Hocazade Rasim Ve Eseri

8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri

1/245

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANA BLM DALITASAVVUF BLM DALI

HOCAZDE MUHAMMED RSM EFENDNNKFT-TEVLTSML ESERNNTRANSKRPSYONU VE NCELENMES

Yksek Lisans Tezi

ZLEYHA EKER

stanbul, 2009


2/245

2

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANA BLM DALITASAVVUF BLM DALI

HOCAZDE MUHAMMED RSM EFENDNNKFT-TEVLTSML ESERNNTRANSKRPSYONU VE NCELENMES

ZLEYHA EKER

Yksek Lisans Tezi

Danman: Prof. Dr. Mustafa Tahral

stanbul, 2009


3/245


4/245

4

NSZ

slm dnce trihinde devaml olarak gncelliini muhfaza

eden mtefekkirlerden birisi de bnl-Arabdir. Eserleri zerine

gerekletirilen erhler ve hakknda yaplan almalar bunun en brizrneidir. bnl-Arabnin Fussul-Hikemi zerine erh yazma ve

bylece Ekber bak asnn canlln her dnemde yeniden tahkm ve

takviye etme gelenei, trih boyunca srekli olarak devm etmitir. Onun

fikirlerinin geliip serpildii corafyalardan birisi de Anadolu shasdr.

Seluklu ve Osmanllarn bnl-Arabyi benimsemesi bu hsn-i kabln

derecesini tartmaya yer brakmayacak ekilde ortaya koymaktadr. Bu

meynda modernleme devrinde pek ok dnrn bnl-Arabye fikrsistemlerinde merkez bir yer vermesi tesdf olmasa gerektir. Kendisini

Osmanllarn entelektel ve rh hayatnda vazgeilmez bir yere ship olan

bnl-Arabyi anlamaya adayan Hocazde Muhammed Rsim Efendinin

Kift-Tevltismiyle kaleme alm olduu bu erh de modern dnemde

bnl-Arabnin tzeliini yitirmediinin rneklerinden birisidir.

Klasik ve modern zamanlarda Fussul-Hikemin zerine

erhler yazlarak muayyen meknlarda tedrs edilmesi bnl-Arabnin

fikirlerine yeni boyutlar kazandrmada erhlerin nemini gsterdii gibi

onun dnce haytmz iin deta yol gsterici bir pusula mesbesinde

olduunu da meydana koymaktadr. Tasavvuf haytmz idare eden

glerden biri olan bnl-Arabnin mensp olduumuz dnyya ne getirip

gtrecei, zaaf ve kudretleri, tlih ve tlihsizlikleri en iyi ekilde erhlerde

kendisini gstermektedir. O halde bnl-Arab dncesinin ana


5/245

5

dinamiklerinin anlalmas erhlerin ciddi ve kapsaml bir ekilde tahlil

edilmesi ile mmkn olabilir.

almamzn giri ksmnda Hocazdenin hayt ve eserleriylebirlikte bnl-Arabnin Osmanlda, zellikle de modernleme devrinde

gndeme gelmesinin muharrik sebepleri zerinde durduk. Birinci blmde

Hocazde Muhammed Rsim Efendinin yazd Kift-Tevltn

kaynaklarn, metodunu ve muhtevasn tahlle tbi tuttuk. lveten de

ayn- sbite kavram erevesinde bnl-Arab etrafnda oluan

gelenein kader kavramna nasl baktn incelemeye gayret ettik. kinci

blmde ise Muhammed Rsim Efendinin erhinin ilk elli bir vara

na itmetninin transkripsiyonunu verdik. Sonu ksmnda ise Rsim Efendinin

eseri zerinden ulatmz neticeleri ortaya koyduk.

almamzn ekillenmesini salayan, metni tashh, tdil ve

tmir eden Hocam Prof. Dr. Mustafa Tahralya kran borluyum. Ayrca

beyitlerin tercmesinde yardmlarn grdm Nusrettin Bolelli hocamza

ve Hocazdenin terceme-i haline ulamamz salayan Ali Adem Yrk

Beye de teekkr ederim.

Beyolu, 2009. Zleyha EKER


6/245

6

ZET

Bu almada Fussul-Hikem arihlerinden biri olan Hocazde

Muhammed Rasimin yaklamn anlamak hedeflenmektedir. Aratrmamzda

devrin fikr ve tasavvuf yapsn gnmze aksettiren Kift-Tevltn

Osmanl Trkeinden gnmz Trkesine Latin harfleriyle eviri yazm

yaplm olup eserin ierii, kaynaklar, konusu ksaca; eserin genel olarak tahlili

yaplmaya ve tasavvuf dncesindeki yeri meydana konulmaya allmtr.

Kendinden nce yaam birok lim ve mutasavvfn ardndan gitmi olan

Hocazde Muhammed Rasim, bnl-Arabnin izinden gitmi veFussul-Hikem

zerine bir erh yazmtr. O bnl-Arabnin Fussul-Hikeminin engin bir

yorumcusu olmasna ilave olarak kendisi de gerek bir limdi. Kift-Tevlt

isimli eserinde ncelikle bnl-Arabnin dncesini anlamaya ve anlatmaya

alm, vahdet-i vcud doktrinini aklamtr. Vahdet-i vcud geleneinin bir

halkas olan Hocazde Muhammed Rasim, Muhyiddin-i Arabnin bir varisi

olarak dnlebilir.

ABSTRACT

In this work, it is aimed to understand the approach of Hocazde

Muhammed Rasim, who is one of the Fussul-Hikem commentaries. The study

tries to transcription Kift-Tevlt, which written in Ottoman Turkish, into

present-day Turkish using Latin letters. Briefly, the book is analyzed from

different aspects and its location in sufism understanding is shown. Hocazde

Muhammed Rasim who benefited from the scholars and sofies lived before him,followed in bn Arabs way and write a commentary on Fuss al-Hikam. Besides

being the author of profound commentaries on theFuss al-Hikam of Ibn Arab,

he also was an original scholar. In his work named Ksift-Tevlt firstly he

tried to understand and explain the thoughts of Ibn Arab and expounded the

doctrine of Oneness of Being. As a substitute of the doctrine of Oneness of Being,

Hocazde Muhammed Rasim could be considered as an heir of Muhyid-Din Ibn

Arab.


7/245

7

NDEKLER

NSZ ................................................................................................................... 4

KISALTMALAR .................................................................................................... 8GR ...................................................................................................................... 9HOCAZDE MUHAMMED RSM EFEND VE ERHN KALEMEALDII KLM ...................................................................................................... 9

A) RHN HAYTI ............................................................................ 10B) RHN ESERLER ............................................................................... 13C) RHN ESERN KALEME ALDII KLM................................... 17

I. BLM ............................................................................................................. 23KFT-TEVLTIN MUHTEVSI VE TAHLL ...................................... 23

A) RHN KAYNAKLARI ..................................................................... 24B) RHN METODU ............................................................................... 26C) ERHN MUHTEVSI........................................................................... 32D) AYN-I SBTE VE KAZ-KADERLKS ........................... 391) SLM DNCE GELENENDE KAZ VE KADER KONUSU .. 392)KFT-TEVLTDA KAZ-KADER VE AYN-I SBTE 46

II. BLM ........................................................................................................... 67(KFT-TEVLTn Transkrispsiyonu: 1a-51b Varaklar Aras) ................. 67SONU ............................................................................................................... 237BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 239


8/245

8

KISALTMALAR

age. : ad geen eser

agm. : ad geen makale veya madde

a.mlf. : ayn mellifb. : ibni, bin

bkz. : baknz

BOA, DH.Said.d.: (Babakanlk Osmanl Arivi), DH (Dahiliye), Said

(Sicill-i Ahvl daresi) d. (Defter)

ev. : eviren

ed. : editr

DA : Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi

haz. : hazrlayan

A. : slm Ansiklopedisi

kr. : karlatrnz

nr. : nereden

. :lm

s. : sahife

thk. : tahkik

TTK : Trk Tarih Kurumu

ts. : tarihsiz

vd. : ve devam

vr. : varak


9/245

9

GR

HOCAZDE MUHAMMED RSM EFEND VE

ERHN KALEME ALDII KLM


10/245

10

A)RHN HAYTIHocazde Rsim Efendi Osmanlya mensup, bnl-Arabiye (.

638/1240) meftn bir melliftir. Osmanllara nispetini ve eyh-i Ekbere

olan sevdsn klasik erh geleneini devm ettiren bir eser yazarak

talandran Hocazdenin devrinde uyandrd yanklar nelerdir bilmiyoruz.

Eserlerinin bana kaydedildii kadarylaMuhammed Rsim b. Ali b. Rz

b. Sleymn el-Malatyav (. 1316/1899) ismini tayan mellif, Hanef

mezhebine ve Mevlev tarikatine mensup, mfessir, muhaddis, fakih ve

kelmcdr. Esbak mft Ali Rz Efendinin oludur. Hicr bin iki yz elli

be senesinde Malatyada domutur. Sbyn Mektebindeki eitiminden

sonra Byezid Camiiinde derslere devam etmi, iczet almtr. Arapa,

Farsa ve Trkeye konuacak ve yazacak derecede vkftr.

Diyarbakr ve Sivas bidyet mahkemelerinde grev yapm, 1316

senesinin evvl aynda stanbulda veft etmitir. slmi ilimlerin hemen

hemen her shasndan nasbini alm ve eser yazmtr.1 Kendisiyle ilgili

sicil dosyasnda yer alan bilgileri aynen naklediyoruz:

Hocazde Muhammed Rsim Efendi. Mfti-i esbk Ali

Rz Efendinin mahdmudur. Bin iki yz elli be sene-i hicriyyesinde

Malatyada tevelld eylemitir. Sbyn mektebinde mukaddime-i

ulmu badet-tahsl Byezd Cmi-i erfinde ulm-i aliye ve liyye vecziyytdan kre ve usturlb ve ekl ve Fris tahsl ederek

iczetnme almtr. lm-i Tefsrden on cilt Tefsr-i lemgrve bir cild

Sre-i Ysuf Tefsri ve be cildBuhri-i erferhi ve usl-i hadisten

Nuhbetl-Fikr ve ilm-i ferizden Sirciyye erhleri ve drt cild

fkhdan mezhib-i erbaay cmiMltek erhi ve ikier cild urer ve

Mirkderhleri ile yine iki cild olarak ktb-i fetvdan Abdurrahim

1

BOA, DH.Said.d.,nr. 4/458; Badd smail Paa,Hediyyetl-rifn, tsh: Kilisli R

fat Bilge-bnlemin Mahmud Kemal, stanbul 1955, II, 395.


11/245

11

Efendi fetvsnn tekmlen nukl ve krk cz Mecelle-i Ahkm-

Adliye erhi ve bir cild ilm-i kelmdan mer Nesef zerine erh ve

hikmetden Hidye erhi ve bir cild men ve bed zerine erh veKfiye veKasde-i Brde ve Cevhererhleri ve iki cildMesnev-i erf

erhi ve bir cild Fuss erhi ve tasavvufdan vahdet-i vcda dir risle

tertip ve telif edip ls Tefsiri ve Buhari-i erifokutmutur. Ve bil-

imtihn niybet iin ahz eylediim ehdetnmenin sret-i

musaddakas merbttur. Arab ve Fris ve Trk tekellm ve kitbet

eder.

Bir mddet serkuren-i hazret-i ehriyr- sbk

mteveff Hamdi Paann kitaplk hizmetinde bulunup seksen birsenesi Zil-Kadesinde otuz be yanda olduu hlde hslt-

vkadan olmak zere tahmnen ehr bin kuru idt ile Konya

vilyeti dhilinde ve seksen senesi evvalinde kezlik takrben drt

bin kuru ehriye ile Develi kazsn ve seksen alt senesi Safer-i

urresinde iki bin be yz kuru ma ile zor nm- dier Dersimba

niybetine bit-tayn ikml-i mddet infisl eylemi ve doksan

senesi Zil-Hiccesinin yirmi sekizinde drt bin kuru ma ile Sivas

meclis-i temyzi riysetine memr olup muahharan tekilt- adliyedemeclis-i mezkr nm mahkeme-i bidyete tahvl olunarak doksan alt

senesi ehr-i Ramazanda ma bin alt yz ve doksan yedi senesi

Rebul-hirinde bin be yz kurua tenzl eylemi vel-yevm

mahkeme-i mezkra riyset-i ulsnda mstahdem bulunmutur.

Doksan alt Recebinde kibr- mderrisnden olmutur.

Bulunduu memriyyetlerden nakl u tahvl ve ikml-i

memriyyetle infikk ederek umr-i memresinden dolay mttehem

olmu ve taht- muhkemeye alnmtr.

Sivas vilyeti vlisi devletl Halil Rifat Paa hazretleri

tarafndan derc olunan mlhazada mm-ileyhin beyn eyledii

telft henz mevki-i intirda grlememi ise de kendisinin ilm

fazl ve memriyyet-i hzrasnda hsn-i f-y vazfeye say

eylemekde olduu mehrdur denilip faziletli Cevdet Paa

hazretlerinin adliye nezret-i hengmda tarafndan ilve olunan


12/245

12

mtlaada efendi-i mm-ileyh ulem-y ilmdan ve ashb-

malmtdan denilmitir. 20 evval 1300/11 Austus1299.

Mm-ileyh Rsim Efendi fazl u keml iddis

yla kitbtelfinde bulunmu vezif-i memriyyetinin tehrini mcip olduuna

ve usl-i muhkemta in olmadna dir Sivas valisi ile adliye

mfettiliinden vuku bulan ir zerine bin yz senesi Zil-

Kadesinin drdne msdif doksan dokuz senesi Austosunun yirmi

beinde mezkr Sivas bidyet mahkemesi riysetinden azl edilmitir.

Mm-ileyh Muhammed Rsim Efendi bin yz iki

senesi Recebinin altsnda vki bin yz bir senesi Nisannn

dokuzunda iki bin kuru mala Sivas bidyet mahkemesi riyset-isniyesine tayn olunmutur.

Efendi-i mm-ileyh hakknda dermiyn olunan ikyete

nazaran oradan kaldrlmas lzm gelmi olduuna mebn bin be

senesi Rebul-hirinin drdnde ma- hliyyesiyle Diyarbekir

vilyeti merkez bidyet mahkemesi riyset-i sniyesine nakledilmitir.

Efendi-i mm-ileyhin memriyyeti bin yz alt

senesi Saferinin on drdnde bin be yz kuru maa ile mahkeme-

i mezkre hukuk diresi riysetine tahvl buyurulmutur.2

Hocazde Muhammed Rsim Efendinin kim olduuna dir

mevct veriler aa yukar bu satrlardan ibrettir. Bu verilerden anlald

kadaryla Osmanlnn eitli problemlere mrz kald srece devletin

eitli yerlerinde ve kademelerinde fiilen grev alarak ve eitli skntlara

dr olarak bu dneme hid olmu bir zttr. Her eyden nemlisi

Hocazdenin devlet kademelerinde kar

lat

problemleri problemedinmeyerek kendi hikyesinin peine dmesi ve Osmanlda teden beri

devm eden Fssl-Hikem zerine erh ve hiye yazma geleneini

modernleme devrinde de srdrmesidir.

2 BOA, DH. Said. d., nr. 4/458.


13/245

13

B) RHN ESERLER

Mevlevliini3 ve Hanefliini hussen vurgulayan Hocazde

slm ilimlerin hemen her shasnda erhler yazm, btn bir messini

trihi tecrbeye mal olmu eserleri anlamaya dolaysyla da anlatmaya

hasretmitir. Cevdet Paa gibi erbbnn ulem-y ilmdan ve ashb-

malmtdan olduunu teslim ettii bir zt4 olmasna ramen kendisi gibi

eserleri de ilim evrelerinin mehldr. Hocazdenin yazd eserlerin

genel bir incelemesi gstermektedir ki o slm ilimlerin her shasnda

okuduu eserlerle ilgili tuttuu notlar mstakil kitplar haline

getirebilmitir. Her dili de ustalkla kullanan Hocazdenin eserleri

shaya geni ve ufuk aan baklar getirmekten te o devirde bir mahkeme

reisinin bile eski uslde yetimilik dzeyinin derecesini ve derinliini

gstermesi tibriyle mhimdir. Gzden karlmamas gereken huss;

kt sylenen bir medrese sistemine dir verilen hkmlerin, devrin

arkaplann tekil eden katmanlarna inildii vakit hi de yle iddi edildii

gibi kolay olamayaca gereidir. Modernleme dnemi Mslman

aydnlarnn, hocalarn medreselere ve tekkelere ynelttikleri ve bizim de

bugn byk lde paylatmz tenktler ve deerlendirmelerin gerek

kymeti nedir? sorusu5 Hocazde zerinden hl gndemini korumaktadr?

Medrese dnda mahkemelerde alan bir ztn telfleri/erhleri bize bunu

dndrmektedir.

Dier taraftan slm dnyasnn btn merkezlerinde

geleneksel kltrden ve hiyerarik yapdan kurtulmann veya daha

yumuak bir tbirle onlar tek hkim konumundan karmann yolununald bir devirde6 Hocazdenin yazm olduu erhlerle kurtulunmak

3erh-i Mntehebt- Mesnev, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001605, vr.1a.4 BOA, DH. Said. d., nr. 4/458.5 Bu sorunun tartld bir deerlendirme iin bkz.smail Kara, Medreseler Yrm, Tekkelerrm Myd?, eyhefendinin Rysndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 142;Kendini Tashh ve Tadl Ne lde Mmkn?, a. mlf., eyhefendinin Rysndaki Trkiye,stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 143-145.6

Bu hususta baz

dikkatler iin bkz. a. mlf., Kendine Haks

zl

k Rev M

d

r?, eyhefendininRyasndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 139.


14/245

14

istenilen gemile yeniden irtibt kurmaya almas da dikkate yndr.

Hocazde bilgi, kltr ve irfn dediimiz eylerin ancak bir mras ve

zemn zerinde in edilebileceini, ancak bu yolla anlam kazanabileceinive nihyet baarszlklarn, skntlarn ancak bu kanal iler tutularak

stesinden gelinebileceini derinden hisseden ve bunun caplarn yapan bir

zihniyetin7 temsilcisidir. Tevars mekanizmalarnn tabi ve normal

artlarda iler olmaktan kt bir devirde bu kanal tekrar amaya alm,

tayclk ve aktarclk vasfyla devrald bilgi ve kltr mirsn

yaad zamna aktarmaya almtr. smail Karaya kulak vermek

gerekirse; bir ayd

n

n mensbiyetinin ana blgeleri maddeten ve mnen(ruhen) tevrs edilen unsurlarn damarlaryla beslenir. Bu adan tevrs

mekanizmalarnn tabi ve normal artlarda ilemesi gerekmektedir. Fakat

mensbiyeti olan bir aydnn asgar iki vasfnn daha olmas gerekmektedir.

Bir tayclk/aktarclk vasfdr ki, devrald bilgi ve kltr onun

zerinden birekilde daha sonraki zamanlara ve nesillere akar. Belki daha

da nemli ve zor olan devralnan ve aktarlana zellikli baz geler katma,

katabilme cehdidir.8

Hocazdenin tayclk ve aktarclk vasfnda problem yok.

Problem aktard eylere neler katp neler katamad noktasnda

dmlenmektedir. Buradan rihin kudret ve zaaflarna intikal ediyoruz.

rihin eserlerinde dikkat eken huss slm ilimlerin btnn ok tabi

bir ekilde bir araya getirebilmesidir. Kaynak kullanm noktasnda

devrindeki melliflere paralel hareket eden ve ele ald meselelerle alakal

olarak kaynaklara vkf olduu ortada olan rihin en nemli eksii

metoddan yoksun olmas, okuyup geilmesi gereken meseleleri yazya

geirme gerei duymasdr. Eserlerinin en ehemmiyetlileri stanbul

niversitesi Ndir Eserler Ktphanesinde yazma halinde mevcuttur. Belli

bal eserleri unlardr:

7 a. mlf., Kendine Hakszlk Rev Mdr?, s. 139.8

a. mlf., Ayd

n

n Mensbiyeti Yahut erhcilik, eyhefendinin Rysndaki Trkiye, stanbulKitabevi Yay. 1998, s. 135.


15/245

15

erh-i Mntehebt- Mesnev: Mesnevnin seme baz

beyitlerini yet ve hadislerle erh ettii, 235 varaklk bir eserdir. Hocazde

bu eserinde Mesnevden setii beyitleri mfessirler, Mutezile, filozoflarve Ehl-i snnet dhil mezheplerden balayarakeyh-i Ekbere uzanan bir

vdide nce beytin Farsasn vererekerheder. Tasavvufun kendine mahss

hussiyetler tadn bunu ancak ehl-i kefin idrk edebileceini ifde

ederek kef ehlinin hussiyetlerine vurgu yapar.9 Dier eserlerinde olduu

gibi bu erhte de iktibaslar orijinal metinlerden yapar. Bu iktibaslarn

geneline bakld vakit metninFusserhinde olduu gibi yar Trke yar

Arapa k

smen de Farsa olduu sylenebilir. Bu erh tasavvuf dnyas

n

n,hikmetli ifade gzelliklerini tayan msr ve beyitleriyle berber

modernleme devrinde Mesnev zerine yaplm olan bir erh teebbs

olmas gerei itibariyle okunmaya deer olarak grlebilir. stanbul

niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001605de kaytldr.

Tuhfetl-kn ve Hediyyetl-Mukn: 164 varaklkMevld-

i erf erhidir. Mevld-i erfi blmler halinde grlerini yet ve

hadislerle destekleyerek ve Trke olarak erheder. rih bu eserinde

tasavvufa it kavramlar Kurn bir zemne yerletirir.10 Devrinin akislerini

tayan bu eserinde rih Mevld-i erf krat etmenin faziletine dair bir

bahis aar ve zamnnda gndeme gelen bu tarz eylerin bidat olup

olmadn tartr. Bidatleri bidat-i seyyie ve bidat-i hasene olmak

zere ikiye ayrr ve yle der: Bu makmda murd bidat-i hasenedir.11

Her muhdes mezmm olmaz.12 Gzden karlmamas gereken dier bir

huss da udur: rih bu eseriyle devrinde tasavvufa tenkd ynelterek bir

gelenei mahkm eden akranlarn ve devrin trihi tecrbeye it pek ok

hussu bidat olarak deerlendiren yaklamlarn aar ve bir gelenein nasl

yaadn, yaatlmas gerektiini meydana serer. stanbul niversitesi

Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001621de kaytldr.

9erh-i Mntehebt- Mesnev, vr. 2a.10Tuhfetl-kn ve Hediyyetl-Mukn, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr.001621, vr. 2a.11

age, vr. 7ab.12age, vr. 9b.


16/245

16

Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi: 367 varaklk, Trke,

Mecellenin baz mcmel taraflarn ehl-i basretin zerinde ittifak ettii

fetv kitaplarndan yola karak erh ettii bir eserdir. Mteber ve sahhrivyetleri tafsl ve taksr zarretleri hricinde ibreleriyle berber

nakleder.13 stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001591de

kaytldr.

Kibrit Ahmer: Baz fkh meseleleri istisni de olsa tasavvuf

erevesine tayarak ele alr.14 Soru cevap tarznda hazrlanm bir eserdir.

stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00695de kaytldr.

Tefsr-i lemgr: slm dnys

nda reva bulan hemen btntefsr kaynaklarndan yola karak hazrlanm, zamn zamn tasavvuf

yorumlar eliinde Fuss erhine gndermeler yapt, 375 varaklk bir

eserdir.15 stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 000578de

kaytldr.

Kimy-us-Sadet (erhul-Buhr): Mfessir ve fakihlerin

refkatinde asrnn mctehidi olarak nitelendirdii Buhrnin mehr

Sahhini muhtasar olarak erheder.16 425varaktr. stanbul niversitesi

Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00579da kaytldr.

Nuhbetl-Bela: bn Hacer el-Askalnye it Nuhbetl-

Fikrin erhi mahiyetinde kaleme alnm bir hadis usl eseridir. stanbul

niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00683de kaytldr.

el-Bedriyye al Metnil-urer: Molla Hsrevin mtebahhir

ulem indinde makbl olan urerisimli eserinin baz mkil taraflarnerh

etmek zere yazlm birerhtir. 667 sahifedir. stanbul niversitesi Ndir

Eserler Ktphanesi, nr. 00716da kaytldr.

Kift-Tevlt stanbul niversitesi Ndir Eserler

Ktphanesi, nr. 002008de kaytl olan bu eser toplam 241 varaktr. lk 51

13Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001591,vr. 1.14 Bir rnek olmak zere bkz.Kibrit Ahmer, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr.00695, vr. 44b/45a.15Tefsr-i lemgr, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 000578, vr. 13 a.16

Kimy-is-Sadet(erhul-Buhr), stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00579,vr. 2a.


17/245

17

varan transkribe ettiimiz bu eser, tez konumuzu tekil ettii iin aada

ayrntl birekilde ele alacaz.

Bu eserleri yannda rihin 227 varaklkHabnme-i Rsim isimlieseriyle, furu-i fkha dir Arapa kaleme ald el-Mincat alel-Mirkatn

ve vahdet-i vcda dair risaleler17 tertip ve telf ettiini de ilave etmek

gerekir. Dier taraftan Babakanlk Osmanl Arivinde mevct olan Sicill-i

Ahvl Defterindeki kaytlarda varolduu sylenen eserlerinin ortada

olmadn da ifade etmek durumundayz.

C) RHN ESERN KALEME ALDII KLM

Biz mellifin hviyetini ve eserlerini tespt ve tayn eden bu

satrlardan sonra kendisini bu eseri yazmaya sevk eden trihi arkaplan ve

eserinin muhtevsn tahll ve analize tbi tutma yolunu terch edeceiz.

Dier bir ifdeyle messirden ziyde eseri tantma yolunu seeceiz. Bunun

iin de ncelikle Osmanlda bnl-Arabnin devml olarak gndemde

olmasnn trihini ele alarak balayacaz.bnl-Arb Seluklu devrinde Mool istilsn mtekip

yolunu Anadoluya drm, Osmanlda erh ve hiye geleneinin

gsterdii zere kendisine nemli bir yer edinmitir. Bu sebeple Seluklu ve

Osmanl dnce yapsn, ideal ve hakki taraflaryla tasavvuftan bamsz

olarak deerlendirmek mmkn deildir. bnl-Arab de bu geni ve byk

mekanizmann en nemli yol gsterici aktrlerinden birisidir.

Fuss zerine tetkk ve deerlendirmelerin Osmanlda Dvd-Kayseriyle balad bilinmektedir. bn'l-Arab dncesi Seluklu'dan

tevrs edilen mirs zerine in edilen Osmanlda Dvd- Kayser

(.751/1350)18, Mehmed Fenar (.834/1431), Kutbuddin znik

(.821/1418), Gelibolulu Yazczde Mehmed (.857/1453), Bl-i Sofyev

17 BOA, DH. Said. d., nr. 4/458.18 Mustafa Tahral, Dvd el-Kaysernin Fuss erhi Mukaddimesi, Uluslararas XIII. ve XIV.

yzyllarda Anadoludaslam Dncesi ve Dvd el-Kayseri Sempozyumu: International

Symposium on Islamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud al-Qaysari papers: tebliler, ed. Turan Ko, 1998, s. 261-267.


18/245

18

(.980/1573) ve Abdullah Bosnev (.1054/1644) gibi rihlerde grld

zere, ok etkili olmutur.19 Yine eyhl-islm ivizde Muhyiddin

Efendinin (.954/1547) Muhyiddin Arab ile Celleddin Rmnin aleyhinetaknd tavrdan dolay20 azledilmesi de bu erevede deerlendirilmelidir.

Osmanlnn nl eyhlislmlarndan Kemal Paazdenin (.940/1534),

bn'l-Arab'nin btn eserlerini tasvip eden bir fetv karmas da21 resm

ulemnn tasavvuf gelenee bakn gsterdii gibi Osmanl tasavvuf

dncesinin vahdet-i vctu bir karakter tadn da gzler nne

sermektedir.22

Mustafa Tahral

Muhyiddin bnl-Arab ve TrkiyeyeTesirleri balkl maklesinde eyh-i Ekberin Osmanlda hangi arala

tekbl ettiini yle ortaya koymaktadr:

Seluklu Devletinin vrisi olarak Anadolu'nun

batsnda kurulan Osmanl Devleti gelimeye balarken, Seluklu

lkesinin ilim ve tasavvuf mirasna da ship olmu oluyordu. Bu

mnevi mrasa sahip kmay gerektiren, hatta buna hussi bir itina

gsterilmesini gerektiren sebepler de vard. Bunlardan bnl-Arab

ile ilgili olanlardan birisi udur:

19 Halil nalck, Osmanlmparatorluu Klasik a(13001600) ev. Ruen Sezer, st. Yap Krediyay. 2003, s. 206207191; Mehmet Bayraktar, Davud-i Kayseri,DA, IX, 333420lmiye Salnmesi Osmanllmiye Tekilt ve eyhlslmlar, Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet

Nezih Galitekin, Cevdet Dada, st. aret yay. 1998, s. 307; Mstakimzde Sleymn SadeddinEfendi, Devhatl-Meayih, st. ar yay. 1978, s. 20-21; Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler,

Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, st. Dergah yay. 1990, s. 90; Mehmet pirli,

ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi,DA, VIII, 348349; smail Hmi Danimend,zahl

Osmanl Tarihi Kronolojisi, st. Trkiye yay.1948, II,431.21 Mecmu, Esad Ef. Yazma No:3431,vr.39b; Ebul-Felh Abdul-Hayy b. Ahmed b. Muhammedbnul-md, ezeratz-Zeheb f Ahbari men Zeheb, Beyrut, Dru hyit-Turasil-Arabity.,V,195; Fetv metninin Trkesi iin bkz. Mustafa Kara,Tekkeler ve Zviyeler, s. 91-92;Hseyin Atay, lm Bir Tenkit rnei Olarakbn Kemal Paa'nn Muhyiddin b. ArabHakkndaki Fetvas, eyhlslmbn Kemal Sempozyumu, Ank. Trkiye Diyanet Vakf yay.1986, s. 221222; Michel Chodkiewicz, bnl Arab'nin retisinin Osmanl DnyasndaKarlan, Osmanl Toplumunda Tasavvuf Ve Sfiler, Kaynaklar-Doktrin-yin ve Erkn-

Edebiyt- Mmr-konografi- Modernizm, haz. Ahmet Yaar Ocak, Ank. TTK 2005, s. 97-98.22 Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 115;a.mlf. Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, st.Dergh yay. 2005, s. 73; M. Erol Kl, bnl-Arab Muhyiddin,DA, XX, 513-514; AhmetYaar Ocak, Tasavvuf, Sufiler ve Tarkatlar, Tekkeler, Osmanl Uygarl, II, , Haz. H. nalck-

G. Renda, Ank. Kltr Bakanl

2003, s. 280285; ayr

ca bkz. Fatih M. eker, Cumhuriyetdeolojisinin Nakibendilik Tasavvuru, stanbul Dergh Yay. 2007, s. 27-28.


19/245

19

bnl-Arab, e-eceret'n-Nu'mniyye fi'd-

Devleti'l-Osmniyye adl ok kk hacimli risalesinde cifr ilminin

verilerine istinden Osmanl

Devletinin kurulaca

n

ve bu devletleilgili baz hdiseleri rumuzlu ifdelerle haber vermi ve S.Konev de

bu eseri erh etmi, baz rumuzlar aklamtr.

bnl-Arabnin Anadolu'da yapt sayahatler

esnsnda Konya, Kayseri, Malatya, Sivas ve Aksaray gibi ehirlerde

ikmeti srasnda tanp grt ve sohbetlerinde yetitirdii

talebeleri, tabatyla onun fikirlerini ve grlerini gelecek nesillere

aktarmaya devm edecekti.

Bunun yannda, rumuzlu ifdelerle Osmanl

Devleti'nin kurulacan ve baz hdiseleri nceden bildirmesi,

nceden bildirdiine inanlmas, Osmanl sultnlar, lim ve

mutasavvflarnn ayrca dikkatini ekmi, bnl-Arab'ye hussi bir

ilginin gsterilmesini salayan sebeplerden biri olmutur diyebiliriz.

Nitekim, bu rislede geen cmlelerden biri olan z dahale's-sn

f''n, yazheru kabru Muhyiddn yani, Sn n'a dhil olduu vakit,Muhyiddin'in kabri ortaya kacaktrcmlesi, Khire seferi srasnda

Yavuz Sultn Selim am'a geldiinde tahakkuk etmi, bnl-

Arabnin o srada zeri plerle kapl Slihiye'deki kabri ortaya

karlm, Sultn trbenin yenilenmesini ve oraya bir de cmi

yaplmasn emretmitir. 924 (1517) ylnda cminin kuzeyine ayrca

bir de tekke in edilmitir. Trbenin giriine Keml Paazde'nin

bnl-Arab'yi ven bir fetvsyla bnl-Arabnin biraz evvel

zikrettiimiz cmlesi yazlmtr.

eyhlislam bn Kemlin (1468-1534) bnl-

Arab hakkndaki fetvsnn konumuzla ilgili cmleleri unlardr:

Ey insnlar! Biliniz ki, bykeyh, erefli nder,

riflerin kutbu, muvahhidlerin imm, Endlsl, Htem Tayy

kablesinden Muhyiddin bnl-Arab kmil bir mctehid ve fzl bir

mrd, taaccp edilecek hayat hikyeleri ve olaan d hdiseleri ve


20/245

20

ok talebesi olan bir zttr. limler ve ileri gelenler katnda kable

mazhar olmutur. Onu inkr eden hata yapm olur. nkrnda srr

ederse sap

tm

olur. Sultna, onu terbiye etmesi ve onu inanc

ndanevirmesi gerekir. nk sultn doruyu yaptrmak ve ktlkten

men etmekle memrdur. Onun birok eseri vardr. Bunlar iinde

Fssl-Hikem ve Ftht- Mekkiyye bulunur. Bunlardaki

meselelerin bir ksmnn sz ve mns belli, ilh buyrua ve er'-i

Nebev'ye uygundur. Bir ksm da zhir ehlinin anlayna gre gizli

olup, kef btn ehlinin anlayna gre aktr. Mermn

anlamayana bu durumda susmak lazmdr. Zr yce Allh, 'bilgin

olmadeyin peine dme, nk kulak, gz ve kalbin her biri budavrantan sorumludur' (sr, 17/36) buyurmaktadr...

Bu fetvda dikkatimizi eken noktalardan bazlar

unlardr: 1) bnl-Arabnin ilm ve mnevi ahsiyetinden sayg ve

vg ile bahsedilmektedir. 2) Onun grleri limler ve ileri gelenler

tarafndan kable mazhar olmutur. 3) Onun gr ve fikirlerini

inkr edenler hata ederler; hatalarnda srr ederlerse saptm olurlar.

4) Sultnn yani devlet otoritesinin, srarl inkrclar terbiye etmesive inkrlarndan evirmesi gerekir; nk sultn doruyu yaptrmak

ve ktlkten men etmekle vazfelidir. 5) Zhir ehlinin anlayna

gre gizli olan fikir ve grleri, kef btn ehline gre aktr. u

hlde, her devirde mevct olan kef btn ehli zhir ehlinin

anlayamad mnlar anlayacaktr. 6) Onun bu nevi grlerinde

mermnn ne olduunu anlayamayanlarn susmas gerekir. Zr, her

devirde temsilcileri bulunan kef btn ehli bu mnlar anladna

gre, lke sathnda sadece zhir ehlinin fikir ve grlerini hkim

klmak ve zhir grlere uygun dmeyen fikir ve grleri

susturmak isteyenlerin, onlar susturmak yerine, kendilerinin

susmalar gerekir. nk, kef btn ehli, zhir ehlinin dedii

eyleri anlad gibi, onlardan fazla olarak baka eyleri de

anlamaktadr. u halde, susmas gereken fazla bilenler deil, daha az

bilenlerdir.


21/245

21

Fetvdan anlalan bu birka noktaya unu da ilve

etmemiz mmkndr. bnl-Arab, akl ve nakl olan din ve

dnyev ilimlere ilve olarak, hatt bir bak

ma din ilimin z veess olan ilhm, kef btn ilmi adlaryla anlan, asrlardan beri

tasavvuf ehlinin temsl ettii grlerin lim bir szcs sfatyla

yeni bir ilm metot ve slup gelitirmi ve kendi ulat netce ve

hakkatleri eserlerinde en vecz ekilde ifde etmitir. u hlde,

zhir ve btnyla bir btn ve cihnmul bir din olan slm',

bylece anlamal ve cihnmul bir yorumla kalp ve zihinlere takdm

etmelidir. Gerekten de bnl-Arab bu cihnmul yorumu

baarm olan bir byk mutasavvftr.

Cihnmul bir devlet kurmak niyet ve emelinde

olan Osmanl lim ve devlet adamlar da elbette ksm, yarm,

mevzi, mahall ilim ve yorum sahiplerini deil, kll ve cihanmul

olan ilim ve yorumlar terch edecek ve bunu gerekletirmek iin de

elinden gelen gayreti sarf edecektir.

slm'n ksm ve mahall yorumlar, sdecemahall devlet ve medeniyetlerin kurulmasna imkn verebilir.

Cihnmul devlet ve medeniyet kurmaya ynelmi Osmanl

sultnlarnn cihnmul ilim ve grlerini idrk edebilen bn

Keml gibi eyhlislam ve limlere, danmanlara ve fetv ehline

ship olmas hem devleti ynetenler ve hem de halk iin ilh bir

ltftur.23

Seluklu ve Osmanl devirlerinde devml srette

gndemde olan bnl-Arab modernleme devrinde de tzeliinden hibir

ey kaybetmemi etkisini srdrmeye devm etmitir. Osmanl'da Nak

tekkelerinde Fuss okunduunu Cevdet Paa'nn Tezkir'de verdii

bilgilerden24 reniyoruz. Ziya Gkalp, Bah Tevfik, Mehmed Ali Ayn,

23 Mustafa Tahral, Muhyiddin bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri,Endlstenspanyayaiinde, Ankara Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1996, s. 71-73; ayrca bkz. a. mlf. Mustafa TahralleMevln ve bnl-Arab zerine Sylei, Necdet Ylmaz,24

Ahmed Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, Yay

nlayan: Cavid Baysun, Ankara TTK 1967, IV,15-17.


22/245

22

Ferid Km, Filibeli Ahmed Hilmi, smil Fenn Erturul, Ahmed Avni

Konuk, Sad Nurs, Ms Crullah ve Rzeddin b. Fahreddinin bnl-

Arabye merkezi bir yer vermesi, ondan mstan kalmamas bununrnekleridir. Btn bu isimlere bir kelmc olan zmirli smil Hakk ile

bnl-Arabye iddetli tenkdler ynelten eyhlislm Mustafa Sabri

Efendiyi de ilve edebiliriz. Modernleme devrinde tercme yoluyla

Batdan Trkiyeye aktarlan materyalizme st dzeyde karlk verebilmek

amacyla Bah Tevfik ve Cell Nur ile tartmalara girien ehbenderzde

Filibeli Ahmed Hilmi25 ve smil Fenni Erturulda26 grlecei zere

spiritalist bir nitelie ship olan unsurlara sar

lm

lar, bat

dncesiylehesaplama amacyla bnl-Arabyi yeniden gndeme getirmilerdir.27

Modernleme devrinden itibaren farkl dnce akmlar ierisine

yerletirilebilecek pek ok kiinin bnl-Arab zerine eser ve makleler

yazmak zorunda kalmas28 neden bnl-Arab sorusunun cevbn

kuatabilecek veriler iermektedir. Byle bir vasat gznne alndnda

Hocazde Muhammed Rsim Efendinin erhinin meydana kmas ok

tabi bir hdisedir.

25 Bkz.Allahnkar Mmkn mdr?, stanbul Hikmet Matbaas 1327; a. mlf.,Huzr u Akl uFende Meslek-i Dalaleti, Darul-Hilafe: Matbaa-i slmiyye 1332; a. mlf.,Amk- Hayl,stanbul: Necm-i stikbal Matbaas 1341/1925.26Maddiyyn Mezhebininzmihlli, stanbul Orhaniye Matbaas 1928.27smail Kara, ada Trk Dncesinde Bir tenkit/Tasfiye Alan Olarak Tasavvuf veTarikatler,Dinle Modernleme Arasnda, stanbul Dergah Yay. 2003, s. 381-382.28 Modern zamanlarda bnl Arabnin gndeme gelmesini ele alan bir alma iin bkz. zkan

ztrk, ada Trk Dncesindebnl-Arab Felsefesinin Ele Aln, Marmara niversitesiSosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007.


23/245

23

I. BLM

KFT-TEVLTIN MUHTEVSI VE

TAHLL


24/245

24

A) RHN KAYNAKLARI

rih Hocazde Rsim Efendinin kaynaklarndan

bahsetmek essnda direkt olarak bnl-Arabnin kaynaklarndan

bahsetmek demektir. O halde ncelikle bnl-Arabnin kaynaklarn, sonra

da rihin kaynaklarn ele almak gerekiyor. bnl-Arabnin btn

dncelerinin sistemli bir zeti mahiyetindeki Fussul-Hikemi tammen

Kurn ve Snnet kaynakldr. bnl-Arab eserini, btnyle rysnda

grm olduu Peygamberden vstasz olarak almtr. Bir baka ifdeyle

bnl-Arab nebev emri yerine getirmek iin sz konusu eserini

yazmtr.29 Fussul-Hikemin btncl bir incelemeye tbi tutulmas

bnl-Arabnin eserinde youn olarak lafzen veya mnen yet ve hadisleri

referans aldn, iktibaslarda bulunduunu gstermektedir. ktibas edilen bu

yetler bazen genilemesine ve derinlemesine tefsr edilirken bazen de

olduu gibi braklr, zah etme yoluna gidilmez. Paradoksal olarak

Fussul-Hikemin btnnn Peygamberden dorudan alnd iin

vahyin nebev bir tefsri hkmn tayabilecei sylenebilir. Burada hibir

ekilde gzden karlmamas gereken huss udur: bnl-Arab kaynak

olarak ele ald bir yeti tasavvuf terminolojisinin imklaryla yourur ve

yeti tevl ederek gtrebilecei yere kadar gtrr. yete dayanmasyla

kendine mutlak bir snr tayn derken yapm olduu tevlle de sz konusu

snr ileri bir merhaleye tar.30

29bnl Arab,Fussul-Hikem, ev. Osman Nuri Genosman, stanbul Milli Eitim BakanlYay. 1992, s. 19; Benzer ifadeler iin bkz.Futhat- Mekkiyye, thk. Osman . Yahya, Kahire,Mektebets-Sekafetid-Diniyye ts., III, 456.30bnl Arabnin tevil ynteminin zaaf ve imknlarna dikkat eken deerlendirmeler iin bkz.Toshihiko Izutsu,bnl Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev. Ahmed Yksel

zemre, stanbul Kakns Yay. 2005, s. 105; Sleyman Uluda,bnl Arab, Ankara TrkiyeDiyanet Vakf Yay. 1995, s. 73.


25/245

25

Kurn ve Snnetten baka bnl-Arabnin slm

dnce mirsnn btnne vris olduu da sylenebilir. O tevrs ettii bu

mirs kendi potas iinde eriterek ortaya koymutur.31

Osmanl ulemsnn Fusstan bigne kalamadn

gsteren Muhammed Rsim Efendi eserinin ismini tevillerin kefi

anlamndaKift-Tevltdiye isimlendirilmitir. Eserinin ilk sayfalarnda

Fssul-Hikem ve Kurn- Hakmin tevlt zerine bir erh yazmay

murd ettiini32 ifde eden Hocazde Kurn- Kerm ve Fussul-Hikemi

birbirinden bamsz olarak deerlendirmemitir. Bu da gstermektedir ki,

Osmanl

ulems

aras

nda Fussul-Hikemin en kuvvetli kayna

Kurndr. Fussu Kurnn bir tefsri olarak gren Hocazde zaman

zaman yet-i kermeleri tasavvuf bir erevede tefsr ederek eserine

serpitirmi, sonuna da bir ftih tefsri eklemitir.

Peki mellifin bnl-Arabyi erh ederken bavurduu

kaynaklar nelerdir? Mellif yetler, hadisler ve klasik hviyetine ship olan

rihleri referans alarak eserini in eder. riflerin eserlerinde bnl-

Arabye dayanak tekil edecek unsurlar ok miktrdadr.

Hocazde Muhammed Rsim Efendi de ncelikle bnl-

Arabnin rysnn sahh olduunu yet ve hadislerle delillendirir. eyh-i

Ekbere tam bir itimd vardr, ancak meselenin er tarafnn da zah

edilmesi gerekir.33 bnl-Arab vdisini takp eden Hocazde Muhammed

Rsim Efendiye gre tasavvufa istikmet veren asl kaynak keftir,

tasavvufi haytn manivelas akln nne kefi koymaktr. Ona gre bu

vdye dhil olan bir kimsenin shaya ilikin baz husslarn tartmaya

imkn vermeyecek niteliini hiz olduunu bilmesi ve buna inanmas

lzmdr. Hocazde, bnl-Arabnin slmi ilimlerin btnnden bamsz

ve mstan olarak tetkk edilemeyeceinin elbette idrkindedir. O akla

kar toptan kar deildir; akln hudutlarnn dnda akln hkim hle

31 Geni bilgi iin bkz. Ebul-la Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma,bnl-ArabAnsna Makleler, brahm Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002, s. 37.32

Kift-Tevlt, vr.3/b33age, vr. 4a, 4b.


26/245

26

getirilmesine kardr. Akla kar tavrnn akl dlamaktan ziyde durmas

gereken yeri vurgulama eklinde deerlendirilebilir.34

Dier taraftan rih trihi tecrbede nemli bir yere shipolan kaynaklar temel alr ve dncelerini bu zemin zerinde ykseltir.

Bunlar arasnda Beyzv ve Kn tefsirlerini, Cneyd-i Badad, Monla

Cmi gibi tasavvufun klasik ve bidevi isimlerini referans verir. En nemlisi

de dorudan yapt iktibaslar gz nne alnd vakit grlecei zere

Fuss rihleridir. Bunlar yle sralanabilir: Sadreddin Konevnin (.

1274) el-Fkk f Esrr Mstenidti Hikemil-Fussu, Abdrrezzak el-

Knnin (. 731/1330) erhu Fussil-Hikemi, Dvd-i Kaysernin (.751/1350) Matlau Hussil-Kilem f Men Fussul-Hikemi; Cmnin

Nakdn-Nuss ve erhu Fussil-Hikemi, Meyyedddn Cendnin (.

700/1300) erhu Fussil-Hikemi; Yazczde erhi.

B) RHN METODU

Kaynaklar bahsinde olduu gibi metod bahsinde de

rihten bahsetmek aslnda dorudan bnl-Arabnin kendisinden

bahsetmek demektir. rihin srarla vurgulad huss Kuran tasavvuf

olarak tefsr eden bnl-Arabnin hussi bir terminolojiye ve slba ship

olduu gereidir. O her eyden nce zevk ve slbtur. Bir mellifi ve

metni anlamak essen sz konusu mellif ve metnin metodik esslarn

kavramaktan geer. Metnin zhirinde kalarak metne dhil olabilmek

mmkn deildir. Okuyucunun ilk bata dikkat etmesi gereken huss

slbdaki kapalln farkna varmasdr. Bu kapal slbla hem zhir ehli

hem de btn ehli honud edilmek istenmektedir. Bir baka ifdeyle bnl-

Arab bu kendine has metodu ve slbuyla oluabilecek skntlar bertaraf

ederek btn mny hedeflemektedir.35 Burada bnl-Arabnin btn

dnce yapsn vahdet-i vcd fikri etrafnda dndrdn gzden

karmadmz vakit bnl-Arabdeki tutarlln temelini de yakalam

oluruz. Onun ortaya koyduu her ey bu zemnden beslenmi, hemen her

34

age, vr., 4a-7a.35 Geni bilgi iin bkz. Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, s. 28.


27/245

27

eyde ona dayanm tabatyla Kurn ve snneti de bu dorultuda tevl ve

tefsr etmitir. Bu fikrin zeti udur:

Varoluun hakkati z tbariyle bir tektir; sfat veisimleri ynyle oktur. okluk; tibar, isim ve sfatlardadr. Bu

hakkat, kadm ve ezeldir; deimez. Deien sadece bu hakkatin

tezhr ettii varlk sretleridir. Bu hakkate z tibri ile baklrsa

Hak olduu, mazharlar tibri ile baklrsa Halk olduu grlr. Bu

hakkat Hak ve Halktr, bir ve oktur, kadm ve hadistir, evvel ve

hirdir, zhir ve btndr ve dier ztlklardr. Bu ztlklar hakkatte

deil tibrlardadr.36

Hocazde Muhammed Rsim Efendi de tasavvuf ilmininkendine mahss birstlha ship olduu gereini vurgular, dolaysyla da

vahdet-i vcd vdsinde dolamak ve bnl-Arabyi kuatmak iin

eserinin fihristinde lem-i zhir lem-i btn ahvli beynndadr diyerek

am olduu bal vahdet-i vcd meselesi beynndadr bahsiyle

birletirir. Bunu grebilmek iin metnin derinlerine gitmek gerekir. Kendi

kaleminden okuyoruz:

Cenb- Hak zhir ve btndr. Zhir zhir ilemalm, btn btn ile malm olur. Ve ilm-i zhir ki, Kurn-

Kermin zhirinden mstefd olan ilimdir ki, hudd-i eriyye ve

ahkm- dniyye ve akid-i islmiyyeyi mutazammndr; ve bu ilim

ilm-i btn iin beden gibidir. Ve ilm-i btn da iki ksm zeredir:

Bir ksm Kurnn butnundan mstefd olan ilimdir ve ol ilim ilm-

i tevhddir.Esrr- ilhiyye ve hakyk- gaybiyyeyi mutazammndr.

Ve bir ksm havss-i btne ve kuv-y ruhniyye ile hsl olur ki,

insann gaybiyyesinden ahz edip onun nee-i zhire-i unsuriyyesineidhl ederler; ve bu ilim rh gibidir, ilm-i zhire nisbet ile.37

Bu ifdelerine ramen rih, rh bedensiz olmad gibi

ilm-i btn dahi ilm-i zhirsiz olmaz diyerek38 btnla zhirin birbiriyle

irtibatl olduunu, daha dorusu btnn zhirle kaytl olduunu srarla

vurgular. Bu hussta da Peygamberler trihini dell getirir. Msnn

36 Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, s. 30.37

Kift-Tevlt, vr., 3b,4a.38age, vr., 4a.


28/245

28

kavminin sadece zhire saplanp kaldn, ilmi zhirden ibret grdn

dolaysyla da btna ulaamadn ifde eder.39snn kavmi de Msnn

kavminin tersine sadece ilmi btna hasrettiini vurgulamtr.40

O haldeyaplmas gereken zhirle btn cem etmektir. 41

Fussul-Hikem demek aslnda erh ve talikat demektir.

slm dnce trihinde zerine en fazla erh yazlan eserinFussul-Hikem

olmas anlamldr. erhler olmadan bir metni kuatmann mmkn

olamayaca en iyi ekilde bn Arabnin metinleri okunduu vakit grlr.

Bu bakmdan erh ve haiye bir metni, byk lde tedrs amal olarak

daha st dzeye

karma vey zamna uyarlama dorultusunda yap

lm

okciddi bir telf ameliyesidir.42 erh yazan bir mellifin gayesi neyse

Muhammed Rsim Efendinin hedefi de odur. Hereyden nce bnl-

Arabyi devrine tayarak anlalr klmak, fikirlerinin ehemmiyetli

taraflarna vurgu yapmak, inceliklerini ortaya koymak. Hocazdenin dier

eserlerinde olduu gibi bu erhinde de eseri yaz amacna dir dorudan bir

ifdeye rastlanmaz. Sylenecek ey bellidir: bnl-Arabyi ncelikle

anlamak ve kulland sade ve tekellfsz dilden anlalaca gibi erbbna

anlatmaktr. brahm Medkurun ifdeleri bu zviyeden nemlidir:

bnl-Arabnin slbu, fikirlerinin

anlalmasnda ve zerinde alma yaplmasnda byk zorluklar da

berberinde getirmektedir. nk bu slb tevl ve sembollere

dayanmakta, bu iki ess zerinde ekillenen slpta snrlar

zorlanmaktadr. O zhir (literal meaning) ve btn (esoteric meaning)

dillerinde insanlar artmakta, bu ikisi arasnda istedii gibi gidip

gelmektedir. Sanki bnl-Arab, retisinin unsurlarn, tam vekmil hakkatini gizlemek, anlamaya ehil olmayan kimselerden

saklamak amacyla dank olarak ilemekte, fikirlerini bir btnlk

iinde ortaya koymamaktadr.43

39age, vr., 4a.40age, vr., 4a.41age, vr., 4a.42smail Kara, Kendine Hakszlk Reva Mdr?, s. 139.43

brahm Medkur, Giri: bnl-Arab An

Kitab

,bnl-Arab Ansna (Makaleler) iinde,ev. Tahir Ulu, stanbul nsan Yay. 2002, s. 21-22.


29/245

29

Ksaca bnl-Arabnin eserleri zellikle de kendisine has

bir terminolojisi olanFussul-Hikem zordur, demir leblebi denmeye lykbir eserdir. Bu konuya da eserinde iret eden Hocazde Muhammed Rsim

Efendi kendisinden lafzlarnn zorluunun zil olduunu, Allhn izniyle

mnlarnn ortaya ktn ifde eder.44 Bu slb ve muhtevya sahip bir

mellifin dncelerine erh olmadan vkf olmak imkn dhilinde deildir.

Hocazdenin eserinde Fussa ve tasavvufa it ksmlarda kelime

yanllarnn olmas, cmlelerde ifde eksikliinin bulunmas bu ksmlarn

daha ok dier eserlerden istinsah uslyle derleme olduunu gsterir.Muhammed Rsim Efendi, bnl-Arabnin sdece kabl edilen ynleri

zerinde durmam, iddetle tenkid edilerek reddedilen cepheleri zerinde

de durmu, onu yaad zaman diliminde anlalr hle getirmek iin

elinden gelen gayreti sergilemitir. Bunun iin de eserinde zaman zaman

mtekellimnden ve mfessirnden olma vasfn da konuturmu, kelm ve

tefsr kaynaklarna giderekbnl-Arabyi savunmutur.

Burada unutmadan u hussu da ifde etmek gerekir ki,

bnl-Arabnin bizzat kendisi deFussun bu kolay anlalmaz zelliinin

farknda olacak ki Ftht- Mekkiyyeyi yazm, kendi eseriyle ilgili erh

geleneini balatmtr. Bir baka ifadeyle Fussun ilk rihi aslnda

bnl-Arabnin kendisidir. Fussun layk olduu ekilde anlalmas,

btncl bir bnl-Arab okunmasyla mmkndr. bnl-Arabnin bu

ynnn farknda olan Muhammed Rsim Efendi eserinde sk skFtht-

Mekkiyyeden alntlar yapmtr. Bu adan bakld vakit Ebu'l-Al

Affnin ifadeleri nemli gzkmektedir:

bnl-Arabninin eserlerini nce Fusstan

balayarak okumaya baladm. Fussu, Knnin anlalmas

kolay olan erhi ile okumaya balamtm. Btn ifdeleri anlamama

ramen anlam toparlayamyordum. Hocamn tavsiyesi zerine

44Kift-Tevlt, vr.3/b


30/245

30

Fussu brakarakFthat okumaya baladm. Grdm ki kk

hacmine ramenFuss, buradaki fikirlerin bir hlssdr.45

el-Ftht, sanki Fssun kilidini atm

anahtard. Onu okumaya balaynca Fussun kapallklar ald,

bnl-Arabnin slb ve mermn anlamaya gtren iretler

belirdi. Anladm ki, bu sf iki dil kullanmakta ve bu iki dilin her

ikisiyle de bir zaman okuyucuya hitap etmekte ve asl maksadn

saklamak istediinde bu iki dili birbirine kartrmaktadr.

Bu iki dil; zhir ve btn dili veya sflerin

deyimiyle, erat ve hakkatin lisanlardr. Zhir dili, genel olarakbtn insnlarn kulland dil olup, ayrca fakih ve mtekellimler de

bu dili kullanmaktadr. Btn dili ise sembol ve iret dili olup,

sfler bu dille eratn tesindeki kapal mn ve incelikleri ifde

ederler, gerektiinde de bu dile snrlar. Bunun nedeni, ya herkesin

kulland dilin ifade etmek istedikleri mnlar ve hissettikleri zevk

ve vecdleri dile getirmedeki yetersizlii, ya da ehil olmayan

kimselerden sylemek istedikleri eyleri kapal tutmak istemeleridir.

nk sflerin sembolik olarak ifde ettikleri eyler, akln tek

bana kavrayabilecei eyler deildir. Bu hakkatler akln snrnn

dnda, makltn tesindedirler.46

Affinin bu szlerine paralel nitelikte Hocazde de

eserinde yle demektedir:

yle malm oluna, Cenb- Hak zhir ve

btndr. Zhir zhir ile malm, btn btn ile malm olur. Ve ilm-i

zhir ki, Kurn- Kermin zhirinden mstefd olan ilimdir ki,

hudd-i eriyye ve ahkm- dniyye ve akid-i islmiyyeyi

mutazammndr; ve bu ilim ilm-i btn iin beden gibidir. Ve ilm-i

btn da iki ksm zeredir: Bir ksm Kurnn butnundan

45 Ebul-la Aff, Talikat, 21; Ekrem Demirli, Davud el-Kayserinin Fususu'l-Hikem erhi:Matla- Husus- Kelim fi-Maani Fusus'l-Hikem, Uluslararas XIII. ve XIV. yzyllardaAnadoludaslam Dncesi ve Davud el-Kayseri Sempozyumu: International Symposium onIslamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud al-Qaysari papers:tebliler, ed. Turan Ko, 1998, s. 60.46

Bkz. bnl-Arab Hakk

nda Yapt

m al

ma,bnl-Arab Ansna (Makaleler) iinde, s.27.


31/245

31

mstefd olan ilimdir ve ol ilim ilm-i tevhddir. Esrr- ilhiyye ve

hakyk- gaybiyyeyi mutazammndr. Ve bir ksm havss-i btne

ve kuv-y

ruhniyye ile hs

l olur ki, insan

n gaybiyyesinden ahzedip onun nee-i zhire-i unsuriyyesine idhl ederler; ve bu ilim rh

gibidir, ilm-i zhire nisbet ile. Pes rh bedensiz olmad gibi ilm-i

btn dahi ilm-i zhirsiz olmaz. Pes velyeti cmi olan kimesne bu

iki ilmi muttasf olmakdan lzmdr ki, zhiri zhir ile btn btn ile

mhede eyleye ve ehl-i zhir gibi yalnz ilm-i zhire hasretmeye ve

ehl-i btn gibi yalnz ilm-i btna hasr etmeye. Zr ulem-i zhir

malmu ilm-i zhire hasr etmekle ilm-i btn ile mdrek ve malm

olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i Ms gibi. Medrik-i akliyyeve mertib-i gaybiyyede hd- gayb ile Hakk mhede

edemediler. Ve ulem-i btn dahi kezlik malmu btna hasr

ettiklerinden vech-i mezkr zere ilm-i zhir ile mdrek ve malm

olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i s gibi. Zhirden tecerrdleri

ve cihet-i ruhniyyeleri mnselib olmalaryla mezhir-i kevniyyede

Hakk mhede edemediler. Bu takdrce vel olan zta keml-i

muhammediyyeyi zhir ve btn beyninde cem etmesi

lzmndandr. Bir kimse bu mezkrt cmi olmayp da halk niceird etmee kdir olabilir!47

Hocazde Muhammed Rsim Efendi, zhir ve btn dilinin

eratin ve hakkatin lisnlar olduunu ifde eden Affden ok daha nce

ve onun daha da tesinde ifdelerle bu ilimlere shib olmayanlarn Hakk

mhede edemeyeceini dolaysyla insn- kmil olamayacan ve

bunlar cem etmeyenin halk ird edemeyeceini syler. Dolaysyla

Rsim Efendiye gre bu mutasavvflar asndan bu bir zorunluluktur.

Burada Hocazdenin tasavvuf ilminin hussiyetine vurgu yapt ortadadr.

Zevk, tecrbe ve mhedeye ulaabilmek iin ncelikle zarri

merhalelerden gemek gerekir.

Muhammed Rsim Efendi yirmi yedi blmden oluan ve

her bir blm iin Fass tbiri kullanlan ve bir peygamberin ismiyle

47Kift-Tevlt, vr.3/b, 4/a.


32/245

32

zdeletirilen Fussul-Hikemdeki sistematie bal kalarak eserini

oluturmutur. Aynen ana metinde olduu gibi erhte de kronolojik bir sra

takip edilmemi, sonra gelmesi gereken baz peygamberler dierlerindennce gelmitir. Bu essen Kurnn inzliyle benzerlikler tamas

asndan mhimdir.

C) ERHN MUHTEVSI

Her eyden nce unu ifde etmek gerekir ki; klasik

sfatna ship olan btn erhlerde olduu gibi Hocazde Muhammed

Rsim Efendinin erhinde de btn mevzlar vahdet-i vcd erevesinde

mtlaa edilir. Hocazde Rsim Efendi, bnl-Arab'de olduu gibi erhini,

erhte meydana koyduu sistemini vahdet-i vcd doktrini zerine in

etmekte, hemen her bir hussu vahdet-i vcd merkezinden ele almaktadr.

Bunun anlamudur: Mellif Hocazde Rsim Efendi hem kendini vahdet-i

vcd erevesinde teekkl eden gelenee yaslyor hem de bu gelenei

yaad zamana tayor. Buradaki katksn belirginletirecek olursakunlarsylenebilir: Hocazde Muhammed Rsim Efendinin Fuss'un

anlalmasna en ehemmiyetli katklarndan biri vahdet-i vcd bbndadr.

bnl-Arabnin bu vdde nfzu son derece g olan ifdelerini Hocazde

de, yapt zahlarla anlalabilecek bir zemne ekmektedir. Hocazde erhi

boyunca bnl-Arab dncesinin karakteristik bir zellii olarak, varlk

(vcd) kavramnn analizini yapar. Buna gre vcd mutlak mnda

Allha ittir. Allh

n yaratma gc ile varl

k lemi aras

nda ontolojikadan zorunlu bir iliki vardr. Mutlak varlk zuhr eden varln

stndedir. Mutlak Varlk (el-vcdu'l-mutlak) eitli taayyn

mertebelerinden gecerek okluk leminin zuhrunu mmkn klar. bnl-

Arabnin zerinde srarla durduu taayyn retisi, bir yandan kesret

leminin vcda geliini aklarken te yandan hiyerarik bir varlk

tasavvurunun temellerini atar. Bylece zuhr etmemi Mutlak Varlk'tan


33/245

33

olu-bozulu lemine inen hiyerarik byk varlk zinciri tamamlanm

olur.

Burada hussen vurgulanmaldr ki; Fuss'la mukyeseedildiinde erh bu hiyerariyi daha bir belirginletirmeye gayret etmekte,

Allhla lem arasna kat' bir mesfe koymak gerektiini vurgulamaktadr.

nce metni verelim:

Aliyy O'nun esm-i hsnsndandr. Kimin

zerine? Halbki vcdda ancak O vardr. mdi O, li-ztih Aliyy-dir.

Yhud ne eyden? Halbuki o ey, ancak O'dur. Binenaleyh onun

ulvv, kendi nefsi iindir. O, vcd haysiyyetiyle mevcdtn ayndr.

Byle olunca muhdest ile msemm olan, li-ztih Alliyydir.48

Grlecei gibi metinde Allhla lem arasndaki ayrma

ilikin herhangi bir huss sarh olarak gzkmemektedir. Biz metinde

bulamadmz bu vurguyu Hocazdenin erhinde mhede ediyoruz:

lem Hakk idrk edemez Hak kendi nefsini

idrk ettii gibi. Zr lemin kendi nefsi nefsine hicbdan gayri bir

eyi idrk edemez. Ve lem hicb dernunda zil olmaz, hicb ondan

ref olunmaz. Dahi lemin ilmi var iken ol mevcddanmtemeyyizdir ve vcd da mevcd ile iftikriyle. lem lem iken

mevcddan mtemeyyizdir ve vcd da ona iftikr sebebiyle ve

mevcdun gn-y ztiyyesi sebebiyle kendi nusreti ve Hakkn ve

Hakkn zt-i gnsn limdir. Ancak onun iin sbit olan vcd-i

zt vcbetde lemin nasbi yoktur. Zr gayr-i mftekrdr. lem

Hakk asl idrk edemez.49

Mellif klasik gelenekte vahdet-i vcd bahsinde Sdeddnel- Taftazn ve Aliyyl-kr tarafndan bnl-Arabye yneltilen

tenkdlere cevap mahiyetinde deerlendirilebilecek veriler ortaya

koymaktadr. Bu arada bnl-Arabyi desteklemek zere Hocazde,

Celleddin Rm, Molla Cm, eyh Prsa ve kadm gelenein

temsilcilerinden eyh Cneyd, Byezid-i Bistm, eyh ibl, Abdlkdir

48

Fussu'l-Hikem Tercme Ve erhi, II, 10.49Kift-Tevlt, vr. 21a.


34/245

34

Geyln ve Hasan Harakn gibi tasavvufun byk isimlerini yardma

armaktadr.50 Son sz olarak hsl- kelm sdt- sfiyye indinde ey

iin hakkatte vcd yoktur, var ise dahi vcd-i cd-i vehm ve hayldir51

diyen mellifin ifdelerini aynen naklediyoruz:

yle ki sdt- sfiyye ve ulem-i zevkyye

frka oldular. Bir frkas Hz.eyhi iltizm edip kadem-i eyhde

bulunup kil-i vahdet-i vcd oldular. Bir frkas dahi tevakkuf edip

eyh bunda ne musb ne muht diye bir cnibe zhib olmadlar.

Dier frkas dahi mesele-i mezkru klliyen inkr edip Hz.eyhi

badet-tekfr ve kfr hakknda dahi risleler telf edip tan ve

ten birle. kbet Hz.eyhin murdn idrklerinde tandan fri

olup hatlarn beyn ettiler.

Ve Hz. eyh meslekine slk eden zevt pek

oktur. Ez-cmle Hz. Monla Celleddin Rm ve Monla Cm ve

eyh Prsa ve mukaddem gelenlerden eyh Cneyd ve Byezid-i

Bistm ve eyh ibl ve Abdlkdir Geyln ve Hasan Harakn

(kaddesallahu esrrahm) ve bunlar[a] mabih olan evliy-i kirm

gibi. yle ki, mesele-i mezkreye kil olanlarn edille-i selse ile

dellleri vardr ki, O Evveldir, hirdir, Zhirdir, Btndr.(Hadd,

57/3) yet-i kermesidir ki, Cenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Cemi

eya Zhir ismine mazhar olmutur. Ve biri dahi Hepiniz oradan

inin dedik.(Bakara, 2/38) yet-i kermesidir ki ve hads-i erfde

vrid olmutur ki : ve Hz.Ali ve bn Abbs ve Eb Hureyre

(radyallhu anhm) hazartndan buna dir vrid olmutur ki, mm

RabbnMektbtnda mufassalen beyn buyurulmutur. Ve amma

ulem cnibinden sdt- sfiyye kbelinden sul vrid oldu ki,

vahdet-i vcdda mutlakn zmmnda mukayyed; ve mukayyed dahi

mutlak da dhil midir, hri midir ve vcddan murd vcd-i

mutlak mdr ve vcd-i Br vcib midir? El-cevab: Mtekellimn

indinde vcd-i Br vciptir. Sdt- sufiyye indinde vcd-i Br

mutlaktr ve felsife indinde vcd biz-zttr, min kbelil- evhm

ve eya iin vcd-i mutlk olduu takdirce mutlakn zmmnda

50

age, vr., 7b.51age, vr., 8a.


35/245

35

mukayyed dhildir. Min cihetilistidll ve mukayyedde mutlak

dhildir, kezlik min cihetil-istidll bunda bir fesd lzm gelmez.

Amma denilirse bu btldr. Zr taaddd-i ilhtekessr-i ulhiyet lzm gelib, tevhd btl olmak lzm gelir. Bu ise

manasn izh eder, bu dahi btldr. denilirsebunda beis yoktur. te mtekelmnin itirzlar budur. Cnib-i

sdt- sfiyyeden buna cevp verirler ki: dur. Yan dir. Lkin ey ayn- Hak deildir. Ancak mazhar- Hddr. ZrCenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Eyann kllsi Zhir ismine

mazhar dmtr. Hakkatte ey madmdur, dur.Bunda taaddd-i ilh lzm gelmez. Mesel, bir kimesne drt duvaryineli bir hne dernunda olan kimse birdir, ol taaddd ve tekessr

yinenin pertevi ve aksinden lzm geldii gibi! nk ol yineye

nazar eden nzir kendisini dern yinede grr ki, dir. Zrdern-i yinede olan sret rnin min-cihetin ayndr ve min-cihetin

gayrdr. ol haysiyetle ayndr ki, hric-i sret dhil-i aynada dir. Min-cihetin gayridir ki, hric-i sret dern-i yinedegayrdr. Eer ayn olsayd dern-i yinede olan srete bir kimse darb

edip cerh eylese, hric-i yinede olan sret dahi mecrh olmak lz mgelirdi. Hussan ki, bir ey lzm gelmez. Bundan idrk olundu ki,

dern-i yinede olan sret rnin ziy ve aksinden iktiz eder imi.

Al-tarkt-temessl demek oldu ki, ey Hdnn ayndr demek,

zll- Hddr. Cenb- Hak bu eyy ketmi ademden sahr-y

vcda getirdi ki, kffe-i ey kendinin zhir ismine mazhar oldu. Ve

Mansrun gftr bu kabldendir ki, demektir. Mesel, bir haddi te dernuna vaz eylesen, ol hadd

nrn harretinden pr-te oldukta dern-i nrda ol hadd Ben

nrm diye gyn olup, nara edip feryd eyler. Bhuss ki, ol hadd

nr deildir. Zr dern-i nrdan ihr olunup da ya vazolunup da deyip dav-y evvelini ibtl eder. KezlikMansr dahi Hakkn tecellsi zuhr ettikde kendisinden beeriyet

muzmahil olup srf rhniyyeye kadem bastkda, galebe-i tecellden

ni narasn vurur. lem-i rhniyyet kendisinden zil oluplem-i beeriyyete geldikde yan Ben youm ancak


36/245

36

Cenb- Hak vardr. Ben youm ve ben bir abd-i ciz ve fakr ve

muhtcm der. Ve bu nara insn- kmilden sudr ettii gibi

ecerden dahi zuhr eder. Nitekim ecere-i hazret-i Ms da kelm- kermi gibidir ki, inkra hcet mess etmez. 52

Hocazde ceml ve cell sfatlar zerinde durarak, olu-

bozulu leminin bu iki isim grubunun diyalektik etkileiminden neet

ettigi grn ileri srer. Bu isim ve sfatlar, tm zuhr leminin kayna

ve asldr. Bir baka ifdeyle, varolu dzeni, ilhi isim ve sfatlarn

senfonik harmonisinden ibrettir:

Cenb- izzet kendisini vasf eyledi yle cell ve

ceml sfatlaryla mevsftur ve bizleri heybet ile ns zere cd eyledi

ki, cellinden heybetine ittihz eyleriz cemliyle mnis oluruz.53

md ol dahi iki nev zeredir:Ceml ve celldir. Bunlardan her biri dahi zt ve fiildir. Eer sfat-

mevcdiyyet ile tecell ederse fenil-fen hsl olur. Hz. Cneydin

kelm gibi eer sfat-vhidiyyet ile tecell eder ise vahdet zhir olur.54

Dier taraftan mellif bnl-Arabnin velyetiyle alkal

tartmalardan da mstan kalmaz. Mellifin kendi ifdelerinden tkip

ediyoruz:

Nbvvet-i ter ve rislet-i ter

munkatttandr ve velyet-i ilhiyye ebeden munkata olmaz.Mrseln evliy olduklar cihetle bizim zikr ettiimiz ilmi mhede

etmez ne keyfiyet ile ki, evliydan enbiynn mdnu olan kimesne

ondan ahz etmeye. Bu takdrce eer cem-i kemlt ve mehmid-i

cemin ahadiyyeti mertebe-i keml-i insniye ilhiyye-i ztiye olursa

btndaki velyet htem-i velyet nebiyyin (a.s)dir. Ve onun

52age, vr., 7a-8a.53

age, vr. 20/a.54age, vr. 12/b;13/a.


37/245

37

cemiyyet-i zhiresine mahss olan ebul-beer dem (a.s)dr ve

onun btnyyet-i rh-i cemiyyetine mahss olan s rhullhdr ve

mertebe-i maneviyye-i hakk

yye bt

nda cemiyyet-i ahadiyyemeynnda cemsine cem-i mahss olan htem-i hssa eyh-i

Ekberdir. Ve bu htemin hatm-i nbvvete nisbeti ibn-i sulbnin

nisbeti gibidir. Ve rhullh olan Hz. snn hatm-i nbvvete

nisbeti ibn-i gayr-i sulbnin nisbeti gibidir. Cenb- Hakn tecellsi

ebeden munkat olmaz. Eer ahadiyyetden cem cem-i huss

ahadiyyet-i velyet olacak olur ise onda kim olan htem-i velyet-i

Muhammadiyye-i hssadr ki, mertebe-i hatmiyyede nebiyyin

aleyhis-selmn ekmel vrisdir ki, Hz. eyhdir. Eer ahadiyyet-icem cem-i mm-i ahadiyyeti olacak olursa ahadiyyet-i cemiyye

insniye-i kemliyyenin btn rhunda kim olan rhullh ve

kelimetullh olan s (a.s) mene-i uhrda alel-tlk htem-i velyet-

i mmedir. Pes htem-i ruslun btnndan ve velyetinden cenb-

Hak ona hassa olan ulmu izhr murd eylese htem-i rusln

ekmel veresesinden ol velyetde mteayyin olan htem-i evliy

sretiyle izhr eder ki, htem-i rusln hasentndan bir hasenedir ve

hakkatin-i mezhirden bir mazhardr. Ve mikt- htem-i evliydanmurd rasl olursa nbvvet Hakka halfe olduu btnda olan

velyeti sfat- ilhiyyedendir.55

Burada hussen vurgulanmaldr ki bnl-Arabnin hatm-i

velyet oluunun son Peygamberin eratyla mutlak bir ekilde

kaytlandrldn syler ve metni tamamen er bir erevede

deerlendirir.56

bnl-Arab mektebinin en temel kaziyyelerinden biri olan

a'yn- sbite konusu erhte zerinde en fazla durulan husslardan bir

dieridir. Zuhr leminde tecell etmemi fakat zuhr lemini mmkn

klan sbit zler, varlk leminin arketipel modelleridir. Bu zler, kevn-u

fesd leminin tesinde olduu iin kelimenin sradan mnsnda var

55

age, vr. 27b,28a.56age, vr. 28a.


38/245

38

deildirler. Biz bu konuyu kaderle ilikilendirerek mstakil bir balk

altnda geni birekilde ele alacaz. Bu konuyla yakndan balantl olan

esm-sfat ve a'yan- sbite mertebeleri gibi ilah varlk dzenindeki taayynve tecelliye atfta bulunan hazart konusunu da bu ereve iinde

deerlendireceiz.

Hocazdenin metninin genelinden yola karak unu da

sylemek gerekir: Onun bnl-Arabnin eserine yapt en ehemmiyetli

ilve hi phesiz tezd gibi gzkebilecek ifdelerin hakki anlamda bir

z

tl

k deil mertebeler veya makmlar

n farkl

lamas

na ilikin husslarolduunu gstermesidir. Hocazde Muhammed Rsim Efendi ztlk gibi

grnen ifdelerin aslnda ztlk olmadna srarla vurgular. Mustafa

Tahral, Fussta grlen ztlklarn aslnda mertebe, derece ve makmlar

dikkate alndnda ortadan kalkacan sylerken bu geree iret eder.

Mesel; halk hak deildir sz zhir, eriat ve fark denilen mertebelere

gredir; halk haktr sz ise btn, hakkat ve cem denilen mertebeye

gredir. Dolaysyla bu szlerden biri dierine terch edilemez, idrk her

ikisiyle gerekleir, nk keml bu ekilde gerekleir.57

Peki, terch makmnda bu iki neticeden hangisi terch

edilmelidir sulinin karl hem erhte hem de bnl-Arab'de her ikisinin

de mnsna nfuz edilerek yaanmas gerektii gereidir. Bu balamda

sfi hem hakkat mertebesine urc edecek hem de eriat mertebesinin cap

ettirdii husslar haytnda devm ettirecektir. Btn bunlarn netcesinde

ise sfi mtemadiyen hayret iinde olaca bir makma ulaacaktr.

57 Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd le Alakal Baz Meseleler,

Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral

-SelukEraydn, I, st. 2005, s. 40-42.


39/245

39

D) AYN-I SBTE VE KAZ-KADERLKS

1) SLM DNCE GELENENDE KAZ VE KADER

KONUSU

slm dnce trihinin belki de en girift problemlerinden

birisi kaz ve kader konusudur. Trih boyunca bu konuya dir mstakil

mezhepler ve dnrler eitli grler ortaya koymular, farkl alardan

bu meseleyi zmeye ve tahll etmeye gayret etmilerdir. Sfilerin konuya

dir dncelerinin slm dncesine ne getirip gtrdn grebilmek

iin meselenin genel dzeyde de olsa ele alnmas gerektii ortadadr.

Selefiyye limleriyle Mtrd ve i kelmclarnn

geneline gre kader, Allah'n btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle bilip

belirlemesi"dir. Hkmetmek; muhkem ve salam yapmak; emretmek,

yerine getirmek anlamlarndaki kaz ise Allah'n nesne ve olaylara ilikin

ezel plann gerekletirmesi eklinde tanmlanr. E'ar kelmclarnn

ounluuyla slm filozoflar sz edilen tanmlar tersine evirerek

kazya kader, kadere de kaz anlamn yklemilerdir. Buna gre kaz

Allah'n ezel hkm, yani btn nesne ve olaylarn levh-i mahfzda veya

kll aklda topluca var olmas, kader ise btn nesne ve olaylarn kazya

uygun olarak yaratlmas ve d lemde gereklik kazanmasdr.58

Kaz ve kader problemi bir baka ifdeyle kullarn

fiillerinin tikd bir mesele olarak ortaya k 1. (VII.) yzyla kadar

uzanr. Hz. Peygamber'le Hulef-yi Ridn devrinde zihinlerde soru

iretleri uyandran kader problemi, mslmanlar arasnda vuk bulan

siyas ve itima baz olaylarn tesriyle ashb devrinin sonlarna doru

canl birekilde tartlan meselelerin banda yer ald. Nih hkm Allah

tarafndan verildiine ve Ahiret hayatnda herkesin varaca yer Allah

tarafndan nceden belirlendiine gre dnyada iyi veya kt amel ile-

menin ne etkisi olabilecei eklinde baz sahblerce Hz. Peygamber'e soru

58

Ebu'l-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali Crcani, et-Tarft, ts., kdr md.; Yusufevki Yavuz, Kader,DA, XXIX, 58.


40/245

40

sorulduunu nakleden rivayetin de gsterecei zere,59 insann fiilleriyle

kader arasndaki iliki Asr- sadet'ten itibaren mslmanlarn zihnini

megl etmitir. Sonraki devirlerdeki siyas ve sosyal olaylar ise kaz vekader erevesine giren meseleleri tetiklemitir. Rivyete gre Sffn

Sava'ndan sonra Hz. Ali'ye, fiillerini ilerken insnn icbr altnda olup

olmad sorulmu, o da kadere iman etmek gerektiini, fakat bunun fi-

illerin icbr altnda yapld anlamna gelmediini sylemitir. Tabin

devrinde Emev idrecilerinin de tevk ettii baz gruplar, insnlarn

yaptklar gnahlarn kader erevesinde Allah'a nisbet edilmesi gerektii

fikrini yaymaya balam

, Hasan-

Basr bata olmak zere baz

limlerbunu reddederek bu tr fiillerin Allah'a izfe edilemeyeceini srarla

savunmulardr. Kaz ve kader bahisleri zerine gr ve yorumlar da bu

izgi zerinde genilemi, derinlemi ve her zaman tzeliini korumay

srdrm, muhtelif ekoller ortaya kmtr. Kaz ve kader bahsine dir

eitli grleri ortaya koymadan nce Kurn ve Hadislerde meselenin

nasl ele alndn umumi bir fikir vermek iin ele almak gerekir.

yetlerin btncl bir incelemesi mutlak irde shibi

varln Allah olduunu gstermektedir. Buna gre Allah, dilediini yapan

ve yaptklarndan sorumlu tutulmayan bir varlktr. Dolaysyla Onun izin

vermemesi veya dilememesi halinde insanlar hibir ey yapamaz.60

yetlerde belirtildiine gre 0'nun katnda her eyin bir plan (mikdr)

vardr ve O hereyi belli bir l (kader) dhilinde indirir ve her eyi bir

kaderle yaratr.61 nsnlarn yaratln, rzklarn, yaayacaklar zaman

dilimini ve lm vakitlerini tayn eder.62 yetlerde hem evrenin

yaratlna dir kanunlarn hem de insnlarn yaratl, yaay ve lmne

ilikin yasalarn Allah tarafndan dzenlendii takdr kelimesiyle ifde

edilmitir. Kur'n'da btn nesne ve olaylarn belli bir dzen iinde

gereklemesi ilh sfatlarla irtibatlandrlr. Bunlar ilim, irde ve kudret

59 mesel bk. Buhar, Tevhd", 54; Mslim, "Kader", 6-9.60 Muhammed Fuad Abdlbaki, el-Muceml-Mfehres li-Elfazil-Kuranil-Kerim, stanbul:ar Yaynlar 1990, aml ve fal md.leri; Mustafa Said Yazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.61

er-Rad 13/8; el-Hicr 15/21; el-Kamer 54/49; el-Ahzb 33/38.62 Fussilet 41/10, 12;el-Furkn 25/2; el-Mzzemmil 73/20; e!-Vka 56/60.


41/245

41

gibi zat; yaratma, yaatma, ldrme, hidyete erdirme, saptrma gibi fiil

sfatlardr. Kaderle yakndan ilgili olanlarn banda ilim sfat gelir. Allah

gayb bilir, ilmi hereyi kuatmtr, gklerde ve yerde olanlara, gizli akher eye vkftr; insnlarn akladklarndan ve kalplerinde

sakladklarndan haberdrdr.63

Yine kaderin ilh ilimle olan mnsebeti konusunda gz

nnde bulundurulmas gereken yetlerin bir grubu da Allah'n her eyi

nceden kayda (kitb- mbn) geirdiini beyn etmektedir.64

Mfessirlerin bir ksmna gre bu tr yetlerde geen kitbdan maksat

ilm-i ilh veya levh-i mahfzdur; bazlar da bu konuda kesin bir eysylememenin daha isbetli olacan belirtmilerdir.

Kader konusuyla alkal olarak Kur'n- Kerm'de yaplan

aklamalara gre Allah dileyenin mn, dileyenin inkr edebileceini

bildirmi, mn edeceklere hidyet vermeyi, inkr edenlerin de sapk-

lklarn srdrmesini murd etmitir. Eer isteseydi herkes mn ederdi,

ancak insnlarn kendi irde ve terchleri olmadan mn etmelerini

dilememi, onlar

serbest b

rakm

t

r.

65

Bununla beraber Allah mn edipyararl iler grenlerin mnlarn ve hidyetlerini arttrr, kalplerini huzra

kavuturup onlar takv mertebesine karr, kendilerine mn sevdirir,

inkr ve gnh irkin gsterir, dolaysyla onlar kimse saptramaz.66 Buna

karlk Allah, inkr edip buyruklarna kar kanlarn yreklerini

katlatrp daraltr, kalplerini saptrr, mhrleyip perde eker, hakk

duymalarna engel olmak iin kulaklarna arlk verir, onlara eytnlar

dost yapar, gnahlarnn artmas iin mhlet verir, isynlarndan tr

inkr gzel gsterir, cehennemin yolunu kolaylatrr; bununla birlikte

onlara zulmetmi olmaz, aksine bu durum kendi karar ve eylemlerinin

sonucu olduundan kendi kendilerine zulmetmi olurlar.67

63 el-Bakara 2/77; et-Tevbe 9/78; en-Nahl 16/19, 23; el-Hucurt 49/16, 18; et-Talk 65/12.64 el-Hd 11/6; Sebe' 34/3; el-Hadd 57/22.65 el-Kehf 18/29; es-Secde 32/ 19-20; Sebe' 34/37-38; Ysn 36/54,63-64.66brhm 14/ 27; el-Kehf 18/13-14, 1 7; ez-Zmer 39/22-23, 37; el-Hucurt 49/7; el-Mcdile 58/

22.67 el-Bakara 2/7-8; en-Nis4/168-169; el-Enm 6/25.


42/245

42

Kur'n'da Allah-kinat ve Allah-insn ilikisi balamnda

tems edilen kader konusu dorudan doruya mn edilmesi emredilen

esslar arasnda zikredilmemi,68

sadece Allah'n yetkin sfatlarna, bununyannda insnn cebir altnda bulunmayp seim hrriyetine ship olduu

hussuna vurgu yaplmtr. Ancak konu hadslerde farkl bir durum

arzetmektedir. Baz rivyetlerde kader mn esslar arasnda

zikredilmezken69 bazlarnda hayr ve erriyle birlikte kadere mn etmenin

gerektii belirtilmitir.70 Allah nce kalemi yaratm ve ona vki olacak her

eyi yazmasn emretmitir. Her insnn cennette ve cehennemdeki yerinin

yan

s

ra mmn (sad) veya kfir (aki) olduu da yaz

lm

t

r. Mmnolan kimse mmnlerin amelini, kfir olan da kfirlerin amelini iler,

herkese yapaca amel kolaylatrlr.71 Kul ilh planda cennet ehlinden

olduu halde cehennem ehlinin amelini ileyebilir, cehennem ehlinden

olduu halde cennet ehli gibi davranabilir, fakat sonu planlandekilde

gerekleir.72 nsn faydal olan yapmak iin gayret gstermeli ve

Allah'tan yardm dilemelidir; bana bir i gelince de, "yle yapsaydm

yle yle olurdu" dememeli, "Allah'n takdiri" demelidir.73

Kader problemi, bu erevede ashb arasnda da tartma

konusu olmutur. Hz. mer, veb salgn yznden m'a girmeyip geri

dnmesini kaderden ka olarak deerlendirenlere, hibir fiilin kaderin

kapsam dnda kalmadn ve dolaysyla bulac hastalk bulunan bir

beldeye girmemenin de bir kader olduunu syleyerek Hz. Peygamber'in

kader hakknda yapt aklamay tekrarlam, gnahlar kaderin evkiyle

ilediini iddi eden bir kiiyi de cezalandrmtr. Hz. Ali de bir soru

zerine her eyin kaz ve kadere gre gerekletiini ve hibir olayn

bunun dnda kalmadn belirttikten sonra kaderin insnlar icbr altnda

brakmadn ve fiillerini hrriyet iinde gerekletirdiklerini sylemi,

aksi takdrde mkfat veya cez uygulamasnn adlet ilkesiyle

68 el-Bakara 2/177; en-Nis4/136.69 Buhr, "mn", 37; Tirmiz, "Fiten", 63.70 Mslim, "mn", 37; Tirmiz, "mn", 4.71 Mslim, "Kader", 6.72

Buhr, "Kader", 5; Mslim, "Kader", 12.73 Mslim, "Kader", 34.


43/245

43

badamayacan, son tahllde ise kaderin ilh bir sr olma zelliini

koruduunu bildirmitir.74

Bu izahlardan sonra ekollerin kaz ve kaderle ilgiliaklamalarna geebiliriz. Cebriyye'ye gre insna gerek anlamda hibir

fiil nisbet edilemez. nsnn btn fiilleri Allah tarafndan yaratld,

dolaysyla insn icbr altnda bulunduu iin onun irde ve kudretinden

sz edilemez. nsn sdece fiile vasta olduundan veya fiil kendisi

zerinde gerekletiinden meczi anlamda fiil shibi kabl edilebilir. Bir

dier ifdeyle kulun meczi anlamda bir gc bulunmakla birlikte bunun

fiilin meydana gelmesinde herhangi bir etkisi yoktur.Mtezile kelmclar sorumluluk douran beer fiilleri

kader ve kaznn dnda tutmulardr. Onlara gre kader ve kaz insnlara

it fiillerin hkmn aklayp haber vermekten ibrettir. Mu'tezile

limlerine gre kii fiillerini bizzt kendi irde ve gcyle yapar. nk

insn, fiillerini kendi irde ve gcyle yapacak ekilde yaratan Allah ona

herhangi bir mdhalede bulunmaz.75

Sflere gre kinatta yegne fil ve hakki messir Al-lah'tr. O'ndan baka filin bulunduuna inanmak tevhde aykrdr.

Nitekim Muhyiddin bn'l-Arab de, kullarn elinde meydana gelen fiillerin

gerekte Allah'a it olduunu aka belirtmitir. Ona gre fiillerin kullara

nisbet edilmesi cez veya mkftn kendileri zerinde cereyn etmesi,

yaht bu fiillerin insn eliyle gerekletiini grerek kendilerine it

olduunun iddi edilmesi sebebiyledir.76 Buradaki teslmiyetin

Cebriyyenin anlad mnda bir teslmiyetle alkas olmad izha gerek

duymayacak derecede ortadadr.

E'ar limlerinin ounluuna gre insnn fiilleri

dorudan doruya Allah tarafndan yaratlr. nsn, fiil annda kendisinde

yaratlan irde ve gc kullanarak fiilin meydana gelmesine araclk yapar

ve onu kesbeder; bylece fiilinin gerek fili deil ksibi olur. nk

74 Yusufevki Yavuz, Kader,DA, XXIX, 59.75

Mustafa Said Yaz

c

olu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.76el-Ftht, IV, 33-35; Mustafa Said Yazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.


44/245

44

gerek fil yaratc mnasna gelir, insnn ise herhangi bir ey yaratmas

mmkn deildir.

Mtrd limlerinin ounluuna gre insnlara it fiillerinasl Allah'n kudretiyle, mn-kfr, itat-isyan, hayr -er gibi vasflar ise

insnn kudretiyle meydana gelir. Bu sebeple fiili yaratan Allah, kesbeden

ve yapan insndr.

Selef limleri, insna it fiillerin Allah tarafndan

yaratldn ve kiinin fiillerini icbr altnda yapmadn ittifakla kabl

etmilerdir.

Mu'tezile'nin ilh irde ve kudretin hibir etkisibulunmadan insnn kendi kendine fiillerini yaratabildiini kabl etmesi

Snn limlerce iddetle eletirilmitir. Onlara gre byle bir konumda

bulunmak kiiyi yaratcdan mstani klaca gibi, Allah'a it olan

yaratma sfatn insna nisbet etmek de onu Allah'a e komak anlamna

gelir. Bu ise iki ilh inancn benimseyen Mecsler'e benzemeyi gerekli

klar. E'ariyye'nin kaza ve kader anlay insn fiillerinin gerek fili

olarak grmeyip ona fil yerine sadece ksib ad

n

vermesi ve fiillerinmeydana geliini nerede ise sdece Allah'n yaratmasna bal grmesi ve

insnn etkisini azaltc bir temyl tamas gibi nedenlerle cebre gtrc

bir nitelik tad eklinde eletirilmitir. Mtrdiyye de hdis bir varlk

olan insnda hdis olmayan cz irdenin bulunduunu kabl etmesi, varlk

ve yoklukla nitelendirilemeyen bir cz irdeye dayanarak insnn

sorumluluunu temellendirmeye alt iin tenkide uramtr. Zr hdis

bir varlkta hdis olmayan bir nitelik bulunduunu iddi etmek tutarsz

olduu gibi varlk ve yoklukla nitelenemeyen bir irdeden bahsetmek de

insnn irdesiz olduunu sylemekle eittir. Ayrca Mtridler'in, insnn

cz irdesini kullanmas hlinde yneldii fiilin Allah tarafndan yaratl-

masn mutlak ve srekli olarak vuk bulan ilh bir knn telakki etmeleri

de isbetsiz grlmtr. nk bu anlay, fiilde hkimiyeti Allah'n

yaratmasna deil kulun irdesine vermekte ve dolaysyla onun fiilini

gerekletirirken lh bir mdhaleye ihtiyc kalmamaktadr.


45/245

45

Btn bu tartmalarn mhiyet ve nitelii ne olursa olsun

cebir grn benimseyen belli kiiler istisn edilirse slm limleri, fiil-

lerin meydana geliinde insnn ksmen veya tammen etkili olduu vediledii fiilleri yapma hrriyetine ship klnd hussunda ittifk

etmilerdir. 77 Dier taraftan ihtiyar fiillerle ilgili tartmalar daha ok

teorik bir nem tar. Pratik haytta hemen hemen btn insnlar kendi

kudretleri dhilinde bulunan fiillerde hr ve serbest olduklarn kabl

etmekte ve davranlarn bu duygu ile srdrmektedirler. Eb Mansr el-

Mtrd ve Kd Abdlcebbr gibi limlerin de dikkat ektikleri bu hussu

gnmz psikoloji arat

rmalar

yla da teyt edilmektedir.

78

Yusuf evkiYavuz meselenin nasl ele alnmas gerektiini yle ortaya koymaktadr:

Allahn, insnn, sorumlu tuttuu eylemlerini

icbr altnda bulunmadan gerekletiren bir varlk olmasn

dilemesi ve bu imkn vererek onu yaratmas kaderin odak

noktasn tekil ettiinden ilh sfatlarla insnn sorumluluu

arasndaki ilikiyi dima bu geree gre kurmak gerekir. Bu

huss dikkate alnnca insna it eylemlerin vukuundan nce

Allah tarafndan bilinip dilenmesi ve yazlmasnn bir problem

oluturmad grlr. Zr Allah'n olaylar vukuundan nce

bilmesi teorik olup kimseyi eyleme zorlamaz. Bilip yazmak fiil

zerinde zorlayc bir etkide bulunmad gibi bilginin "nce"

ve "sonra" kavramlaryla bir arada dnlmesi zamanl bir

varlk olan insnn alglama tarzn yanstr. Allah ise zamanl

bir varlk deildir. Ayrca Allah vuku bulmam bireyi "vuku

bulmu olarak" deil "vuku bulacak olarak" bilir. rde sfatyla

ilgili problemin de zm yine insnn dileyen bir varlk

oluunu bilmeye dayanr. Cenb- Hak'n insnn irde sahibi

bir varlk olmasn dilemesi, dolayl olarak onun eylemlerini

kendi irdesinin kapsamna dahil eder. Kudret ve yaratma

sfatnn insnn eylemleriyle irtibat da snnetullah

erevesinde kurulmaldr. lh yaratmann sebep-sonu

77 Mustafa Said Yazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.78

M. Saim Yeprem,rde Hrriyeti vemm Mtrd, stanbul 1984, s. 329; Mustafa SaidYazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.


46/245

46

dzeni iinde gerekleebilecei dnlrse insnn sorumlu

olduu fiilleri yine insn sebep klarak dolayl bir ekilde

yaratt

n

sylemek mmkn olur ve bu yorum din a

danherhangi bir saknca tamaz. Bu ayn zamanda akln ve bilimin

temelini tekil eden illiyyet ilkesinin de bir gereidir.79

2) KFT-TEVLTDA KAZ-KADER VE AYN-I

SBTE

Modernleme devrinde irde meselesi ehemmiyetli

problemlerden birisidir. Bu konu tasavvufun tenkid edildii hususlardan bir

tanesidir. Bu tenkidlere gre mutasavvflarn savunageldikleri kaza vekader itikad irade-i cziyeyi ortadan kaldracak ekilde

mutlaklatrlmtr. Rza ve teslimiyet kavramlarn mutasavvflarn

yorumlama eklinde bunu grmek mmkndr.80 Ancak metinlere, mesela

Hocazdenin ve Ahmed Avni Konukun yazdklarna intikal edildii vakit

meselenin tasavvufu mahkum edici tarzda deerlendirmenin kolay

olmayaca ortadadr. Bize gre bu konuyu ele alan kimseler, farkl bak

as ve yntemlere ship olsalar da hemen hepsinin hedefi ayndr: nsnnsorumluluunu temellendirerek insnn hrriyetini vurgulamak.

Modernleme devrini idrk etmi birisi olan Hocazde Rsim Efendi de

kaleme alm olduu erhte insnn sorumluluunu temellendirme

gayretleriyle modernleme devrinde tasavvufun kaz ve kader zerinden

mahkm edildiinin uru ierisinde bir mutasavvf olarak kader bahsinde

meydana kan problemleri akl bir zeminde zmeye gayret ederek,

devrinin problemlerine bgne kal(a)mam

, bnl-Arabnin metnini ilveve katklaryla ehemmiyetli bir merhaleye tamtr.

Burada kaz ve kader meselesini kuatabilmek iin yn-

sbite ve kaz/kader arasndaki iliki zerinde ehemmiyetle durmak

gerekir. Zira Hocazde Muhammed Rsim Efendinin de dedii gibi her

79 Yusufevki Yavuz, Kader,DA, XXIX, 62-63.80

smail Kara, ada Trk Dncesinde Bir tenkit/Tasfiye Alan

Olarak Tasavvuf veTarikatler, s. 365-368.


47/245

47

ey ayn- sbiteden husle gelir.81 Kaz ve kader hussunda bnl-

Arabnin slm dncesine getirdii hussiyetlerden birisi meseleyi

ayn- sbite ile irtibatlandrmasdr. Hocazde kendinden nceki geleneeuygun olarak kaz ve kader meselesini ayn- sbite kavramyla youn bir

balantya tbi tutarak ele alr.

Ahmed Avni Konukun ifdeleri yn- sbitenin ne kadar

nemli olduu noktasnda Hocazdeyi tamamlayacak unsurlara sahip

olarak gzkmektedir:

Binenaleyh her bir kef shibinin Hakknvcdunun aynasnda mhede ettii sret kendi ztnn ve

hakkatinin, ya'n ayn- sbitesinin, sretidir. u kadar ki bu

grd sret, mahal veya hazret hasebiyle bir vecihden

deimi ve dnm olur. Ya'n kef shibinin grd sret,

kendi ayn- sbitesinin ayn olmakla beraber, o sreti, hangi

mertebede grm ise, o mertebenin gereine gre mhede

eder. Zr o sret, mertebelerin caplarna bal olarak deiir.

Mesel hazart- hamsede baka, hazret-i ervhda baka vehazret-i misl de baka ve hazret-i ehdette baka olur. Fakat

hepsi ayn- sbitesinin sretidir. Ancak mahalle gre deimi

dnm bir hlden baka bir hle gemitir.82

Peki yn- sbite nedir, ne deildir? nce bunu

halletmemiz gerekir. bnl-Arabye gre yn- sbite83 akl- ilahde

ezelden beri vardr. yn- sbite dediimiz ey bu anlamda Haktan

baka birey deildir. yn- sbitenin varlk sahnesine kmas ise ilh

ztn yn- sbitenin tabiatnn gerektirdii harc bir tecellighta zuhr

etmesiyledir. Bu anlamda lem kadmdir, yani Allahn ilminde kadm

81Kift-Tevlt, vr. 10a.82 Ahmed Avni Konuk,Fussu'l-Hikem Tercme Ve erhi, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,st. 2005, I, 237-240.83bnl Arab,Fussul-Hikem , s. 48; smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd Vebnl Arab,Haz. Mustafa Kara, st. 1991, s. 19; Ferid Kam, Vahdet-i Vcd,bnl Arabde Varlk Dncesiiinde, Haz. Mustafa Kara, st. 2005, s. 74-75; Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk,

Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, III, st. 2000, s. 25-26; en-Nablusi,Ariflerin Tevhidi,

Ariflerin Tevhidi, ev. Ekrem Demirli, st. 2003, s. 77-78; K

l

, bnl-Arab, Muhyiddin,DA,XX, 505; Seluk Eraydn, Tasavvuf Ve Tarikatler, stanbul 1994, s. 234-235.


48/245

48

olmas sebebiyle kadmdir. Bu yzden bnl-Arab Allahn ilminde var

olmas sebebiyle zhir alemde var olan mahluktn zhir lemden nce de

var olduunu dnr. Bu ynyle yn- sbite akl- ilhdeki sret vehller olarak kabl edilir. Akl- ilh veya ilh zt tek olduundan bnl-

Arab bu ynlar bazen mhiyetler bazen de hviyetler olarak

isimlendirir. Mhiyetler olmas varlklarn hakkatlerinin makl sretleri

olmasndan, hviyetler olmas ise bir ve tek olan ilh zttaki taayynler

olmasndandr. bnl-Arab zhir lemde yok olan bu makl varlklara

yn- sbite ismini verir. bnl-Arabye gre nasl dncelerimiz

akl

m

zdan ba

ms

z deilse yn-

sbite de zat-

ilhden ba

ms

zdeildir. Bunlar sbit fakat makl varlklardr. Zhir lemde hakkat

dediimiz eyler ztn ilh isimleri sebebiyle mmknlerin aynnda

taayyn etmesinden baka birey deildir. Yan bizim lem dediimiz ey

ilh isimlerin zerine yansd ve yan- sabitenin tahakkuk ettii aynadan

baka bir ey deildir. Bu durumda ayn- sbite Allahn isimleridir.

Mutlak anlamda yok deildir, varlktan soyutlanm deildir.84 Baka bir

ifadeyle isimlerin ve sfatlarn sretleri olan yn- sbite bir yandan ilh

hakkat dier taraftan da mmkn varlklarn hakkati ve dayand

eydir.85 Mahmud Erol Kl bu duruma u ekilde iret etmektedir:

Ayn- sbite gayb- mutlak halindeki Mutlak vcd ile

lem-i ehdet ve mahss arasnda orta bir meretebede

bulunduundan bir ynyle aktif bir ynyle de pasif (kbil)

konumdadr. lh isimlere nazaran alc (kbil) durumdadrlar.

Tpk bir kllnin bir cz zerindeki hkm gibi isimler de

bunlar zerinde belirleyicidirler ve bu aynlar o ilh isimlerinmuktezalardr. lem-i ehdet veya lem-i mahsse nazaran ise

aktif ve belirleyici konumdadrlar.86

84 Ebul-la Aff, bnl Arabde Ayan- Sabite; Mutezili Dncede Madumat,bnl-Arab Ansna Makaleler, brahim Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002, s. 149-150.85smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud vebn Arabi, s. 19.86

Mahmut Erol K

l

,Muhyiddnbnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, Marmara niversitesiSosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1995, s. 244.


49/245

49

Mmkn varln ilh ilimde sbit olan hakkatlerini ifde

eden yn- sbite mutlak vcdun yedi mertebesi gz nne alndnda

nc mertebeye tekbl eder. Be mertebe ierisinde ise bu taayyn-sn yani ikinci mertebesidir. Bu mertebe vahdetin vahidiyet, hakkat-

Muhammediyyenin hakkat- insniyye hlini ald ve Zt'n sfat ve

isimlerinin cb olan btn kll ve cz' mnlarn detayl olarak bildii

ve birbirinden ayrd makmdr.87 Bu mertebede Cenb- Hak'n ilmi

tafsltl birekilde btn varl iine ald halde, kevn varlklar ne kendi

zt ve sretlerinin, ne de kendilerine benzeyen dier varlklarn urunda

deildirler.

88

Bu mertebedeki varl

klar proje hlindeki varl

klard

r. Onlar

nhenz vctlar yoktur. Zr onlarn vctlar ve farkllklar birtakm ilm

sretlerden ibrettir, ite bu ilm sretler, dier bir ifde ile projeler okluk

lemindeki varlklarn cdna yarayan ilh illetleri tekil ederler. Bu ilm

sretlerin sebebi de btn isim ve sfatlar ztnda toplam olan Cenb-

Haktr.89

lemdeki eynn hakkatleri demek olan bu sretlerden

tek tek her birinin gerek kendi zt gerekse kendi ztnn emsli hakknda

asla biruru yoktur. nk onlarn vctlar ve temeyyzleri ayn deil

ilmdir. Vcdun vahdetini bozarak onu ok ve eitli yapan da essen bu

ilm sretlerdir. Bu sretler zt- ulhiyyetin cd iine sebep tekl eder.

87smail Fenni, Vahdet-i Vcd Vebnl Arab, s. 22; en-Nablusi,Ariflerin Tevhidi, s. 35; Erdem,Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, Ank. 1990, s. 51; Eraydn,Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 224; Tahral, Vahdet-i Vcud ve Glge Varlk, s. 25.88 Tahral, Fussul-Hikemde Tezadlfadeler Ve Vahdet-i Vcd, Fussul-Hikem Tercme

Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral

-Seluk Erayd

n, II, st. 2002, s. 29.89 Geri burada akl ve mantk ilkelerine ters bir durum sz konusudur. llet olan Allah, kendi illetiolan illetlinin/malln, yan ilm sretlerin illeti olur; veyhut illet olan ilm sretler, kendilerininilleti olan illetlinin, yan Allah'n cd iinin illeti olur. Halbuki mantk esaslarna gre illet olaneykendi malul iin ma'll olamaz, ite tecelli ilmi akln bu hkmn llet olan ey, kendi mall iinma'll olur hkmyle fesh etmitir. Bunu mertebelere gre syleyecek olursakyle sylenebilir:lk taayyn mertebesi, ikinci taayyn mertebesinin illet ve sebebidir; ikinci taayyn de ma'lldr.Fakat ikinci taayyn mertebesinden sonra gelen mertebelerin zuhru iin, ikinci taayyn illetve ilk taayyn cd ve yaratma iinde ikinci taayynn ma'll olur. Bylece ilk taayyn ve ikincitaayyn birbirini nakz eden, ayn zamanda hem illet ve hem de ma'll olma keyfiyetlerin in ikisin ide kabul etmi olurlar. Konuk,Fussul-Hikem Tercme Ve erhi, I, 14; smail Fenni, Vahdet-iVcd Vebnl Arab, s. 17; Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk,Fussul-HikemTercme Ve erhi iinde, III, st. 2000, s. 16-17; Erdem,Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak

Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, s. 51.

Hocazade Rasim Ve Eseri

Documents

Transcript of Hocazade Rasim Ve Eseri