrsquoa Hitit saldırganlığı ile ilgili

goumlruumlşuumlp Hititlere karşı Mısır topraklarını savunmak iccedilin Mısır asker ve savaş

arabalarını istedi Ancak Mısırlı yerel yetkililere youmlnelik şikayetleri ve Hititlere karşı

yardım talebi firavunun işbirliği yapmadığını kanıtladı ve buna ek olarak Hitit kralına

tabi olmaya ve fethettiği toprakları Hitit kralına teslim etmekten başka ccedilaresi

olmadığını da kanıtladı (Bryce 2005 171)

405r Asi Nehrinin kuzeyine Tuumlrkiyenin guumlneydoğusundaki Amik ovasında yer alan Tel Accedilanarsquoya

lokalize edilir (Bryce 2009 22-24 RGTC VI 5 RGTC VI2 2) 406ldquoBuumltuumln Amurru topraklarını kral iccedilin koruyorum Lordumrdquo (Sugi 1960 13)

119

Baaluya ve oğlu olduğu duumlşuumlnuumllen Beti-ilursquodan Azirursquoya yazılan bir mektupta

Lupakki komutasındaki Hitit birliklerinin Amka topraklarında olduğu ve şehirleri ele

geccedilirdiğini belirtildi Mittani Uumllkesi iccedilin daha endişe verici olansa Zitanarsquonın

komutasındaki 90000 Hitit piyade kuvvetinin Nuhašši Uumllkesirsquone geldiği

bildiriliyordu Hem kuzeyde Nuhašširsquoden hem de guumlneyde Amka uumlzerinden

Amurrursquoya karşı Hitit Krallığırsquonın bir saldırısına işaret etmekteydi Bu durumda

sadece tehlikede olan Amurru Krallığı değildi Hititler Amkarsquoyı istila edince Mısır

oumlzerkliğini ihlal etmişlerdi ve bu suumlreccedil devam ederse Suriyersquode bulunan Mısır

topraklarına fazla ihlal soumlz konusu olabilirdi (Bryce 2005 172 vd Klengel 1964 76

vd Schulman 1978 45)

Amurru kralı Mısır kralı ile goumlruumlşmek iccedilin Mısırrsquoa gitti ve doumlnuumlşte Aziru

Mısırrsquoa bağlılığını yardımcısı Baaluyarsquonın Amurru kralının yokluğunda başladığı

Ugarit kralı II Niqmaddu ve bir Hitit vassalının bir anlaşmazlığı suumlrduumlrerek korudu

İki youmlnetici arasında bir antlaşmaya varıldığında Aziru Hitit tebasında bulunan

Kadešli Aitakkama407 ile ittifak kurmaya başladı (Bryce 2005 173 Klengel 1964 74

vd Klengel 1999 157vd)

Mısır kralı ikinci kez Azirursquoyu Mısırrsquoa ccedilağırdı ancak Amurru kralı Hitit

kralının Nuhašši ve Amurrursquonun istila etmesinden korktuğu gerekccedilesiyle ziyareti

ertelemişti bu durumun sonrasında Azirursquonun bahanesi olduğu ortaya ccedilıkmıştır Aziru

boumllgedeki kendi konumunu guumlccedillendirmek iccedilin zaman kazanmak ve aynı zamanda

Mısırrsquoın isteklerini reddetmek iccedilin zaman kazanmaya ccedilalışmaktaydı Aziru Hitit

kralına hizmet edip etmeyeceğini ciddi olarak duumlşuumlnmeye başlamıştı Akhenaton

boumllgedeki diğer elccedililerinden aldığı raporlar sebebiyle endişelenmekteydi Soumlz konusu

raporlarda Azirursquonun Katnarsquodaki şehirleri ele geccedilirdiği ve Sidonrsquodan408 Zimredda ve

Kadešrsquoten Aitakkama ile işbirliği yaptığı belirtiliyordu Oumlzellikle Kadeš ile yaptığı

antlaşma firavunu harekete geccedilirdi ccediluumlnkuuml Aitakkama Kadeš tahtına bir Hitit vassalı

olarak yerleştirilmişti İhanet succedillaması ile Akhenaton Azirursquonun ya da oğlunun ona

407 EA 151 69-73 408 Beyrutrsquoun guumlneyinde Luumlbnan kıyısına lokalize edilir (Bryce 2009 649-652 RGTC VI 327)

120

oumlnceden belirttiği bir talepte bulundu409 ve Azirursquonun soumlzuumlnde durmasını istedi (Bryce

2005 174 Klengel 1964 74 vdd Noth 1948 230vd Murnane 1990 13)

Firavunun bu talebi karşılıksız kaldı ve Azirursquonun Hitit Uumllkesirsquone olan

bağlılığını accedilık bir şekilde ilan ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Hitit kralı ile birkaccedil kez iletişim

kurduktan sonra I Šuppiluliuma ile bir vassallık antlaşması yaparak durumu

resmileştirdi410 Metinde Azirursquonun dost olduğu prensler arasında Mizri411 Hurri

Nuhašše Niya Halpa Kargamıš sayılmaktadır Hitit kralının korunmasına ve boumllgesel

ittifaklar yoluyla Hitit konumunun pekiştirilmesine bağlı olarak II Niqmaddu ve

Aitakkama gibi yerel youmlneticiler ile birlikte uumllkesini guumlvenli bir şekilde kurtarabildi

buna ek olarak oumllene dek Hitit İmparatorluğursquona sadık kaldı (Bryce 2005 175 Sir

Gavaz 2012 2829 Klengel 1964 63 vd Klengel 1974 72 vd Freydank 1960

356- 381 Beckman 1996 32-37)

Freydank tarafından I Šuppiluliuma doumlnemindeki Amurru Uumllkesi ile olan

ilişkisi şu şekilde kronolojik olarak sıralanmıştır

bull Hititlerin Suriyersquoye seferleri

bull Azirursquonun Hititler ile antlaşma yapması

bull Hititlerin daha sonra yaptığı Suriye ve Mittani uumlzerine seferleri

bull Aitakkamarsquonın Kadešrsquoten sınır dışı edilmesi

bull Yeni bir sefer iccedilin Aitakkama ile Hititlerin ittifakı

bull IV Amenofisrsquoin tahta ccedilıkışı

bull Hititlerin Suriye boumllgesine sefere devam etmeleri

409 ldquoŞimdi kral şoumlyle seslendi Qidsa (Kadeš) huumlkuumlmdarı barış yaptınız İkiniz birlikte yiyecek ve guumlccedilluuml

bir iccedilecek alıyorsunuz Ve bu doğru Neden boumlyle davranıyorsun Kralın doumlvuumlştuumlğuuml bir huumlkuumlmdarla

niccedilin barışın hellip Ama hizmetini kral iccedilin yaparsan kralının kralın senin iccedilin yapamayacağı şey nedir

Herhangi bir sebepten oumltuumlruuml koumltuumlluumlk yapmayı tercih ederseniz koumltuumlluumlğuuml hain olaylar yaparsanız o

zaman tuumlm ailenizle birlikte siz kralın baltası tarafından oumlluumlrsuumlnuumlzhellipVe sen yazdığında şoumlyle dedin

Kral Lordum bu sene beni bırak ve sonra gelecek sene kralım Lorduma gideceğim Eğer bu

imkansızsa oğlumu benim yerime goumlndereceğim-- Kral Lordun senin soumlylediklerine uygun olarak bu

yıl sana (şoumlyle) soumlyluumlyor Kendine gel (şimdi) ya da oğlunu goumlnder ve tuumlm toprakların yaşayan kralını

goumlreceksin (EA 162 22) (Bryce 2005 174 vd) 410 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Azirursquonun arasındaki antlaşma bkz CTH 49 KBo 1013 411 Hititlerrsquoin Mısır Krallığırsquonı belirtmek iccedilin kullandıkları kelime olarak belirtilmiştir (RGTC VI 273-

275 RGTC VI2 106)

121

bull Mukiš Halpa ve Kadešrsquonın Hitit ile iyi geccedilinmesi

bull Azirursquonun Mısırrsquoa karşı sadakat zamanı

bull Nuhaššeli Tette ile antlaşma yapılması

bull Azirursquonun Mısırrsquoda kalması

bull Mısırrsquodaki 18 hanedanın sonu

bull Hitit ve Amurru Uumllkesi arasında antlaşma yapılması (Freydank 1960 380 vd)

Azirursquonun oumlluumlmuumlnden sonra torunu Tuppi-Tešup tarafından Amurru Uumllkesi

kısa bir suumlre youmlnetildi ve II Muršili ile bir antlaşma imzaladı412 (Friedrich 1926

Beckman 1996 54-59 Miller 2008 543 Cohen 2017 303 Devecchi - Miller 2011

141) Mısırrsquoın boumllgedeki yeniden etki yaratmasına rağmen Tuppi-Tešuprsquoun Hititli

youmlneticilerine ihanet ettiğine dair bir kanıt bulunmamaktadır (Beckman 1996 54

Devecchi - Miller 2011 142)

Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin

Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı413 Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml

oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz

oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti

II Muwattalli Kadeš Savaşı sırasında Mısır tarafını tutan Amurru kralı Bentešinarsquoya

karşı oumlfkeliydi Krallık Hitit kontroluumlne geri getirildikten sonra Bentešina mahkemeye

ccedilıkarıldı ve tutsak edildi 414 Amurru kralına yapılan bu succedillama buumlyuumlk ihtimalle

yersizdi ancak yine de Amurru kralı Hitit Uumllkesirsquone nakledildi III Hattušili

Bentešinarsquonın goumlrevinden alınmasını istedi ve II Muwatallirsquode bunu kabul etti

Amurru kralının yerine Šapili isimli biri geccedilti Bentešina Yukarı Uumllkersquode III

412Nuḫašše ile Barga arasındaki sınır anlaşmazlığına ilişkin mahkeme kararı ve Amurrudan Duppi-

Tešub ile antlaşma bkz CTH 63 KBo 33 413 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1 414 ldquoGuumlneşimin seferleri ne olursa olsun o zaman Tanrılar beni destekliyorsa ve ben de Amurru

topraklarını fethederim Silahla fethetmek mi yoksa benimle barış mı yapsın Ve Amurru kralını ele

geccedilirdimhellip Tanrılara hediyeler vereceğimrdquoDua ve ruumlya metinleri parccedilaları bkz CTH 590 = KBo 996

(Bryce 2005 240 vd)

122

Hattušilirsquonin youmlnettiği Hakmišrsquoe415 goumlnderildi (Bryce 2005 240 vd Murnane 1990

54 Altman 2003 743)

Hakmišrsquote kaldıktan sonra Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile

evlenir Bentešinarsquonın adı bilinmeyen kızı da Hattušilirsquonin oğlu Nerikkali ile evlenir416

ve bu sayede Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquonin ilk hanımı olur artık Amurru soyu Hitit

kraliccedilesinin oğulları ile devam edecekti (Singer 1991(a) 168 Cohen 2017 303)

Bentešinarsquonın başka bir eşi olduğu bilinmesine rağmen antlaşma metninde417 soumlz

konusu evlilikler ile Hitit prensesinin Amurru Uumllkesirsquonde kraliccedile olması gerektiği accedilık

bir şekilde belirtilmiştir Prensesten doğacak olan erkek ccedilocukların ve soyun devamı

olan torunların Amurru tahtının varisleri olduğu da yine metinde yer almaktadır

Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra geccediltiği bilinen Šaušgamuwa soumlzuuml geccedilen

prensesin soyundan gelmektedir (Roumlllig 1974 20)

IV Tuthaliya tahtını korumak amacıyla 418 Amurru kralı Šaušgamuwa ile

antlaşma yapmıştır419 (Bryce 2005 301 Miller 2008 548) Antlaşmanın ilgi ccedilekici

konularından biri de Ahhiyawa Krallığırsquona ait olan gemilere uygulanan yasağın

metinde yer almasıdır420 (Devecchi 2010 244 Steiner 1989 395) Ayrıca Hitit kralı

Amurru kralına Amurru Uumllkesirsquone gelecek olan Asurlu tuumlccarları kabul etmemesini

aynı şekilde Amurrulu tuumlccarların da Asur Uumllkesirsquone gitmemesi iccedilin ambargo

uyguladığı bilinir 421 bu durum Asurrsquoun Miken ve Mısır Krallıkları ile ticaret

415 Amasyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 65-67 RGTC VI2 22-23) 416ldquoOğlum Nerikkali evliliğe Amurru Uumllkesi Bentešinanın kızını alacak Ve kralın kızı Gaššulawiyayı

Amurru Uumllkesirsquone evlenmek iccedilin Bentešinanın kraliyet evine verdim Amurru Uumllkesirsquonde o kraliccedile

olacak Kızımın oğlu ve torunu(ları) sonsuza kadar Amurru Uumllkesirsquoni youmlnetecekrdquo (Bryce 2005 268

Beckman 1983(a) 109 vd Ebeling 1926 379-380 Beckman 1996 96 Doğan-Alparslan 2012

123vd) 417 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešinarsquonın antlaşması bkz CTH 92 418ldquoCcediluumlnkuuml ben seni yarattım Šaušgamuwa kayınbiraderim boumlylece Guumlneşi krallıklarında koru

Bundan sonra da krallığımın oğullarını torunlarını ve onların torunlarını koru Bununla birlikte

Guumlneşin meşru kardeşleri ve Guumlneşin babasının ešertu eşlerinin oğulları olanlar ikincisi olanları da

dahil olmak uumlzere kraliyet koumlkenli olanların hepsi onların hiccedilbiri krallığı arzu etmezler Mašturi gibi

davranmardquo (Bryce 2005 301 Beckman 1996 98-102 de Mieroop 2007 102vd) 419 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 420ldquoAhhiyawa Uumllkesirsquonin gemilerinin gitmesine izin vermerdquo (Devecchi 2010 244 de Mieroop

2007104) 421ldquoTuumlccarınız Asurrsquoa gitmeyecek ve onun tuumlccarının uumllkenize girmesine izin vermeyeceksiniz O

uumllkenizden geccedilemez Uumllkenize girerse onu alıp Majesteleriye goumlnderin Bu mesele sizin iccedilin bir yemin

altına yerleştirilmiştirrdquo (de Mieroop 2007 104)

123

yapmasına engel olacak ve Akdeniz duumlnyasındaki ticarette soumlz sahibi olamamasına

sebep olacaktır Antlaşmada Hitit Krallığırsquonın dostlarına dost duumlşmanlarına ise

duumlşmanca bir tavır sergilemesi istenmiştir422 (de Mieroop 2007 103 Devecchi 2010

246 Steiner 1989 399 vd)

IV Tuthaliyarsquoya ait olan bronz tablette Šaušgamuwarsquodan bahsedilirken ldquokralın

kayınbiraderirdquo teriminin kullanılması kral olmadan oumlnce Hitit prensesi yani IV

Tuthaliyarsquonın kardeşi ile evlenmiş olduğunu akla getirmektedir (Singer 1991(a) 172)

Bu evlilik Amurru ve Hitit uumllkeleri arasında yapılan uumlccediluumlncuuml evliliktir

Šaušgamuwarsquonın IV Tuthaliyanın kız kardeşi ile evlendiği anlaşılmaktadır

evlendiği kişinin Šaušgamuwarsquonın annesinin uumlvey kardeşi ya da kardeşi olduğu tahmin

edilir Ayrıca antlaşmada bir ardıllığın bulunmuyordu yani soyun devamı

beklenmiyordu (Roumlllig 1974 20) Šaušgamuwarsquonın bilinen son Amurru kralı olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010 175 Singer 1991(c) Sugi 1960) Ancak Singerrsquoe

goumlre Mahhaza isminde Šaušgamuwarsquodan sonra bir kralın varlığı goumlze ccedilarpmaktadır

Ugaritlsquote bulunan mektuplardan birinde423 ele geccedilen bir bilgide424 Amurru ve Ugarit

tanrılarının sayılması Ugaritli Abušgamarsquonın Amurrulu birine mektup yazdığı

ihtimalini guumlccedillendirmektedir Metinde yer alan kişinin adının Mahhaza olması

sebebiyle Amurru kralınının soumlzuuml geccedilen kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010

177) Amurru Krallığırsquona ait bilgiler Hitit Krallığırsquonın yıkılması ile birlikte son

bulmaktadır (Singer 1991(c) 69)

Amurru Krallığı coğrafi konumu nedeniyle Mısır Babil ve Ahhiyawa Uumllkeleri

ile yoğun bir ticari ilişki iccedilerisindeydi Hititlerin burayı vassal yapmasında şuumlphesiz

bu sebep de hakimdir Bentešinarsquonın Kadeš Savaşırsquonda Mısır lehine bir politika

izlediği ve bu sebeple Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderildiği bilinmektedir III Hattušili

422 ldquoMısır kralı majestelerinin [arkadaşı] olduğunda o da senin arkadaşın olacak [Ama]

majestelerinin duumlşmanı olduğu zaman o da sizin [duumlşmanın] olacaktır Ve bana eşit olan krallar Mısır

Kralı Babil Kralı Asur Kralı ve Ahhiyawa Kralıdır Mısır kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o

da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Babil

kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı

olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Asur kralı majestelerinin duumlşmanı olduğu iccedilin senin de

duumlşmanın olacaktırrdquo (de Mieroop 2007 103vd) 423 RS 1524+50 424ldquoBoumlylece Abušgama der ki [Ugarit Uumllkesi] kralı kardeşim şoumlyle diyor lsquoİyilik seninle olsun Amurru

tanrıları ve Ugarit tanrıları kralın tanrıları efendiniz sizi guumlvenle korusunrsquordquo (Singer 2010 177)

124

zamanında Bentešina ile olan ilişkilerin iyiye gittiği ve III Hattušilirsquonin kızı

Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın evlenmesi ve III Hattušilirsquonin oğlu Nerikkalirsquonin

Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenmesi sonucunda iki uumllke arasındaki politik

ilişkilerin oldukccedila iyileştiği goumlzlemlenir Urhi-Tešup olayında Bentešinarsquonın III

Hattušili lehine bir propaganda yuumlruumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır Bentešinarsquonın oumlnceden bir

eşi olduğu bilinmesine rağmen Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquone kraliccedile olarak

goumlnderilmiştir ve Amurru Krallığırsquonın soyunun Hititli prensesten devam etmesi şartı

konulmuştur Yaptıkları antlaşmalarda Ahhiyawa ve Asur Uumllkelerirsquone karşı yapılan

ambargo uygulamalarının da yer alması Hititlerin Amurrursquodaki guumlcuumlnuuml goumlzler oumlnuumlne

sermektedir Hititler Amurru Uumllkesirsquoni krallıklarına katmakta oldukccedila başarılı bir

politika uygulamışlardır

125


III HITIT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA YAPILAN

EVLILIKLER

Hitit Krallığırsquonın var olduğu doumlnemde Hititler doumlrt buumlyuumlk guumlccedil arasında

sayılmıştır Diğer buumlyuumlk guumlccedillerse Mısır Babil ve Asurrsquodur Hitit Krallığı soumlzuuml geccedilen

iki krallıkla yani Babil ve Asur ile yapılan diplomatik evlilikler sayesinde karşılıklı

siyasi ilişkilerini geliştirmeye ccedilalışmış ve buumlyuumlk oumllccediluumlde başarılı da olmuştur425

Eskiccedilağrsquoda devletler arasında kullanılan politik araccedillar arasında savaş ve ele


2013 64) Hititlerin diplomasi alanındaki gelişmiş olduğu antlaşma metinlerinde net

bir şekilde ortaya ccedilıkar ve buna oumlrnek olarak eşitlik esasına bağlı olarak yapılan Kadeš

Antlaşması verilebilir (Peker 2013 74 Dinccedilol 1988 40) Hititccedile antlaşma kelimesi

ldquoishiulrdquo ya da ldquolingaisrdquo terimi kullanılmaktaydı ayrıca Akadccedila aynı anlama gelen

ldquorikiltu(riksu)rdquo ya da ldquomamiturdquo kelimesinin de Hattušarsquoda kullanıldığı bilinmektedir

(Beckman 2003 759)

Daha oumlnce de belirtildiği gibi eşit devletler ile yapılan antlaşmalarda şartlarındaki

duumlzende

bull Antlaşma belgesini hazırlayan huumlkuumlmdarın adını iccedileren kısım (Preablum)

bull Taraflar arasındaki ilişkiyi oumlzetleyen kısa tarihccedile

bull Antlaşma şartlarını iccedileren maddeler

bull Succedilluların iadesini iccedileren formuumll

bull Yemine şehadet eden tanrıların listesi

bull Yemini bozanın lanetlenmesi ve tarafların takdisi boumlluumlmleri şeklindedir (Dinccedilol

1988 36)

Krallar kız kardeşlerini ya da kızlarını rakip ya da kendine bağlı uumllkelerin

kralları ile evlendirerek bu uumllkeler ile ilişkilerini sağlamlaştırmışlardır Ayrıca bu

425 Ccedilalışmada ki yer alan Hitit ve ccedilağdaş kralların tarihlendirmeleri iccedilin bkz Tablo 31

126

sayede prenseslerin dış politika uumlzerinde pasif de olsa bir roluuml olduğunu

anlayabilmekteyiz (Taş 2007 114) Evlilik amacıyla goumlnderilen prenses iccedilin antlaşma

metninde bir statuuml belirtilmiyorsa gittiği saraydaki eşlerden biri oluyordu ve uumlst sınıf

değersizler olmanın oumltesine geccedilemiyordu Ccedilocuk doğurma ve kraliyetin diplomasi

aracı olarak goumlruumlluumlyorlardı (Ccedilelebi 2007 142)

Hitit Devletirsquonin politik ilişkilerine ilişkin diplomatik belgelerin buumlyuumlk bir

ccediloğunluğu Hitit başkenti olan Hattušarsquoda bulunmuştur diplomatik metinlere

ulaştığımız ikinci oumlnemli kent ise Ugaritrsquote ele geccedilmiştir (Dinccedilol 1988 40)

Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik


dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar devletler arasında oluşan

dengeleri sarsabilirdi Hitit kralları ccedileşitli vassalları ile arasındaki iyi ilişkilerin

varoluşunda yasal ccedilıkarlara sahipti ve en azından bir noktaya kadar aralarında yaşanan

şiddetli uyuşmazlıkları oumlnlemek iccedilin ccedilaba sarf edecekti veya zaten ortaya ccedilıkmış

uyuşmazlıkları olsaydı da onlara son verecekti (Yaron 1963 23 vd)

Hitit ve Mezopotamyalı youmlneticiler kızları ve kız kardeşlerini yabancı uumllke

kralları ile evlendirdiklerinde onlara bu durumun uumlstuumlnluumlk verdiklerinden ccedilok mutlu

olurlardı Mısır firavunları yuumlksek ruumltbeli yabancı kadınları haremine sokmaktan

hevesli olmasına karşın yurt dışında bir kızlarını ya da kardeşlerini goumlndermeyi

kesinlikle istemezler Mısırrsquoda bulunan Babilli prensesin kardeşinin elccedilileri ile oumlzel

olarak goumlruumlşmesine izin verilmediğini ya da Zannanzarsquonın firavun Akhanatonrsquoun dul

eşi ile Mısır Uumllkesirsquone evliliğe giderken oumllduumlruumllmesi olayındaki gibi diplomatik evlilik

yapanların yeni ve yabancı sosyal ccedilevrelerinde tamamen guumlccedilsuumlz oldukları

duumlşuumlnuumllmektedir Lakin bu iki durumun tam tersi olarak I Šuppiluliumarsquonın evlendiği

Babilli prensesin eşinin oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile iktidar muumlcadelesi verdiği

goumlzlemlenmektedir ama yine bu durum yeni kral tarafından toplanan oumlzel bir mahkeme

ile ccediloumlzuumlmlendiği anlaşılmaktadır (Beckman 2013 208 vd Miller 2017 98 vd)

Mektuplarda aile ilişkileri terminolojisi kullanıldığı goumlze ccedilarpmaktadır Bu

durum kraliyetler arası diplomatik değişimde oumlnemli bir rol oynamıştır İki buumlyuumlk

kralın birbirlerine kardeş olarak hitap etmesini iccedileren aile kavramı kendi

127

hanedanlarına mensup diğer uumlst duumlzey uumlyelere de bu şeklide hitap edilmesini

sağlamıştır yani II Ramsesrsquoin oğlu Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye ldquobabamrdquo olarak

yazdığı Ramses ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquoya eşlik ettiği mektupta firavunun Hitit

kraliccedilesine ldquokız kardeşimrdquo Puduheparsquonın ise firavuna ldquoerkek kardeşimrdquo olarak hitap

ettiği goumlruumllmektedir (Bryce 2003(b) 74vd) Urhi-Tešup tahta ccedilıktığında Asur kralı

Adad-nirarinin yazdığı mektuba cevap olarak 426 Adad-nirarirsquoyi eşiti olarak

goumlrmediğini belirtti ve ldquokardeşrdquo kelimesini kullanmasını sert bir şekilde eleştirdi427

III Hattušilirsquonin ise bu hatayı duumlzelttiği goumlruumllmektedir428 (Bryce 2003(b) 76vd

Hoffner 2009 322vd)

Antlaşmalar evlilikler yolu ile pekiştirildikten sonra bu durum buumlyuumlk krallar

tarafından arasında yapılan mektuplaşmaların konularını oluşturmaktaydı (de

Mieroop 2006 168) Yapılan evlilikler Oumlnasya huumlkuumlmdarlarını sanki bir koumlyde

yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir Oumlrneğin

Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır kralı III Amenhoteprsquoi sarayının accedilılışına davet

ediyordu (de Mieroop 2006 169 Bryce 2003(b)80) II Ramses III Hattušili ile

Kadeš Barış Antlaşmasırsquonı imzaladıktan sonra Hitit kralını uumllkesine davet ettiği

goumlzlemlenmektedir III Hattušilirsquonin cevabı belli olmasa da başlangıccedilta daveti kabul

ettiği goumlruumllmektedir II Ramses bir mektubunda429 III Hattušilirsquonin mektubundan

alıntı yaparak Hitit kralının bu daveti onayladığını belirtmiştir430 (Bryce 2003(b) 80)

Saraylar arasındaki mesafe oldukccedila uzaktı ve gidiş-doumlnuumlş yolu aylarca zaman alırdı

bu durum goumlnderilen prenseslerin ve elccedililerin yaşamları iccedilin de buumlyuumlk tehlike arz

etmekteydi (de Mieroop 2006 169)

Bryce tarafından karşılıklı mektup goumlnderiminde belirli bir duumlzen olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir Bu duumlzeni Hitit-Mısır oumlrneği ile şu şekilde accedilıklanmıştır

426 II Muwatallirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 171 427ldquoSize neden kardeşlik hakkında yazmalıyım İyi şartlarda olmayanlar geleneksel olarak kardeşlik

hakkında birbirlerine yazıyorlar mı Size kardeşlik hakkında hangi hesaba yazmalıyım Sen ve ben bir

anneden mi doğdukrdquo (Bryce 2003(b) 76vd Beckman 1996 138-139 Hoffner 2009 323vd) 428 III Hattušilirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 173 429 AumlHK No 422-25 430ldquoKardeşim bana şoumlyle yazmıştı Kardeşin sana gelecek ve Kral kardeşin seni ziyaret etme oumlnerisini

yerine getirecek ve kardeşin de senin topraklarına girecek Kardeşi huzurunda goumlruumlnmek iccedilinrdquo (Bryce

2003(b) 80)

128

bull Krallığın resmi dilinde ve krala danışarak katip bir oumln taslak hazırlar

Puduheparsquonın Ramsesrsquoe yazdığı mektup taslağı bu fikri ortaya koymaktadır

bull Taslaktaki hatalar duumlzeltilip eklenmesi gerekenler dahil edildikten sonra kral

taslağın son halini onaylar ve Akadccedilarsquoya ccedilevrilir

bull Akadccedila versiyonu Mısırrsquoa goumlnderilir Firavunun okuyabilmesi iccedilin Mısırcarsquoya

ccedilevrilir

bull Hitit Krallığırsquondan goumlnderilen mektuba Mısırca bir cevap hazırlanır ve

firavunun onayı na sunulması iccedilin oumln taslak olarak hazırlanır

bull Mısırca yazılan cevap mektubu firavundan onay aldıktan sonra Akadccedilarsquoya

ccedilevrilir

bull Akadccedila mektup Hitit Krallığırsquona gitmek uumlzere yola ccedilıkar ve Hattušarsquoya iletilir

(Bryce 2003(b) 56)

Mektuplaşmalarda yer alan konular arasında muhakkak ki en muumlhimi yakınlığı

suumlrduumlrmek amacı ile goumlnderilen hediye değiş tokuşu ile ilgiliydi Hediye verilmesinin

iki sebebi vardı huumlkuumlmdarların yerel olarak bulamadıkları luumlks malları elde etmelerini

sağlamak431 ve diğeriyse karşılıklı saygı prestij ve kardeşlik sistemini guumlccedillendirmekti

Hediyenin aynı değerinde bir hediyeyi goumlnderen tarafa vermek oumlnem arz ediyordu

ayrıca yeni kral tahta ccedilıktığında diğer krallardan hediye aldığı zafer kutlamalarında ya

da antlaşma yapıldığında karşılıklı hediye değiş tokuşu olduğu bilinmektedir (de

Mieroop 2006 170 Bryce 2003(b) 79vd)

Goumlnderilen hediyeler değerli ve yarı değerli malzemeden işlenmiş objelerden

oluşmakta ve mektuplardaki hediye listelerinden ayrıntılı bir şekilde

oumlğrenilebilmekteydi Ayrıca soumlz konusu olan hediyeler haydutlar iccedilin oldukccedila cazip

bir hedefti Kafile goumlnderilirken piyadelerden ve savaş arabalarından can ve mal

guumlvenliğinin korunması iccedilin yararlanılmaktaydı (Bryce 2015 40 Bryce 2003(b)

97vd)

431 Ender ve egzotik bir luumlks olan altın tuumlm taraflar iccedilin oumlzellikle oumlnemliydi Sadece Mısır topraklarında

altın madeni bulunduğu iccedilin Mısır hediye olarak altın goumlnderirken diğerleriyse at bakır zanaat

uumlruumlnlerihellip vb hediyeleri yollamaktaydılar (de Mieroop 2006 170)

129

Eski Oumlnasyarsquoda yapılan evliliklerin aşk evliliklerinden ziyade politik amaccedillı

evlilikler olduklarını kabul etmeliyiz Politik niyetler arasında her iki taraf siyasi

derecede eşit olarak guumlccedilluuml olsaydı aile bağlarının oluşturulması karşılıklı ilişkiyi

tarafsız kılabilirdi Evlilik ortaklarından biri taraflardan daha guumlccedilsuumlz olursa guumlccedilluuml olan

zayıf olanı bağlamak iccedilin bir kızını guumlccedilsuumlz olan tarafa verebilir zayıf ortaksa guumlccedilluuml

tarafta olan prensesin koruması hizmetini sunardı Ayrıca bu durum zayıf olan tarafa

aile bağlantısı sayesinde diğer nuumlfuzlu aileler ile arasında da prestij kazandığı dikkate

alınmalıdır Siyasi evlilikler krallığın topraklarına yeni dahil edilen halkları ya da

kabileleri entegre etmek ya da artık goumlz ardı edilemeyecekleri siyasi iktidar

muumlcadelesinde bu kadar guumlccedilluuml faktoumlr haline gelmek iccedilin kullanılabilir (Roumlllig 1975

11)

Diplomatik evlilikler başlangıccedilta ldquoBuumlyuumlk Guumlccedillerrdquo olarak anılan hanedanları

birleştirmek iccedilin kullanıldı ve bu tuumlr evlilikler buumlyuumlk devletler ve kuumlccediluumlk prenslikler

arasında uzlaşma aracı olması sebebiyle hızla yayıldı Şikayet ve ccedilatışma gibi başlıca

alanların kilit unsuruydu (Miller 2017 98) Askeri ve ekonomik accedilıdan da yararlı

olması sebebiyle zorunlu olarak değil goumlnuumllluuml bir katılım ile diplomatik evliliklerin

yayılımı daha da guumlccedillenmiştir Daha sonraki doumlnemlerdeyse soumlz konusu evlilikler

hoşgoumlruumlnuumln ve karşılıklı saygının bir işareti olarak kullanılmaya başlanmıştır (Roumlllig

1974 23)

Hanedanlar arası evlilik buumlyuumlk guumlccedilleri birbirine bağlayan ilişkilerin yanı sıra

şikayet ve ccedilatışmanın başlıca alanlarından birinin kilit unsuruydu ve bu konu aynı

zamanda Amarna Mektuplarının en ılımlı geccedilitlerinin bazılarını da iccedileriyor Amarna

doumlnemi Oumlnasya krallıklarının birbirleri ile evlilik yoluyla akraba olup ilişkilerini

guumlccedillendirdikleri bir doumlnemdir Mısır Babil Mittani Krallıkları arasında bir yapılan

evlilikleri konu alır Alašiyarsquoda Mısır ile evlilik gerccedilekleştirmek istemiş lakin

girişimin sonucu bilinmemektedir Hitit Krallığı ise bu doumlnemde hanedan arasında

yaşanan that muumlcadeleleri sebebi ile adından soumlz ettirememiş ve krallıklar arasında

yapılan soumlz konusu diplomatic evlilikler suumlrecindeki yerini alamamıştır

130

IIIA Babil Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

IIIA1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler

Babil Krallığı Eski Oumlnasyarsquoda kurulan krallıklar arasında adından soumlz ettirenler

arasında yer almaktadır Hititler ile ilişkileri belirli krallar doumlneminde olmuştur Buumlyuumlk

guumlccediller arasında yer alan Hitit Mısır Mittani ve Babil Krallıkları arasında yapılan pek

ccedilok mektuplaşma sayesinde doumlnem ile ilgili ayrıntılı bilgiye sahibiz

Babil Krallığırsquonın başkenti Babil Fırat Nehrinin bir kolu uumlzerinde yer alan

Bağdatrsquoın 90 km guumlneybatısında bulunan bir Guumlney Mezopotamya şehridir (Bryce

2009 99) Babilrsquoden ve Guumlney Mezopotamyaya guumlneyden Bağdattan Basra

Koumlrfezine uzanan boumllgeyi kapsamaktadır (Bryce 2009 103)

I Muršilirsquonin Babilrsquoi fethi Eski Krallık doumlnemindeki Hitit askeri başarısını

goumlstermesi accedilısından oldukccedila oumlnemlidir Bu doumlnemde Babil yağmalanmış ve tanrıları

alınmıştır (Oates 2004 89 Brinkman 2017 7 Klengel 1999 63) Babil Krallığı ile

Halpa kentinin yakın ilişkisi sebebiyle I Muršilirsquonin boumllgeye sefer duumlzenlediği

duumlşuumlnuumllmektedir Buumlyuumlk olasılıkla Hammurabi hanedanının oumlluumlmuumlne işaret etmekte

ve Babilrsquoin tarihinde bir doumlneme son bulmaktadır Sonraki doumlnemlerde Babil

tarihinden bahsedilirken ldquoŠamšuditana zamanında Hititler Akkadrsquoa doğru

yuumlruumlduumllerrdquo432 ifadesi ile geccedilmişe atıf yapılmıştır Hammurabi hanedanının son uumlyesi

Šamšuditanarsquodır ve soumlz konusu Hitit saldırısı Babil kralının oumllduumlğuuml tarihte yani lsquoOrta

Kronolojirsquo olarak adlandırılan MOuml 1595rsquoe tarihlendirilmiş olmalıdır Hitit metinleri

konu ile ilgili Babil kralına atıfta bulunulmaz Aynı şekilde Babil vesikalarında da Hitit

kralının adından bahsedilmemektedir yine de Hititlerin Babilrsquoi fethettiği bilinmektedir

(Bryce 2005 98)

Hititlerin Babilrsquoin fethi sırasında Marduk heykelini aldıkları bilinir Babil

arşivinde Marduk Kehaneti ismili metnin bir kopyası sayesinde Marduk heykelinin

geri doumlnuumlşuuml ile ilgili bilgiler verilmektdir433 Babilrsquoin fethi ile ilgili bilgi veren bir

432 BM 96152 Babil Chronicle 20 Satır 11 (ed Grayson 1975 156) 433 Hattiye gidiyorum emrini verdim Hattiyi araştırdımsoruşturdum Onun orta yerinde Anu-

guumlcuumlmuumln tahtını kurdum Onun orta yerinde 24 yıl oturdum Onun orta yerinde Babilliler ile ticar[et]i

tesis ettim Onun [ ] onun varlıklarını değerli şeylerini Sippar Nippur [ve Bab]ilin [iccedilinde] goumlzettim

[ Bir Babil kralı] ortaya ccedilıktı ve beni Babile getirdirdquo (Peker 2009 52)

131

başka ccedilivi yazılı belge ise Agum-kirkime metnidir Agum-kirkime metninde 434

Hititlerin aldığı heykelin Hana şehri etrafından geri alındığından bahsedilir Metinde

geccedilen ldquoHanardquo kelimesinin Hititleri ifade ettiği duumlşuumlnuumlluumlr Hititlerin aldığı soumlz konusu

heykel 24 yıl sonra Babil şehrine geri doumlnmuumlştuumlr (Peker 2009 52-55 Brinkman

1972 281)

Hitit kralı I Muršilirsquonin seferlerinden uzun vadeli kazanımlar goumlrmek zordur

Oumlzellikle Babil seferi amacı ve Muršilinin bunun beklentileri ile ilgili bazı temel

soruları guumlndeme getirmektedir I Muršilirsquonin Hitit topraklarını Haleprsquoten Babilrsquoe

kadar genişletmeyi sanmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml soumlz konusu boumllge Hitit

topraklarından oldukccedila uzakta bulunuyordu ve boumllgede Hitit hakimiyetini tesis etmek

oldukccedila zor olurdu Dolayısıyla Babilrsquoin fethi bu boumllgede bir Kassit hanedanının

kurulmasına olanak sağlayacaktır (Bryce 2005 99)

Hitit seferleri Hititlerle Kassitler arasındaki ittifaktan Hititlerin Babilin

zengin yağmacıları olma teşviğinden ve Kassitlerden Babilde yeni bir youmlnetici

hanedanı yaratma ihtimalinden doğmuştur Hitit-Kassit ittifakı hem Suriyede hem de

Anadoluda hali hazırdaki huumlrriyet siyasi ve askeri genişleme tehdidine yardım etmiş

olabilir Nitekim Halep ve Babilin yok edilmesini kaydeden belgenin pasajı da

Hurriler ile Hititlerin ccedilatışmasına atıfta bulunmaktadır Babil seferi I Muršili

tarafından sadece ganimet iccedilin değil boumllgedeki Hurri tehdidine karşı gelecekteki

Kassit hanedanının desteğini kazanmak iccedilin de uumlstlenilmiş olabilir (Bryce 2005 99)

Kassitlerin boumllgede yer alan I Deniz Uumllkesi hanedanı ile bir muumlcadele iccedilerisinde

olduğu bilinmektedir Kassitlerin Hitit ilerleyişinin karşı durmamalarının ya da

duramamalarının sebeplerinden birinin de bu olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Peker 2009

59)

434 ldquoBuumlyuumlk [tanrılar] safkutsal ağızlarıyla Esagilin [ve] Babilin efendisi Mardukun Babile geri

doumlnmesini emrettikleri zaman Marduk Tintire geri doumlnmek iccedilin yola koyuldu Benim [huumlkuumlmdarlığımı

seven] Mardukun [geri doumlnuumlşuumlnuuml] dikkatle duumlzenledim Marduku Babile geri almak iccedilin yola ccedilıktım

benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduka yardım ettim ve Šamaša koyun kahini aracılığıyla sordum Bir

uzak uumllkeye Hanalıların Uumllkesine (elccedili) goumlnderdim ve onlar Marduk ve Sarpanitumu elleriyle

aldılar Benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduk ve Sarpanitumu Esagil ve Babile geri getirdim Onları

soruşturmada onaylanmış olduğu uumlzere Šamašın evine geri getirdimrdquo (Peker 2009 53)

132

Seferin bir başka amacı ise kişisel ya da teşvik edici olabilirdi I Hattušili

doumlneminde yapılan savaşlar sebebiyle I Hattušili Akkad kralı Sargonrsquoa rakip olarak

goumlsterilmiş ve uumln kazanmıştı Bu geleceğin devamını sağlamak iccedilin I Muršili de

dedesinin askeri icraatlerine eşit buumlyuumlkluumlkte askeri işler yapmak zorunda kalmış

olabilirdi435 (Bryce 2005 99)

III Hattušilirsquonin Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta436 III Hattušili ve

II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir lakin

iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin Babil

kralı Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan DUMUMUNUS GAL

terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile evlendiği goumlruumlşuuml ortaya

atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin

III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-Turgu ve II Kadašman-Enlil

sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin Babil olduğu oldukccedila

muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)

Kadašman-Turgursquonun veliaht olan oğlu erken yaşta oumllduumlğuuml iccedilin Babilrsquode Hitit

karşıtı olduğu bilinen vezir İtti-Marduk-balatu guumlccedil kazanmıştı bu sebepten oumltuumlruuml III

Hattušili tahta II Kadašman-Enlilrsquoin ccedilıkmasını sağlamaya ccedilalışmış437 ve bu durum

Babil Uumllkesirsquonde hoş karşılanmamıştır Hitit kralı II Kadašman-Enlilrsquoi Asur Uumllkesi

uumlzerine sefere teşvik eder438 (Oates 2004 98 Klengel 1999 271)

435 Halep ve Babil Kuzey Suriye ve Mezopotamyada Mari doumlneminden bu yana (MOuml 19 yy ve 18

yy) en guumlccedilluuml krallıkların merkezleriydi Muršili onları fethettikten sonra yalnızca dedesinin kalıbında

bir savaşccedilı olmadığını aynı zamanda Suriye ve Mezopotamyanın buumlyuumlk krallarının da değerli bir

halefini olduğunu goumlsterdi (Bryce 2005 99) 436 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110 437ldquoTanrılar beni yaşatır ve egemenliğimi korurken baban oumllduuml ve ben kardeşlik ilişkilerimize yaraşır

şekilde onun yasını tuttum Babanın oumlluumlmuumlnden sonra yapılması gerekenleri yaptıktan sonra

goumlzyaşlarımı kuruladım ve Karduniašrsquoa [Babil Uumllkesi] bir elccedili goumlnderdim ve Karduniaš yuumlksek

goumlrevlilerine şu mesajı ilettim lsquoKardeşimin oğlunu kral olarak tutmazsanız size duumlşman olur ve gelip

Karduniašrsquoı istila ederim ama eğer krallığı devam ederse bir duumlşmanınız size karşı ayaklandığında

veya herhangi bir tehlikeyle karşılaştığınızda bana haber verin gelip size yardım ederimrsquo O guumlnlerde

kardeşim daha ccedilocuk olduğu iccedilin kimse bu tabletleri ona okumamıştır herhalde Artık o eski yazıcılar

hayatta değiller tabletler arşivlerde bile tutulmuyor sana nasıl okunsun kirdquo (Beckman 1996 134

Mineck 2006 277 Oates 2004 98) 438ldquoKardeşime daha soumlyleyeceklerim var Duyduğuma goumlre kardeşim artık bir erkek olmuş ve sıkccedila ava

gidiyormuş Tanrı Adad kardeşim Kadašman Turgursquonun oğlunun adını boumlyle uumlnluuml ettiği iccedilin ccedilok

mutluyum Derim ki lsquoGit ve duumlşman [Asur] uumlzerine bir saldırı duumlzenle ve ben de kardeşimin kaccedil duumlşman

oumllduumlrduumlğuumlnuuml oumlğreneyim Kardeşime derim ki lsquoBaban iccedilin savaşa hazırlık yapan ve sonra da evde

oturan kral derlerdi Duumlşman topraklarına bir ve duumlşmanı yenrdquo (Beckman 1996 137 Mineck 2006

279 Oates 2004 98)

133

Babil-Hitit ilişkisi Hititlerin Babilrsquoi fethi ve yağması ile başlamış ve Babil

hanedanının değişmesine sebep olmuştur Babil ile siyasi ilişki savaş ile başlamış olsa

da sonrasında oldukccedila dostane ilişkiler kurulmuştur Buumlyuumlk guumlccediller doumlneminin soumlzuuml

geccedilen iki oumlnemli krallığı arasında kralların birbirine mektup goumlnderdikleri kızlarını

verdikleri ve akraba oldukları goumlruumllmektedir Kralların birbirleri ile iyi geccedilindikleri

soumlylenebilir III Hattušilirsquonin Babil Krallığırsquonın siyasi hayatına karışmaya ccedilalışması

Babilliler tarafından hoş karşılanmamıştır Ayrıca Hitit kralının Asur tehlikesine karşı

Babil kralını Asurrsquoa karşı bir sefere teşvik ettiği goumlruumllmektedir III Hattušili Babil

Krallığırsquona olan tutumunda oldukccedila hassas davranmış ve dostane ilişkilerinin

bozulmaması iccedilin elinden geleni yapmıştır

IIIA2 Babil Krallığı ile Yapılan Evlilikler

Babil Krallığı Eskiccedilağrsquodan guumlnuumlmuumlze kadar soumlzuumlnuuml ettirmiş ve doumlneminde

kuumlltuumlruumlnuuml diğer toplumlara yaymış bir krallıktır Hitit ve Babil Krallıkları arasındaki

mesafe guumlnuumlmuumlz ulaşım araccedillarıyla yakın olsa da Eskiccedilağrsquoda bir hayli uzaktı lakin bu

durum siyasi ticari ve sosyal ilişkilerin kurulmasına tabiki engel değildi Babil Krallığı

ile yapılan diplomatik evliliklerin bakacak olursak

bull Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Malnigal ya da Tawananna ile evlenmesi

bull Babil kralı II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile evlenmesi

bull Hitit kralı IV Tuthaliyarsquonın adı bilinmeyen Babilli bir prenses ile evlenmesidir

Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Babil Uumllkesirsquonden gelen eşi Tawananna439 Hitit

sarayında yıllar geccedilirdikccedile guumlcuumlnuuml ve nuumlfuzunu arttırmış goumlruumlnmektedir Ugarit kralı

II Niqmaddu ile yapılan antlaşmadaki muumlhruumln uumlstuumlnde isminin yazdığı bilinmektedir

I Šuppiluliumarsquonın saltanatının ilerleyen yıllarında daha guumlccedilluuml bir konuma geldiği

duumlşuumlnuumllmektedir I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra da kraliyet ailesine

huumlkmetmeye devam etti ve yeni kral Arnuwandarsquoyı hareketleri ile kızdırdı Babilli

prenses konumunun taşıdığı tuumlm guumlccediller ve ayrıcalıklar ile kocasının oumlluumlmuumlne rağmen

kendi yaşamı boyunca kraliccedilelik makamını koruyacaktı Doumlneme ait metinlerde440 II

439 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 440 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH

701 5- 13= KBo 14 4

134

Muršililsquonin ve Arnuwandarsquonın Tawanannarsquoya karşı hoşgoumlruumlluuml olduğu ifade

edilmektedir441 (Bryce 2005 207)

II Muršilirsquoye goumlre442 Tawanannarsquonın hazine dairesini aradığı desteğe yardım

iccedilin soyduğu iddia edildi ve šiwanzanni-rahibesi olarak konumu kurbanları adakları

ve tapınak arazilerini tahsis etme yetkileriyle devlet kuumlltuumlnuumln varlıkları uumlzerinde buumlyuumlk

bir kontrol sahibi olması sağlanmıştır443 II Muršili ilk başta uumlvey annesine karşı

harekete geccedilmekten kaccedilındı ve Tawanannarsquonın isminin yazılı olduğu bir dizi muumlhuumlr

kralın Tawanannarsquonın kraliccedilelik statuumlsuumlnuuml kabul ettiğini goumlstermektedir buna ek

olarak II Muršilirsquonin yaptığı seferlerin uzun suumlreli olması Tawanannarsquonın davranışları

uumlzerinde kısıtlayıcı bir etki yapmasını etkilemiş olabilir (Bryce 2005 208)

II Muršilirsquonin eşi Gaššulawiyarsquonın 444 hastalığının gizemli olduğu

duumlşuumlnuumllmekteydi ilk olarak hastalık tanrıccedila Lelwanirsquoye atfedildi prensesin kuumlltuumlnuumln

ihmal edildiği iddiasıyla cezalandırıldı lakin Gaššulawiya eşinin saltanatının

dokuzuncu yılında oumllduuml II Muršili eşinin oumlluumlmuumlnden kraliccedileyi sorumlu tuttu ve eşine

kara buumlyuuml yaptığını duumlşuumlnduuml445 Tanrılar Tawanannarsquonın succediluna karar verdi ve II

Muršilirsquode bunu onayladı Tawananna saraydan kovuldu fakat hayatı bağışlandı446

441 ldquoAma babam bir tanrı olduğunda Arnuwanda kardeşim ve ben Tawanannaya hiccedilbir zarar

vermedik ya da herhangi bir şekilde onu aşağılamadık Kralın evine ve Hatti topraklarına babamın

oumlmruumlnuumln huumlkuumlm suumlrduumlğuuml gibi erkek kardeşimin hayatında da onları youmlnetmişti Ve kardeşim bir tanrıya

doumlnuumlştuumlğuumlnde Tawanannaya hiccedilbir koumltuumlluumlk yapmadım ya da hiccedilbir şekilde onu aşağılamadım Kralın

evini ve Hatti topraklarını babamın ve benim kardeşimin hayatında youmlnetirken aynı şekilde onları

youmlnetmiştir Ve eşinin yaşamında (yuumlreğine ()) Ve eşinin yaşamında ona olan şeylerin yasaklandığı

guumlmruumlklere [bunlar iccedilin hiccedilbir değişiklik yapmadım ]rdquo (Bryce 2005 207) 442 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH

70 = KUB 144 443ldquoTanrılar babamın tuumlm evini vasi Tanrısı ve Tanrının ldquotaş evirdquo ni ldquotaş evinerdquo nasıl ccedilevirdiğini

goumlrmuumlyor musunuz Šanhara diyarından getirdiği bazı şeyler (oumlr Babil) Hatti [] de diğerlerine teslim

ettiği nuumlfusa () O hiccedilbir şey bırakmadı Babamın evini yok ettirdquo (Bryce 2005 208) 444 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 445ldquoBenim cezam karımın oumlluumlmuuml Bu daha iyi oldu mu Onu oumllduumlrduumlğuuml iccedilin hayatım boyunca ruhum

karanlık oumlluumller diyarına gider Benim iccedilin dayanılmaz oldu () Bana () Yas verdi Tanrılar kimin

gerccedilekten cezalandırıldığını bilmiyor murdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın

succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo 48 II 24ndash6 iii 1ndash4 (Bryce 2005 209) 446ldquoOnu idam etmedim ama onu šiwanzanni-rahibeliği makamından aldım Kehanet makamından

azledilmesi gerektiğine karar verdiği iccedilin onu goumlrevden aldım ve ona bir ikamet yeri verdim Onun

arzusu hiccedilbir şeyden yoksun Yiyecek ve iccedilecek var Her şey onun emrinde duruyor Onun iccedilin hiccedilbir

şey eksik değildir O yaşıyor Goumlzleriyle cennetin guumlneşini goumlruumlyor Ve hayattan biri olarak ekmeği

yiyor Benimki sadece bu bir cezadır Onu bir şeyle cezalandırdım onu saraydan aşağı goumlnderdim

Onu šiwanzanni-rahibe makamından tanrılardan alıkoydum Benimki sadece bu bir cezadırrdquo II

135

III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir metinde Hitit kralı III Hattušili kraliccedileye

yapılanlara dahil olmadığını belirtti447 (Bryce 2005 208-210)

Hitit-Babil arası mektuplaşmalar sayesinde anladığımız konulardan biri de

Hitit Krallığırsquonın Babil Krallığırsquondan doktor talep ettiğidir448 II Muwatalli doumlneminde

Hattušarsquoya geccedilici olarak gelen iki doktorun varlığı bilinmekte ve III Hattušili

doumlneminde bir rahip goumlnderildiği anlaşılmaktadır Doktorlar ve rahip Babilrsquoe geri

doumlnmeyince Kadašman-Enlil Hitit Krallığırsquonda yasadışı olarak alıkonulduklarını

iddia etti III Hattušili Babil kralının bu iddiasını reddetti III Hattušili ağabeyinin

onları zorla alıkoyduğunu belirtti449 ve şu an onların nerede olduğu ile ilgili bir fikrinin

olmadığını soumlyledi Doktorunsa durumunun iyi olduğu haberini verdi450 ve uumllkesine

doumlnmekte oumlzguumlr olduğunu accedilıkladı 451 III Hattušilirsquonin talebi uumlzerine Kadašman-

Enlilrsquoin bir başka doktoru Hattušarsquoya goumlndermeyi kabul ettiğini goumlrmekteyiz

Doktorun bilinmeyen bir sebepten oumltuumlruuml oumllduumlğuuml ve III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumln normal

yollardan olduğunun ispatı iccedilin doktorun malları ve doktorun babasını ile birlikte

goumlrevlilerini goumlnderdi Ayrıca Babilrsquoden heykeltraş istediğini de ekledi (Bryce

2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)

III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta452 III Hattušili

ve II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir

lakin iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin

Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo

48 II 9ndash20 (Bryce 2005 209) 447ldquoTawanannaya karşı davada hizmetkarınız sarayda gerccedilekleşti babam Tawanannanın guumlcuumlnuuml

reddettiğinde kraliccedile tanrının hizmetccedilisi olsa da sen tanrıccedila hanımım tanıyan tek kişi sizdiniz

Ruhunuzda kraliccedilenin guumlcuumlnuumln kısıtlanması iradenizle uyumluysa ya da olmasaydıhellip Bana gelince ben

bu meseleye hiccedilbir şekilde katlanamadımrdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş

Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383= KUB 147 ve KUB 2119 (Bryce 2005 210 Beckman 1983(a)

109) 448 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 449 ldquoErkek kardeşim Muwatallinin huumlkuumlmdarlığı sırasında bir rahip aldılar Bir doktor ve onları

Hattirsquode alıkoydu onunla tartıştım lsquoNeden onları alıkoyuyorsun Doktoru goumlzaltına almak doğru

değildir rdquo III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172=KBo 110 KUB 372

(Beckman 1996137 Bryce 2003(b) 118) 450 ldquoAslında burada iyi benim akrabam olan bir kadın ile evlirdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b)

118) 451ldquoEğer diyorsaldquo Kendi uumllkeme doumlnmek istiyorum rdquo uumllkesine geri doumlnecek Raba-ša-Marduku

goumlzaltına alabilir miydim rdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b) 118) 452III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110

136

Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan

DUMUMUNUSGAL terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile

evlendiği goumlruumlşuuml ortaya atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak

goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-

Turgu ve II Kadašman-Enlil sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin

Babil olduğu oldukccedila muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)

III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir kahinin varlığı ile Kadašman-Turgursquonun

kardeşine goumlnderdiği bir hekimin varlığı goumlz oumlnuumlnde bulundurulursa Babilli prensesin

Hitit prensi ile ya da Hitit prensesinin Babil kralı ile evlendiği duumlşuumlnuumllmektedir

Yukarıda bahsedilen metnin yazıldığı zamanın II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının son

zamanlarında geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir ve soumlz konusu evliliğin henuumlz gerccedilekleşmediği

anlaşılmaktadır Konu ile ilgili kaynaklardan sonuncusu453 evlilik muumlzakerelerinin

Kadašman-Turgu zamanında henuumlz sonuccedillanmadığı anlaşılmaktadır Mısır ve Hitit

Uumllkeleri arasında yapılan evliliği terminus post quem kabul edersek II Ramsesrsquoin 34

yılı Kadašman-Turgursquonun oumlluumlmuuml ve II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının ilk yıllarında

arasında yer alacaktır ve bu durum da II Kadašman-Enlilrsquoin ilk yıllarını evlilik

soumlzleşmeleri ile sonuccedillanması iccedilin muhtemel bir zaman yaratacaktır II Ramsesrsquoin

saltanatının 16 yılı II Kadašman-Enlilrsquoin 1 saltanat yılı kabul edilirse II Ramsesrsquoin

34 yılı II Kudur-Enlilrsquoin saltanatının sonuna duumlşecek ve terminus ante quem kabul

edilecektir Bu durum da III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe evlilikten soumlz etmeyen

mektubu ile Puduheparsquonın kutlama iccedilin II Ramsesrsquoe yazdığı mektup arasında on yıl

gibi tahmini bir zamana izin verecektir II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının sonuna

doğru ya da huumlkuumlmdarlığı doumlneminde evlilikler bir suumlre daha kutlanacaktır (Devecchi

2017 118vd)

IV Tuthaliyarsquonın eşinin adı bilinmese dahi Puduhepa ile II Ramses arasındaki

bir mektuptan yola ccedilıkarak454 Babilli prenses olduğu duumlşuumlnuumllmektedir455 Amurrursquonun

kızı olarak belirtilen kişi Nerikkali ile evliydi Babilrsquoin kızı da muhtemelen IV

453 Farklı mektupların fragmanları bkz CTH 210 = KUB 26 88 454 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB XXI 38 455ldquoKraliccedilenin benim aldığım Babilrsquoin kızı ve Amurrursquonun kızı Hatti halkından oumlnce benim iccedilin bir

oumlvguuml kaynağı değil miydi Buumlyuumlk Kralın kızını bir yabancıyı kızım olarak aldım (Bryce 2005 297

Miller 2017 99 Beckman 1996 128)

137

Tuthaliyarsquonın eşi olmalıydı (Bryce 2005 297 Beckman 1983(a) 110 Singer

1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)

II Ramses Babil Uumllkesi ile yapılan evlilik haberine tepki goumlsterdi ve artık

Babil tahtında oturan kişinin ldquoBuumlyuumlk kralrdquo olarak anılmaması gerektiğini belirtti456

Mektupta bahsi geccedilen Babil kralı II Kudur-Enlil olmalıydı ve II Ramsesrsquoin Babil

kralını kuumlccediluumlmseyici ifadelerine rağmen Hitit youmlnetimi Babil kralını ldquoBuumlyuumlk kralrdquo

olarak goumlrmeyi suumlrduumlrduuml Hitit ve Babil Uumllkeleri arasında soumlz konusu evlilik

gerccedilekleştiyse bu II Kudur-Enlil tahta ccedilıkmadan oumlnce babasının doumlneminde yapılmış

olmalıydı Yapılan evlilik iki uumllke arasındaki bağları guumlccedillendirdi ve Asur tehlikesine

karşı soumlz konusu bağların kuvvetlenmesi oldukccedila oumlnemliydi Nerikkali bir vassal

youmlneticinin kızı ile evliyken IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk kralın kızı ile evlendirilmesi

onun statuuml bakımından uumlstuumln oması accedilısından da oumlnem teşkil etmekteydi IV Tuthaliya

doumlnemine tarihlenen bir fal metni Babilli prenses ve Puduhepa arasındaki

anlaşmazlıklar ile ilgili bir takım bilgileri iccedilermektedir457 (Bryce 2005 297 vd) Bu

konuda Pattiya isimli bir kadının adı geccedilmektedir ve bu kişinin IV Tuthaliyarsquonın

kayınvalidesi olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Singer 1991(b) 332) ve Devecchirsquoye

goumlre bu tezin aşağıdaki nedenlerden dolayı doğruluğunun duumlşuumlk olabileceği duumlşuumlnuumlluumlr

bull Kehanet metninde 458 kraliccedile Puduhepa IV Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllen kralın

Pattiyarsquonın kızı ile evli olduğu soumlylenir ama metinde Pattiyarsquonın kızı

DUMUMUNUSGAL olarak geccedilmez459

bull Eğer Pattiya Babilli prensesin annesiyse bir Babil kraliccedilesi olmalıydı ve bir Babil

kraliccedilesi neden Hitit Uumllkesinde bulunmaktaydı

bull Pattiya Hitit mahkemesinden ceza aldı ve Arušna tanrısının hizmetine girdi460 lakin

bir Babil kraliccedilesinin kovulup bu kadar kolay bir şekilde uzaklaştırılabileceği pek

olası goumlzuumlkmemektedir

456ldquoEğer lsquoBabil Kralı Buumlyuumlk Bir Kral değil derseniz o zaman Babilin durumunu bilmiyorsunuzrdquo

(KUB 2138 oumly 55ndash6) (Bryce 2005 297 Beckman 1996 128 Hoffner 2009 286vd) 457 Bkz Boumlluumlm I2B5 458 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85 459 Soumlz konusu durum kraliccedilenin kimliğini doğrulamamızı zorlaştırmaktadır DUMUMUNUSGAL

olarak geccedilmemesi Babil hanedanına mensup olup olmaması ile ilgili mevcut sorunun guumlncelliğini

korumasına neden olmaktadır 460 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85

138

bull Pattiya Babilce bir isim olmayıp muhtemelen Hurrice bir isimdir (Devecchi 2017

119 vd)

IV Tuthaliyarsquonın Babill bir prenses ile evlendiğini ccedilivi yazılı belgelerden

bildiğimiz iccedilin Pattiyarsquonın Babilli olduğu duumlşuumlnmeliyiz Babil sarayında sadece

kraliccedileler kralın eşi olarak bulunmuyordu Cariyeler ve ikinci eşler de sarayda

bulunmaktaydı Bu sebeple bizce Pattiyarsquonn kraliccedileden ise Babil sarayında yer alan bir

cariye olabileceği fikrini akla getirmektedir ccediluumlnkuuml cariyeden doğan ccedilocukların da

prens ve prenses unvanı aldıkları bilinmektedir

II Kudur-Enlil ile Hitit prensesinin evliliklerinden olan oğullarının Babil kralı

tarafından oğul olarak adlandırılmaması muhtemeldir Hitit kralları prenseslerini

yabancı youmlneticiler ile evlendirirken evlilikten doğacak olan ardılların ileride kral

olmaları gerektiğini duumlşuumlnmektedir ve bu durum Babil ile yapılan evlilikte de

geccedilerliliğini korumaktadır Babilliler ise Hitit prensesinin oğlunu gayrimeşru mirasccedilı

sayabilirlerdi Ardılı Hattušarsquoya goumlndermek sorunu ccediloumlzmeyecekti ccediluumlnkuuml Hititler bu

durumu sessizce kabul etmeyecekti ve ardıl Hitit kralının elinde bir koz olurdu Bu

sayede onu Babil tahtına oturtabilmek iccedilin her şeyi muumlmkuumln kılacaktı (Devecchi

2017 121)

Eski Oumlnasyarsquonın oumlnemli guumlccedillerinden biri olan Babil Krallığı ile aradaki

kilometrelere rağmen başarılı bir politika izlendiği anlaşılmaktadır Bu durum ilk başta

Babilrsquoin fethi ile başlasa da sonrasında yapılan ccedileşitli evlilikler ile ortam yumuşatılmış

ve krallar adeta birbirlerinin kardeşi olmuşlardır Doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin bir ccedilatı

altında toplandığı ve savaştan ziyade barışın huumlkuumlm suumlrduumlğuuml hediye değiş tokuşu ile

de bu durumun pekiştirildiği goumlruumllmektedir Ayrıca Hitit sarayına gelin olarak gelen

Babilli prenseslerin sarayda oumlnemli bir nuumlfuzlarının olduğu da akıldan

ccedilıkarılmamalıdır Amarna Ccedilağırsquondaki krallıklar arası sosyal ve kuumlltuumlrel etkileşimi geccedil

de olsa yakalayan Hititlerin buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılmasının ardından bu durumu

perccedilinlemek iccedilin diğer buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılan Babil Krallığı ile evlilik yoluna

gittiğini goumlrmekteyiz Hititler doumlnemin şartlarına ayak uydurmuş ancak Babilrsquoden

gelen prenseslerin Hattušarsquoda saray entrikaları ccedilevirmesine engel olmamamışlardır

Pattiya isimli kişinin fikrimizce Babil kraliccedilesinden ziyade Babil sarayında yer alan

bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir Sonuccedilta cariyeden doğan ccedilocuklar da prens ya da

139

prenses unvanları taşıyabilmekteydiler III Hattušilirsquonin torunu Babil Krallığırsquonda

veliaht olarak goumlruumllmese dahi bu durum pek oumlnemsenmemiş ve iki krallık arasında

barış huumlkuumlm suumlrmeye devam etmiştir Babilrsquoden doktor ve zanaatkar talebinde

bulunulmuş ve karşılıklı hediyeler ile ilişki sıcak tutulmaya ccedilalışılmıştır

IIIB Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik

IIIB1 Mısır Krallığı ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler

IIIB1a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki Ilk Politik Ilişkiler

Mısır Krallığı şuumlphesiz ki tarihi arkeolojik alanları ve buluntuları ile uumlnlenmiş

Eskiccedilağ medeniyetlerinden biridir Mısır Krallığı Levant boumllgenin hakimiyken

Anadolursquoda guumlccedillenen Hititler kendilerine rakip olarak tarih sahnesine ccedilıkmıştır ve

boumllgede yapılan savaştan sonra ilk uluslararası barış antlaşması olan Kadeş Barış

Antlaşmasırsquonın iki tarafı olmuşlardır

Hititlerin Suriyersquodeki ilk varlığı Mısırrsquoda 12 hanedan doumlnemine

rastalamaktadır (Breasted 1905 153) Hitit Mısır Uumllkeleri arasındaki ilk etkileşim

Mısırrsquoın 18 Hanedanrsquoı doumlnemine Hititlerde ise Eski Hitit Doumlnemirsquone rastlar İki

uumllkeninde ortak amacı Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmak ve buradaki krallıkları kendi

topraklarına katmaktı (Peker -Vos 2010 88) Hitit Krallığırsquonın Mittanirsquoyle olan yakın

ilişkisi Suriye topraklarında Mısır ve Hitit gibi iki guumlcuumln karşı karşıya gelmesine neden

olacaktır I Sethi boumllgede yeniden Mısır uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kurmak amacıyla boumllgeye sefer

duumlzenledi Kadeş Antlaşmasırsquonın imzalanması Yakındoğursquoda genel bir siyasi değişim

bağlamı iccedilinde yer alır (Desplancques 2006 93 vd) Hitit Krallığı Mittani guumlcuumlnuuml

uzaklaştırmak amacıyla oluşturduğu seferlerde Mittani uumllkesinin başkenti

Waššukannirsquoyi ele geccedilirip duumlşman topraklarında rahatlıkla ilerledi ayrıca Mısır

firavunu Akhenatonrsquoun dini reformları sayesinde uumllkesinde bozulan asayişten

yararlanıp guumlnuumlmuumlz Suriye iccedillerine ilerleyip Luumlbnanrsquoı sınır yaptı (Llyod 2012 38)

III Tutmosis MOuml 1440rsquota Doğu Akdeniz kıyılarından ilerleyerek Haleprsquoi

fethetti Hitit Uumllkesi dikkatli davranıp Mısır Krallığırsquona vergi vermeyi kabul etti

Firavunun oumlluumlmuumlyle birlikte Halep Hitit desteğini de yanına alarak Mısır Krallığırsquona

140

karşı geldi lakin bu sefer guumlccedil dengesi değişmiş Halep461 Mittani Uumllkesirsquone bağlılık

yemini etmişti (Macqueen 2009 48 vd Santosuosso 1996 426 Oumlzkan 2007 81)

II Zidanta 33 yılındaki Suriye seferinden doumlnuumlşuumlnde Mısır Kralı III Tutmosisrsquoe

hediyeler goumlnderen Hitit kralı olabilir462 (Klengel 1999 96) Sekiz yıl sonra jest aynı

kral ya da halefi tarafından tekrarlandı Hitit-Mısır ilişkileri Anadolunun

kuzeydoğusundaki Hitit kenti Kuruštamadan Suriyedeki Mısırlı boumllge topraklarına

insan taşımayı iccedileren resmi bir antlaşma ile daha da guumlccedillendirilmiştir bu konu

Kuruštama antlaşması olarak bilinen ve daha sonra iki metin iccedilinde atıfta bulunulan

bir belgeden kaynaklanmaktadır Belgenin tarihi kesin olmamakla birlikte bu

doumlnemde Hitit-Mısır antlaşması veya ittifakı olarak bahsedilebilmektedir Metinde yer

alan soumlz konusu insan sevkiyatının Hatti ve Mısır arasındaki ittifakın bir parccedilası olarak

bir askeri birliklerin goumlnderilmesini iccedilermiş olabileceği oumlne suumlruumllduuml463 Mısır Uumllkesi

ile diplomatik ilişkilerin resmileşmesinde Hitit Krallığı oldukccedila avantajlıydı Hititler

Mısırrsquoın Anadolu toprakları iccedilin bir tehdit oluşturduğunu duumlşuumlnmemekteydiler

Hititlerin esas kaygısı olan Mittani saldırganlığına karşı mevcut topraklarının

korumasını sağlamak istiyorlardı Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında boumllgesel bir ccedilıkar

ccedilatışması olmaması durumunda Mittani Uumllkesirsquone karşı kurulan bir ittifak Mısır ve

Hitit Uumllkelerirsquonin yararına olabilirdi464 (Bryce 2005 119 Santosuosso 1996 427vd)

I Tuthaliya zamanında Hitit Uumllkesi kaos ortamında bulunuyordu kuzeyden

Kaškalar kuzeydoğudan Azzi-hayaša doğudan İšuwa Uumllkesirsquone pek ccedilok sefer

duumlzenlemiştir ve uumllkede refah olmaması uumllkenin batı topraklarında bulunan vassal

krallığa ilginccedil bir fikir meydana getirdi Arzawa krallığı Mısır krallığı ile irtibata geccedilti

ve El Amarnarsquoda yer alan belgede Mısır sarayı ile evlilik yapılmak istendiği ve Arzawa

kralının doumlnemin diğer guumlccedilleri gibi ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo terimiyle anılmak istemesini belirtti

(Macqueen 2009 49 vd) Arzawa kralının kendini doumlneminde yer alan diğer guumlccedilluuml

devletleri ile bir tutmak istemesinin nedeni Hitit krallığının guumlccedilsuumlz durumundan

yararlanıp kendi topraklarının hamisi olup dış uumllkeler ile ilişkilerde Hitit krallığına

461 Halep tekrar ITuthaliya zamanında Hitit Uumllkesirsquone bağlandı (Macqueen 2009 48 vd) 462 Firavuna hediye goumlnderen Hitit kralının II Zidanta ya da II Huzziya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Peker

-Vos 2010 91) 463Goumlnderilen Hititlilerrsquoin asker olduğu ve muhtemelen Mısır ordusuna paralı asker olarak işe alındıkları

duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 119) 464 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IID

141

bağlı kalmak istememesidir bu nedenle boumlyle bir guumlcuuml elinde tutmak iccedilin de aklına ilk

gelen olgu evliliktir Evliliğin gerccedilekleştiğine dairse bir kanıt bulunmamaktadır

(Macqueen 2009 50)

Hitit ve Mısır Krallıkları arasındaki ilk politik etkileşimler ekonomik ve

jeostratejik konumu sebebiyle Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmaya ccedilalışmışlardır Hitit

Uumllkesi daha sonrasında kendi iccedil sorunlarına youmlneldiği iccedilin soumlzuuml geccedilen boumllge uumlzerindeki

etkinliğini kaybetmiştir

IIIB1b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler

I Šuppililiuma doumlneminde Suriye boumllgesindeki asayiş yeniden sağlandı

Kizzuwatna boumllgesini vasalı yaptı ve Mittani Krallığırsquonı boyundurluğu altına aldı

(Klock-Fontanille 2005 29) Yakındoğursquoda oumlnemli merkezler olan Halep ve

Karkamış kentlerinin başına guumlvendiği kişileri getirdi ve Karkamıšrsquoı Hattuša

kentinden sonra ikinci oumlnemli merkez haline getirdi ayrıca Hitit kral yardımcısı da

burada ikamet ediyordu Piyaššili babası IŠuppililiuma tarafından birinci kral

yardımcılığına getirildi ve Hurri ismi olan Šarri-Kušuhrsquou aldı ( Klock-Fontanille

2005 30) Hitit kralı Šarri-Kušuhrsquou Mittanirsquonin ele geccedilirilmesi goumlrevine vermiş ve

Kargamıš Krallığırsquonın boumllgedeki guumlvenlikten sorumlu olmasını sağlamıştır (Sir Gavaz

2012 2828)

Firavun Akhenatonrsquoun tahta ccedilıktıktan sonra yaptığı din reformu sonrası Mısır

Suriye ve Filistinrsquodeki etkinliğini kaybetmekle kalmayıp boumllgede bulunan oumlnemli

liman kentlerini de kaybetmişlerdir Ugarit Hititler ile ittifak yapmıştır ve Biblos

Ribadadirsquonin huumlkuumlmdarlığını kaybetmesinden sonra Azirursquonun safhına geccedilmiştir I

Šuppiluliuma Alalah ve Haleprsquoi nuumlfuzu altına alır ve Aziru Hititler ile antlaşmak

zorunda kalır Daha sonrasında da Şam Mısırrsquoda kalması dışında buumltuumln Suriyersquoye

hakim olur465 (Hornung 2004 110)

Hitit kralı I Šuppiluliuma Mısır kralı ile ihtilaftan uzak durmaya istekliydi

Mısırrsquoın Suriyersquodeki etkisi Akhenatonrsquoun huumlkuumlmdarlığında azalmış gibi goumlruumlnse de

Mısır Uumllkesi hala Guumlney Suriye ve tuumlm Filistin boumllgesinde bulunan topraklardaki

465 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF

142

krallıkların hakimiyetine sahipti Buna ek olarak Mısır-Mittani ittifakı da hala

geccedilerliliğini korumaktaydı Amarna doumlnemindeki mektuplardan Akhenatonrsquoun kendi

boumllgesindeki siyasi ve askeri gelişmeleri yakından izlediği accedilıktır bu sebeple I

Šuppiluliuma firavun ile diplomatik ilişkiler kurarak Mittani ile olan ccedilatışmasında

Mısır kralının katılımını en aza indirmeye ccedilalıştı Kral kardeşinin etki alanına

muumldahale etme isteği iki krallığın diplomatik ilişkilerini oldukccedila sıkıntıya

sokmaktadır Mısır kralı Filistin boumllgesinde bulunan yerel youmlneticilerden Hititlerin

yıkıcı faaliyetleri ile ilgili ve Hititlerin boumllgeye askeri muumldahalede bulunduğu ile ilgili

şikayetler aldı Hititlerin yaptığı bu faaliyetlerin Akhenatonrsquoun saltanatının sonuna

kadar Hitit-Mısır barış durumunu tehlikeye atmadığı goumlzlemlenmektedir

Akhenatonrsquoun halefi Smenkharersquoye yazdığı bir mektupta 466 I Šuppiluliuma ile

arasında sıcak bir ilişkinin olduğunu belirtmektedir I Šuppiluliumarsquonın Akhenaton ile

olan ilişkisi habercisinin inandığı kadar yakın olmayabilir Firavunun oumllduumlruumllmeden

oumlnce Hitit Uumllkesirsquone karşı buumlyuumlk bir sefer iccedilerisinde olması muhtemeldir Hitit kralı

Mısırlı kralı kardeşiyle genel bir strateji ve tutarlı bir dostluk suumlrduumlrme istediğini

gerccedilekleştirmiştir (Bryce 2005 158vd)

Akhenaton I Šuppiluliuma ile dostluk ilişkilerini suumlrduumlrmek istiyordu ve

ayrıca Suriyersquodeki Mısır topraklarına saygı duymasını istiyordu Firavun Hitit kralı ile

ccedilatışmak istemedi Rib-Haddarsquonın Amurru kralı Azirursquoya karşı harekete geccedilme

talebine cevap verirse onu Hitit tarafına suumlruumlkleyecekti Rib-Haddarsquoya destek vermeyi

reddetse firavunun elde ettiği her toprağı Azirursquoya neredeyse teslim etmek anlamına

gelmekteydi (Bryce 2005 171) Suriye boumllgesinde bulunan Mittani Krallığı Hititler

tarafından yıkıldıktan sonra467 Mısır soumlzuuml geccedilen boumllgede Hitit ccedilıkarları iccedilin suumlrekli bir

tehdit olarak kaldı ve eskiden Mısırrsquoa tabi bulunan boumllgeleri geri kazanmaya

ccedilalışabilirdi (Bryce 2005 180 Bryce 2006 2) Akhenatonrsquodan sonra yerine geccedilen

firavun Tutankamonrsquodur ccedilok genccedil yaşta vefat etmesi uumlzerine Mısır tahtı sahipsiz

kalmıştır I Šuppililiuma Amurru Kralı Aziru ve Ugarit krallıkları ile bağımlılık

466ldquoNe benim babanıza goumlnderdiğim haberciler ne de babanın şu şartlarda yapmış olduğu istekleri

Birbirimiz arasında en yakın arkadaşlık ilişkisinden başka birşey kurmayalım rsquo bunları reddetmedim

Babanın bana soumlylediği her şeyi kesinlikle her şeyi yaptım Ve kendi isteğim babana yaptığım asla

reddetmedi Bana her şeyi verdirdquo (EA 41 7-13) (Bryce 2005 158) 467 Detaylı bilgi iccedilin bkz IID

143

antlaşması yaptığında Mısır Kralı Tutankamon bu durum karşısında sessiz kaldı468

(Klock-Fontanille 2005 30)

Mısır kraliccedilesi I Šuppiluliumarsquoya oğullarından biri ile evlenmek istediğini

belirten bir mektup goumlnderdi ve Zannanza yola Mısırlılar tarafından oumllduumlruumllduuml469

Mısır tahtına Ay470 isimli biri geccedilti Hitit prensinin oumllduumlruumllme emrini veren muhtemel

kişi olarak goumlsterilir Tahta ccedilıkan yeni firavuna I Šuppiluliumarsquonın yazdığı mektupta

firavunun prensin oumlluumlmuuml ile ilgili succedillamaları uumlstlenmediğini goumlruumllmektedir Hitit kralı

oğluna yapılan bu suikasti ldquoşahinin korumasız bir kuşa saldırmasırdquo olarak

nitelendirmiştir Hitit kralı oğlunun intikamını almak istiyordu (Bryce 2005 182 vd

de Martino 2006 57 vd Sayce 1926 168vd Oumlzkan 2007 83vd Bryce 2003(b)

103vd) Firavun Ay Mısır kuvvetlerinin guumlcuuml konusunda I Šuppiluliumarsquoyı uyardı

ve Hitit kralının kendi masumiyetine inanacağını umdu dostane ilişkiler kurmaya

ccedilalıştı I Šuppiluliuma yeni Mısır tahtına ccedilıkmış kralın dostane ilişki kurma isteğini

reddetti ve veliaht prens olan oğlu Arnuwandarsquonın komutasındaki Hitit ordusunu

Guumlney Suriyersquodeki Mısır sınırlarını geccedilti ve boumllgede bulunan şehirlere saldırdı

Boumllgede bulunanlar esir alındı ve Hitit vatanına goumlnderildi471 (Bryce 2005 183)

I Šuppiluliuma doumlneminde Hitit Krallığırsquonın Suriye Boumllgesirsquonde yeniden guumlccedilluuml

konuma geldiği goumlruumllmektedir Mısır Krallığırsquonda ise firavun Akhenaton doumlneminde

din reformu sebebi ile ccedilıkan iccedil karışıklıklar bastırılmaya ccedilalışıldığı iccedilin Mısırlıların

Suriye Boumllgesi ile yeterince ilgilenemekdikleri goumlzlenmektedir Akhenaton

sonrasında tahta ccedilıkan Mısır kralı Tutankamon erken yaşta oumlluumlnce Hititler Suriye

Boumllgesirsquondeki hakimiyetlerini guumlccedillendirmişlerdir Oumllen firavunun eşinden gelen

evlilik mektubu ile I Šuppiluliuma Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona

goumlndermiş Ancak Zannanzarsquonın evlenmek amacıyla Mısırrsquoa giderken yolda

oumllduumlruumllmesi uumlzerine iki uumllkesinin arasındaki politik gerilim yeniden artmıştır

468 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF 469 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB2 470 Tutankamonrsquoun mezarında bulunan duvarlardan birinde Ay tasvir edilmiş ve meazın

muumlhuumlrlenmesinden oumlnce son toumlreni gerccedilekleştirdiği anlaşılmaktadır Tutankamonrsquoun babası

Akhenatonrsquoun zamanında soumlzuuml geccedilen firavuna en yakın ve en guumlvenilir danışmanlardan biri olmuştur

ve Tutankamonrsquou huumlkuumlmdarlığı doumlneminde de etkisini arttırmaya devam etmiştir Tutankamonrsquoun

oumlluumlmuuml uumlzerine kendisini Mısır tahtının hakimi olarak goumlrmekteydi (Bryce 2005 182 vd) 471 Esirler Hitit Uumllkesirsquoni perişan eden ve nuumlfusu azaltan bir vebayı da yanlarında getirdiler Hitit veliaht

prensi olan Arnuwandarsquonın da su sebeple oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 183)

144

IIIB1c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler

Mısır Krallığı ile yaşanan gerginliğin devam ettiği goumlruumllmektedir Hitit kralı II

Muršili doumlneminde Ugarit kralı II Niqmaddu Hitit tarafında yer alan bir politika

uyguluyordu lakin bahsi geccedilen krallar bir antlaşmanın uygulanmasından oumlnce Ugarit

kralı oumllduuml Yerine geccedilen oğlu Arhalba bağımsız bir politika izledi ve Mısır kralı

Horemheb ile diplomatik temaslarda bulundu Hitit guumlccedilleri Mısırlılarrsquoı boumllgeden

suumlrmeyi başardı II Muršili Mısır kuvvetlerini karşılamaya giderken Zilunarsquoya ulaştığı

sıralarda Mısırlılarrsquoın yenildiğini ve vatanlarına geri doumlnduumlklerine dair sevindirici bir

haber aldı (Bryce 2005 201) II Muwatalli Anadolursquodaki olaylar ile ilgilenirken

Mısır kralı I Seti bu durumu fırsat bilip Guumlney Suriye krallıklarını ele geccedilirdi (Bryce

2005 229 Hornung 2004 115 Spalinger 1981 309) I Seti Karnakrsquotaki anıtında

kendisini ldquoHititleri yenenrdquo472 olarak belirtmiştir I Seti huumlkuumlmdarlığı sonuna kadar

muhtemelen Kadeš ve Amurru Mısır kontroluumlnde kaldı473 I Setirsquonin huumlkuumlmdarlığının

suumlrduumlğuuml olayı takip eden yıllarda Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında huzursuz bir durum

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 229 vd) I Šuppiluliuma doumlneminde Mısır

Krallığı ile yaşanan gerginlik yavaş yavaş doruk noktaya ulaşmış ve Kadeš Savaşırsquona

kadar da bitmemiştir

IIIB1d Kadeš Savaşı

Kadeš kenti Oumlnasyarsquoda yuumlzyıllardır belirleyici bir rol oynamaktaydı Asi

nehrinin verimli vadisinde yer almakta ve Suriyersquonin iccedil kesimlerini Akdeniz sahiline

bağlayan kıyı boumllgesinden geccedilen birkaccedil yoldan birine hakimdi Soumlzuuml geccedilen kent

oldukccedila geniş bir boumllgenin denetim altında tutulmasında oldukccedila muumlhim bir oumlneme

sahipti (Wilkinson 2013 399)

Mısır kralı II Ramses yayılmacı bir politika guumlduumlyordu ve Mısır kralı I

Šuppiluliumarsquonın zamanında alınan Suriye boumllgesindeki toprakları tekrar kendi

uumllkesinin topraklarına katmak istiyordu Mısır Amurrursquoya kadar ilerleyip burayı ele

472ldquoYuumlce Boğa [hazır] Asiaticsi kızdıran Hititleri yenen şeflerini oumllduumlren kanlarında devrilen

aralarında bir dil ateşi gibi savaşan onları olduğu gibi yapan değilhellip Majestelerirsquonin yaşayan esirleri

olarak getirdiği Mısırı tanımayan uumllkelerin şeflerihellip Zafer uumllkeyi harap ettiğinde geri doumlner Hatti

topraklarını koklayarak korkak isyancıların durmasına neden oldurdquo (Bryce 2005 229) 473 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF

145

geccedilirdi bu sayede sınırı Ugaritrsquoe kadar dayanmış oldu Hititler Mısırrsquodan kaybettiği

toprakları almak iccedilin orduları ile boumllgeye geldiler (Hornung 2004 117)

Mısırrsquoda yer alan Abu Simbel 474 Luksor 475 Tebrsquodeki Ramesseum 476

Abidos 477 Karnak tapınaklarının duvarlarını suumlsleyen tasvirler 478 ve metinler

sayesinde bilgi edinilmektedir (Bryce 2005 234 de Martino 2006 63 Noth 1948

232vd Wilson 1927 287) Mısır Uumllkesi kayılarında Hitit ordusuna katılan vassal

devlet orduları ile birlikte ayrıntılı bir şekilde listelendiği ve buumltuumln Hitit Uumllkesirsquonin

savaşa katıldığına dair bilgi metinde goumlze ccedilarpmaktadır479 II Ramsesrsquoin belirttiğine

goumlre Hitit ordusu 3500 savaş arabası ve 3700 piyadeden oluşan 47500 askere sahipti

Sayının abartılı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 235 Peker - Pelvanoğlu 2018

72 de Mieroop 2007 129 Collins 2007 54 Klengel 2002 65 Doğan-Alparslan

2012 119) Amurru kralının bazen Hitit leyhine bazen de Mısır leyhine bir politika

izlediği goumlruumllmektedir480

II Ramses Teb kentindeki tanrı Amonrsquoun ordusu Heliopolisrsquoteki Ra ordusu

Memfisrsquoteki Ptah ordusu ve muhtemelen Tanisrsquoteki Sutekh ordusunu Pi-Ramses

şehrinde topladı (Wilkinson 2013 400 vd Goedicke 1966 72 Edel 1950 211

Santosuosso 1996 428) ve Filistin sahiline doğru ilerlemeye başladı II Ramses

Amon tuumlmeninin başında bulundu ve Kadešrsquoe doğru yola koyuldu diğer soumlzuuml edilen

uumlccedil boumlluumlğuumln Amon tuumlmeninden oldukccedila geride kaldığı anlaşılmaktadır Mısır ordusu

duumlşman topraklarında olduğu iccedilin arkada kalan tuumlmenleri beklemesi gerekiyordu ama

474 Bkz Resim 31 475 Bkz Resim 32 476 Bkz Resim 33 477 Bkz Resim 34-35-36 478 Bkz Resim 37 479ldquoMajesteleri Kadeš kasabasına geldi ve şimdi Kadešin yağmaladığı duumlşmuumlş biri gelmişti ve şu ana

kadar tuumlm yabancı uumllkeleri bir araya getirmişlerdi Hatti topraklarının tamamı gelmişti Nahrin (yani

Mittani) Arzawa Dardany Keškeš (yani Kaška) Maša Pitašša Arawanna Karkiša Lukka

Kizzuwadna Karkamıš Ugarit Kedy Nuhaššinin tuumlm şehri Mušanet Kadešhellip Dağları ve vadileri

kapladılar ve ccedilokluklarından dolayı ccedilekirge gibiydiler Karada hiccedilbir guumlmuumlş kalmadı buumltuumln mallarını

elinden aldı ve onları savaşmak iccedilin onlarla buumltuumln yabancı uumllkelere verdirdquo (Kadeš Yazıtı P40ndash53 Bryce

2005 235 Faulkner 1958 94 Wilson 1927 268vd Klengel 2002 63 Doğan-Alparslan 2012 117) 480 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF

146

bu durumun tersi bir bakışla arkada kalan tuumlmenlerin beklenmediği goumlruumllmektedir

(Bryce 2005 235 vd)

Orontes nehri civarında bulunan Šabtuna yakınlarındaki Amon tuumlmeni iki

bedevi ile karşılaştılar Bedeviler kabilelerine mensup kişilerin Hitit hizmetinden

ayrılmak istediklerini ve Mısır kuvvetlerine katılmak istediklerini belirttiler Yapılan

sorgulamanın sonucunda kabile şeflerinin Halep topraklarından kuzeye doğru olan

Hitit ordusuyla birlikte olduklarını belirttiler481 Lakin bu durum bir uydurmacadan

ibaretti Bedeviler II Muwatalli tarafından II Ramsesrsquoin pozisyonunu ortaya ccedilıkarmak

iccedilin goumlnderilmişti II Ramses bu uzağa duumlştuuml ve bedevilerin soumlylediklerinin

doğruluğuna inandı Amon tuumlmeni ile birlikte Kadešrsquoin kuzeybatısındaki yerini aldı

Diğer Mısır tuumlmenleriyse hala geride bir konumda bulunmaktaydılar Amon tuumlmeninin

kamp kurması iccedilin durduğu sırada II Muwatalli tarafından goumlnderilen iki bedevi kaşif

Hititler tarafından ele geccedilirildi ve Hitit ordusunun gerccedilek yeri boumlylelikle anlaşılmış

oldu 482 (Bryce 2005 236 de Martino 2006 64 vd Wilkinson 2013 401 vd

Goedicke 1966 75vd Alt 1943 1vd Faulkner 1958 94vd Pelvanoğlu 2018 48

Wilson 1927 287vd Peker - Pelvanoğlu 2018 72vd Santosuosso 1996 433vd

de Mieroop 2007 39 Collins 2007 55vd Klengel 1999 216 Klengel 2002 64

Doğan-Alparslan 2012 118vd)

Mısır birlikleri Šabtuna şehrindeyken II Muwatallirsquonin Tahruntašša

Uumllkesirsquonden yola ccedilıktığı duumlşuumlnuumlluumlrse Kargamıšrsquoa gitmek yerine Amurru toprakları

youmlnuumlne ve guumlneydeki Kadešrsquoe ilerlemek iccedilin Halep ccedilok daha uygun bir konumda

bulunmaktadır (Doğan-Alparslan 2012 122)

481ldquoHattušarsquonın eline duumlşen kabile reisleri olan kardeşlerimiz bizi firavunun hizmetccedilisi olacağımızı ve

kendimizi Hatti huumlkuumlmdarınandan ayıracağımızı soumlylemek iccedilin bizi majestelerine (Mısır kralına)

yolladılar Sonra majesteleri onlar şoumlyle dedi lsquo Sizi majestelerine bunu bildirmek iccedilin goumlnderen

kardeşleriniz neredeler rsquo Ve majestlerine şoumlyle demişler lsquo Hattirsquonin zavallı huumlkmuuml Hattirsquonin eline

duumlşenler iccedilin Tuniprsquoin kuzeyinde Halep diyarındadır ve duyduğu zaman firavunun (ccedilok fazla) guumlneye

gelmesine korkmuştur Firavun kuzeye geldirdquo (Kadeš Yazıtı B8ndash18 Bryce 2005 236) 482ldquoSonra Majesteleri dedi ki lsquoSiz kimsiniz rsquo lsquoBiz Hatti kralına aitiz rsquodiye cevapladılar O (II

Muwatalli) majestelerinin (Mısır kralı II Ramses) nerede olduğunu goumlrmemizi istedi Onlara

(bedeviler) majesteleri dedi lsquo O Hatti kralı nerede rsquo Tuniprsquoin kuzeyindeki Halep diyarında olduğunu

duydum diye cevapladılar lsquoHattirsquonin huumlkuumlmdarı (ccediloktan) muumlttefik olduğu bir ccedilok yabancı uumllkeyle

birlikte geldihellip Goumlruumlyorsunuz silahlı ve eski Kadešrsquoin arkasında savaşmaya hazırlar rsquordquo (Kadeš Yazıtı

B35ndash51 Kitchen 1982 54ndash6 Bryce 2005 237 Klengel 2002 67vd)

147

II Ramses bu durum karşısında oumlncelikle Ra ve Ptah tuumlmenlerinin acele bir

şekilde Amon tuumlmeninin yanında olmasını istedi Sutekh tuumlmeniyse en uzak mesafede

yer almaktaydı Hitit ordusu Kadešrsquoin guumlneyine geccedilip nehri geccedilti ve Ra boumlluumlmuumlnuumln

tam ortasına girdi483 Tamamen habersiz yakalanan tuumlmen saldırıdan oumlnce ayrıldı

Mısır askerleri II Ramses ve Amon tuumlmeni tarafından kurulan ve Hitit savaş

arabalarının takibiyle Mısır kampına kaccediltılar Hitit savaş arabaları Mısır kuvvetlerini

kuşatırken firavun karşı saldırı başlattı484 (Bryce 2005 237 vd Goecike 1966 76vd

Alt 1943 14 Faulkner 1958 98vd Santosuosso 1996 438vd)

II Ramses doumlnemi metinlerine goumlre bu savaş Mısırrsquoın zaferi ile

sonuccedillanmıştı 485 ve iddiaya goumlre II Muwatalli Mısır zaferini kabul etti firavuna

saygılarını sundu ve firavuna merhameti iccedilin yalvardı486 II Ramsesrsquoin zaferinin bir

kurmacadan ibaret olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Mısır kralının ccedilok fazla askeri

desteğe ihtiyacı bulunmaktaydı ve ani Hitit saldırısı Mısır kuvvetlerini felakete

suumlruumlklemiş olabilir Amurru Uumllkesirsquonden Mısırrsquoa gelen yardımın belgelerde

belirtilmediği halde kabartmalarda Mısır kampına yaklaşan duumlzenli bir ordu

goumlzlemlenmektedir ama onların gelişi Hitit guumlcuumlnuuml sadece Mısırrsquoın uumlccediluumlncuuml ve

doumlrduumlncuuml tuumlmenleri gelene kadar dağıtabilirdi (Bryce 2005 238 vd Karauğuz 2007

52vd)

483 Bkz Harita 31 484ldquoSonra majesteleri (II Ramses) doumlrt nala gitmeye başlamış ve Hattinin duumlşmuumlş olanlarının evine

girmiş kendi başına tek başına ve onunla birlikte yalnız kalmamıştıhellip Hattirsquonin duumlşmuumlş olanlarının

yanı sıra onlarla birlikte olan birccedilok yabancı uumllkeden oluşan 2500 savaş arabasını dış tarafında

kıstırıyorduhellip Seni ccedilağırdım Babam Amon ben ccedilokluğun ortasında olduğumu bilmiyordum Tuumlm

yabancı uumllkeler bana karşı birleştiler kendimle yalnızım başkaları benimle değil sadece savaş arabalı

birliklerim değil ccedilok sayıda piyadem de beni terk etti Onlara bağırmaya devam ettim ama

ccedilağırdığımda hiccedilbiri bana seslenmedihellipOnu aradığımda Amonu buldum bana elini verdi ve

sevindimhellipYaptığım her şey geccedilmeye geldi Mont() gibiydim Sağa ateş ettim ve solumla

yakalandımhellipAracımın ortasında atımdan oumlnce yayılan 2500 savaş arabasını buldum Onlardan biri

savaşmak iccedilin elini bulmadıhellip Timsahların suya daldığı gibi yuumlzlerinin uumlzerlerine duumlşmelerine neden

oldum Kendi dileğime goumlre onları oumllduumlrduumlmrdquo (Kadeš Yazıtı P80ndash140 Bryce 2005 237 vd) 485ldquoO zaman askerlerim beni oumlvduumlhellip Benim yuumlksek subaylarım ve at arabalı birliklerim guumlccedilluuml kolumu

buumlyuumltmek iccedilin ve benim adımı yuumlceltmek iccedilin geldilerhellip Buumltuumln topraklar karşısında ordunun huzurunda

buumlyuumlk bir zafersinhellip Hattirsquonin arkasını sonsuza dek kırdınrdquo (Kadeš Yazıtı P235ndash50 Bryce 2005 238) 486ldquoBunun uumlzerine Hattinin sefil youmlneticisi ldquoSiz Sutekh Baalsınızrdquo diyerek bana Rarsquonınki gibi bir

isim goumlnderdi ve saygı duydu Sizlerin korkusu Hatti Uumllkesindaki bir sembolduumlr Mısır Uumllkesi ve Hatti

Uumllkesi onlar sizin hizmetccedilileriniz sizin ayaklarınız altındadırhellip Senin ilişkilerinde zor olma muzaffer

kral Barış savaşmaktan iyidir Bize nefes verinrdquo (Kadeš Yazıtı P295ndash321 Bryce 2005 238)

148

Hititler duumlzenli Hitit birliklerinin yanında vassal birlikler ve paralı askerlerden

oluşan bir ordudan oluşmaktaydı Mısırrsquoa youmlnelik ilk şok saldırısının başarısı

sonucunda Mısır kampına ulaşıldığında yağmalama ve yağma umutları ile disiplinli

bir şekilde savaşmaları oldukccedila muhtemeldir Mısır belgelerindeki abartmalara

rağmen Hititlerin de oumlnemli kayıtlar verdikleri aşikardır Savaşta katledilen Hitit

subaylarının listeleri Ramesseumrsquoun duvarında belirtilmektedir buna ek olarak bazı

isimler Abydos ve Abu Simbelrsquode bulunan II Ramsesrsquoin tapınaklarında da goumlruumlluumlr bu

sebeple bunların doğruluğundan şuumlphe etmek yersizdir Mısır kayıtları savaşı

firavunun ezici bir zaferi olarak tasvir ederken Hitit kayıtlarıysa II Muwatallirsquonin

zaferi olarak belirtir Muhtemelen II Ramses ve guumlccedillerinin uzun uğraşlar sonucunda

yıkıcı yenilgiden kurtulduğu ve savaşın bir ccedilıkmaza girdiği duumlşuumlnuumllmektedir Uzun

vadedeyse II Muwatallirsquonin galip olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hitit saldırısından sonra

II Ramsesrsquoin kuvvetleri daha da guumlneye ccedilekilmişlerdi Mısır kuvvetlerinin geri

ccedilekilmesi Aba Uumllkesi (Şam boumllgesi) ne kadardı ve bu durum II Muwatalli tarafından

takip edildi Aba Hititlerin eline duumlştuuml ve II Muwatalli Hattirsquoye doumlnmeden oumlnce onu

kardeşi III Hattušilirsquonin kontroluuml altına verdi487 (Bryce 2005 239) Ayrıca Ugarit ve

Amurru Uumllkelerirsquonin de Hitit Krallığırsquonda kalmış olması da bu durumu destekler

niteliktedir (de Martino 2006 64vd)

II Muwatalli savaşın galibi olmasına rağmen savaş sonrasında yeni başkent

olan Tarhuntaššarsquoya doumlnduumlğuumlnde Kadeš Savaşı ile ilgili bir hiyeroglif yazıtın ya da bu

oumlnemli başarısını anlattığı tabletin olup olmadığı bilinmemektedir II Muwatallirsquonin

yazılı belgelerinin Tarhuntaššarsquoda olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Suriye boumllgesindeki

başarılarını da kilden tabletler uumlzerine yazdırdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Archi 1997 5vd

Doğan-Alparslan 2012 117)


Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml


487ldquoCcediluumlnkuuml kardeşim Muwatalli Mısır kralı ve Amurru kralı karşısında Mısır ve Amurru krallarını

yendiğinde Abaya geri doumlnduuml Muwattalli kardeşim Abayı yendiğinde ohellip Hattirsquoye geri doumlnduuml ama

beni Abaya bıraktırdquo III Hattušilinin III Arma-Tarḫuntanın serveti ile ilgili kararnamesi bkz CTH

86=KUB 2117 i 14-21 ccedilift kopya KUB 3127 2ndash751 (Bryce 2005 240)

149

oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti488

Savaşın Mısır accedilısından sonucuysa II Ramsesrsquoin yaşadığı kayıplar ve toprak

kaybının Mısırrsquoın Suriyersquodeki statuumlsuumlne ve otoritesine ciddi bir darbe vurdu ve Kenan

ve Filistin boumllgelerindeki yerel youmlneticiler Mısır otoritesine karşı ccedilıktılar ve II

Ramses askeri operasyonlar ile direniş merkezlerini ele geccedilirdi (Bryce 2005 240

vd)

Suriye boumllgesi siyasi ve ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda yer almaktaydı

Mısır-Hitit boumllgeyi kendi topraklarına katmak iccedilin amansız bir muumlcadele iccedilerisine

girmişlerdi Soumlz konusu boumllge iccedilin Mısır ve Hitit Krallıkları arasında yaşanan uzun

suumlreli gerginlik sonunda Kadeš Savaşırsquonın patlak vermesine sebep olmuştur Kadeš

Savaşı sonrasında Hititlerin Suriye topraklarını terk etmemesi soumlz konusu boumllgede

Hitit Krallığırsquonın hakimiyetinin devam etmesi anlamına gelmektedir Ayrıca savaş

sırasında Hitit Krallığırsquonın iki casusunun bedevi kılığında Mısır ordusuna

goumlnderilmesi de savaş taktiği olarak yazılı belgelere aktarılmış hem ilgi ccedilekici hem de

doumlnem belgelerinde fazla rastlamadığımız tuumlrden bir bilgi olarak karşımıza

ccedilıkmaktadır

IIIB1e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik

Ilişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun Hitit Krallığırsquondan Kaccedilması

Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ile Hitit Krallıkları arasındaki koumltuuml ilişkilerin

yeniden duumlzeldiği goumlruumllmektedir Hitit tahtına II Muwatallirsquoden sonra oğlu Urhi-

Tešuprsquoun geccedilmesi gerekiyordu lakin Hitit taht muumlcadelesi yaşandı Sert bir muumlcadele

sonucunda Urhi-Tešup oumlnce Alašiyarsquoya oradan da Mısırrsquoa geccedilti Mısır sarayından

sığınma talep etti ve Mısırrsquoa kaccediltı (Doğan-Alparslan 2012 127vd) Hitit kralı III

Hattušili Urhi-Tešuprsquoun derhal geri iadesini istedi ve Mısır kralı IIRamses bu isteği

geri ccedilevirdi bu durumu III Hattušilirsquonin Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe yazdığı bir

mektup sayesinde bilmekteyiz489 (Bryce 2005 265 Wilkinson 2013 415 Wouters

488 Bkz Boumlluumlm IIF 489ldquoBaşka bir uumllkeye kaccedilan duumlşmanım Mısır Kralına gitti Ona Duumlşmanımı getir dediğimde duumlşmanı

getirmedi Sonra ben ve Mısır Kralı birbirinin duumlşmanı oldu ve babana (yani Kadašman-Turgu) şoumlyle

yazdım Mısır Kralı duumlşmana yardım etmeye gitti Baban kralın elccedilisini tutturdquo III Hattušilirsquonin II

150

1989 226 Helck 1963 87 Bryce 2003(b) 205vd Singer 2006 31 Klengel 1999

232vd)

III Hattušili ile II Ramses arasında yapılan antlaşma III Hattušilirsquonin ldquogaspccedilı

kralrdquo tanımından ccedilıkıp uluslararası tanınmasına yardımcı oldu490 (Murnane 1990

55vd) III Hattušili antlaşma yapılmadan bir suumlre oumlnce firavundan statuumlsuumlnuumln hak

ettiği saygıyı goumlremediği iccedilin şikayet edip II Ramsesrsquoe yazmıştı Mektupta firavuna

Urhi-Tešuprsquoun artık Hitit kralı olmadığını hatırlatıyordu II Ramses bu duruma sert

bir şekilde cevap verdi491 ve III Hattušilirsquoye karşı boumlyle bir saygısızlık yapmadığını

belirtti III Hattušili firavundan Urhi-Tešuprsquou iade etmesi girişimleri başarısızlıkla

sonuccedillanınca firavunla yapacağı bir antlaşma Urhi-Tešuprsquoun Hatti tahtını yeniden

elde etme girişimlerini desteksiz bıracaktı ve belki de soumlz konusu antlaşma II

Ramsesrsquoi Urhi-Tešuprsquou III Hattušilirsquonin otoritesine teslim etmesine sebep olabilirdi

Ayrıca antlaşma III Hattušilirsquonin miras hakkını da onaylayacaktı bu durum oumlzellikle

II Muwatallirsquonin ikinci bir oğlunun varlığı ve II Muwatallirsquonin torunlarının taht

uumlzerinde yeniden hak iddia etmesi ihtimallerin duumlşuumlnecek olursak oldukccedila oumlnemli bir

iccedilerik olduğu accedilıktır II Muwatallirsquonin tahta ccedilıkan buumlyuumlk oğlu Urhi-Tešup uumllkeyi

babasından sonra 7 yıl gibi bir suumlre youmlnetmiştir Kuumlccediluumlk oğlu Ulmi-Tešup ise

Tarhuntašša vassal kralı ve IV Tuthaliyarsquodan sonra Hitit tahtına oturduğunu

goumlrmekteyiz (Doğan-Alparslan 2012 67vd) III Hattušili iccedilin yapılan bu antlaşmanın

oldukccedila karlı olduğu ortadadır lakin II Ramses tarafından bakıldığındaysa

antlaşmanın kazanccedilları belirsizdir Suriye boumllgesindeki aktif seferlerinin azalması

boumllgenin Hitit hakimiyetinde olmasını kabul ettiğini goumlsterebilir ya da buumlyuumlyen Asur

Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172= KBo 110 ve KUB 372 Wouters 1989 230 Byce 2005

265 Bryce 2003(b) 206) 490ldquoBirlik kurmak ve aralarında sonsuza kadar barış kurmak iccedilin Mısır Kralı İmparator Ramses-

Meiamon ile Hatti Kralı İmparator Hattušili şu terimler ile anlaştılar İmparator Mısır Kralı buumltuumln

Uumllkerlerin generali Setirsquonin oğlu Mısır Kralı buumlyuumlk general Ramesersquoin torunu İmparator Mısır

Kralı buumlyuumlk general Hatti Kralı Hatti Kralı Šuppililiumarsquonın torunu Hatti Kralı buumlyuumlk general

Hattušilirsquoyerdquo (Klock-Fontanille 2005 110) 491ldquoKardeşimin bana yazdığı şu sert soumlzleri yeni duydum (soumlyluumlyorum) lsquoNeden bana buumltuumln bu

kelimeleri bir hizmetccedili gibi yazıyorsun rsquo Hizmetccedililerimden birine yapacağım gibi sana yazdığım doğru

değil Krallığa ulaşmadın mı Bunu bilmiyor muyum Kalbimde sıkı bir şekilde aşılanmadı mı Roluumlnuuml

kral olarak yerine getir Uumlstelik yazmış olduğunuz Urhi-Tešubun bu işini duydum Bana onun hakkında

şunları yazdınız lsquoOnun yerine kral oldum rsquordquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urḫi-Tešup ile ilgili

mektubu bkz CTH 155= KUB 322 KBo 28 3 oumly 5ndash9 (Bryce 2005 276 Bryce 2003(b) 84 Klengel

2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)

151

tehlikesinin de bu durumda bir etken olması muhtemeldir Mısır kralı uzun bir

zamandır sefer yapmıyordu ve zafer sağlayamadığı iccedilin bu bir diplomatik başarıydı

bu durum Mısır Uumllkesirsquonin uluslararası mecrada hala buumlyuumlk bir guumlccedil olarak kabul

edildiğini goumlsteren bir antlaşmaydı (Bryce 2005 276 vd)

Uluslararası Kadeš Barış Antlaşması II Ramsesrsquoin saltanatının 21 yılında Pi-

Ramses kentine akdedildi492 Biri Hattušarsquoda493 diğeri Pi-Ramsesrsquote olmak uumlzere iki

adet antlaşma metni bulunmaktaydı İkisi de antlaşmanın şartlarını ilgili soumlzleşme

ortağının bakış accedilısından sunmuştur Hitit versiyonu ilk başta Akadccedila guumlmuumlş bir tablet

uumlzerine yazılmış ve daha sonra Mısırcaya ccedilevrildiği Mısırrsquoa goumlnderilmiştir Mısırca

antlaşma metni kopyaları Karnak ve Ramesseumrsquodaki Amon tapınağı duvarlarına

yazılmıştır494 Antlaşmanın Mısırlı versiyonu Mısırrsquoda yazılmıştı ve III Hattušilirsquoye

goumlnderilmeden oumlnce Akadccedilaya ccedilevrilip guumlmuumlş bir tablet uumlzerine yazılmıştı(Bryce

2005 277 vd de Martino 2006 68 Mynarova 2014 5 Edel 1950 198 Klengel

2002 76) Hitit ve Mısır antlaşma metinleri karşılaştırıldığında genellikle aynı

duumlzende yer aldığı ve anlam accedilısından bakıldığındaysa benzer ifadeleri ele aldığı goumlze

ccedilarpmaktadır (Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981)

Antlaşmadan Napterarsquonın Puduheparsquoya yazdığı mektupta 495 da bahsedilmektedir

(Langdon - Gardiner 1920 204vd)

Antlaşmanın iki versiyonu bağımsız olarak hazırlandığı ve aralarındaki oumlnemli

meselelerin kapsamlı bir şekilde tartışıldığı ve hazırlıkların oumlncesinde muumlzakere

edildiği ve tutarsızlıklardan uzak olduğu accedilıktır boumlylece kapsamlı diplomatik

iletişimin sonucunda ulaşılmış olan resmi antlaşma yapıldı Antlaşmada yer alan

oumlnemli huumlkuumlmler arasında tarafların birbirlerine karşı saldırmazlık maddesi herhangi

492ldquoYıl 21 Peret (Kış) 1 Guumln 1 ay Majesteleri Ramesses IIhellipŞu an Majesteleri Pi-Ramsesin şehir

ccedileyreğinde babası Amen-Re-Horakhti-Atumu memnun eden şeyi yapıyorduhellipMısırrsquoın uumlccedil kraliyet elccedilisi

Hatti Tili-Tešub ve Ramoseun birinci ve ikinci kraliyet elccedilileri ile birlikte ve Ramose ve Kargamıš

Yapušili elccedilisi Hattinin Buumlyuumlk Kralı Hattušilinin Firavuna getirilmesinin neden olduğu guumlmuumlş tableti

taşıyan ile birlikte elccedilisi Tili-Tešub ve elccedilisi Ramoseun eliyle Guumlney ve Kuzey in Usimare Setepenre

nin Rarsquonın oğlunun Ramsesrsquoin Kralının Majestelerinden barışı istemek iccedilin geldilerrdquo (Kitchen 1996

79ndash80 Bryce 2005 277) 493 III Hattušilirsquonin Mısır kralı II Ramses ile yaptığı antlaşma bkz CTH 91 494 Karnak Tapınağırsquonın ve Ramesseumun duvarlarına kaydedilen Mısır metnini Akadccedila metnin bir

ccedilevirisini temsil eder (Mynarova 2014 5) 495 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167

152

bir isyan ya da saldırı durumunda her birinin diğerinin yardımına geleceğine dair

madde 496 ve kaccedilakların kendi uumllkesine geri goumlnderme maddeleri bulunmaktaydı

Antlaşma Mısır-Hitit ilişkilerinde ileriye doumlnuumlk bir adım olsa da antlaşma ortakları

arasındaki gerginlik tam olarak son bulmamıştı Geccedilmişte yaşanan duumlşmanlıkların

hatırası devam etmekteydi III Hattušilirsquonin II Ramsesrsquoe firavunun Kadeš Savaşırsquonı

tasvirini protesto ettiği bilinmekte ve II Ramsesrsquoin de Kadeš hakkında soumlyledikleri

şeylerden oumltuumlruuml oumlzuumlr dilemediği anlaşılmaktadır II Ramsesrsquoin zaferinin versiyonlarını

tekrarladı lakin Hitit kralı ile antlaşmaya ve şartlara uyacağına dair guumlvence verdi497

III Hattušili II Ramsesrsquoin Hitit kralının youmlnetimini net bir şekilde goumlstermesini istedi

ve Mısır kralı da bu durumu belirtti 498 ve Urhi-Tešuprsquou Hitit Krallığırsquondan

uzaklaştırma eylemini onayladı ve Mira Kralı Kupanta-Kuruntarsquoya verdiği yanıtta da

bu durumu accedilıkccedila belirtti499 III Hattušilirsquonin soyundan herhangi birinin kendisine

karşı bir ayaklanma başlatması halinde firavun III Hattušilirsquoyi askeri destekte

bulunacağının garantisini verdi500 (Bryce 2005 278 vd de Mieroop 2006 168

Wilhelm 2006(a) 238 Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981

Bryce 2006 5vd Klengel 1999 267)

Suriyersquodeki Mısır menfaatleri nedeniyle II Ramses Urhi-Tešuprsquou kendi

uumllkesinde tutmaktan memnuniyet duymaktaydı lakin bir yandan da III Hattušilirsquonin

duumlşmanlığını kazanmamaya oumlzen goumlsteriyordu Urhi-Tešup Mısır desteğine sahip

496 Bu maddenin Asur tehlikesine karşı konulduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2006 4) 497ldquoGoumlrduumln muuml topraklarımızın buumlyuumlk Tanrılar onlar bizim yaptığımız yemin soumlzuumlne tanıklık ediyorlar

Dahası yeminimi bir kenara bırakmadım Yeminine itaat ettim Ben de ona barışa ve kardeşliğe sıkı

sıkıya bağlı kalacağımhelliprdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektup bkz CTH

156=KBo 115(Bryce 2005 287 Edel I 1994 58-64) 498ldquoElbette Hatti topraklarının buumlyuumlk kralı sizsiniz Guumlneş Tanrısı size vermişti ve Fırtına Tanrısı size

babanın babasının bulunduğu yerde Hatti uumllkesinde oturmak iccedilin (hakkı) verdirdquo II Ramsesrsquoin III

Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 155 (Bryce 2005 287 Edel I 1994 52-

57 Edel II 199479-85) 499ldquoMısır toprakları kralı Buumlyuumlk Kralın Buumlyuumlk Kralı Hatti Toprakları kralı kardeşim iyi bir kardeşlik

iccedilinde iyi bir barış iccedilinde yaptığı iyi ittifakı not edin Guumlneş Tanrısı ve Fırtına Tanrısı bunu sonsuza

kadar bağışladı Daha fazla not edin Urhi-Tešup hakkında bana yazdığınız konuyla ilgili olarak Hatti

Uumllkesi kralı Buumlyuumlk Kral dilediğim gibi ele aldırdquo II Ramsesrsquoin Mira kralı Kupanta-Kuruntarsquoya mektubu

bkz CTH1661=KBo 124 KUB 323 ve KUB 384 (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8 Bryce 2003(b)

85 Singer 2006 30 Edel I 1994 74-77 Edel II 1994 124-129) 500ldquoHattušilinin oğluhellipHatti Kralı Hattušilinin yıllar sonra Hatti Kralının babası Hattušilinin yerine

yapılacaktır Hatti topraklarının soyluları ona karşı geldiyse Mısır Uumllkesi kralı Ramses bunlardan

intikam almak iccedilin piyade ve savaş arabası goumlnderecek (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8vd)

153

olsaydı tahtı geri almak iccedilin ciddi bir girişimde bulunabilirdi ama bu durumun

gerccedilekleşmediği goumlruumllmektedir Urhi-Tešuprsquoun antlaşmanın kaccedilakların uumllkesine geri

goumlnderilmesi şartı gereğince Hitit Uumllkesirsquone teslim edilmesi gerekiyordu lakin Urhi-

Tešuprsquoun II Ramsesrsquoin haberi olmadan uumllkeden ayrıldığı anlaşılmaktadır Urhi-Tešup

Suriye civarına geri doumlnmuumlş gibi goumlruumllmektedir III Hattušili Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığı

haberini alınca kardeşi II Ramsesrsquoe yazar ve firavunun peşinden gidip onu

yakalamasını ve bunun iccedilin gerekirse tuumlm kaynaklarını seferber etmesi gerektiğini

belirtir 501 Eğer Urhi-Tešup Nil Deltasırsquonda suumlrguumlne goumlnderildiyse bu durumun

Hattušarsquodaki yeni youmlnetimi oldukccedila tedirgin ettiği aşikardır Firavunun kaccedilağı bulma

ccedilabalarına rağmen Urhi-Tešup Hitit Uumllkesirsquone geri doumlnduuml ve II Ramses kaccedilağı nerede

arıyacağına dair III Hattušilirsquoye tavsiyelerde bulundu Hitit kralının rızası dışında

gerccedilekleşen bir olay olması sebebiyle II Ramsesrsquoe oumlfke dolu bir mektup yazdı ve

firavun mektubu okuduktan sonra yine oumlfke dolu bir mektupla karşılık verdi Urhi-

Tešuprsquou yerini bilmediğini belirtti502 II Ramses Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesinde

olduğu ile ilgili doğru soumlyluumlyor olabilirdi Urhi-Tešuprsquoun hayatının geri kalanında

Mısır ve Hitit otoritesinden kurtulduğu ve Guumlney Anadolursquoda suumlrguumlndeyken bir krallık

kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 280 vd Bryce 2003(b) 209vd)

Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında antlaşma doumlneminde elccedililik yaptığını bildiğimiz

ldquoPa-rekh-anrdquo ccedilivi yazılı metinlerde 503 ise Pirihnawa olarak geccedilmektedir 504 Hitit

Uumllkesirsquonden Mısır Uumllkesirsquone giden kervanın kuşkusuz Suriye boumllgesinden geccediltiği

duumlşuumlnuumllmektedir Ugaritrsquote ccedileşitli metin kaynakları ve Filistinrsquoden elde edilen dağınık

501 ldquoMısır Kralı Buumlyuumlk Kral piyadesini ve savaş arabalarını kendilerine goumlstermeli ve Urhi-Tešupu

Mısıra goumltuumlrmek iccedilin altınını guumlmuumlşlerini atlarını bakırını ve kıyafetlerini harcamalıdır Hattiye

karşı guumlccedilluuml ve savaş accedilmaya izin vermeyecek rdquo (Bryce 2005 280) 502ldquoUrhi-Tešup meselesi hakkında bana yazdığın şeylere gelince lsquoOnun Kadeš Uumllkesirsquone gittiği durumu

doğru değil Halep topraklarına gitmiş olduğu durumu doğru değil O Kizzuwadna Uumllkesirsquone gittiği

durumu doğru değilrsquo - boumlylece yazdınız Bak Urhi-Tešup meselesi hakkında yazmış olduğunuz şu

soumlzleri şu şekilde anlamadım lsquoOnu Mısır Uumllkesirsquone getirinrsquo Nerede olduğunu bilmiyorum [Bir kuş

gibi uccediltu]rdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoya Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 156=KBo

115 (Bryce 2005 281 Wouters 1989 231 Bryce 2003(b) 209 Edel I 199458-65 Edel II 1994

68-69) 503 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektubu bkz CTH 158 504ldquoKız kardeşime soumlyle kız kardeşimin elccedilisi olan Tili-Tešup şimdi kız kardeşimin elccedilisi Riamaššii kız

kardeşimin elccedilisi Pirihnawa elccedilim ve Zinapa ve Mania eşliğinde benden oumlnce geldi Bana kız

kardeşimin sağlığını Buumlyuumlk Kralın sağlığını Hatti Kralının erkek kardeşimin sağlığını ve oğullarının

sağlığını anlattılar Ve ccedilok sevindimrdquo (Bryce 2003(b) 60 Beckman 1996 129-131 Edel I 1994

106-109 Edel II 1994 161-178)

154

buluntular Mediggo kentinde ele geccedilen Hitit fildişinin iki kralın arasında imzalanan

guumlmuumlş tabletin varlığını sembolik olarak goumlsterebileceği duumlşuumlnuumllmektedir (Singer

2006 29)

Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki savaşın ve barışın Šaušgamuwa

Antlaşmasırsquonda da geccediltiği goumlruumllmekte ve Amurru Krallığı sebebiyle savaştıkları ama

artık barış iccedilinde oldukları belirtilmektedir 505 (Klengel 2002 80) IV Tuthaliya

kuzeni Kuruntarsquonın aniden hastalanması sebebiyle Mısırrsquoa tıbbi uzmanlığı sebebi ile

yazdı ve firavun Hitit kralına tavsiyeler verdi506 Kuruntarsquonın Mısır tıbbı sayesinde

iyileştiği anlaşılmaktadır (Bryce 2005 303 Karauğuz 2007 53 Bryce 2003(b)

117 Klengel 2002 144)

Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki ilişkiler oumlnemli ticaret yollarının geccediltiği

Levant boumllge sebebiyle kesişmiştir Genellikle iki uumllke arasında duumlşmanca bir tutum

soumlz konusudur Mittani Krallığırsquona karşı ilk başta ortak bir karar ile soumlzuuml geccedilen krallığa

karşı bir politika izleseler de oumlzellikle Hititlerin Mittani Krallığırsquonı yıkması ile birlikte

ikili tekrar boumllgenin hakimiyeti iccedilin karşı karşıya kalır Ayrıca boumllgede yer alan

Amurru Krallığı uumlzerinde hakimiyet kurma ccedilabası ile bu durum daha net bir şekilde

goumlzlemlenebilmektedir I Šuppiluliuma doumlneminde artan ve net bir şekilde

goumlzlemlenen duumlşmanlık Kadeš Savaşırsquonda patlak vermiştir Kadeš Savaşırsquonın galibi

bilinmese de Suriye Boumllgesirsquonde yer alan toprakların Hitit Krallığırsquonda kalması

savaşın Hitit lehine sonuccedillandığının bir goumlstergesi olarak yorumlanabilir Hitit-Mısır

ilişkilerinin yumuşamasını sağlayan bir etken olmuştur ve evlilikler mektup ve hediye

değiş tokuşu gibi bir ccedilok etmen ile siyasi tarih devam etmiştir Ancak Hitit tahtında

hakkı olan Urhi-Tešuprsquoun oumlnce Kıbrısrsquoa arkasından da Mısır Krallığırsquona kaccedilması iki

505 ldquoFakat majestemin babasının kardeşi Muwatalli kral olduğunda Amurrulular ona şoumlyle soumlyleyerek

ona karşı succedil işlediler lsquoBiz sana sadık koumlleler idik Şimdi artık senin koumllelerin değilizrsquo Ve onlar Mısır

Uumllkesi kralına gittiler ve majestemin babasının kardeşi Muwatalli ile Mısır Uumllkesi kralı Amurrulular

yuumlzuumlnden birbirleriyle savaştı Muwatalli onu yendirdquo (Karauğuz 2002 198 Beckman 1996 98-102) 506ldquoGoumlrduumln muuml şimdi yazıyı ve Pariamahu doktorunu goumlnderdim Tarhuntašša Uumllkesi kralı Kuruntaya

ilaccedil hazırlamak iccedilin goumlnderildi ve yazdığınız gibi tuumlm ilaccedilları tahsis edilecektir Size geldiğinde

Tarhuntašša Uumllkesi Kralı Kuruntayı goumlrevlendirir ve onun iccedilin ilaccedil hazırlayabilir Ve Kurunta ile

birlikte olan ve Mısıra gitmelerine izin veren bu iki doktoru goumlnder Yazı ve doktor Pariamahu ona

ulaşır ulaşmaz o guumln bu iki doktor faaliyetlerini sonlandırmalıdır Bak ne soumlylediğini anladım Bu

sırada yazar ve doktor Pariamahu yolda ve yazdığınız gibi her tuumlrluuml ilacı paylaşıyorrdquo II Ramsesrsquoin

III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 1633= KUB 367 (Bryce 2005 303 Bryce 2003(b) 117

Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)

155

uumllke arasında bir kriz yaşanmasına sebep olmuştur Hitit kralı muumllteciyi geri isterken

firavun başlangıccedilta bu durumu kullanmış fakat sonrasında Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığını

belirtmiştir Kadeš Barış Antlaşması şartları arasında yer alan hanedan soyunun

devamının kral olarak kabul edilme maddesi de bu durum ile ilgilidir Hitit-Mısır siyasi

ilişkisinin yuumlzyıllar boyu inişli ccedilıkışlı bir şekilde gittiği goumlzlemlense de sonunda barış

ve kardeşlik duygusu iki uumllke arasında huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr

IIIB2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evlilikler

Hitit-Mısır ilişkileri Kadeš Savaşı ve Kadeš Barışırsquonı getiren olaylar silsilesi

ccedilerccedilevesinde ele alındıktan sonra her iki saray arasında kız alığ vermenin ne şekilde

olduğu bu boumlluumlmde ele alınmıştır Hitit ve Mısır Krallıkları arasında bilinen uumlccedil adet

evlilik ya da evlilik talebi bulunmaktadır Bunlardan ilki belki de en ilgi ccedilekicisi oumllen

Mısır kralının eşinin I Šuppiluliumarsquonın oğullarından birini kendine eş olarak

istemesidir İkinci evlilik III Hattušilirsquonin bir kızı ve II Ramses arasında

gerccedilekleşmiştir Uumlccediluumlncuuml evlilikse IV Tuthaliya zamanında III Hattušilirsquonin bir diğer

kızı ve II Ramses arasında gerccedilekleşmiştir

I Šuppiluliumarsquoya Karkamıš kuşatmasında Mısırrsquodan ilginccedil bir mektup geldi

(Roumlllig 1974 18 Bryce 2005 178 Schulman 1979 177) Mektup507 firavundan

değil kraliccedileden gelmekteydi Kraliccedilenin adı mektupta yer almaz ancak ldquodahamunzurdquo

yani anlamı kralın eşi olan Mısır terimiyle belirtilmiştir Eşinin adı metinde

ldquoNiphururiyardquo olarak geccedilmektedir (de Martino 2006 56 Bryce 2005 179 vd

Wilhelm 2004 73vd Bryce 1990 97vd Wilhelm 2009 110vd Karauğuz 2007

50vd Meissner 1918 32vd Pelvanoğlu 2018 47vd Devecchi - Miller2011 147

Murnane 1990 23 Bryce 2003(b) 179 Klengel 2002 44vd) Mısır kralının

kimliğini belirlemek oumlnem arz ediyordu kralın Akhenaton ya da Tutankamon olduğu

ile ilgili goumlruumlşler mevcuttur lakin prenomen Nebkhepurersquonin ccedilivi yazımının

Tutankamonrsquou ifade ettiği anlaşılmıştır Kraliccedilenin ise Mısır kayıtları sayesinde

Aneksunamun olduğunu bilmekteyiz Akhenaton ve Nefertitirsquonin altı kızından biriydi

507 ldquoBenim oğlum yok Ama birccedilok oğlunuz olduğunu soumlyluumlyorlar Bana oğullarından birini verirsen

kocam olur Asla bir hizmetccedilimi kullanamayacağım ve onu kocam yapamayacağımrdquo I

Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS p 94 fragman 28 a iii 11ndash15 (Bryce 2005 178 Klengel

2002 45)

156

ve uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk kızı Firavun olan eşinin oumlluumlmuuml sırasında Tutankamonrsquodan uumlccedil yıl

yaşlı ya da daha yaşlıydı ve tahmini olarak yirmi bir ya da yirmi iki yaşlarındaydı

(Bryce 2005 179)

Kraliccedile eşinin vefat ettiğini bir ccedilocuğu olmadığını ve uumllkesinden biri ile

evlenmek istemediğini yazmaktadır Yakındoğursquoda diğer uumllkelerin haremlerine

prensesler goumlnderildiği bilinmektedir lakin bu mektuba kadar prens istendiğine dair

bir kayıt bulunmamaktadır Hitit kralının soumlz konusu mektubu aldığında firavunun

henuumlz oumllduumlğuumlnuuml bilmediği tahmin edilmektedir (Schulman 1979 179) Soumlz konusu

mektup sadece doumlnemin şartları iccedilinde değil ayrıca Mısır Uumllkesi iccedilinde oldukccedila ilginccedil

bir durumdu Mısır Krallığırsquonın birccedilok farklı saraydan prenses aldığı halde başka bir

saraya prenses goumlndermediği bilinmektedir Ayrıca evliliği isteyenin prenses değil de

bir kraliccedile olması oldukccedila şaşılacak bir durumdur Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır

kralına yazdığı bir mektupta ldquoEskiden Mısır kralının kızı hiccedilbir uumllkeye evlenme

amacıyla verilmezdirdquo demektedir (Schulman 1979 179)

Saraylar arası evlilik o ccedilağda oldukccedila olağan bir uygulamaydı Krallar arasında

bağ kuruluyor ve eşit guumlccediller birbirleri ile akraba oluyorlardı Genellikle bir kral diğer

uumllkenin kralına kızlarından birini ya da kız kardeşlerinden birini yolluyor ve evlilik

bağı bu sayede kuruluyordu Ayrıca soyun devamı da genellikle goumlnderilen prensesin

ccedilocukları uumlzerinden devam ediyordu Mısır Uumllkesirsquone goumlnderilen prensesler hep cariye

konumunda kalmışlardı ve hiccedilbir zaman kraliccedilelik konumuna ulaşamamışlardı Soumlzuuml

geccedilen mektupta ise bir krallık soyunun değişmesinden bahsediyordu Normalde diğer

uumllkeye bir prenses goumlnderilip gittiği uumllkede kraliccedile olurken burada tam tersi bir durum

olan kraliccedilenin uumllkeyi youmlnetmek ve kendisine eş olması iccedilin bir kral istediği

anlaşılmaktadır (Schulman 1979 179 Klengel 1964 80) Tuhaf ve acayip bir durum

olduğu kesindir Mısır Krallığı mektubun geldiği doumlnemde siyasi ve askeri accedilıdan zayıf

bir konumda bulunmaktaydı (Schulman 1979 187)

Başta boumlyle olağan dışı bir duruma inanmadıkları iccedilin kraliccedile ikinci kez mektup

yollamıştır I Šuppiluliuma Hattušaziti adlı bir hizmetkarını olayı araştırması iccedilin

Mısırrsquoa goumlnderdi Diplomatik evlilikler Eskiccedilağrsquoda sıklık ile rastlanılan bir olgu olsa

dahi firavunun dul eşinin evlilik ittifakı sunması soumlzuuml geccedilen doumlnem iccedilin oldukccedila

157

alışılmadık bir durumdur Bir kraliccedile yabancı bir prense krallığının tahtını teklif

etmekteydi (Bryce 2005 179 de Martino 2006 57 Klengel 1999 163 Klengel

2002 46) I Šuppiluliuma bu durumu ldquoHayatım boyunca boumlyle bir şey asla başıma

gelmedirdquo diye belirtecekti (de Mieroop 2007 123 Collins 2007 49 Klengel 2002

45)

Hattušaziti yanında Mısır kraliccedilesinin oumlzel elccedililerinden biri olan Hani508 adlı

bir adam ile birlikte Hitit kralı I Šuppiluliuma ile buluştu buluşma Hitit sarayının

suumltunlu seyir odasında gerccedilekleşti Burada Hattušaziti kralına Mısır kraliccedilesinden

oumlfkeli bir mektup verdi 509 kraliccedile eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve oğlunun olmadığını

belirtmektedir I Šuppiluliuma bu durum karşısında bunun bir komplo olduğu

sonucuna vardı510 Mısır kraliccedilesinin isteğinin tutarsız olduğu duumlşuumlnuumllmekteydi ama

daha sonra Mısır elccedilisi Hanirsquonin Hitit kralı I Šuppiluliuma ile yaptığı goumlruumlşmelerde

Hitit kralına karşı olan yaklaşımı uzlaştırıcı ve hoşgoumlruumlluumlyduuml511 (Bryce 2005 180vd

Klengel 1999 161vd)

Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oğlu II Muršilirsquonin yıllıklarından oumlğrendiğimiz

kadarıyla 512 Hitit kralının Mısır kraliccedilesinin soumlzuumlne sonunda guumlvendiği

anlaşılmaktadır I Šuppiluliuma Zannanza513 isimli oğlunu Mısır kraliccedilesine eş olarak

508 Mısır Krallığırsquonın tecruumlbeli ve başarılı bir temsilcisi olarak bilinmektedir (Bryce 2005 181) 509ldquoNeden beni aldattılar dedin Oğlum olsaydı kendimin ve uumllkemin yabancı bir uumllkeye karşı utanccedil

kaynağı olur muydum Bana inanmadın ve benimle konuşmadın bile Kocam oumllduuml Oğlum yok Asla

bir hizmetccedilimi almam ve onu kocam yapmam Başka bir uumllkeye yazmadım Sadece senin iccedilin yazdım

Birccedilok ccedilocuğun olduğunu soumlyluumlyorlar Oumlyleyse bana bir oğlunu ver O bana koca olacak Mısırda kral

olacak (DS pp 96ndash7 boumlluumlm 28 a 3 50 ndash a iv 12) 129 (Bryce 2005 180 vd de Mieroop 2007

122vd Bryce 2003(b) 184 Collins 2007 49 Klengel 2002 46) 510ldquoOnlar (Hitit Kuvvetleri) uumllkeniz olan Amkarsquoya saldırdığında muhtemelen korkuyordunuz ve bana

oğlumun (benim gibi) goumlrevini sormaya devam ettiniz O bir şekilde rehin haline gelecek Onu kral

yapmayacaksınızrdquo (DS s 97 frag 28 e3 iv 8ndash12 Bryce 2005 181) 511ldquoEy efendim Bu bizim uumllkemizin utancıdır Kralın bir oğlu olsaydı yabancı bir uumllkeye gelip kendimiz

iccedilin bir efendimiz olmasını ister miydik Efendimiz olan Niphururiya oumllduuml Onun oğlu yok Efendimizin

karısı yalnız Mısırrsquodaki krallık iccedilin efendimizin (I Šuppiluliuma) bir oğlunu arıyoruz Ve kadın iccedilin

hanımefendimiz iccedilin onu kocası olarak arıyoruz Ayrıca başka bir uumllkeye gitmedik sadece buraya

geldik Şimdi efendimiz bize bir oğul verrdquo (DS s 97ndash8 parccedila 28 e3 iv 13ndash25 Bryce 2005 181

Klengel 2002 46) 512II MuršilildquoBabam ccedilok sevinccedilliydi o kadının soumlzuumlne uyuyordu ve kendisini bir oğulla meseleyle

ilgileniyordurdquo (DS S 97 frag 28 a iv 13 -15 Bryce 2005 181 Klengel 2002 46) 513 I Šuppiluliumarsquonın beş oğlu bulunmaktaydı bunlardan uumlccedil tanesinin belirli goumlrevleri bulunmaktaydı

en buumlyuumlk oğlu Arnuwanda veliaht prensti ikinci oğlu Telipinu ve uumlccediluumlncuuml oğlu Šarri-Kušuh Suriye

boumllgesinde bulunan Halpa ve Kargamıš şehirlerine youmlnetici olarak atanmıştı En kuumlccediluumlk oğlu Muršili o

158

goumlndermeyi duumlşuumlnduuml Diplomasi silahlı kuvvetten daha az maliyetle oumlnemli politik

hedeflere ulaşılmasını sağlamıştır I Šuppiluliuma oğullarından birinin Mısır kralı

olma ihtimalini ccedilekici bulmakta ve bu sayede Hitit topraklarını ccedilok uzun bir mesafeye

kadar genişletebilirdi Hitit kralının konuyla ilgili en buumlyuumlk sıkıntısı oğlu

Zannanzarsquonın guumlvenliğiydi ve Mısırrsquoa gittiğinde zarar goumlrmeyeceğine ikna olduktan

sonra oğlunun Mısır Krallığırsquona gitmesini onayladı (Bryce 2005 181 vd Schulman

1979 177vd Wilhelm 2006(a) 237 Klengel 1999 163 Klengel 2002 47)

Zannanza Mısırrsquoa olan yolculuğuna başladı ve I Šuppiluliuma başkent Hattušarsquoya

doumlnduumlğuumlnde oğlunun Mısırrsquoa vardığı haberini bekledi Hitit elccedilisi Zannanzarsquonın

Mısırrsquoa yaptığı yolculuk sırasında oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml bildirdi Hitit kralı Mısırlılarrsquoı

oğlunun cinayetinden sorumlu tutuyordu514 (Bryce 2005 182 Murnane 1990 24vd

Bryce 2003(b) 187vd Collins 2007 49 Klengel 2002 47vd) Zannanzarsquonın

oumlluumlmuumlnuuml sonucunda Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasındaki duumlşmanlık arttı Bu durum

Kadešrsquote yapılan savaş ile sona erdi515 (Bryce 2005 183 Klengel 1999 163vd)

III Hattušili doumlneminde Mısır kralı II Ramses ile evlenen iki prenses olduğu

bilinmektedir (Schulman 1979 186) İlk evliliğin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 34

yılında ikinci evliliğinse ilk evlilikten sonra fazla suumlre geccedilmeden olduğu ve III

Hattušilirsquonin vefatından sonra yani IV Tuthaliya zamanında yapıldığı

anlaşılmaktadır İkinci evliliğin tanımlamasında ldquodiğer kızırdquo ifadesi dikkat ccedilekicidir

Goumlnderilen ilk prensesin kısa bir suumlre iccedilerisinde oumllmuumlş olduğu tahmin edilmektedir

(Schulman 1979 192vd Meissner 1918 63 Bryce 2003(b) 111 Collins 2007 62

Klengel 1999 287vd Klengel 2002 126) İlk goumlnderilen prensesin zamanında Hitit

Krallığırsquonın guumlcuumlnuumln azaldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Schulman 1979 191) Mısırrsquoa giden

prensesin adının Hititccedilersquosini bilmesek dahi Mısırca ismi olan ldquoMarsquoat-neferu-rerdquo

ldquoRarsquonın guumlzelliği gerccedilektirrdquo anlamına geldiği bilinmektedir (Uumlnal 2014 350

Meissner 1918 62 Klengel 2002 136) Mısır metninde yer alan prensesin Hititccedile

doumlnemde ccedilocuk yaşta ya da ergenlik ccedilağlarındaydı Bu sebeple sadece doumlrduumlncuuml oğlu geriye kalıyordu

(Bryce 2005 181 Klengel 2002 46vd) 514 II MuršilildquoBabam Zannanza cinayetini duyduğunda Zannanzaya ve konuştuğu tanrılara

ağlamaya başladı lsquoOh Tanrılar Koumltuumlluumlk yapmadım ama Mısır halkı bunu bana yaptı Onlar ayrıca

uumllkemin sınırına saldırdılar rdquo I Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 = KUB 194 (Bryce 2005 182

Bryce 1990 100 Murnane 1990 24) 515 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1

159

isminin Šauškanu olduğu duumlşuumlnuumllmekte (Klengel 2002 128) ve prenses iccedilin ldquoyuumlzuuml bir

tanrıccedilanınki gibi guumlzeldirdquo denilmektedir (Kılıccedil - Duymuş 2007 96)

III Hattušili II Ramsesrsquoe evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektupta516 Babil ve

Asur krallarının Hitit kralına yapılacak evlilik ile ilgili yazdıklarını ve Mısır kralının

Babil kralının kızını da kraliccedile olarak krallığına istediğini ama Hitit prensesinin Mısır

Krallığırsquona gideceğini bildiği iccedilin onu goumlndermeyi duumlşuumlnmediğini ve bunun doğru

olmadığını belirtmiştir 517 (Klengel 2002 121) II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye

goumlnderdiği mektupta518 III Hattušilirsquonin oumlnceden goumlnderdiği bir mektuba atıf yaparak

prensesi goumlndereceğini ve ccedileyizinin Babil kralının goumlnderdiği ccedileyizden daha buumlyuumlk

olacağını soumlylediğini belirtmiştir519 (Klengel 2002 122)

II Ramsesrsquoin Hattušilirsquoden atlar değerli taşlarla kaplı bir kadeh abanoz yatak

ve 335 šekel ağırlığında Hitit kralı III Hattušilirsquonin bir heykeli de bulunmaktaydı II

Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği hediyeler arasındaysa bir maymun

bulunmaktaydı Koumllelerin de iki saray arasında sıkccedila hediye olarak goumlnderildiği

bilinmektedir Hediyeler kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri tarafından da verildi ve alındı

Elccedililer sadece kral iccedilin değil bazen kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri ve diğer saray

uumlyeleri iccedilin de kendi geldikleri uumllkeden hediyeler getirdiler Mısır kraliccedilesi Naptera

Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya 88 šekel ağırlığında altın on iki telli bir kolye boyalı keten

kıyafetler goumlnderdi520 (Bryce 2003(b) 91 Beckman 1996 123 Klengel 2002 98)

Puduheparsquoya gelen hediyeler arasında keten dokumalar rengarenk kumaşlar elbiseler

altından kolyeler altın ile guumlmuumlşten yapılma bilezikler kıymetli taştan yapılmış doğan

heykelciği yuumlzuumlk iccedilki kapları renkli bisus iplikleri ile dokunmuş tunikalar abanoz

516 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 711 517ldquoKardeşime soumlyle Şimdi Babil kralı ve Hanigalbat kralı bana şoumlyle yazdı lsquo Hitit kralının kızı Mısır

kralına goumlnderilecek ve Mısır kralı onu Mısır Uumllkesirsquonin kraliccedilesi yapacak ama kızımı onların yerine

koymuşrsquo Bu krallar bana boumlyle yazdı Ama onlar Babil Uumllkesi kralının kızını istediği iccedilin onlara (onu)

kraliccedileliğe vermeyi duumlşuumlnmuumlyorum Bir kızı başka bir kızın yerine koymak doğru değilrdquo (Klengel 2002

121 Edel I 1994 94-95 Edel II 1994 153-154) Asur Krallığı o doumlnemde Kuzey Mezopotamyarsquoyı ele

geccedilirmişti bu sebeple Hanigalbat kralı olarak kast edilen Asur kralı olmalıdır (Klengel 2002 121) 518 II Ramsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz CTH 159=KUB 337 + KBo

117 519ldquoGerccedilekten gelin sana gidecek ve acele etmesine izin vereceğim Babil kralının kızından ve Zulabi

kralının kızından daha buumlyuumlk bir ccedileyiz vereceğimrdquo (Klengel 2002 122 Edel I 1994 141-143 Edel

II 1994 217-228) 520 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167

160

ağacından kirişler III Hattušilirsquonin goumlz rahatsızlığında kullanması iccedilin sandık dolusu

ilaccedil bunlar arasındaydı 521 (Uumlnal 2014 391 Klengel 2002 143) Mısır prensi

Šutahapšap Hitit kralı III Hattušilirsquoye ağırlığı 93 šekel olan iyi altından beyaz taş

boynuzlu ve siyah goumlzluuml oumlkuumlz şeklinde bir kadeh hediye etti (Beckman 1996 122

Edel I 1994 34-36 Edel II 1994 59-61) ve bunu mektubuna ekledi522 Hediyeler

goumlndericiden alıcıya tebrik ve iyi niyet dilekleri iccedileren mektuplar ile birlikte gitti

Yazışmalar ccedilerccedilevesinde sunulmasına rağmen bu belgelerin esas amacı hediyeleri

tanımlamak ve accedilıklamak ile onları kimin goumlnderdiği ve alıcılarının kim olduğunu

accedilıkccedila belirtmeye youmlnelikti (Bryce 2003(b) 91vd)

Evlilik sonrasında II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoyi Mısır Uumllkesirsquone ccedilağırdığı

bilinmektedir III Hattušili başlangıccedilta bu teklifi kabul etti sonra firavun Kenan

boumllgesine gideceğini ve III Hattušili ile doğu deltada bulunan ikametgacirchında

kendisine refakat etmesini isteğini yineledi523 Soumlz konusu davetin Mısır Uumllkesirsquonin

ihtişamını sergilemek iccedilin ya da II Ramsesrsquoin imajını diğer kralların arasında arttırmak

iccedilin olduğu soumlylenebilir III Hattušili bu daveti ayaklarındaki rahatsızlık sebebiyle

geri ccedilevirdi buna rağmen iki uumllke arasındaki sıcak ilişki devam etti ve Mısırrsquoa ikinci

bir prenses goumlnderilmesi ile birlikte bu durum daha da kuvvetlendi Koptosrsquotaki buumlyuumlk

tapınakta bulunan stel 524 uumlzerinde bu durum sunuldu Yapılan soumlz konusu ikinci

evliliğin III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra Puduhepa tarafından gerccedilekleştirildiği

duumlşuumlnuumllmektedir525 (Bryce 2005 284 vdd)

521 ldquoPirihnawa ile gitmesi iccedili bir atlı araba ayarladım ve memur haberci Pirihnawa ile birlikte Amurru

Uumllkesi prensi Bentešinarsquoya gitti Bentešinarsquoya getirdiği tuumlm ilaccedilları verdi ve Bentešina Pirihnawarsquodan

sonra size getirilmesi iccedilin duumlzenlediği ilaccedilları kardeşime sargu-memuru goumlnderdirdquo (Bryce 2003(b)

116 Edel I 1994 2-9 Edel II 1994 18-19) 522 II Ramsesrsquoin oğlu prens Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 169 523ldquoGuumlneş Tanrısı (Mısır) ve Fırtına Tanrısı (Hattinin) ve tanrılarım ve benim Kardeşlerimin tanrıları

Kardeşimin Kardeşini goumlrmesine neden olacak ve benim Kardeşim gelip beni goumlrmek iccedilin bu iyi oumlneriyi

yerine getirebilir Ve sonra birbirimizi kralın (Ramsesin) oturduğu yerde yuumlz yuumlze goumlrebiliyoruz Bu

yuumlzden Kardeşim ile tanışmak ve yuumlz yuumlze goumlruumlşmek ve onu topraklarımın iccediline almak iccedilin Kenanrsquoa

gideceğimrdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH161=KBo 281 (Kitchen 1982

90 Bryce 2005 285 Edel I 1994 22-24 Edel II 1994 39-41) 524 Bkz Resim 38 525 ldquoHattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı zengin ve muazzam buumlyuumlkluumlkte Kaškanın zengin ve muazzam

ganimetleri olan Hattinin zengin ve muazzam ganimeti olan Zodun zengin ve muazzam ganimetleri

olan -ki yazmada bile bilinemeyen- zengin ve devasa ganimetleri goumlnderdi Guumlney ve Kuzey Mısır kralı

Usimare Setepenre Re oğlu II Ramses ve aynı şekilde birccedilok at suumlruumlsuuml birccedilok sığır suumlruumlleri bir suumlruuml

suumlruuml keccedili bir ccedilok oyunun suumlruumlsuuml diğer Kızıya goumlnderilmeden oumlnce Guumlney ve Kuzey Mısır kralı Usimare

161

II Ramses III Hatušilirsquoye kızını Mısır Uumllkesirsquone hala goumlndermemesi sebebiyle

serzenişte bulunmuştur 526 Puduhepa mektubunun buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnde gelin

goumlnderme sırasında yaşanan gecikmenin uygun bir ccedileyiz toplamak iccedilin harcanan

suumlrenin neden olduğunu accedilıklamıştır Hattušarsquoda ccedilıkan yangının kraliyet hazinesinde

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektupta kardeşinin

beklemesini ve başka eşi olup olmadığını sormuştur527 Ayrıca hazırlıkların bittiğini

ve prensesin yolda olduğu haberini verdi ve II Ramses bu duruma youmlnelik yazdığı

mektupta firavununun mutlu olduğu anlaşılmaktadır 528 Metinlerde Hattušarsquodan

goumlnderilen ccedileyizin ayrıntılı bir şekilde aktarıldığı goumlruumllmektedir529 (Bryce 2005 282

vd)

Mısır ile yapılan ilk evlilik antlaşmasında prensesin ccedileyizinin toplanmasındaki

gecikmeler gelin ve ccedileyiz goumlnderilmeden oumlnceki tuumlm formalitelerin tamamlanmasının

bir kaccedil yıl gibi bir suumlreye uzadığı duumlşuumlnuumllmektedir Ccedileyiz nakliyesinin iki aşamada

gerccedilekleştiği bunlardan ilki iccedilin Puduhepa II Ramsesrsquoten hayvanların ve koumllelerin

goumlnderimini guumlvenli bir şekilde sağlayabilmek iccedilin suumlvari istedi Puduheparsquonın

Setepenre Renin oğlu II Ramses Mısıra hayat verdiği iccedilin ikinci (boumlyle) bir olaydı (Koptos Stel

7ndash11 Kitchen 1996 111) 526 ldquoŞimdi sen Kardeşim bana şoumlyle yazdınlsquoKardeşim bana yazdı lsquoSana bir kız goumlndereceğimrsquoAma

onu alı koydunuz ve bana Onu bana neden vermedinhellip Şu anda onu sana veremem Biliyor musun

siz benim kardeşim olarak Hatti Evi ateşten yok edildiğini biliyor mu Urhi-Tešup onu Buumlyuumlk Tanrıya

verdi Urhi-Tešup orada (seninle) olduğundan ona sorrdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz

CTH 176=KUB 2138 oumly 7rsquo-12 rsquo) (Bryce 2005 282 Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins

2007 62 Hoffner 2009 283 Bryce 2003(b) 107 Beckman 1996 126 Edel I 1994 216-223 Edel

II 1994 322-344 Klengel 2002 106) 527ldquoKardeşimin hiccedil karısı yok mu Kardeşim onları (yani evlilik duumlzenlemeleri) kardeşliğini ve (bizim)

haysiyetini dikkate almaz mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176=KUB 2138

(Hoffner 2009 286 Beckman 1996 128 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 528ldquoKardeşimin bana goumlnderdiği tableti goumlrduumlm ve Hattinin Buumlyuumlk Kraliccedilesinin kız kardeşimin bana

ccedilok nezaketle yazdığı tuumlm meseleleri not ettimhellip Hatti Kralı Buumlyuumlk Kral bana şunları yazdı İnsanların

gelmesine izin verin kızımın kafasına iyi yağ doumlkuumln ve Mısır Kralı Buumlyuumlk Kralın evine getirilebilir

lsquohellip Kardeşimin bana yazdığı bu karar muumlkemmel muumlkemmelhellip (bizim) iki buumlyuumlk uumllke sonsuza kadar

bir toprak haline gelecekrdquo IIRamsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz

CTH 1592= KUB 363 12 20 (Kitchen 1982 85 Bryce 2005 283 Klengel 2002 128 Bryce

2003(b) 109) 529ldquoSonra (Hattušili) en buumlyuumlk kızının ondan oumlnce on altıncı altın guumlmuumlş ve bakırdan onlardan

sınırsız atların sığır keccedili ve koyunların on binlerce altın guumlmuumlş ve bakırdan getirilmesiyle getirildi

Uumlstelik Guumlney ve Kuzey Mısır Kralı Usimare Setepenre Renin oğlu II Ramessese getirdikleri uumlruumlnler

hayattaydı Sonra bir kişi Majesteleri bilgilendirmek iccedilin şoumlyle dedi Hattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı en

buumlyuumlk kızını her tuumlrden haraccedilla goumlnderdi Yolları (Hattinin Prensesi ile birlikte Hatti Prensi ile

birlikte)rdquo (Kitchen 1996 94 Bryce 2005 283)

162

isteğinin gerccedilekleşmesi oldukccedila oumlnem taşıyordu ccediluumlnkuuml Hitit Krallığırsquonda o doumlnemde

yoğun bir kıtlık yaşanıyordu ve canlıları taşıyan kervanın Mısır Krallığırsquona ulaşması

uumlzerinde yağma ve talan hareketleri artacaktı Puduhepa II Ramsesrsquoe cevap

vermemesinden dolayı sitem etti III Hattušili II Ramsesrsquoe kızının ayrılmaya hazır

olduğunu belirtti II Ramses ise bu durumu sevinccedille karşıladı530 Yazışmalarda duumlğuumln

kervanına Hitit birlikleri tarafından Hitit prensi belki de Nerikkalirsquonin eşlik edeceği

bildirildi Hitit kraliccedilesi kervana Suriyersquonin guumlneyindeki Mısır sınırına kadar eşlik

edecektir II Ramses boumllgedeki valilerinden birine kervanın can ve mal guumlvenliği iccedilin

ve ayrıca tuumlm ihtiyaccedillarının karşılanması iccedilin talimat verdi (Bryce 2003(b) 108vd)

Duumlğuumln alayındaki can ve mal guumlvenliğinin sağlanması iccedilin buumlyuumlk bir askeri kuvvete

ihtiyaccedil vardı ayrıca bu durum Ramses ve Puduhepa arasındaki mektuplaşmalarda da

net bir şekilde goumlzlemlenmektedir IIRamses ile Puduhepa arasındaki mektuplaşmalar

genellikle ccedileyiz ve başlık parası ile ilgilidir (Bryce 2005 282 Singer 1991(b) 268)

Askeri kuvvete bu kadar ihtiyaccedil duyulmasının bir başka sebebiyse konvoyda bulunan

Kaškalı esirlerin531 koyun ve davarların da alayda bulunmasıydı (Bryce 2003(b) 109

Klengel 2002 128 Klengel 2002 130 vd)

Evlilik II Ramsesrsquoin saltanatının 34 Yılında gerccedilekleşmiştir Mısır uumllkesi

hangi krallıkla evlilik yaptığına bakmaksızın eşinin geldiği saray kralından uumlstuumln

pozisyonda bulunmayı yeğlerken bu durum Hitit krallığında zıttıydı Hitit kralı bu

durumu bağlayıcı birleştirici bir guumlccedil olarak goumlruumlyorlardı Mısır sarayı ccedileyiz iccedilin fazla

maddiyat talep etse de Hitit sarayı iccedilin boumlyle bir durum soumlz konusu değildi Hitit

prensesinin gittiği uumllkede bir tuumlr denetim ya da baskı uygulamaya youmlnelik bir durumda

olduğu goumlruumllmektedir Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi

goumlzuumlkse de iki uumllkenin diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir

Soumlz konusu prensesin Hititccedile adı bilinmemektedir lakin Mısırca M3t-Hr- nfrw-Rˁ

şeklinde geccedilmektedir ldquoRersquonin guumlzelliği olan ve Horusrsquou goumlrenrdquo anlamına gelmektedir

Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi goumlzuumlkse de iki uumllkenin

530 ldquoHarika harika kardeşimin bana yazdığı bu durum Guumlneş Tanrısı Fırtına Tanrısı Mısır Uumllkesi

Tanrıları Hatti Uumllkesi Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkemizin sonsuza dek birleşeceğini verdirdquo (Bryce 2003(b)

109) 531Kaškalı esirlerin kaccedilıp boumllgedeki diğer seyyahların guumlvenliğini tehlikeye sokmamaları iccedilin sıkı bir

goumlzetim altında tutulmaları iccedilin II Ramses Puduheparsquoya ısrarcı olmuştur (Bryce 2015 40)

163

diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir (de Martino 2006

70vd) Puduhepa kızının ilk eş konumunda olmasını ve Mısır kraliyet soyunun

devamının kızı sayesinde suumlrmesini istese de girişimlerinde pek başarılı olamamış ve

kızı Piramsesrsquoten goumlnderilmiş ve Fayum yakınlarındaki Hayum isimli bir yere

goumlnderilmiştir (Singer 1991(b) 268)

II Ramses Hitit prensesinin gelişini Hitit Krallığırsquonın Mısır Krallığına bir

saygı goumlstergesi olarak kabul etti ve dahası haraccedil olarak belirtti532 Mısırlıların kızlarını

başka uumllkelere gelin olarak yollamamalarının sebebi burada net bir şekilde

anlaşılmaktadır Başka krallığa gelin giden kızları ldquoharaccedilrdquo olarak goumlrmekteydiler

(Bryce 2003(b) 110)

Šeha Nehri Uumllkesi kralı Mašturi ile III Hattušilirsquonin kız kardeşlerinden birinin

evlendiği bilinmektedir 533 Hitit kralının kız kardeşi Matanazi iccedilin Mısır kralı

IIRamsesrsquoten kız kardeşinin ccedilocuğunun olması iccedilin istemesi534 belki de bu sebepten

oumltuumlruumlduumlr Mektubu alan firavun o yaşta bir kadının bir ccedilocuğunun olamayacağını ve

doktorların mucize yaratamayacağını soumlylemiştir (Singer 1984 208 Oumlzkan 2007 85

Devecchi - Miller 2011 151 Beckman 1996132 Edel I 1994 178-181 Edel II

1994 270-272)

Mısır kraliccedilesinin tablette adının bulunduğu alanda kırıklar olmasına rağmen

Mısır hanedanına ait soy ağacı sayesinde ismini oumlğrenebildiğimiz Teyersquonin III

Hattušilirsquoye yazdığı mektupta 535 ldquobenim oğlum senin kardeşinrdquo 536 ifadesi

geccedilmektedir Mektubun devamında kraliccedilenin iyilik dilekleri barış temennileri ve

goumlnderdiği hediye listesi537 yer almaktadır (Edel 1974 106vd) II Ramsesrsquoin henuumlz

532ldquoSonra Hitit kralı en buumlyuumlk kızının oumlnuumlnde altın guumlmuumlş ccedilok bronz koumllelerin goumlrkemli haraccedil ile

getirilmesine neden oldu Sınırsız atların ve sığırların keccedililerin koccedilların sınırsız koccedillarının sınırsız -

yayılması - Ramessese getirdikleri aidatlardırdquo (Kitchen 198286 Kitchen 1996 86ndash96 Bryce

2003(b) 110) 533 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 534II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 2830 535 II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği mektup bkz CTH 168 536ldquohellip Buumlyuumlk kral Mısır Uumllkesirsquonin kralı benim oğlum senin kardeşin iyidir Oğulları ve uumllkesi de

iyidirhelliprdquo (Edel 1974 111) 537ldquo[İyi] altından X şekel ağırlığında bir kadeh Byssosrsquotan ccedileşitli renklerde keten kumaşlar Byssosrsquotan

parlak renkli bir elbiserdquo (Edel 1974111)

164

prens konumundayken IV Tuthaliyarsquoya mektup 538 goumlnderdiği bilinmektedir

Mektubun iccedileriğinde iyilik dilekleri ve hediye listesi yer almaktadır (Beckman 1996

123vd Edel I 1994 46-47 Edel II 1994 72-73 Klengel 2002 104)

Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir mektupta539 Hattušarsquodaki

hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin

yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını istemektedir540 (de Roos 2006 22 Singer

2006 34 Klengel 1999 234) Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektuplardan birinde

kızı iccedilin ccedileyiz olarak vereceği koyun sığır ve koumllelere karşılık olarak tahıl istemişti

bunu istemesinde Hitit Uumllkesirsquonin ccedilektiği kuraklığın sebep olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

(Taş 2008 24) Hitit Uumllkesi prensi Hišmi-Šarrumarsquonın Mısır Uumllkesirsquone ziyarette

bulunduğu ve doumlnuumlşte Hatti Uumllkesirsquone tahıl sevkiyatı ayarladığı belirtilmektedir II

Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektuba goumlre541 tahıl yuumlkluuml gemilerin hızlı bir

şekilde Hitit Krallığına ulaşımı sağlanacaktı II Ramsesrsquoin yazdığı bir başka

mektupta542 da gemilerin yapılışı ile ilgili bilgiler yer almakta ve oumlnuumlmuumlzdeki sene bir

geminin daha Hitit Krallığırsquona doğru yola ccedilıkacağının haberi verilmektedir543 (Peker -

Vos 2010 103 Klengel 2002 150)

IIRamsesrsquoin Puduheparsquoya yazdığı bir mektupta iyi dileklerini ve prensesin

Mısır Uumllkesirsquone gelişinden dolayı sevincini şu şekilde belirtmektedir

ldquoAmonrsquoun sevgilisi guumlneşin oğlu Mısır kralı Buumlyuumlk Ramses şoumlyle der Hatti

Uumllkesirsquonin kraliccedilesi Buumlyuumlk Kraliccedile Puduheparsquoya soumlyle İşte ben kardeşin iyiyim

Evlerim oğullarım ordularımi atlarım arabalarım iyidirler Uumllkemde buumlyuumlk

538II Ramsesrsquoin adı belirlenememiş bir kral ya da kraliccedileye mektubu bkz CTH 165= KBo 2844 539 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 540ldquoKardeşim Hatti evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-

Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins 2007 62

Hoffner 2009 283 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 541II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo 285(+)6 542 Akadccedila tarih metni fragmanı bkz CTH 216 = KUB 382 543 ldquoKardeşime Bu gemiye gelince sizin onu getirdiğinizi ile şimdi oumlğrendim ve elccedililerimi Amurru

kralına goumlnderdim Şoumlyle ldquoOnu Hatti uumllkesinin kralına getirrdquo - onu işten ccedilıkardılar hellip Bakın şimdi

size bir gemi goumlnderdim ve gelecek yıl size ikinci bir gemi goumlndereceğim Marangozlarınız size

getireceğim bu gemilerin bir kopyasını ccedilıkarmalılarhellip ve ccedilizimini yapmalılar Bu gemileri inşa etmeniz

gerekiyor ve kardeşim ccedilerccedileveleri () ustaca yapmalı Zift ile gemileri dışarıdan ve iccedileriden

korumalıdırlar bu sebeple denizin ortasında batmalarına izin vermemek amacıyla bu gemilere su

girmemelidir (ve) helliphellipKralın getirmiş olduğu bu gemi iccedilin plan - o bir tablete kaydetti ldquo Akadccedila tarih

metni fragmanı bkz CTH 216=KUB 382 (Edel I 1994 186-187 Edel II 1994 283-284 Klengel

2002 150)

165

oumllccediluumlde iyilik vardır Sen kız kardeşim iyi olasın Evlerin oğulların orduların

atların arabaların iyi olsunlar Evlerin oğulların orduların atların arbaların

iyi olsunlar Soyluların iyi olsunlar Uumllkende buumlyuumlk oumllccediluumlde iyi olsun Kız

kardeşime şunu soumlyle İşte habercilerim kız kardeşimin habercileri ile birlikte

bana geldiler Onlar bana kardeşimin Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk kralın

iyiliğini bildirdiler Onlar bana kız kardeşimin iyiliğini kız kardeşimin

oğullarının iyiliğini uumllkelerinizin iyiliğini bildirdiler Kardeşimin kız kardeşimin

ve uumllkelerinizin iyilik haberlerini alınca ccedilok sevindim ve şoumlyle dedim lsquoCcedilok şuumlkuumlr

iyidirlerrsquo Kız kardeşimin bana goumlnderdiği mektubu goumlrduumlm ve Hatti Uumllkesirsquonin

buumlyuumlk kraliccedilesi kız kardeşimin pek guumlzel bir biccedilimde yazdığı konuları işittim Kız

kardeşime şoumlyle soumlyle Kardeşim Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk Kral bana şoumlyle

yazdı lsquoKızımın başına iyi kokulu yağı doumlkecek kimseleri goumlnder Onlar onu Mısır

Kralırsquonın buumlyuumlk kralın evine goumltuumlrsuumlnlerrsquo İşte kız kardeşim bana boumlyle yazdı

Kardeşimin bana bildirdiği bu karar ccedilok ve pek ccedilok guumlzeldir Mısırrsquoın Tanrıları

ile Hattirsquonin Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkeyi ebediyen bir uumllke olarak birleştirmek iccedilin

bizi bu karara sevk ettilerrdquo (Darga 1976 43)

II Ramses prensesin gelişinden dokuz ay sonra kızının duumlnyaya gelişini kutladı

ve adını Neferu-Re koydu Bebeğin doğumu Hattušarsquoyı da ccedilok mutlu etti Hattušili

Ramsesrsquoe yazdığı mektupta ldquoBir oğul var edemiyor musun Ama kızını duyduğuma

sevindimrdquo demektedir IIRamsesrsquoin kraliccedile Nefertarirsquoden ve diğer cariyelerinden bir

suumlruuml oğlu bulunmaktaydı Puduheparsquoya bir ccedilok hediye goumlnderen Mısır kraliccedilesinin

Hitit prensesi Mısır Uumllkesirsquone ulaşmadan oumlnce oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos

2006 23 vd Meissner 1918 63 Klengel 2002 138vd)

Puduheparsquonın kızını II Ramsesrsquoin ana eşi olarak tanımasını istemesine rağmen

Hitit prensesi Fayyumrsquoda bulunan hareme goumlnderildi Puduhepa evliliğin

sonuccedillarından memnun olmalı ki IV Tuthaliya kralken ikinci kızının evliliğini de

duumlzenlemek istedi Koptos ve Abydosrsquotaki stellerden bu evliliğin gerccedilekleştiğini

bilmekteyiz (de Roos 2006 24) II Ramsesrsquoin harem kayıtlarına goumlre Hititli bir

prensesin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 61 yılında yaşadığı belirtilmiştir (Klengel

2002 141)

166

Hitit kralının Mısır haremine bir kızını gelin olarak goumlnderdiği bilinmekle

beraber sonrasında ikinci bir kızını da iki buumlyuumlk guumlccedil arasındaki ilişkiyi belgelemek

amacı ile goumlnderdiği de bilinmektedir Prenses buumlyuumlk olasılıkla Babilrsquoden gelen

prenses ile aynı evde bulunmaktaydı (Roumlllig 1974 19)

Hitit-Mısır arasında yapılan diplomatik evlilik girişimi ile diplomatik evlilikler

bazen başarı ile bazen ise başarısızlık ile sonuccedillanmıştır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın

hayatı boyunca başına boumlyle birşey gelmediğini yani bir kraliccedilenin başka bir uumllkenin

prensini kendisine eş olarak istemesi sadece kendi doumlnemi iccedilin değil şu an bile hala

ilgi ccedilekici ve şaşkınlık verici bir durumdur Talep I Šuppiluliumarsquonın oğlu

Zannanzarsquonın oumlluumlmuuml ile sonuccedillanmış ve iki uumllke arasındaki gerginlik uumlst duumlzey bir

boyuta ulaşmıştır III Hattušili doumlneminde II Ramses ile yapılan evlilikse Kadeš

Savaşı sonrasında uumllkeler arasındaki ilişkinin yatışması olarak goumlruumllebilir Mısır

Krallığırsquondan III Hattušilirsquonin goumlz hastalığı iccedilin ilaccedil Šeha Nehri Uumllkesirsquonde evli olan

ve ccedilocuğu olmayan Mašanauzzi iccedilin doktor yine Kuruntarsquonın rahatsızlığı iccedilin doktor

ve uumllkedeki kıtlık nedeniyle tahıl istenmiştir Duumlşmanlığın guumlzel bir dostluğa

doumlnuumlştuumlğuuml buradan da goumlzlemlenebilir Ayrıca iki uumllke arasında kraliccedileler arasında

krallar arasında kralın prense yazdığı mektuplar gibi pek ccedilok farklı alıcı ve pek ccedilok

farklı goumlnderen bulunmaktadır Mektuplarda iyi dilek temennilerinden sonra

goumlnderilen hediyelerin ayrıntılı bir listesi yer almaktadır IV Tuthaliya zamanında III

Hattušilirsquonin bir diğer kızının II Ramsesrsquoe eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Hitit

kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince Mısır Krallığırsquonda iki prensesin

aynı zamanda bulunmadıkları accedilıktır III Hattušilirsquonin hangi kızı olduğu belli olmasa

dahi firavundan hamile kaldığı ve bir kız ccedilocuk duumlnyaya getirdiği bilinmekte ve bu

durum iki uumllke arasındaki kesin bir dostluğun goumlstergesi olmuştur

Bu boumlluumlmde diplomatik evliliklerin en iyi oumlrneklerini veren Mısır-Hitit

sarayları arasındaki evliliklerin ele alınmadan oumlnce konunun daha iyi anlaşılması iccedilin

bu evliliklere zemin teşkil eden tarihi olaylar tuumlm youmlnleriyle ele alınmıştır Kadeš

Savaşı ve Kadeš Barışı gibi sadece Hitit tarihine değil tuumlm duumlnya tarihine mal olmuş

olaylar ccedilerccedilevesinde tarihsel bir geri bakış yapılmıştır

167

SONUCcedil

Ccedilalışmamız Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ve komşu krallıklar ile yaptığı

evlilikleri konu edinmiştir Evlilik akdini gerccedilekleştiren Hitit Krallığı ile evliliğin

yapıldığı uumllkenin politik ilişkileri de konumuza dahil edilmiştir Soumlz konusu evlilikler

Hitit politikasında diğer krallıklar ile arasında etkin bir araccedil ve amaccedil olarak

kullanılmıştır Konuyu incelerken sadece evliliklere değil Hitit sarayında kadın ve

Hitit aile hukukunda kadın konuları incelenerek kadının durumu aydınlatılmaya

ccedilalışmıştır Kadının Hitit doumlnemindeki durumu berraklığına ulaştıktan sonra yapılan

evlilikler ve evlilik antlaşmalarında belirtilen bazı maddeler daha net bir ccedilekilde

accedilıklığa kavuşmuştur Ayrıca tarihte adından fazla soumlz edilmeyen kadının evlilikler

sayesinde tarihte yer edinebildiği de goumlzlemlerimiz arasındadır

Yapılan ccedilalışmanın birinci boumlluumlmuuml iki kısma ayrılmış olup ilk olarak Hitit

kraliyet ailesinde kadın olgusu araştırılmıştır Oumlncelikle kraliccedile prenses cariye ikinci

eş gibi saray hayatında kadın ile ilgili unvanlar incelenmiştir Eski Hitit Doumlnemi ve

İmparatorluk Doumlnemirsquonde saray hayatında ve Hitit politik hayatında aktif rol uumlstlenen

kraliccedileler kralın kızları ya da kralın kız kardeşleri olan prenseslerin icraatleri

anlatılmaya ve yaşamlarına ışık tutulmaya ccedilalışılmıştır Hitit kraliyet ailesindeki

kadınları incelememiz sayesinde saraya evlilk yoluyla gelen prenseslerin durumunu

daha net algılamamızı ve saraydan evlilik sebebiyle vassal ve komşu uumllkelere

goumlnderilen prenseslerin ise kendi uumllkelerindeki konumlarını anlamamızı sağlamıştır

Birinci boumlluumlmuumln devamında ise Hitit Krallığırsquonda kadının durumu

incelenmiştir Masallar rituumleller ve doğum ile ilgili bilgi veren metinler gibi filolojik

verilerde kadının Hitit Uumllkesirsquondeki konumu belirlenmeye ccedilalışılmıştır Kadının sosyal

yaşantısını anlamamızı sağlamaya en buumlyuumlk destek Hitit kanunlarından gelmektedir

Hitit Aile Hukukursquonda kadının yeri aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır Hitit kanun

maddelerinin eksik kaldığı kısımlarda Asur Ticaret Kolonileri doumlnemi metinlerine

başvurulmuş ve soumlz konusu doumlnemden yola ccedilıkarak Hitit doumlnemindeki boşluklar

doldurulmaya ccedilalışılmıştır

Hitit Aile Hukuku başlık parası verilip ccediliftin ilk adımı atmasından itibaren

ccedileyiz lewirat ve sorarat iccedil guumlveyisi kavramı hamilelik ve annelik hakları ensest

ilişki kız kaccedilırma zina ve tecavuumlz miras ve boşanma hakları gibi konular

168

accedilıklanmaya ccedilalışılmıştır Kadının istemediği kişi ile evlendirilmeye ccedilalışıldığı

durumlarda goumlnluumlnuumln istediği ile evlenebileceği eğer erkeğin ekonomik durumunun

olmaması dahilinde iccedil guumlveyisi olarak kadının ailesi ile yaşayabileceği

goumlzlemlenmektedir Eşlerden birinin oumllmesi durumunda ise evlenilen tarafın

ailesinden biri ile evlendirilerek haklarının korunacağı anlaşılır Kadın mirastan pay

alabildiği erkek gibi kadının da boşanma hakkı olduğu nafaka alabildiği olası bir

tecavuumlz durumunda haklarının korunduğu goumlzlemlenir İlgi ccedilekici noktalardan biri ise

annelik hakları ve hamile kadının hem canının hem de bebeğinin yasa maddesi

gereğince koruma altına alınmasıdır

Ccedilalışmamızın ikinci boumlluumlmuumlnde Hitit Krallığırsquona bağlı krallıklar olarak

belirttiğimiz vassal krallıklar ile yapılan politik evliliklerin nedenleri ve vassal

krallıklar ile olan politik tarih anlatılmıştır Oumlncelikle vassal krallık tanımı yapılarak

antlaşma şartlarında yer alan oumlnemli noktalar vurgulanmıştır Vassal krallıklar ile

yapılan antlaşmalarda Hitit prensesinin vassal uumllke kralının ilk eşi olması gerekliliği

metinlerinde yer almaktadır Evlilik yapılan kralın oumlnceden bir ilk eşinin olması bu

durumu değiştirmemekte ve vassal kral Hitit prensesinden sonra bir başka kadın

alamamaktadır

Mira Krallığı ile yapılan evliliğin Batı Anadolursquoda yer alan toprakları kontrol

etmek ve Hitit huumlkuumlmranlığını etkin kılmak amacı ile yapılmıştır Mira Krallığırsquonın

Arzawa Krallığı ile olan yakın ilişkisi de Batı Anadolursquonun hakimi olarak goumlruumllmesi

ve bu evliliğin gerccedilekleşmesinin altında yatan sebeplerden biridir İlişkiler iyi

tutulmaya ccedilalışılsa da Mira Krallığı hiccedilbir zaman oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden

vazgeccedilmemiştir Hititler Hattušarsquoya kaccedilan Mira kralı Mašhuiluwarsquoyı yeniden tahtına

oturtacak ya da Mira kralı Mašhuiluwarsquodan sonra tahta ccedilıkacak ardıl bulunmadığı iccedilin

tahta ccedilıkacak kişi olarak kralın yeğeni Kupanta-Kuruntarsquoyı belirleyecek kadar Mira

Krallığı uumlzerinde oumlnemli bir nuumlfuza sahip olmuşlardır

Hayaša Krallığı ile yapılan evliliğin Kuzey Anadolursquoda yer alan Kaška

kabilelerin olası akınlarını oumlnlemek sebebiyle yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir lakin

metinde yer alan aşağı(lık) koumlpek ifadesi ile Hitit Krallığırsquonın Hayaša Krallığırsquonı

oumlnemli bir siyasi guumlccedil olarak goumlrmediği aşikardır Antlaşma metninde ensest ilişkinin

yasaklandığı goumlruumlluumlr Hayaša Krallığırsquonın adetlerinin ve geleneklerinin Hitit

169

Krallığırsquondan farklı olduğu ama Hitit prensesi ile yapılan evlilik sonrasında eskisi gibi

davranılamayacağı belirtilmiştir

Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evliliğin Mašturi ile mi yoksa Manapa-Tarhunta

ile mi gerccedilekleştirildiği konusu henuumlz netlik kazanmamıştır lakin Hitit kanunlarında

yer alan ensest ilişki yasağını goumlz oumlnuumlnde bulunduracak olursak aynı aileden bir kişi

ile evlendiği anlaşılmaktadır Prensesin ccedilocuğunun olmaması yapılan evlilikten

istenilen sonucu verememiş ve soumlz konusu durum Hitit-Mısır Krallıkları arasındaki

mektup yazışmalarına konu olmuştur Firavun II Ramses prensesin ellili ya da altmışlı

yaşlarda olduğunu ccedilocuk doğurmasının muumlmkuumln olmadığını mektubunda belirtir

ancak yine de doktor goumlndermeyi ihmal etmez Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evlilik

Batı Anadolursquonun Hitit topraklarına dahil edilmesi iccedilin oumlnem arz etmekteydi Šehalılar

genel olarak Hitit yanlısı bir politika izlemişlerdir

Mittani Krallığı ile ilişkiler I Tuthaliya doumlneminde başlar I Šuppiluliuma

doumlneminde Mittani topraklarını Hitit topraklarına katılması ve Mittani Krallığırsquonın

Hitit vassal krallıklarından biri olması ile son bulur İšuwa Uumllkesirsquonden kaccedilan asilerin

Mittani Uumllkesirsquone sığınması ve Mittanilerin asileri Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi

ve Mittani Uumllkesi politik ccedilıkarına goumlre Hitit Krallığı ya da Asur Krallığı yanında yer

alması Hitit-Mittani gerilimini doruk noktaya taşımıştır Mittani ile yapılan evlilik soumlz

konusu boumllgenin jeopolitik konumu sebebiyle Asur Krallığırsquona karşı tampon bir boumllge

olarak kullanılmıştır

İšuwarsquonın yuumlkselişi Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın boumllgede guumlccedil kazanması ve

soumlzuuml geccedilen iki krallık ile Hitit Krallığı arasında oumlnemli bir konumda bulunması sebebi

ile olmuştur Boumllgenin konumu Asur Krallığı tehlikesi sebebi ile uumlst noktaya

ulaşmıştır İšuwalı asilerin Mittani Uumllkesirsquone kaccediltığı bilinmekteydi İšuwalıların

beylikler halinde yaşadığı anlaşılmakta ve Kilušhepa ile evlilik ile yapan kişinin İšuwa

Uumllkesirsquonde en nuumlfuzlu konuma geldiği goumlzlemlenmekte ve soumlz konusu evliliğin gerek

Hitit Krallığı gerek İšuwa Krallığı iccedilin başarılı sonuccedillar doğurduğu anlaşılmaktadır

Hititlerin Amurru Krallığırsquonı vassal krallıklarından biri yapmak istemesinde

soumlzuuml geccedilen krallığın ticari faaliyetlerinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr Amurru Krallığı ccedilıkarlarını

goumlz oumlnuumlnde bulundurarak zaman zaman Hitit Krallığı zaman zaman ise Mısır Krallığı

lehine politika izlemiştir Kadeš Savaşı sırasında Mısır lehine icraatleri sebebi ile II

Muwatalli zamanında Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderilir Daha sonra Hitit Krallığırsquonda

170

tahta geccedilen III Hattušili doumlneminde Hitit-Amurru ilişkilerinin duumlzeldiği

goumlruumllmektedir Urhi-Tešup olayında Amurru kralı Bentešinarsquonın III Hattušili lehine

politika izlediği goumlruumlluumlr III Hattušili kızı Gaššulawiya ile Amurru kralı Bentešinarsquoyı

Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile oğlu Nerikkalirsquoyi evlendirerek krallıklar

arasındaki bağları daha da guumlccedillendirir Ayrıca Bentešinarsquonın ilk eşi olduğu bilinmesine

rağmen Gaššulawiyarsquonın ilk eş olacağı ve Gaššulawiya-Bentešina ccediliftinden olacak

ccedilocukların ve onların ccedilocuklarının Amurru tahtının sahipleri olacağı antlaşma

metninde belirtilmiştir Amurru kralı Bentešinarsquodan sonra tahta ccedilıkan ardılı

Šaušgamuwarsquonın Hitit prensesinden olduğu bilinmektedir Hititler tarafından

Ahhiyawa ve Asur Krallıkları gemilerine Amurru Krallığırsquonın ambargo

uygulanmasının istenmesi Hititlerin Amurru Krallığırsquondaki guumlcuumlnuuml net bir şekilde

goumlstermektedir

Ccedilalışmamızın uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde komşu uumllkeler arasında yapılan evlilikler

incelenmiştir Buumlyuumlk guumlccediller olarak anılan Hitit-Mısır-Babil Krallıklarırsquonın kraliccedile kral

ya da veliaht prenslerinin birbirlerine goumlnderdikleri mektuplarda kardeşim kız

kardeşim babam gibi oldukccedila samimi bir ilişkinin varlığı goumlzlemlenmektedir Yapılan

hediye değiş-tokuşunda ise ezoterik malların bulunması ve goumlnderilen hediyelerin

ayrıntılı bir şekilde sıralandığını da goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Hitit-Mısır-Babil

Krallıkları arasında barış doumlneminin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml soumlylenebilir Yapılan evlilikler

krallıkları birbirleri ile yakın ilişkiler kurmalarını ve karşılıklı saygı ve kardeşlik

bağlarını guumlccedillendirmektedir Evlilik amacı ile goumlnderilen Hitit prenseslerinin vassal

krallıklar ile gerccedilekleştirilen evliliklerde ilk eş yani kraliccedile oldukları bilinmekte iken

komşu uumllkeler ile yapılan evliliklerde antlaşma metinlerinde boumlyle bir şart

konulmamıştır Prensesler evlendikleri kral iccedilin saraydaki eşlerden biri konumunda

olmaktaydılar

Babil Krallığı ile politik ilişkiler I Hattušilirsquonin Babilrsquoi fethi ile başlamıştır

Sonrasında devam eden ilişkiler daha ccedilok dostane şekilde devam etmiştir I

Šuppiluliumarsquonın Babilli prenses ile II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile ve IV

Tuthaliya doumlneminde olmak uumlzere uumlccedil adet evlilik gerccedilekleştiği bilinmektedir

Doumlnemin iki buumlyuumlk guumlcuuml arasında yer alan Hitit ve Babil Krallıklarırsquonın birbirlerine

karşı barışccedilıl bir politika izledikleri goumlruumllmektedir Babil sarayından gelen prenseslerin

Hattušarsquoda oldukccedila nuumlfuz elde ettikleri ve bir dizi saray entrikasına konu oldukları

171

bilinmektedir Ayrıca Babil Krallığırsquondan doktor ve zanaatkar talebinde de

bulunulmuştur bu durum yapılan evliliğin oumlnemli getirileri arasındadır IV Tuthaliya

doumlneminde geccedilen metinde Pattiya isimli kadının kimliği ise tam olarak ccediloumlzuumlme

ulaşmamıştır Babilli prensesin annesi olarak yer alsa da Babilli bir kraliccedilenin Hitit

Krallığırsquonda bulunmayacağı goumlruumlşuuml mevcuttur Fikrimizce Pattiya Babil sarayında yer

alan bir kraliccedileden ziyade bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir

Mısır Krallığı ile siyasi ilişkilerin ilk olarak Suriye Boumllgesirsquone jeostratejik ve

ekonomik nedenlerinden oumltuumlruuml huumlkuumlmranlık kurma ccedilabası ile ortaya ccedilıktığı ve soumlzuuml

geccedilen boumllgenin Hitit-Mısır Krallıklarını karşı karşıya getirdiği goumlruumllmektedir I

Šuppiluliuma doumlneminde Eskiccedilağrsquoın oldukccedila sıradışı olaylarından biri yaşanmıştır

Mısır kraliccedilesi Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve tahta geccedilecek bir

varisinin olmadığını belirtip I Šuppiluliumarsquonın oğullarından biri ile evlenmek

istediğini yazmıştır I Šuppiluliuma ilk başta bu duruma inanmaz ve kraliccedileden ikinci

bir mektup daha gelir Hitit kralı bu konunun gerccedilekliğini araştırdıktan sonra

Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona damat olarak yollar ancak henuumlz Mısır

Krallığırsquona ulaşamadan yolda oumllduumlruumlluumlr I Šuppiluliuma oumlfke ile Mısır Krallığırsquonın

Suriye Boumllgesirsquonde yer alan topraklarına saldırır I Šuppiluliuma doumlneminde yeniden

yaşanmaya başlayan gerginlik Kadeš Savaşırsquona kadar devam etmiştir

Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki gerginliğin son

bulduğu goumlzlemlenmektedir Hitit ve Mısır kraliyet aileleri arasında yazılan bir dizi

mektup ve hediye değiş-tokuşu ile soumlz konusu iki krallık arasındaki politik ilişkilerin

iyiye gittiği goumlzlemlenmektedir Atlar keten dokumalar altın ve guumlmuumlşten kolyeler

ve bilezikler iccedilki kapları gibi mektuplarda liste olarak belirtilen ccedilok ccedileşitli hediyeler

soumlz konusudur Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesirsquonden oumlnce Alašiya sonrasında ise Mısır

Uumllkesirsquone kaccedilması ile kısa suumlreli bir gerginlik yaşanır II Ramses ile III Hattušili

arasında yapılan antlaşma da firavun III Hattušili ve ardıllarının tahttaki hakkını tanır

ve boumlylelikle II Muwatallirsquonin oğulları olan Urhi-Tešup ve Ulmi-Tešuplsquoun ve

ardıllarının Hitit tahtında hak iddia etmeleri engellenmiş ve Kadeš Barış Antlaşması

yapılmıştır

Hitit prensesin goumlnderilmesi ve ccedileyiz hazırlıkları da mektup konularının

arasında yerini almaktadır Hitit kralının Šeha Nehri Uumllkesi kralı ile evlenmiş

Mašanauzzirsquonin ccedilocuk sahibi olabilmesi iccedilin Mısır Krallığırsquondan doktor istemesi III

172

Hattušilirsquonin rahatsızlıkları iccedilin Mısırrsquodan merhem istenmesi Mısır ile diplomatik

evliliğin getirilerinden biridir

Goumlnderilen iki Hitit prensesi olduğu bilinmekte ve ilkinin Mısır Krallığırsquona

ulaştıktan kısa bir suumlre sonra vefat ettiği duumlşuumlnuumllmektedir İki prensesin aynı anda

Mısır Krallığırsquonda bulunması Hitit kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince

pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir İkinci goumlnderilen prenses ile II Ramsesrsquoin bir kız

ccedilocukları olduğu bilinmektedir

Amarna Ccedilağı ile başlayan politik evliliklerin Hititlerrsquoin buumlyuumlk guumlccediller arasında

yer bulmasıyla birlikte Hitit Krallığırsquonın da politik evlilikler yapan krallıklar arasında

olduğu goumlzlemlenmektedir Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler Hititlerin

Anadolursquoda yer alan krallıklar uumlzerindeki hakimiyet ccedilabasını goumlzler oumlnuumlne

sermektedir Ezoterik ve değerli malların bir uumllkeden diğer uumllke kralına ulaşımı hediye

değiş-tokuşu ile kolaylaşmış krallıklar arasında doktor ve zanaatkar isteği ile de

doumlnemin bilim ve teknolojisi paylaşılmıştır Ayrıca yapılan evlilikler sayesinde

doumlnemin guumlccedilluuml uumllkeleri arasında yer alan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında uzun

suumlreli bir barış doumlnemi huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr

173

KAYNAKCcedilA

Abbas MR ldquoThe Bodyguard of Ramesses II and the Battle of

Kadeshrdquo Eacutegypte Nilotique et Meacutediterraneacuteenne Sayı

9 2016 syf 113-123

Alexander Robert L ldquoContributions to The Interpretation of the Franktin

Reliefsrdquo III Uluslararası Hititoloji Kongresi

Bildirileri Nurol Matbaacılık Ankara 1998 syf 15-20 Alp Sedat Hitit Ccedilağında Anadolu Tuumlbitak Yayınları 2005

Ankara

Alparslan Metin II Muršili Ve Doumlnemi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal

Bilimler Enstituumlsuuml Eskiccedilağ ve Kuumlltuumlrleri Anabilim Dalı

Hititoloji Bilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi

İstanbul 2006 ldquoDie Gattinnen Muršili II Eine Betrachtung des heutigen

Forschungsstandes und seiner

Interpretationsmoumlglichkeitenrdquo Studie Micenei Ed Egeo-

Anatolici Vol XLIX 2007 syf 31-37 Eski Anadolursquoda Ticaret (MOuml II Binyıl) Tuumlrkiye

Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları 2010 İstanbul

ldquoHitit Devleti iccedilin GAL MEŠEDIrsquonin Statuumlsuuml ve Oumlnemirdquo

Boğazkoumly-Hattuša Ergebnisse der Ausgrabungen Sayı

25 Berlin 2017(a) syf 287-297

ldquoThe East Upper Land İšuwa-Malatiya Azzi-Hayaša

Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies Section 1

Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218

Alparslan M Doğan-

Alparslan M

Alpman Adil

ldquoDas Hethitische Siegel Innovation einer multilingualen

Gesellschaftrdquo BYZAS Sayı 23 İstanbul 2017 syf 49-

59

174

ldquoAnadolursquoda Evlatlık Alma Muumlessesesirdquo Ankara

Uumlniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi

Cilt 28 Sayı 3-4(Temmuz) Ankara 1970 syf 317-322

Alt D A ldquoNoch einmal zur Schlacht bei Kadešrdquo Zeitschrift

des Deutschen Palaestina-Vereins Deutscher

verein zur Erforschung Palaestinas Band 66 Heft 1

1943 syf 1-20

Atlman A ldquoThe İšuwa Affair in the Šattiwaza Treaty (CTH 51A

obv 10-24) Reconsideredrdquo Ugarit Forschungen

Internationales Jahrbuch fuumlr die Altertumskunde

Syrien-Palaumlstinas Vol 32 2000 syf 11-21

ldquoRethinking the Hittite System of Subordinate Countries

from the Legal Point of Viewrdquo Journal of the American

Oriental Society American Oriental Society Vol 123

No 4 (October-December) 2003 syf 741-756

Archi A ldquoEgyptians and Hittites in Contactrdquo LrsquoImpero

Ramesside Convegno Internazionale (Vicino Oriente-

Quaderno 1) Roma1997 syf 1-15

Ardzinba Vladislav Eski Anadolu Ayinleri ve Mitleri Ccedilev O Uravelli

Kafdav Yayınları Ankara 2010

175

Ay Şeyma ldquoHitit Siyasi Tarihirsquonde Šeha Nehri Uumllkesi ve Oumlnemirdquo

History Studies Vol 22 Samsun 2010 syf 1-13

Balkan K ldquoEti Hukukunda İccedilguumlveylikrdquo Ankara Dil Tarih

Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi Sayı6 1948 Ankara syf

147-152

Inandıkrsquota 1966 Yılında Bulunan Eski Hitit Ccedilağına

Ait Bir Bağış Belgesi Ankara Anadolu Medeniyetleri

Araştırma Vakfı Yayınları Ankara 1973

Beal Richard H ldquoStudies in Hittite Historyrdquo Journal of Cuneiform

Studies Vol35 No12(Jan-Apr) The American Schools

of Anatolian Research 1983 syf 115-126

Beckman Gary ldquoMesopotamians and Mesopotamians Learning at

Hattušardquo Journal of Cuneiform Studies Vol35 No

12 The American School of Oriental Research 1983(a)

syf 97-114

Hittite Birth Rituals Otto Harrossowitz Studien zu

Boğazkoumly-Texten Heft 29 Wiesbaden 1983(b)

Hittite Diplomatic Texts Society Of Biblical Literature

1996

ldquoInternational Law in the Second Millennium Late

Bronze Agerdquo Handbook of Oriental Studies I72 A

176

History of Ancient Near Eastern Law Brill Press Vol1

Leiden- Boston 2003 sys 253-277

ldquoForeigners in Ancient Near Eastrdquo Journal Of The

American Oriental Society Vol133 No2 (April-June)

2013 syf 203-216

Beran Th Die hethitische Glyptik von Boğazkoumly 1 Die Siegel und

Siegelabdruumlcke der vor- und althethitischen Perioden

und die Siegel der hethitischen Grosskoumlnigeauml Berlin

1967

Bilgin T ldquoOfficials and Administration in the Hittite Worldldquo

Studies in Ancient Near Eastern Records Vol 21

BostonBerlin 2018

Bin-Nun Shoshana R ldquoWho Was Tahurwaili the Great Hittite Kingrdquo Journal

of Cuneiform Studies Vol26 No2 (Apr) The

American Schools of Oriental Research Press 1974

syf112-120

The Tawananna in the Hittite Kingdom Carl Winter

Universitaumltsverlag 1975 Heidelberg

BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B

Nies New Haven 1917

177

Bozkurt Tuumllin ldquoHititler Oumlrneğinde Levirat Olgusuna Sosyal

Antropolojik Yaklaşımrdquo VII Uluslararası Hititoloji

Kongresi Bildirileri (Ccedilorum 25-31 Ağustos 2008) Anıt

Matbaa Cilt1 Ankara 2010 syf 131-138

BrandauBridget

Schickert Hartmut

Hititler Bilinmeyen Bir Duumlnya Imparatorluğu

Arkadaş Yayınevi 2004 Ankara

Braudel F Bellek ve Akdeniz Metis Yayınları 2007 İstanbul

Breasted James H ldquoWhen did the Hittites enter Palestinerdquo The American

Journal of Semitic Languages and Literatures The

University of Chicago Press Vol 2 No 3(April) 1905

syf 153-158

Brinkman JA ldquoForeign Relations of Babylonia from 1600 to 625 BC

The Documentary Evidencerdquo American Journal of

Archaeology Vol 76 1972 syf 271-281

ldquo1 Babylonia under the Kassites Some Aspects for

Considerationrdquo Karduniaš Babylonia under the

Kassites The Proceedings of the Symposium Held in

Munich 30 June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and

Historical Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf

1-44

178

Bryce Trevor ldquoHatusili I and the Problems of the Royal Succession in

the Hittite Kingdomrdquo Anatolian Studies Vol31 1981

Ankara syf 9-17

ldquoThe Death of Niphururiya and Its Aftermathrdquo The

Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications

Vol 76 1990 syf 97-105

ldquoHow Old Was Matanazirdquo The Journal of Egyptian

Archaeology Sage Publications Vol 84 1998 syf 212-

215

Hitit Duumlnyasında Yaşam ve Toplum Dost Yayınevi

Ankara 2003(a)

Letters of the Great Kings Of The Ancient Near East

Routledge London 2003(b)

The Kingdom of the Hittites Oxford University Press

2005

The lsquoEternal Treatyrsquo from the Hittite Perspectiverdquo The

British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan

Sayı 6 2006 syf 1-11

179

The Routledge Handbook of the Peoples and Places of

Ancient Western Syria Routledge London and New

York 2009

Hitit Savaşccedilıları Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları

İstanbul 2015

Carruba O ldquoDie Hayaja-Vertraumlge Hattisrdquo Festschrift Otten zum 75

Geburtstag Documentum Asia Minoris Antiquae

Wiesbaden 1988 syf 59-75

ldquoDie Tawanannas des Alten Reichesrdquo Festschrift fuumlr

Sedat Alp Hittite And Other Anatolian And Near Eastern

Studies In Honor of Sedat Alp Ankara 1992 syf 73-89

CHD Chicago Hittite Dictionary Chicago

Cohen Y ldquoThe Historical Geography of Hittite Syria Philologyrdquo

Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol 121

Leiden 2017 syf 295-310

Collins Billie J The Hittites And Their World Society of Biblical

Literature Atlanta 2007

Ccedilelebi Binnur Anadolursquoda Hitit Sosyal Yaşamında Kadının Yeri ve

Oumlnemi Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

180

Kadın Ccedilalışmaları Anabilim Dalı (yayımlanmamış

yuumlksek lisans tezi) 2007 Ankara

Eskiccedilağrsquoda Kadın Arkeoloji ve Sanat Yayınları 2015

İstanbul

CTH LAROCHE E Catalogue des Textes Hittites Paris

Editions Klincksieck 1956-1958

Darga Muhibbe ldquoPuduhepa An Anatolian Queen Of The Thirteenth

Cenetury BCrdquo Arif Muumlfid Mansel Armağanı 2 1974

Ankara syf 336-361

Eski Anadolursquoda Kadın İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat

Fakuumlltesi Yayınları No 2033 İstanbul 1976

Anadolursquoda Kadın Yapı Kredi Yayınları İstanbul

2013

de Martino Stefano ldquoA tentative Chronology of Kingdom of Mittani from its

Rise to the Reign of Tušrattardquo Mesopotamian Dark Age

Revisited 2002 syf 35-42

Hititler Dost Yayınevi Ankara 2006

ldquoAli-Šarruma Re Di İšuwardquo Studi Micenei ed Egeo

Anatolici Sayı 52 In ricordo di Fiorella Imparati a dieci

anni dalla scomparsa 2010 syf 109-117

181

ldquoThe Mittani State The Formation of the Kingdom of

Mittanirdquo Constituent Confederate and Conquered

Space the Emerge of the Mittani State Berlin Studies

of the Ancient World Vol 17 BerlinBoston 2014 syf

61-74

de Mieroop Marc Van Antik Yakındoğursquonun Tarihi Dost Yayınevi 2006

Ankara

The Eastern Mediterranean In The Age of Ramesses

II Blackwell Publishing Oxford 2007

del MONTE G F ldquoMašhuiluwa Koumlnig von Mirardquo Orientalia Nova Series

Vol 43 1974 syf 355-368

DesideriPaolo

JasinkAnna

Margherita

Cilicia Dallrsquoetadi Kizzuwatna alla conquista

macedone Torino Le Lettere 1990

Desplanques Sophie Antik Mısır Dost Kitabevi 2006 Ankara

Devecchi Elena ldquoAmurru between Hatti Assyria and Ahhiyawa

Discussing a recent hypothesisrdquo Zeitschrift fuumlr

Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie Band

100 Mainz 2010 syf 242- 256

ldquo4 Of Kings Princesses and Messengers Babyloniarsquos

International Relations during the 13th Century BCrdquo

182

Karduniaš Babylonia under the Kassites The

Proceedings of the Symposium Held in Munich 30

June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical

Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf112-122

Devecchi EMiller J

L

ldquoHittite-Egyptian Synchronisms and their Consequences

for Ancient Near Eastern Chronologyrdquo Egypt and the

Near-East - the Crossroads Proceedings of an

InternationalConference on the Relations of Egypt

and the Near East in the Bronze Age Prague

September 1ndash3 2010 Ed Jana Myranova Charles

University in Prague 2011 syf 139-176

Dinccedilol M Ali ldquoHititlerrdquo Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi Yazır

Matbaacılık Cilt1 Ankara 1982

ldquoAşella Rituumleli (CTH 394) ve Hititlerrsquode Salgın

Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bir

Bakışrdquo Belleten Cilt XLIX Sayı 193 Ankara Nisan

1985 syf 1-40

ldquoHititlerin Devletlerarası Antlaşmalarırdquo Tarih Boyunca

Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2

Mayıs İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi

Basımevi 1988 syf 35-46

183

ldquoHitit Yasalarının Ana Ccedilizgileri ve Eski Oumlnasya Hukuku

İle Etkileşimirdquo Anadolu Araştırmaları Dergisi

Sayı12 1990 syf 83-100

ldquoMuumlhuumlrlerrdquo Tarihoumlncesinden Demir Ccedilağırsquona

Anadolursquonun Arkeoloji Atlası Arkeoatlas No 20111

İstanbul syf 264-265

Dinccedilol Belkıs Eski Oumlnasya Toplumlarında Succedil Kavramı ve Ceza

Tuumlrk Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları İstanbul

2003

ldquoHitit Yasalarırdquo Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu

Yapıkredi Yayınları İstanbul 2013 syf 520-529

Dinccedilol Ali Dinccedilol B

Hawkins

JDWilhelm G

ldquoThe Cruciform Seal from Boğazkoumly Hattusa Tafel

6 Festschrift Peter Neve 1993 syf 87-106

Dinccedilol Ali Alparslan

M

ldquoHitit Muumlhuumlrcuumlluumlğuuml (Glyptik)rdquo Hititler Yapı Kredi

Yayınları İstanbul 2013 syf 392-404

Doğan-Alparslan M Hitit Kralı II Muvatalli Kişiliği ve Icraatı Tuumlrkiye

Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Zero Kitap-Yayım-Dağıtım

İstanbul 2012

184

ldquoHititlerrsquode Kadınrdquo Aktuumlel Arkeoloji Dergisi Sayı32

Mart-Nisan İstanbul 2013 syf 70-79

DS Guumlterbock H ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by

His Son Mursili IIrdquo Journal of Cuneiform Studies

Band 10 New Haven 1956 syf 41-68

EA J AKnudtzon Die El-Amarna-Tafeln Vorderasiatische

Bibliothek Band 2 Leipzig 1915 Nachdruck Aalen

1964

Ebeling E ldquoAus dem Funde von Boghazkoumli Aus dem Vertrage des

Koumlnigs Hattušil III von Hatti mit Koumlnig Bentešina von

Amurrurdquo Altorientalische Texte Zum Alten

Testament Berlin Leipzig 1926 syf 379-380

Edel E ldquoKBo I 15 + 19 ein Brief Ramsesrsquo II mit einer

Schilderung der Kadešschlachtrdquo Zeitschrift fuumlr

Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie

Walter de Gruyter Verlag Neue Folge Band 15 (Band

49) Berlin 1950 syf 195-212

ldquoZwei Originalbriefe der Koumlnigsmutter Tuja in

Keilschriftrdquo Studien zur Altaumlgyptischen Kultur

Helmut Buske Verlag Band 1 1974 syf 105-146

185

Die Aegyptisch- Hethitische Korrespondenz I-II

Opladen 1994

Faulkner R O ldquoThe Battle of Kadeshrdquo Mitteilungen des Deutsches

Archaumlologischen Instituts Abteilung Kario Otto

Harassowitz Verlag Band 16 Teil II Wiesbaden

1958 syf 93-111

Freydank H ldquoEine Hethitische Fassung des Vertrages zwischen dem

Hethiterkoumlnig Šuppiluliuma und Azur von Amurrurdquo

Mitteilungen des Instituts fuumlr Orientforschung Band

VII Berlin 19591960 syf 356-381

Friedrich J ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer

Spracherdquo Teil 1 Mitteilungen der Vorderasiatisch-

Aumlgyptischen Gesselschaft Leipzig 1926

ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer


Aumlgyptischen Gesselschaft 341 Leipzig 1930

Gardiner A Geschichte des alten Aumlgypten Stuttgard1965

Gander M ldquoThe West Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies

Section 1 Vol 121 Leiden 2017 syf 262- 280

186

Gilan A ldquoFormen und Inhalte althethitischer historischer

Literaturrdquo Texte der Hethiter Heft 29

Universitaumltsverlag Winter Heildelberg Germany 2015

Glocker J ldquoAlišarruma Koumlnig von İšuwardquo Altorientalische

Forschungen Vol 38 2011 syf 254-276

Goedicke H ldquoConsiderations on the Battle of Kadeshrdquo The Journal

of Egyptian Archaeology Sage Publications Vol 52

(December) 1966 syf 71-80

Grayson A K ldquoMittanirdquo Encyclopedia of Ancient Civilizations New

York 1980 syf 109-111

Gurney OR Hititler Dost Yayınevi Ankara 2001

Guumlnbattı C Kuumlltepe-Kaniş Anadolursquoda Ilk Yazı İlk Belgeler

Kayseri Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yayınları Kayseri

2017

Guumlterbock Hans G ldquoHittite Hieroglyphic Seal Impressions from

Korucuteperdquo Journal of Near Eastern Studies Vol 32

No 12 (January - April) The University of Chicago

Press 1973 syf 135-147

187

ldquoObservations on the Tarsus Seal of Puduhepa Queen of

Hatti Journal of the American Oriental Society

Vol117 No1 (January March) syf143-144 1997(a)

ldquoThe Hittite Seals in the Walters Art Galleryrdquo The Journal of

the Walters Art Gallery Vol 36 Essays in Honor of Dorothy

Kent Hill The Walters Art Museum Publisher 1977(b) syf 7-

16

ldquoThe Hittites and the Aegean World Part 1 The

Ahhiyawa Problem Reconsideredrdquo American Journal of

Archaeology Vol 87 No 2 April Archaeological

Institute of America 1983 syf 133-138

HAB Sommer FFalkenstein A Die hethitisch-akkadische

Bilingue des Hattušili I (Labarna II) Bayerischen

Akademie der Wissenschaften Neue Folge 16 Muumlnchen

1938

Haase Richard ldquoZur Deutung Der sectsect 37 und 38 Der Hethitischen

Rechssammlungrdquo Anadolu Araştırmaları İstanbul

Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi Cilt II Sayı 1-2 İstanbul

1965 syf 251-256

188

ldquoDer Inzest in den soghethitischen Gesetzenrdquo Die Welt

des Orients Bd 9 H1 VandenhoeckampRuprecht 1977

syf72-76

ldquoEhescheidung auf hethitisch Anmerkung zu den sectsect bdquo26

ardquo bdquo26 brdquo 31 bis 33 und bdquo33rdquo der hethitischen Gesetzerdquo

Die Welt des Orients Bd 24 Vandenhoeck ampRuprecht

Press 1993 syf 50-54

ldquoDrei Kleinigkeiten zum hethitischen Rechtrdquo

Altorientalische Forschungen Akademie Verlag Band

21 1994 syf 65-72

ldquoUumlberlegungen zur erlaubten Toumltung eines Menschen in

der hethitischen Rechtssammlungrdquo Die Welt des

Orients Bd 27 Vandenhoeck ampRuprecht Press 1996

syf 36-44

ldquoNekromantie in den hethitischen Rechtsratzungrdquo Die

Welt des Orients Bd35 Vandenhoeck amp Ruprecht


Hawkins J D ldquoTarkasnawa King of Mira Tarkondemos Bogazkoumly Sealings

and Karabelrdquo Anatolian Studies Vol 48 1998(a) syf 1-31

189

ldquoThe Land of İšuwa The Hieroglyphic Evidencerdquo III

Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri Ankara

1998(b) syf 281-295

Hazenbos J ldquoHittite Historical Texts I ldquoThe end of Mittani (CTH

511)rdquo The Ancient Near East Historical Sources in

Translation 2006 syf 241-244

Heinhold-Krahmer S Arzawa Texte der Hethiter Band 8 Heidelberg 1977

Helck W ldquoUrhi-Tešup in Aumlgyptenrdquo Journal of Cuneiform

Studies The American Schools of Oriental Research

Vol 17 No 3 1963 syf 87-97

Herdbordt S Die Prinzen- Und Beamtsiegel der Hethitischen

Grossreichszeit auf Tonbullen aus dem Nişantepe-

Archiv in Hattusa Verlag Philipp von Zabern Mainz am

Rhein 2005

Herdbordt S

Bawanypeck D

Hawkins JD

Die Siegel der Grosskoumlnige und Grosskoumlniginnen auf

Tonbullen aus dem Nişantepe-Archiv in Hattusa

Darmstadt-Mainz 2011

Hoffmann Inge Der Erlaszlig Telipinus Carl Winter Universitaetverlag

Heidelberg 1984

190

Hoffner H A Jr The Laws Of The Hittites Koninklijke Brill 1997

Leiden Netherlands

Letters From The Hittite Kingdom Society Biblical


Hornung Erik Mısır Tarihi Kabalcı Yayınevi İstanbul 2004

Hout van den Theo P

J

ldquoHethitische Thronbesteigungsorakel und die

Inauguration Tudhalijas IVrdquo Zeitschrift Assyriologie

und Vorderasiatische Archaumlologie Band 81 Berlin

1991 syf 274-300

ldquoHitit Krallığı ve İmparatoprluğursquonun Kısa Tarihirdquo

Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu Yapı Kredi


Houwinkten ten Cate

Philio HJ

ldquoHittite Royal Prayersrdquo Numen Vol16 Fasicule 2

(September) Brill Press 1969 syf81-98

ldquoThe early and late phases of Urhi-Tešuprsquos Careerrdquo

Anatolian Studies Presented to Hans Gustav

Guumlterbock on the Occasion of his 65th Birthday I

1974 syf 123-150

191

ldquoThe Hittite Dynastic Marriages of the Period between

ca1258 and 1244 BCrdquo Altorientalische Forschungen

Akademie Verlag Band 23 Berlin 1996 syf 40-75

ICK Inscriptions cuneacuteiforms de Kuumlltepe I Hrozny B Prag

1952

Işık F Atıcı

MTekoğlu R

ldquoDie nachhethitische Koumlnigsstele von Karakuyu beim

Karabel-Pass Zur kulturellen Kontinuitat vom

bronzezeitlichen Mira zum eisenzeitlichen Ioniardquo Asia

Minor Studien Band 66 Bohn 2011 syf1-33

Imparati Fiorella Hitit Yasaları İtalyan Kuumlltuumlr Heyeti Yayınları Ankara

1992

Jewell ER The Archaeology and History of Western Anatolia

During the Second Millennium BC Dissertation of

University of Pennsylvania Michigan 1974

Karauğuz Guumlngoumlr Boğazkoumly Ugarit Ccedilivi Yazılı Belgelerine Goumlre Hitit

Devletinin Siyasi Antlaşma Metinleri Ccedilizgi Yayınevi

Konya 2002

ldquoHitit Devletinin Siyasi Antlaşmaları Uumlzerine Bir

Değerlendirmerdquo Mısır- Hitit Edebi Barış Antlaşması

(Kadeş) ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir

2007 syf 49-62

192

Hitit Mitolojisi Ccedilizgi Kitabevi 2015 Konya

Karasu Cem ldquoCcedilivi Yazılı Belgelere Goumlre Eski Anadolu Kadını

Hakkında Bazı Goumlzlemlerrdquo Ccedilukurova Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 15 Sayı 3

(Arkeoloji Oumlzel Sayısı) 2006 syf 45-66

KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli I-VI (WVDOG 30 und

36) Leipzig 1916-1923 Bd VIIvd ndash Berlin 1954

Kılıccedil Y Duymuş H

Hande

ldquoHititlerrsquode Kadın ve Siyasetrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil

Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih

Araştırmaları Dergisi Sayı42 Cilt26 Ankara 2007

syf85-99

Kılıccedil Yusuf ldquoEski Mezopotamya ve Anadolu Toplumlarında Kadının

Sosyal Durumurdquo Tuumlrkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi

Dergisi Yıl9 Sayı1 Nisan-Ağustos 2005 syf 32-41

Kitchen K A Pharaoh Triumphant The Life and Times of

Ramesses II Warminster 1982

Ramesside Inscriptions Translated and Annoyed

Translations Vol2 Oxford 1996

Klinger J ldquo5 Die Historischen Einleitungen der Arzawa-Vertraumlge

Muršili II mit Manapa-Tarhunta von Šeha und Kupanta-

Kurunta von Mira und Kuwalijardquo Texte der Umwelt des

193

Alten Testaments Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge

Herrscherinschriften und andere Dokumente zur

politischen Geschicte 2005 syf 124-129

Klengel H ldquoAziru von Amurru und seine Rolle in der Geschichte der

Amarnazeitrdquo Mitteilungen des Instituts fuumlr

Orientforschung Band X Berlin 1964 syf 57-83

ldquoDie Hethiter und İšuwa Oriens Antiquus Vol 7 1968

syf 63-76

Geschichte Syriens im 2 JahrtausendTeil 2 Mittel-

und Suumldsyrien Institut fuumlr Orientforschung

Veroumlffentlichung 70 Berlin 1969

ldquoNochmals zu İšuwardquo Oriens Antiquus Vol 15

Fasicule 2 1976 syf 85-89

ldquoGeschichte des Hethitischen Reichesrdquo Handbook of

Oriental Research Band 34 1999

ldquoHattuschili und Ramsesrdquo Kulturgeschichte der

Antiken Welt Band 95 Verlag Philipp von Zabern

Mainz am Rhein 2002

Klock-Fontanille I Hititler Dost Kitabevi Ankara 2005

194

Kosyan A ldquoRulers of Hayaša Hukkanardquo Aramazd Armenien

Journal of Near Eastern Studies Vol VIII Issues 1-2

Yerevan 2014 syf128-134

KoumlroğluKemalettin Eski Mezopotamya Tarihi İletişim Yayınları İstanbul

2006

KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul

Donbaz V Freiburger altorientalische Studien Beihefte

Altassyrische Texte und Untersuchungen Band 2 1989

KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli Berlin 1921

Langdon S Gardiner

Alan H

ldquoThe Treaty of Alliance between Hattušili King of the

Hittites and the Pharaoh Ramesses II of Egyptrdquo The


Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205

Lloyd Seton Tuumlrkiyersquonin Tarihi Tuumlbitak Yayınevi Ankara 2012

Laroche E ldquoDocuments hieacuteroglyphiques Hittites provenant du palais

drsquoUgaritrdquo Ugaritica III (ed Schaeffer) Paris 1956

syf 97-160

ldquoGlossaire de la Langue Hourriterdquo 1 A-L 2M-Z Revue

Hittite et Asianique Organe de la Socieacuteteacute des Eacutetudes

Hittites Band 34 Paris 1976

195

Macqueen JG Hititler ve Hitit Ccedilağında Anadolu Arkadaş Yayınevi

Ankara 2009

Meissner Bruno ldquoDie Bezihungen Aumlgyptens zum Hattireiche nach

attischen Quellenrdquo Zeitschrift der Deutschen

Morgenlaumlndischen Gesellschaft Harrassowitz Verlag

Vol 72 No 12 1918 syf 32-64

Miller Jared L ldquoThe Rebellion of Hattirsquos Syrian Vassals and Egyptrsquos

Meddling in Amurrurdquo 6 Hititoloji Kongresi Part II

Studi Micenei ed Egeo Anatolici Vol 50 2008 syf

533-554

ldquo3 Political Interactions between Kassite Babylonia and

Assyria Egypt and Hatti during the Amarna Agerdquo




Studies De Gruyter BostonBerlin 2007 syf 93-111

Mineck KR ldquoHittite Historical Text II ldquoA Letter from the Hittite King

Hattušili III to Kadašman-Enlil II King of Babylonia in

Akkadianrdquordquo The Ancient Near East Historical

Sources in Translation Oxford 2006 syf 275-279

196

Muntingh LM ldquoThe Social and Legal Status of Free Ugaritic Femalerdquo

Journal of Near Eastern Studies The University of

Chicago Press Vol 26 No 2(April) 1967 syf102-112

Murnane W J The Road To Kadesh A Historical Interpretation Of

The Battle Reliefs Of King Sety I At Karnak Orient

Institute Of The University Of Chicago Chicago -

Illinois 1990

Muumlller-Karpe A ldquoThe East Archaeology the Upper Land Azzi-Hayaša

İšuwardquo Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol

121 Leiden 2017 syf 58-74

Mynarova Jana ldquoLost in Translation An Egyptological Perspective On

the Egyptian-Hittite Treatiesrdquo Annals of The Naprstek

Museum Vol 352 2014 syf 3-8

Neufeld Ephraim The Hittite Laws LuzacampCo Ltd London 1951

NiemeierWolf-

Dietrich

ldquoHattuşa ve Ahhiyava Arasındaki MillavandaMilet

Sorunurdquo Hititler ve Hitit Imparatorlugu Bonn

Kunst-und Ausstellungshalle der Bundesrepublik

Deutschland 2002 syf521-523

Noth M ldquoDie Stadt Kades am Orontes in der Geschichte des

zweiten Jahrtausends v Chrrdquo Die Welt des Orients

Vandenhoeck amp Ruprecht Verlag Band 1 Heft 3 1949

syf 223-233

197

Oates J Babil Arkadaş Yayınevi Ankara 2004

Oettinger Norbert ldquoAnatolische Etymologienrdquo Historische

Sprachforschung Historical Linguistics Vandenhoeck

amp Ruprecht Verlag 108 Bd 1 H 1995 syf 39- 49

Otten H ldquoDie Hethitischen historischen Quellen und die

altorientalische Chronologierdquo Abhandlungen der

Geistesund Sozialwissenschartlichen Klasse Nr3

1968

Oumlzkan Suumlleyman ldquoUumllkemizde Bulunmuş Mısır Eserlerine Goumlre Anadolu-

Mısır İlişkilerirdquo Tarih Incelemeleri Dergisi Sayı

XXIII İzmir 2007 syf 77-116

Pelvanoğlu T ldquoHitit Savaş Sanatırdquo Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul

2018 syf 44-50

Peker Hasan Suriye Uumlzerindeki Hitit Hakimiyetinin Kurulması

MOuml II Binyılda Eski Yakındoğuda Suumlper Guumlccediller ve

Kuumlccediluumlk Devletler İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Doktora Tezi İstanbul 2009

ldquoHitit Devletirsquonin Uluslararası İlişkileri ve Politik

Enstruumlmanları Savaş ve Diplomasirdquo Hititler Yapı Kredi


198

Peker HVos De

Julien

ldquoHitit-Mısır Buumlyuumlk Duumlşmanlıktan Kardeşliğerdquo

Arkeoatlas No 201001 İstanbul 2010 syf 82-103

Peker H Pelvanoğlu

T

ldquoGeccedil Tunccedil Ccedilağının İki Suumlper Guumlcuuml Suriyede Karşı

Karşıya İyi Kardeşlik ve İyi Barıştan Oumlnce Kadeş Savaşırdquo

Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul 2018 syf 70-75

Reyhan Esma Hitit Devletirsquonde Siyaset ve Youmlnetim Bilgin Kuumlltuumlr

Sanat Yayınları Ankara 2017

RGTC IV Wolfgang Roumlllig Die Orts-Gewassernamen der

altassyrischen Zeit (Reacutepertoire Geacuteographique des

Textes Cuneacuteiformes=4) Wiesbaden Dr Ludwig

Reichert 1991

RGTC VI Del Monte G F Johann Tischler Die Orts-

Gewassernamen der Hethitischen Texte (Reacutepertoire

Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes= RGTC 6)

Wiesbaden Dr Ludwig Reichert 1978

RGTC VI2 Del Monte G F Die Orts- Gewassernamen der

HethitischenTexte (Reacutepertoire Geacuteographique des

Textes Cuneacuteiformes= RGTC 62) Wiesbaden Dr

Ludwig Reichert 1992

de Roos J ldquoDUMUMUNUSLUGAL Reconsideredrdquo Anatolica

Vol 31 2005 syf 211-215

ldquoMaterials For A Biography The Correspondence of

Puduhepa With Egypt and Ugaritrdquo The Life And Times

199

Of Hattušili And Tuthaliya IV Leiden 2006 syf 17-

26

Roumlllig Wolfgang ldquoPolitische Heiraten im Alten Orientrdquo Saeculum Vol

25 1974 syf 11-23

RS Ras Shamra-Texte

Ruumlster CNeu E Hethitisches Zeichenlexikon Studien Zum Boğazkoumly-

Texten Beiheft 2 Wiesbaden 1989

Santosuosso A ldquoKadesh Revisited Reconstructing the Battle Between

the Egyptians and the Hittitesrdquo The Journal of Military

History Vol 60 No 3 (July) 1996 syf 423-444

Savaş Ouml Savaş ldquoKizzuuatnalı Buumlyuumlk Hitit Kraliccedilesi Puduheparsquonın Evlilik

Anıtı ile Oumlluumlm Anıtırdquo La Cilicie Espaces et Pouvoirs

Locaux Table Ronde Internationale 2-5 November

İstanbul 1999 syf 95-114

Sayce A H ldquoWhat Happened After the Death of Tutrsquoankamunrdquo The

Journal of Egyptian Archaeology Egypt Exploration

Society Vol12 No 34 (October) 1926 syf 168-170

Schulman Alan R ldquoAnkhesenamun Nofretity and the Amka Affairrdquo

Journal of the American Center in Egypt American

Research Center in Egypt Press Vol 15 1978 syf 43-

48

200

ldquoDiplomatic Marriages in the Egyptian New Kingdomrdquo


Chicago Press Vol38 No 3(July) 1979 syf 177-193

Sever H ldquoAnadolursquoda Nişanın Bozulması Hakkında Verilmiş

Kaniš Karumu Kararırdquo Belleten LVI 2171992 Ankara

syf 665-675

Siegelova J ldquoAppu-Maerchen und Hedammu-Mythusldquo Studien zu

den Boğazkoumly-Texten Heft 14 Otto Harrassowitz

Wiesbaden 1971

Singer I ldquoWestern Anatolia in the Thirteenth Century BC

according to the Hittite Sourcesrdquo Anatolian Studies

Vol33 The British Institute of Archaeology at Ankara

1983 syf 205- 217

ldquoA Concise History of Amurrurdquo Harvard Semitic

Studies Vol4 Scholar Press Atlanta Georgia 1991(a)

syf 135-195

ldquoThe Title ldquoGreat Princessrdquo in the Hittite Empirerdquo Ugarit

Forschungen Internationales Jahrbuch fuumlr die

Altertumskunde Syrien-Palaumlstines Verlag

ButzonampBercker Kevelaer Sayı23 Darmstadt 1991(b)

syf 327-338

201

ldquoThe ldquoLand of Amurrurdquo and the ldquoLands of Amurrurdquo in the

Šaušgamuwa Treatyrdquo Iraq Band 53 1991(c) syf 243-

252

Muwatallirsquos Prayer to the Assembly of Gods Through

the Storm-God of Lighting American Schools of

Oriental Research Amerika 1996

Hittite Prayers Writings from the Ancient World

Society of Biblical Literature Vol11 Atlanta 2002

ldquoThe Urhi-Teššub Affair in the Hittite-Egyptian

Correspondencerdquo The Life and Times of Hattušili III

and Tuthaliya IV Nederlands Enstitut 2006 syf 485-

498

ldquoMahhaza King of Amurrurdquo Hethetica Vol XVI

Belccedilika 2010 syf 175-180

Sir Gavaz Oumlzlem ldquoMOuml 14yy Hitit Amurru İlişkilerirdquo KUBABA

Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi Sayı 15 2010

syf 31-41

ldquoHitit İmparatorluğunun Suriye Ve Yukarı Mezopotamya

Ticaret Yolları Uumlzerindeki Hakimiyet Politikasırdquo 38

Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Ccedilalışmaları

Kongresi Cilt VI Ankara 2012 syf 2819-2837

202

SommerF

Faklenstein A

ldquoDie Hethitisch-akkadische Bilingue des Hattusilis I

(Labarna II) Abhandlungen der Bayer Akademie der

Wissenschaften Neue Folge Heft 16 Muumlnchen 1938

Soysal Oğuz ldquoNoch Einmal zur Šukziya-Episode im Erlaszlig Telipinus

Orientalia Nova Series Vol59 No 2 Gregorian

Bibilical Press 1990 syf 271-279

Spalinger A ldquoConsiderations on the Hittite Treaty between Egypt and

Hattirdquo Studien zur Altaegyptischen Kultur Helmut

Buske Verlag Band 9 1981 syf 299-358

Starke F ldquoMirardquo Neue Pauly Band 8 Stuttgard 2000 syf 250-

255

ldquoMilattan Oumlnce İkinci Bin Yılın Guumlccedil Dengesi İccedilinde

Troiardquo Duumlş ve Gerccedilek Troia Homer Kitabevi İstanbul

2001 syf 447-487

Steiner G ldquoldquoSchiffe von Ahhijawardquo oder ldquoKriegsschifferdquo -von

Amurru im Šauškamuwa-Vertragrdquo Ugarit-

Forschungen Band 21 Darmstadt 1989 syf 393-411

Stol M ldquoWomen in Mesopotamiardquo Journal of the Economic

and Social History of the Orient Vol38 No2 Brill

Publisher 1995 syf 123-144

203

Sugi I ldquoDer Vertrag zwischen Tudhalijaš IV mit IŠTAR-muwaš

von Amurrurdquo Orient Vol 1 Tokyo 1960 syf 1-22

Suumlel Ayguumll ldquoHitit Kadının Hukuki Durumurdquo Uluslararası 1

Hititoloji Kongresi Bildirileri (19-21 Temmuz 1990)

Uumlnal Ofset Ankara 1990 syf 239-253

ldquoŞapinuvarsquodaki Kraliccedile Hakkındardquo Anatolia Antica

Studi in Memoria di Fiorella Imparati Eothen 11 Cilt

2 Roma 2002 syf 819-826

ldquoHitit Devletirsquonin Bir Diğer Başkenti Şapinuvardquo

Muhibbe Darga Armağanı Sadberk Hanım Muumlzesi

Yayını İstanbul 2008 syf 457-474

Suumlel A Suumlel M ldquoOrtakoumly Araştırmalarırdquo Idol Dergisi Yıl 8 Sayı 28 Ocak-

Şubat-Mart 2006 syf 14-21

ldquoBaşkent Şapinuva Hitit Duumlnyasındaki Yeri Ve Oumlnemirdquo 1

Ccedilorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu 2011 syf 93-

110

Şahinbaş Erginoumlz G Hititlerrsquode Anatomi ve Tıp İstanbul Uumlniversitesi

Edebiyat Fakuumlltesi Yayınları Rektoumlrluumlk No 4218 Dilek

Ofset İstanbul 1999

204

Şerifoğlu T E ldquoBetween the Hittities and Mittanians Malatya-Elazığ

during the Late Bronze Agerdquo Ancient Near Eastern

Studies Vol 48 2011 syf 126-163

Taş İlknur ldquoUgarit Kralı Ammištamru ile Amurrulu Prenses

Arasındaki Boşanma Davası ve Diplomatik ve Hukuksal

Sonuccedillarırdquo Mısır Hitit Edebi Barış Antlaşması (Kadeş)

ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir 2007 syf

113-125

Hitit Kralı IV Tuthaliya Asur Devletirsquone ve

Suriyersquodeki Vassal Krallıklara Youmlnelik Politikası

Arkeoloji ve Sanat Yayınları İstanbul 2008

Tischler J Hethitisches Etymologisches Glossar Teil I a-k

Innsbruck 1983

Hethitisches Handwoumlrterbuch Innsbruck 2001

Hethitisches Etymologisches Glossar Teil III

Lieferung 10 TD3 Innsbruck 2004

Hethitisches Etymologisches Glossar Teil II2

Lieferung 13 S1 Innsbruck 2004

Hethitisches Etymologisches Glossar Teil IV

Lieferung 15 U Innsbruck 2010

205

Tsevat M ldquoThe Husband Veils a Wife (Hittite Laws 197-98)rdquo

Journal of Cuneiform Studies Vol 27 No4 October

1975 syf 235-240

Uumlnal Ahmet Hititler Devrinde Anadolu Cilt 2 İstanbul 2003

ldquoEski Anadolursquoda Feminizmin Oumlncuumllerinden Bir Kraliccedile

Portresi Kizzuwatnalı Puduhepardquo Idol Dergisi Sayı 24

Ankara 2005 syf 5-16

Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolI Verlag Dr Kovač

Hamburg 2007(a)

Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolII Verlag Dr Kovač

Hamburg 2007(b)

Eskiccedilağ Anadolu Toplumlarında Puduhepa ve

Zamanı (Kadın Anayanlı Bir Hitit Kraliccedilesi) Hitit

Uumlniversitesi Basım Ankara 2014

Yaron A ldquoA Royal Divorce at Ugaritrdquo Orientalia Nova Series

Gregorian Biblical Press Vol32 No 11963 syf 21-31

Yıldırım Nurguumll ldquoMittani Kralı Tušrattarsquonın Mektupları Ccedilerccedilevesinde

Diplomatik Evlilikler Uumlzerine Bir Değerlendirme

Archivum Anatolicum Sayı 111 2017 syf 151-168

206

Yiğit Turgut ldquoTarih Oumlncesi ve Hitit Doumlneminde İšuwa Boumllgesirdquo Tarih

Araştırmaları Dergisi Cilt 17 Sayı 28 Ankara 1995

syf 232-251

ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo

Tarih Araştırmaları Dergisi Sayı 29 Cilt 19 1997 syf

233-245

ldquoHitit Krallığırsquonda Veliahtın Belirlenmesi Uumlzerinerdquo

Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih

Araştırmaları Dergisi Sayı 34 Cilt22 2003 Ankara

syf 141-147

ldquoHaštayar und Kadduširdquo Belkıs Dinccedilol ve Ali Dinccedilolrsquoe

Armağan Vita Festschrift in Honor of Belkıs Dinccedilol and

Ali Dinccedilol Ege Yayınları 2007 syf 797-801

Watson W G E

Wyatt N

Handbook of Ugaritic Studies I39 Brill Publisher

LeidenBostonKoumlln 1999

Wilhelm G ldquoGeneration Count in Hittite Chronologyrdquo

Mesopotamian Dark Ages Revisited Proceedings of

an International Conference of SCIEM 2000 Vienna

8th-9th November 2002 ed H Hunger - R Pruzsinszky

Wien 2004 syf 71-79

ldquo3 Der Vertrag Šuppiluliumas I von mit Šattiwazza von

Mittanirdquo Texte der Umwelt des Alten Testaments

207

Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge Herrscherinschriften

und andere Dokumente zur politischen Geschicte 2005

syf 113-121

ldquoKadeş ve Suumlper Guumlccedillerin Barış Antlaşmasırdquo Uluburun

Gemisi 3000 Yıl Oumlnce Duumlnya Ticareti Deutsches

Bergbau-Museum BochumYayınları Bochum 2006(a)

syf 237-242

ldquoRamses II von Aumlgypten an Hattušili III von Hatti uumlber

eine Arznei zur Herbeifuumlhrung einer Schwangerschaftrdquo

Texte aus der Umwelt des Alten Testaments Neue

Folge Band 3 2006(b) syf236-237

ldquoMuršilis Konflikt mit Aumlgypten und Haremhabs

Thronbesteigungrdquo Die Welt des Orients Vandenhoeck

amp Ruprecht Verlag Band 39 Heft 1 2009 syf 108-116

ldquoSuppiluliuma and the Decline of the Mittanian

Kingdomrdquo Qatna Studien Supplementa Band 2


von Weiher E ldquoMittanirdquo Festschrift Heinrich Otten Wiesbaden

1973 syf 321-326

Wilkinson Toby Eski Mısır Say Yayınları İstanbul 2013

208

WilsonJohn A ldquoThe Texts of Battle of Kadeshrdquo The American Journal

of Semitic Languages and Literatures The University

of Chicago Press Vol 43 No4 (July) 1927 syf 266-

287

Wouters W ldquoUrhi-Tešub and the Ramses-Letters from Boghazkoumlyrdquo

Journal of Cuneiform Studies The AmericanSchools

of Oriental Research Vol 41 No2(Autumn) 1989 syf

226-234

WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen

Orient-Gesellschaft Leipzig- Berlin 1900

209

EKLER

TABLOLAR

Esk

i Krallık

Doumlnem

i

Hitit Kral Listesi Yaklaşık Tarihler (MOuml)

I Hattušili 1650-1620

I Muršili 1620-1595

I Hantili 1595-

I Zidanta

Ammuna

I Huzziya -1500

Telipinu 1500-1475

Ort

a Krallık

Doumlnem

i

Tahurwaili 1475-

Alluwamna

II Hantili

II Zidanta -1450

II Huzziya 1450-

I Muwattalli

I Tuthaliya 1420-

I Arnuwanda

II Tuthaliya

III Tuthaliya () (Genccedil)

İmparatorluk

Doumlnem

i

I Šuppiluliuma 1350-1320

II Arnuwanda 1320-1318

II Muršili 1318-1290

II Muwattalli 1290-1273

III Muršili 1273-1267

III Hattušili 1267-1240

IV Tuthaliya 1240-1220

Kurunt(iy)a

III Arnuwanda 1210-

II Šuppiluliuma -1200

Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)

210

Tablo 12 Tablo 1 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)

211

Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evlilikler (Ccedilizim Selmin

Yuumlzbaşoğlu)

212

Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)

213

Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar (Bryce

2005 162)

214

Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)

215

RESIMLER

Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011

Tafe1 3)

Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)

216

Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011

Tafel 33 85)


(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)

217


(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)

Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-111)

218

Resim 18Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel2011 107)


Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)

219


(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)

Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink 1990

92)

220


(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)

221


(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)

222

Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)

Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-98b)

Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)

223



138)

224


(Abbas 2016 121)

Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi

(Abbas 2016 120)

225


(Abbas 2016 120)

226


122)


122)

227


121)


235)

228

Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli

(httparkeofilicommisirin-en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-

birinin-icyuzu)

T C



TARIH ANABILIM DALI

ESKICcedilAĞ TARIHI BILIM DALI



EVLILIKLER


2501130204

TEZ DANIŞMANI


ISTANBUL - 2019

iii

OumlZ



















Kraliyet Ailesi

iv

ABSTRACT



















Royal Family

v

OumlNSOumlZ

























İSTANBUL 2019

vi

ICcedilINDEKILER










BIRINCI BOumlLUumlM





















vii



IKINCI BOumlLUumlM




























viii






ix

TABLOLAR LISTESI






x

HARITALAR LISTESI






xi

RESIMLER LISTESI


























xii




138)222


138)223


138)223


(Abbas 2016 121)224


2016 120)224


(Abbas 2016 120)225


122)226









xiii

KISALTMALAR LISTESI

Ay Arka yuumlz


Bkz Bakınız

Bkn Bakınız






Ed Editoumlr




km Kilometre




Oumly Oumln yuumlz


RS Ras Şamra

Syf Sayfa

syf sayfa

vb ve benzeri

vd ve devamı


Vol Volume


Gesellschaft

yy yuumlzyıl

1

GIRIŞ



























kurulmuş olacaktı



1 Bkz Harita G1

2

































3














4

BIRINCI BOumlLUumlM








kolaylaşacaktır


















RGTC IV 119vd)

5






(Darga 1976 7)


















(Darga 1976 7)




(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c

6




























7






















8








goumlruumllmektedir












9


verebilmekti














IA1a Tawananna












10










(Carruba 1992 73)






vd)









11
















Singer 2002 85-95)













12






goumlruumllmektedir





IA1b MUNUSLUGALGAL











IA1c EŠERTU








13





IA1d DUMUMUNUSGAL





















14

























bilinmektedir





15








1975 106)















12)







16




























(Reyhan 2017 33)

17































18













1997 238vd)

















19





279)























20
























2007 92 Darga 1976 25)





21














1983 115)
















22























vd Singer 2002 40-43)







23


























24













2008 467)





geccedilmiştir













25




























26











2002 819 vd)








vd)













27








belirtilmiştir88

























RGTC VI2 16)

28






























KUB 144 II 19-20 IV 22-23

29






























30




28vd)








98)

















31














1998 230)






















2006 32 vd Singer 2002 97-101)

32





























33






















Alparslan 2012 50)







34






























35










(Darga 1984 42)



















36






























37






























38















100)














39


























40
































466)

41














(Singer 1991(b) 265-267)
















42



















anna- AMA anne ana










43










DAM eş zevce




MUNUSara- Arkadaş













44























45




























46



3vd)


























47























2013 522vd)






48













almaktadır

















49





























50
























38)





51





203)




Hoffner 1997 39)



(Hoffner 1997 184)



40)













Hoffner 1997 37)

52










değinilecektir196











146 vd)








53













1997 152)















54




















1992 57 Hoffner 1997 43)






202


55





Hoffner 1997 37)











326)
















56



















(Balkan 1948 152)







57





















137)






58

IB7 Ensest Ilişki






























59



42)


























aktivitesidir

60






























61


151)











276)











Hoffner 1997 154)






62































63





Akraba Uumlvey

189

Durum1

Durum2

Durum

3

Anne ile Oğlu

Baba ile Kızı

Baba ile Oğlu

Baba

Anne

Anne

x -

x -

x -


195c

Durum1

Durum2

Adam ile Uumlvey


KayınpederBaba

Ağabey

- x

- x













sermektedir

64





















279)









65































1975 239)

66

IB9 Miras








Hoffner 1997 37)












IB10 Boşanma









67



















Darga 2013)



anlaşılmaktadır










68















(Haase 1993 53)






















69


















Hoffner 1997 42)







207 vd)

70
































71
































(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080

72






























73






(Singer 1991(b) 334)






















(Yaron 1963 24)

241 SBO I 104

74












2007 117 Beckman 1996 165-167)















2007 117)

242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A

75





















almaktadır









76


2007 119-120)


















(Yaron 1963 31)














77




geccedilmektedir


























249 RS 17396

78



















79

IKINCI BOumlLUumlM


EVLILIKLER





200544)







valilik krallığı













250 Bkz Harita 21

80














Baş kaldıramaz















81


































82






























83






2015 59)
























84























2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)






VI2 8)

85



















Starke 2001 38)










VI 272-273 RGTC VI2 105-106)

86

































87














Gander 2017 270 Klengel 1999 194)



















88











194)

























(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)

89


Uumlnal2003 36)











Starke 2000 253)


















90























1930 Beckman 1996 22-30)




(Beckman 1996 23)

91






























92

































93




























94





bull Mariya olayı







oumlnerilmesi312









kadar azdır





95

































96
































97



(Hawkins 1998(a) 17 20)














522 Uumlnal 2003 19)
















98
































99































100































101











Krahmer 1977 228)














geccedilirilmişti





102












152)






1973 321 vd)












103









(Peker 2009 123)

















(Bryce 2005 157)






104
































105























2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)







VI 276)

106































185)

107





























108


















1963 287)



















109
















Klengel 1968 76)






1998(b) 281)









110



2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)




















vd)






111






























112










Beckman 1996 50-54)



















113




vd)




















2010 110 vdd)





114






2010 113)387









114)
















115











1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )







vdd)











116



(Glocker 2011 265)







vd)


















117


1995 246 vd)




1968 74 Bryce 2005 318)





1995 247 Klengel 1976 85)


















118































119





























120












356- 381 Beckman 1996 32-37)



















275 RGTC VI2 106)

121



























(Bryce 2005 240 vd)

122


54 Altman 2003 743)






























123




246 Steiner 1989 399 vd)





























124












125



EVLILIKLER












(Beckman 2003 759)


duumlzende







1988 36)




126































127









Hoffner 2009 322vd)




















2003(b) 80)

128






ccedilevrilir




ccedilevrilir


(Bryce 2003(b) 56)














97vd)




129











11)








1974 23)










130























(Bryce 2005 98)








131





1972 281)



















59)








132




































279 Oates 2004 98)

133





























701 5- 13= KBo 14 4

134



































135
















2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)
















136
























2017 118vd)







137


1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)




























138


119 vd)















2017 121)















139





























140































141



(Macqueen 2009 50)















2012 2828)












142
































143
































144































145




























146


(Bryce 2005 235 vd)
































147


















52vd)

















148
































149






vd)










ccedilıkmaktadır














150


232vd)
































2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)

151
































152


































153


































106-109 Edel II 1994 161-178)

154



2006 29)







117 Klengel 2002 144)
























Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)

155































2002 45)

156



(Bryce 2005 179)




























157





45)









Klengel 1999 161vd)




















158
































159
































160


































161










vd)



























162
































163










(Bryce 2003(b) 110)







1994 270-272)












164
















Vos 2010 103 Klengel 2002 150)
















2002 150)

165






























2002 141)

166






























167

SONUCcedil































168

















alamamaktadır















169

































170












goumlstermektedir













olmaktaydılar








171





























yapılmıştır




172

















173

KAYNAKCcedilA



9 2016 syf 113-123




Ankara











25 Berlin 2017(a) syf 287-297



Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218

Alparslan M Doğan-

Alparslan M

Alpman Adil



59

174







1943 syf 1-20














175





147-152










syf 97-114




1996



176





2013 syf 203-216




1967



BostonBerlin 2018




syf112-120




Nies New Haven 1917

177





BrandauBridget

Schickert Hartmut







syf 153-158









1-44

178



Ankara syf 9-17



Vol 76 1990 syf 97-105



215


Ankara 2003(a)




2005



Sayı 6 2006 syf 1-11

179



York 2009


İstanbul 2015










Leiden 2017 syf 295-310





180




İstanbul





Ankara syf 336-361




2013








181





61-74


Ankara




Vol 43 1974 syf 355-368

DesideriPaolo

JasinkAnna

Margherita







100 Mainz 2010 syf 242- 256



182





Devecchi EMiller J

L













1985 syf 1-40





183



Sayı12 1990 syf 83-100






2003




Hawkins

JDWilhelm G




M





İstanbul 2012

184








1964









49) Berlin 1950 syf 195-212




185


Opladen 1994




1958 syf 93-111




VII Berlin 19591960 syf 356-381










186










York 1980 syf 109-111




2017




Press 1973 syf 135-147

187







16








1938




1965 syf 251-256

188



syf72-76







21 1994 syf 65-72




syf 36-44






189



1998(b) syf 281-295







Vol 17 No 3 1963 syf 87-97




Rhein 2005

Herdbordt S

Bawanypeck D

Hawkins JD





Heidelberg 1984

190


Leiden Netherlands




Hout van den Theo P

J




1991 syf 274-300




Houwinkten ten Cate

Philio HJ






1974 syf 123-150

191





1952

Işık F Atıcı

MTekoğlu R






1992






Konya 2002




2007 syf 49-62

192









Hande




syf85-99











193








syf 63-76










Mainz am Rhein 2002


194





2006





Langdon S Gardiner

Alan H




Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205




syf 97-160




195


Ankara 2009




Vol 72 No 12 1918 syf 32-64




533-554











196







Illinois 1990



121 Leiden 2017 syf 58-74





NiemeierWolf-

Dietrich








syf 223-233

197








1968





2018 syf 44-50








198

Peker HVos De

Julien



Peker H Pelvanoğlu

T









Reichert 1991










Vol 31 2005 syf 211-215



199


26


25 1974 syf 11-23

RS Ras Shamra-Texte
















48

200






syf 665-675



Wiesbaden 1971




1983 syf 205- 217



syf 135-195





syf 327-338

201



252









498





syf 31-41





202

SommerF

Faklenstein A











255



2001 syf 447-487







203








2 Roma 2002 syf 819-826








110




204








113-125





Innsbruck 1983








205



1975 syf 235-240






Hamburg 2007(a)


Hamburg 2007(b)









206



syf 232-251



233-245




syf 141-147




Watson W G E

Wyatt N







Wien 2004 syf 71-79



207



syf 113-121




syf 237-242












1973 syf 321-326


208




287




226-234



209

EKLER

TABLOLAR

Esk

i Krallık

Doumlnem

i




I Hantili 1595-

I Zidanta

Ammuna

I Huzziya -1500

Telipinu 1500-1475

Ort

a Krallık

Doumlnem

i

Tahurwaili 1475-

Alluwamna

II Hantili

II Zidanta -1450

II Huzziya 1450-

I Muwattalli

I Tuthaliya 1420-

I Arnuwanda

II Tuthaliya


İmparatorluk

Doumlnem

i








Kurunt(iy)a

III Arnuwanda 1210-



210


211


Yuumlzbaşoğlu)

212


213


2005 162)

214


215

RESIMLER


Tafe1 3)


216


Tafel 33 85)



217




218




219




92)

220



221



222




223



138)

224


(Abbas 2016 121)


(Abbas 2016 120)

225


(Abbas 2016 120)

226


122)


122)

227


121)


235)

228



birinin-icyuzu)

iii

OumlZ



















Kraliyet Ailesi

iv

ABSTRACT



















Royal Family

v

OumlNSOumlZ

























İSTANBUL 2019

vi

ICcedilINDEKILER










BIRINCI BOumlLUumlM





















vii



IKINCI BOumlLUumlM




























viii






ix

TABLOLAR LISTESI






x

HARITALAR LISTESI






xi

RESIMLER LISTESI


























xii




138)222


138)223


138)223


(Abbas 2016 121)224


2016 120)224


(Abbas 2016 120)225


122)226









xiii

KISALTMALAR LISTESI

Ay Arka yuumlz


Bkz Bakınız

Bkn Bakınız






Ed Editoumlr




km Kilometre




Oumly Oumln yuumlz


RS Ras Şamra

Syf Sayfa

syf sayfa

vb ve benzeri

vd ve devamı


Vol Volume


Gesellschaft

yy yuumlzyıl

1

GIRIŞ



























kurulmuş olacaktı



1 Bkz Harita G1

2

































3














4

BIRINCI BOumlLUumlM








kolaylaşacaktır


















RGTC IV 119vd)

5






(Darga 1976 7)


















(Darga 1976 7)




(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c

6




























7






















8








goumlruumllmektedir












9


verebilmekti














IA1a Tawananna












10










(Carruba 1992 73)






vd)









11
















Singer 2002 85-95)













12






goumlruumllmektedir





IA1b MUNUSLUGALGAL











IA1c EŠERTU








13





IA1d DUMUMUNUSGAL





















14

























bilinmektedir





15








1975 106)















12)







16




























(Reyhan 2017 33)

17































18













1997 238vd)

















19





279)























20
























2007 92 Darga 1976 25)





21














1983 115)
















22























vd Singer 2002 40-43)







23


























24













2008 467)





geccedilmiştir













25




























26











2002 819 vd)








vd)













27








belirtilmiştir88

























RGTC VI2 16)

28






























KUB 144 II 19-20 IV 22-23

29






























30




28vd)








98)

















31














1998 230)






















2006 32 vd Singer 2002 97-101)

32





























33






















Alparslan 2012 50)







34






























35










(Darga 1984 42)



















36






























37






























38















100)














39


























40
































466)

41














(Singer 1991(b) 265-267)
















42



















anna- AMA anne ana










43










DAM eş zevce




MUNUSara- Arkadaş













44























45




























46



3vd)


























47























2013 522vd)






48













almaktadır

















49





























50
























38)





51





203)




Hoffner 1997 39)



(Hoffner 1997 184)



40)













Hoffner 1997 37)

52










değinilecektir196











146 vd)








53













1997 152)















54




















1992 57 Hoffner 1997 43)






202


55





Hoffner 1997 37)











326)
















56



















(Balkan 1948 152)







57





















137)






58

IB7 Ensest Ilişki






























59



42)


























aktivitesidir

60






























61


151)











276)











Hoffner 1997 154)






62































63





Akraba Uumlvey

189

Durum1

Durum2

Durum

3

Anne ile Oğlu

Baba ile Kızı

Baba ile Oğlu

Baba

Anne

Anne

x -

x -

x -


195c

Durum1

Durum2

Adam ile Uumlvey


KayınpederBaba

Ağabey

- x

- x













sermektedir

64





















279)









65































1975 239)

66

IB9 Miras








Hoffner 1997 37)












IB10 Boşanma









67



















Darga 2013)



anlaşılmaktadır










68















(Haase 1993 53)






















69


















Hoffner 1997 42)







207 vd)

70
































71
































(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080

72






























73






(Singer 1991(b) 334)






















(Yaron 1963 24)

241 SBO I 104

74












2007 117 Beckman 1996 165-167)















2007 117)

242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A

75





















almaktadır









76


2007 119-120)


















(Yaron 1963 31)














77




geccedilmektedir


























249 RS 17396

78



















79

IKINCI BOumlLUumlM


EVLILIKLER





200544)







valilik krallığı













250 Bkz Harita 21

80














Baş kaldıramaz















81


































82






























83






2015 59)
























84























2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)






VI2 8)

85



















Starke 2001 38)










VI 272-273 RGTC VI2 105-106)

86

































87














Gander 2017 270 Klengel 1999 194)



















88











194)

























(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)

89


Uumlnal2003 36)











Starke 2000 253)


















90























1930 Beckman 1996 22-30)




(Beckman 1996 23)

91






























92

































93




























94





bull Mariya olayı







oumlnerilmesi312









kadar azdır





95

































96
































97



(Hawkins 1998(a) 17 20)














522 Uumlnal 2003 19)
















98
































99































100































101











Krahmer 1977 228)














geccedilirilmişti





102












152)






1973 321 vd)












103









(Peker 2009 123)

















(Bryce 2005 157)






104
































105























2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)







VI 276)

106































185)

107





























108


















1963 287)



















109
















Klengel 1968 76)






1998(b) 281)









110



2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)




















vd)






111






























112










Beckman 1996 50-54)



















113




vd)




















2010 110 vdd)





114






2010 113)387









114)
















115











1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )







vdd)











116



(Glocker 2011 265)







vd)


















117


1995 246 vd)




1968 74 Bryce 2005 318)





1995 247 Klengel 1976 85)


















118































119





























120












356- 381 Beckman 1996 32-37)



















275 RGTC VI2 106)

121



























(Bryce 2005 240 vd)

122


54 Altman 2003 743)






























123




246 Steiner 1989 399 vd)





























124












125



EVLILIKLER












(Beckman 2003 759)


duumlzende







1988 36)




126































127









Hoffner 2009 322vd)




















2003(b) 80)

128






ccedilevrilir




ccedilevrilir


(Bryce 2003(b) 56)














97vd)




129











11)








1974 23)










130























(Bryce 2005 98)








131





1972 281)



















59)








132




































279 Oates 2004 98)

133





























701 5- 13= KBo 14 4

134



































135
















2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)
















136
























2017 118vd)







137


1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)




























138


119 vd)















2017 121)















139





























140































141



(Macqueen 2009 50)















2012 2828)












142
































143
































144































145




























146


(Bryce 2005 235 vd)
































147


















52vd)

















148
































149






vd)










ccedilıkmaktadır














150


232vd)
































2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)

151
































152


































153


































106-109 Edel II 1994 161-178)

154



2006 29)







117 Klengel 2002 144)
























Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)

155































2002 45)

156



(Bryce 2005 179)




























157





45)









Klengel 1999 161vd)




















158
































159
































160


































161










vd)



























162
































163










(Bryce 2003(b) 110)







1994 270-272)












164
















Vos 2010 103 Klengel 2002 150)
















2002 150)

165






























2002 141)

166






























167

SONUCcedil































168

















alamamaktadır















169

































170












goumlstermektedir













olmaktaydılar








171





























yapılmıştır




172

















173

KAYNAKCcedilA



9 2016 syf 113-123




Ankara











25 Berlin 2017(a) syf 287-297



Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218

Alparslan M Doğan-

Alparslan M

Alpman Adil



59

174







1943 syf 1-20














175





147-152










syf 97-114




1996



176





2013 syf 203-216




1967



BostonBerlin 2018




syf112-120




Nies New Haven 1917

177





BrandauBridget

Schickert Hartmut







syf 153-158









1-44

178



Ankara syf 9-17



Vol 76 1990 syf 97-105



215


Ankara 2003(a)




2005



Sayı 6 2006 syf 1-11

179



York 2009


İstanbul 2015










Leiden 2017 syf 295-310





180




İstanbul





Ankara syf 336-361




2013








181





61-74


Ankara




Vol 43 1974 syf 355-368

DesideriPaolo

JasinkAnna

Margherita







100 Mainz 2010 syf 242- 256



182





Devecchi EMiller J

L













1985 syf 1-40





183



Sayı12 1990 syf 83-100






2003




Hawkins

JDWilhelm G




M





İstanbul 2012

184








1964









49) Berlin 1950 syf 195-212




185


Opladen 1994




1958 syf 93-111




VII Berlin 19591960 syf 356-381










186










York 1980 syf 109-111




2017




Press 1973 syf 135-147

187







16








1938




1965 syf 251-256

188



syf72-76







21 1994 syf 65-72




syf 36-44






189



1998(b) syf 281-295







Vol 17 No 3 1963 syf 87-97




Rhein 2005

Herdbordt S

Bawanypeck D

Hawkins JD





Heidelberg 1984

190


Leiden Netherlands




Hout van den Theo P

J




1991 syf 274-300




Houwinkten ten Cate

Philio HJ






1974 syf 123-150

191





1952

Işık F Atıcı

MTekoğlu R






1992






Konya 2002




2007 syf 49-62

192









Hande




syf85-99











193








syf 63-76










Mainz am Rhein 2002


194





2006





Langdon S Gardiner

Alan H




Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205




syf 97-160




195


Ankara 2009




Vol 72 No 12 1918 syf 32-64




533-554











196







Illinois 1990



121 Leiden 2017 syf 58-74





NiemeierWolf-

Dietrich








syf 223-233

197








1968





2018 syf 44-50








198

Peker HVos De

Julien



Peker H Pelvanoğlu

T









Reichert 1991










Vol 31 2005 syf 211-215



199


26


25 1974 syf 11-23

RS Ras Shamra-Texte
















48

200






syf 665-675



Wiesbaden 1971




1983 syf 205- 217



syf 135-195





syf 327-338

201



252









498





syf 31-41





202

SommerF

Faklenstein A











255



2001 syf 447-487







203








2 Roma 2002 syf 819-826








110




204








113-125





Innsbruck 1983








205



1975 syf 235-240






Hamburg 2007(a)


Hamburg 2007(b)









206



syf 232-251



233-245




syf 141-147




Watson W G E

Wyatt N







Wien 2004 syf 71-79



207



syf 113-121




syf 237-242












1973 syf 321-326


208




287




226-234



209

EKLER

TABLOLAR

Esk

i Krallık

Doumlnem

i




I Hantili 1595-

I Zidanta

Ammuna

I Huzziya -1500

Telipinu 1500-1475

Ort

a Krallık

Doumlnem

i

Tahurwaili 1475-

Alluwamna

II Hantili

II Zidanta -1450

II Huzziya 1450-

I Muwattalli

I Tuthaliya 1420-

I Arnuwanda

II Tuthaliya


İmparatorluk

Doumlnem

i








Kurunt(iy)a

III Arnuwanda 1210-



210


211


Yuumlzbaşoğlu)

212


213


2005 162)

214


215

RESIMLER


Tafe1 3)


216


Tafel 33 85)



217




218




219




92)

220



221



222




223



138)

224


(Abbas 2016 121)


(Abbas 2016 120)

225


(Abbas 2016 120)

226


122)


122)

227


121)


235)

228



birinin-icyuzu)

iv

ABSTRACT



















Royal Family

v

OumlNSOumlZ

























İSTANBUL 2019

vi

ICcedilINDEKILER










BIRINCI BOumlLUumlM





















vii



IKINCI BOumlLUumlM




























viii






ix

TABLOLAR LISTESI






x

HARITALAR LISTESI






xi

RESIMLER LISTESI


























xii




138)222


138)223


138)223


(Abbas 2016 121)224


2016 120)224


(Abbas 2016 120)225


122)226









xiii

KISALTMALAR LISTESI

Ay Arka yuumlz


Bkz Bakınız

Bkn Bakınız






Ed Editoumlr




km Kilometre




Oumly Oumln yuumlz


RS Ras Şamra

Syf Sayfa

syf sayfa

vb ve benzeri

vd ve devamı


Vol Volume


Gesellschaft

yy yuumlzyıl

1

GIRIŞ



























kurulmuş olacaktı



1 Bkz Harita G1

2

































3














4

BIRINCI BOumlLUumlM








kolaylaşacaktır


















RGTC IV 119vd)

5






(Darga 1976 7)


















(Darga 1976 7)




(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c

6




























7






















8








goumlruumllmektedir












9


verebilmekti














IA1a Tawananna












10










(Carruba 1992 73)






vd)









11
















Singer 2002 85-95)













12






goumlruumllmektedir





IA1b MUNUSLUGALGAL











IA1c EŠERTU








13





IA1d DUMUMUNUSGAL





















14

























bilinmektedir





15








1975 106)















12)







16




























(Reyhan 2017 33)

17































18













1997 238vd)

















19





279)























20
























2007 92 Darga 1976 25)





21














1983 115)
















22























vd Singer 2002 40-43)







23


























24













2008 467)





geccedilmiştir













25




























26











2002 819 vd)








vd)













27








belirtilmiştir88

























RGTC VI2 16)

28






























KUB 144 II 19-20 IV 22-23

29






























30




28vd)








98)

















31














1998 230)






















2006 32 vd Singer 2002 97-101)

32





























33






















Alparslan 2012 50)







34






























35










(Darga 1984 42)



















36






























37






























38















100)














39


























40
































466)

41














(Singer 1991(b) 265-267)
















42



















anna- AMA anne ana










43










DAM eş zevce




MUNUSara- Arkadaş













44























45




























46



3vd)


























47























2013 522vd)






48













almaktadır

















49





























50
























38)





51





203)




Hoffner 1997 39)



(Hoffner 1997 184)



40)













Hoffner 1997 37)

52










değinilecektir196











146 vd)








53













1997 152)















54




















1992 57 Hoffner 1997 43)






202


55





Hoffner 1997 37)











326)
















56



















(Balkan 1948 152)







57





















137)






58

IB7 Ensest Ilişki






























59



42)


























aktivitesidir

60






























61


151)











276)











Hoffner 1997 154)






62































63





Akraba Uumlvey

189

Durum1

Durum2

Durum

3

Anne ile Oğlu

Baba ile Kızı

Baba ile Oğlu

Baba

Anne

Anne

x -

x -

x -


195c

Durum1

Durum2

Adam ile Uumlvey


KayınpederBaba

Ağabey

- x

- x













sermektedir

64





















279)









65































1975 239)

66

IB9 Miras








Hoffner 1997 37)












IB10 Boşanma









67



















Darga 2013)



anlaşılmaktadır










68















(Haase 1993 53)






















69


















Hoffner 1997 42)







207 vd)

70
































71
































(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080

72






























73






(Singer 1991(b) 334)






















(Yaron 1963 24)

241 SBO I 104

74












2007 117 Beckman 1996 165-167)















2007 117)

242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A

75





















almaktadır









76


2007 119-120)


















(Yaron 1963 31)














77




geccedilmektedir


























249 RS 17396

78



















79

IKINCI BOumlLUumlM


EVLILIKLER





200544)







valilik krallığı













250 Bkz Harita 21

80














Baş kaldıramaz















81


































82






























83






2015 59)
























84























2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)






VI2 8)

85



















Starke 2001 38)










VI 272-273 RGTC VI2 105-106)

86

































87














Gander 2017 270 Klengel 1999 194)



















88











194)

























(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)

89


Uumlnal2003 36)











Starke 2000 253)


















90























1930 Beckman 1996 22-30)




(Beckman 1996 23)

91






























92

































93




























94





bull Mariya olayı







oumlnerilmesi312









kadar azdır





95

































96
































97



(Hawkins 1998(a) 17 20)














522 Uumlnal 2003 19)
















98
































99































100































101











Krahmer 1977 228)














geccedilirilmişti





102












152)






1973 321 vd)












103









(Peker 2009 123)

















(Bryce 2005 157)






104
































105























2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)







VI 276)

106































185)

107





























108


















1963 287)



















109
















Klengel 1968 76)






1998(b) 281)









110



2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)




















vd)






111






























112










Beckman 1996 50-54)



















113




vd)




















2010 110 vdd)





114






2010 113)387









114)
















115











1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )







vdd)











116



(Glocker 2011 265)







vd)


















117


1995 246 vd)




1968 74 Bryce 2005 318)





1995 247 Klengel 1976 85)


















118































119





























120












356- 381 Beckman 1996 32-37)



















275 RGTC VI2 106)

121



























(Bryce 2005 240 vd)

122


54 Altman 2003 743)






























123




246 Steiner 1989 399 vd)





























124












125



EVLILIKLER












(Beckman 2003 759)


duumlzende







1988 36)




126































127









Hoffner 2009 322vd)




















2003(b) 80)

128






ccedilevrilir




ccedilevrilir


(Bryce 2003(b) 56)














97vd)




129











11)








1974 23)










130























(Bryce 2005 98)








131





1972 281)



















59)








132




































279 Oates 2004 98)

133





























701 5- 13= KBo 14 4

134



































135
















2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)
















136
























2017 118vd)







137


1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)




























138


119 vd)















2017 121)















139





























140































141



(Macqueen 2009 50)















2012 2828)












142
































143
































144































145




























146


(Bryce 2005 235 vd)
































147


















52vd)

















148
































149






vd)










ccedilıkmaktadır














150


232vd)
































2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)

151
































152


































153


































106-109 Edel II 1994 161-178)

154



2006 29)







117 Klengel 2002 144)
























Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)

155































2002 45)

156



(Bryce 2005 179)




























157





45)









Klengel 1999 161vd)




















158
































159
































160


































161










vd)



























162
































163










(Bryce 2003(b) 110)







1994 270-272)












164
















Vos 2010 103 Klengel 2002 150)
















2002 150)

165






























2002 141)

166






























167

SONUCcedil































168

















alamamaktadır















169

































170












goumlstermektedir













olmaktaydılar








171





























yapılmıştır




172

















173

KAYNAKCcedilA



9 2016 syf 113-123




Ankara











25 Berlin 2017(a) syf 287-297



Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218

Alparslan M Doğan-

Alparslan M

Alpman Adil



59

174







1943 syf 1-20














175





147-152










syf 97-114




1996



176





2013 syf 203-216




1967



BostonBerlin 2018




syf112-120




Nies New Haven 1917

177





BrandauBridget

Schickert Hartmut







syf 153-158









1-44

178



Ankara syf 9-17



Vol 76 1990 syf 97-105



215


Ankara 2003(a)




2005



Sayı 6 2006 syf 1-11

179



York 2009


İstanbul 2015










Leiden 2017 syf 295-310





180




İstanbul





Ankara syf 336-361




2013








181





61-74


Ankara




Vol 43 1974 syf 355-368

DesideriPaolo

JasinkAnna

Margherita







100 Mainz 2010 syf 242- 256



182





Devecchi EMiller J

L













1985 syf 1-40





183



Sayı12 1990 syf 83-100






2003




Hawkins

JDWilhelm G




M





İstanbul 2012

184








1964









49) Berlin 1950 syf 195-212




185


Opladen 1994




1958 syf 93-111




VII Berlin 19591960 syf 356-381










186










York 1980 syf 109-111




2017




Press 1973 syf 135-147

187







16








1938




1965 syf 251-256

188



syf72-76







21 1994 syf 65-72




syf 36-44






189



1998(b) syf 281-295







Vol 17 No 3 1963 syf 87-97




Rhein 2005

Herdbordt S

Bawanypeck D

Hawkins JD





Heidelberg 1984

190


Leiden Netherlands




Hout van den Theo P

J




1991 syf 274-300




Houwinkten ten Cate

Philio HJ






1974 syf 123-150

191





1952

Işık F Atıcı

MTekoğlu R






1992






Konya 2002




2007 syf 49-62

192









Hande




syf85-99











193








syf 63-76










Mainz am Rhein 2002


194





2006





Langdon S Gardiner

Alan H




Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205




syf 97-160




195


Ankara 2009




Vol 72 No 12 1918 syf 32-64




533-554











196







Illinois 1990



121 Leiden 2017 syf 58-74





NiemeierWolf-

Dietrich








syf 223-233

197








1968





2018 syf 44-50








198

Peker HVos De

Julien



Peker H Pelvanoğlu

T









Reichert 1991










Vol 31 2005 syf 211-215



199


26


25 1974 syf 11-23

RS Ras Shamra-Texte
















48

200






syf 665-675



Wiesbaden 1971




1983 syf 205- 217



syf 135-195





syf 327-338

201



252









498





syf 31-41





202

SommerF

Faklenstein A











255



2001 syf 447-487







203








2 Roma 2002 syf 819-826








110




204








113-125





Innsbruck 1983








205



1975 syf 235-240






Hamburg 2007(a)


Hamburg 2007(b)









206



syf 232-251



233-245




syf 141-147




Watson W G E

Wyatt N







Wien 2004 syf 71-79



207



syf 113-121




syf 237-242












1973 syf 321-326


208




287




226-234



209

EKLER

TABLOLAR

Esk

i Krallık

Doumlnem

i




I Hantili 1595-

I Zidanta

Ammuna

I Huzziya -1500

Telipinu 1500-1475

Ort

a Krallık

Doumlnem

i

Tahurwaili 1475-

Alluwamna

II Hantili

II Zidanta -1450

II Huzziya 1450-

I Muwattalli

I Tuthaliya 1420-

I Arnuwanda

II Tuthaliya


İmparatorluk

Doumlnem

i








Kurunt(iy)a

III Arnuwanda 1210-



210


211


Yuumlzbaşoğlu)

212


213


2005 162)

214


215

RESIMLER


Tafe1 3)


216


Tafel 33 85)



217




218




219




92)

220



221



222




223



138)

224


(Abbas 2016 121)


(Abbas 2016 120)

225


(Abbas 2016 120)

226


122)


122)

227


121)


235)

228



birinin-icyuzu)

HİTİT KRALLIĞI’NDA DİPLOMATİK KLERnek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/ET000166.pdf · 2019. 6....

Documents

Transcript of HİTİT KRALLIĞI’NDA DİPLOMATİK KLERnek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/ET000166.pdf · 2019. 6....