GRM.. II. bin yl Hitit a Anadolusunda llere ve yeralt tanrlarna kurbanlar konusuna balamadan nce, Hitit Uygarl hakknda belirli lde bilgi sahibi olmak gerektiini dndmzden ncelikle Hitit tarihi ve dini hakknda ksa bir giri yapmay uygun grdk. Konunun btnlk iinde deerlendirilebilmesi, balant ve etkileimlerin grlebilmesi iin bu bilgiler nemli bir temel oluturacakt. Bu ksa giriten sonra kurban konusunda genel hatlaryla bir tanmlama yaptk. nce kurban kelime olarak ele alp, ayrntl ekilde tanttk. Ardndan bilimsel dzeyde kurban ile ilgili ilk aratrmalar ve bu aratrmalarn nda varlan sonular deerlendirdik. Bu konuda sz syleyen ilk uzmanlarn ounlukla antropologlar- grleri kurbann ortaya kna ve hizmet ettii amaca k tutmas asndan bizim iin nemliydi. Bu deerli grler tezimizin konusunu oluturan Hitit Anadolusunda kurban uygulamalarn doru anlamak ve bu anlay iinde bir sonuca ulamak iin k noktas oluturdu. Ancak tezimizin merkezini Hitit dneminde kurban, zellikle de llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar oluturduu iin sz konusu gr ve yaklamlar ok detayl bir ekilde ele alnmad. Giriin ardndan Hititlerde kurban konusunu metinlerde ifade edilii ve eitli trlerde sunulular ile Blm Ide detayl ekilde tarif ettik. Daha sonra Blm IIde zel olarak setiimiz llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar konusunun balklarn oluturan, lm, l ve yeralt kavramlarn doru bir zemine oturtma ve yeralt tanrlar hakknda aydnlatc bilgiler verme abas iine girdik. Blm IIIde llere sunulan kurbanlar hakkndaki belli bal belgeleri yazl ve yazsz arkeolojik belgeler- gzler nne sermeye altk. Yazl belgelere dayal olarak ele aldmz l kurbanlar iinde ncelikli yeri Hititlerin kral ve kralieleri iin dzenledikleri cenaze trenine ait metinlerde anlatlan kurbanlar ald. lm olan kral ve kralielere sunulan kurbanlarn geleneksellemi olduu ve Hititlerde Ata Klt kapsamnda deerlendirilebilecek konu hakknda da ksaca bilgi verdik. Bu blm ksa tutmamzn nedeni konunun Hititlere ait bir organizasyon olarak ele

1

alnp, incelenmesi gerekliliidir. Hititlerde Ata Klt l kurban yan sra ok eitli boyutlar olan bir aratrma konusudur. Ayn ekilde llere Sunulan mantalliya- kefaret kurbanlar konusuna da ksaca deindik. Bu kurban tr de siyasi tarihle, zellikle de III. Hattuili dnemiyle ok yakndan ilikili olduu iin tezimizin snrlarn aan bir nitelik tamaktadr. Blm IIIde ve Blm IVde izlediimiz yntemi kullandk ve mevcut belgelerden yola karak yeraltna ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar hakknda bilgi verdik. Blm III ve IV arasnda izlediimiz yntem asndan farkllk oluturan nokta ise udur: ilkinde cenaze ritelleri ile ilgili metinlerin transkripsiyon ve tercmesini verdikten sonra, metinlerin aklamasn ve yorumunu ikincisine gre ok daha ayrntl ele aldk. Cenaze ritelinin sistemi ve teknii bu aklamalar sayesinde adm adm ortaya kt. Bununla birlikte Blm IVde yeralt kurbanlar ile ilgili olarak verdiimiz rnek metnin aklama blmnde sadece metnin iindeki baz terimleri aydnlattk ve anlalmayan satrlara belli lde yorum getirdik. nk by ritellerinde genel olarak kullanlan teknikler ve ritllerin ana emas sz konusu blm iinde daha nce akland. ller iin ve yeralt tanrlar iin sunulan kurbanlar aktarrken iki farkl yol izlenmesinin nedeni her ikisinin birbirinden nicelik olarak ayrlmasdr. Kral veya kralienin cenazesinde yaplan l kurbanlar iin elimizde sadece tek bir metin ve bu metnin eitli kopyalar vardr. Cenazede uyulmas gereken kurallar ve protokol bu metin sayesinde resmilemitir. Ancak by ritelleri ok saydadr. Hatta ayn bycye ait pek ok ritel rneine rastlamak mmkndr. Buna ramen ritellerin birbirine benzer ve ortak ynleri ok fazladr. Biz de bu gerekten hareketle by ritellerinin sistemini genel olarak tantp, setiimiz karakteristik bir by ritelinin metnini inceleme yoluna gittik. Cenaze metninin karakteristik zellii ise metnin iinde gizli olduu iin nce metinleri verip ardndan cenaze trenini sz konusu metinlerin nda gzler nne serdik. Nitelik olarak ele alndnda ikisi hem cenaze metinleri hem de by ritellerine ait metinler- arasndaki benzerlikler ise artc derecede fazladr. Bu benzerlikler hakknda sz konusu konular ieren blmlerde ayrntl aklamalar yaptk.

2

Sonu blmnde de l ve yeralt kurbanlarn karlatrarak, elde ettiimiz verileri sonuca baladk.

Hitit Siyasi TarihiHattua merkezli Hitit Devletinin ilk kral I. Hattuili (M.. 1650-1620) 1 dir. I. Hattuiliden nce elbette baka krallar olmutur. Ancak I. Hattuili Hitit belgelerine gre Hattuadaki ilk Hitit kraldr. Hititler M..2. bin yln balarndan itibaren Anadoluda grlmektedirler. Anadolunun yerli halk olmayan Hititler devlet srecinin balangcna kadar Anadoluda uzun sreli bir egemenlik mcadelesi yaamlardr. Anadoluya ilk adm attklar zamanlarda bu topraklar merkezi idare gcnden yoksun kk prenslikler halinde rgtlenmiti. stelik bu prenslikler birbirleriyle stnlk yar iindeydiler2. Bu arada Asurdan gelen tccarlar Anadoludaki bu dank yapy kendi lehlerinde kullanyor, Asurdan ya da o dnemin dnyasnn eitli yerlerinden getirdikleri ticari rnleri satp byk karlar salayarak ve Anadoludan da altn, gm ve bakr alarak Asur ile Anadolu arasnda mekik dokuyorlard3. Anadoluda pek ok ticari istasyon kurmulard. Bu istasyonlarn byklerine Asurca liman, rhtm anlamnda karum ve kklerine misafir anlamnda wabartum

diyorlard. Anadoludaki karumlarn merkezi bugn Kltepe olarak anlan ve Kayseri ili snrlarmz iinde yer alan Kani idi4.Bu almada krallarn hkm srdkleri zaman dilimine ait tarihler, G. McMahon, The History of the Hittites, BA 52, 1989, s. 64deki Hitit Kral Listesi temel alnarak verilmitir. Hitit Devletinden nceki dnemde Anadolunun siyasi yapsn en arpc ekilde gzler nne seren eser, Kltepe kazlarnda saray kompleksi iinde ele geirilmi olan ve iki yerel kraln mektuplamasn konu alan tablettir. Bu mektup ve ierii hakknda bkz. K. Balkan, Mama Kral Anum-hirbinin Kani Kral Waramaya Mektubu, Ankara, 1955. Asurlu tccarlarn Anadolu halkyla yaptklar ticarette elde ettikleri byk krlar ve uyguladklar yksek faiz oranlar hakknda bkz. H. Sever, Anadoluda Borsa ve Enflasyonun lk ekilleri, Archivum Anatolicum/Anadolu Arivleri 1, Ankara, 1995, s.124 vd.; T. zg, Kltepe Kani / Nea, stanbul, 2005, s. 31 vd.4 3 2 1

T. zg, 2005, s. 6 vdd.

3

Asurlu tccarlar yerel prensliklerle belli bal baz konularda anlamalar yapyorlar, onlara sadakatlerini sunuyorlar ve karlnda ticari teminat alyorlard. Yerel prenslerin de bu durumdan faydalandklar ve aktif olarak ticaretin iine katldklar durumlar oluyordu5. Byle bir ticari ve siyasi rgtlenme herhangi bir yerel beyin dierinin aleyhine genilemesine ve byk bir merkezi devletin ortaya kmasna uzun sre meydan vermedi. Ancak daha o dnemde belgelerde etimolojik olarak farkl baz adlarn anlmas ve Asurca olmayan birok teknik terim Anadoluya yeni insanlarn geldiini haber verir nitelikteydi. stelik bu isimler ve terimler uzmanlarca Hint-Avrupa dil ailesine balanmaktayd. phesiz daha sonra dnya tarihinde yazl belge brakm en eski Hint-Avrupa kkenli topluluk olarak anlacak olan Hititlerin bunlarla bir balants vard6. n Asyada siyasi g dengelerinin hzla bozulmasyla birlikte Asurlu tccarlarn etkinlii azalmaya balaynca Anadoluda baz beylikler hegemonyalarn geniletme yar iine girdiler. Bunlar arasnda en ok ne kan kii Kuara kral Anitta oldu (takriben M. . 18. yzyln ortalar) . Anitta nce Kani ehrini ele geirerek orasn yeni bakenti yapt; daha sonra o zamanki ad Hattu olan Hattuay yerle bir ederek ehri ve ehri mesken edinecek olanlar lanetledi7. Ondan birka kuak sonra ise Hititlerin ilk krallarndan biri olarak kabul edilen kii lanete ramen Hattua merkezli Hitit Devletini kurdu ve ehrin adna gnderme yaparak Hattual anlamnda Hattuili adn ald8. I. Hattuili (M. . 1650-1620)5

Asur koloni dnemi yerel prensler ve Asurlu tccarlar arasndaki ilikiler iin bkz. C. Gnbatt, Two New Tablets Throwing Light on the Relations Between Anatolian Kings and Assyrian Merchants in the Period of the Assyrian Colonies, Archivum Anatolicum/ Anadolu Arivleri 2, Ankara, 1996, s. 25 vdd.

Hititlerin Anadoluda ortaya klar hakknda bkz. A. M. Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul, 1982, s. 23 vd.; S. Alp, Asur Ticaret Kolonileri anda Kane Neada Hititlerin Varl ve Younluu (Bilimsel Bir Oluumun yks), Archivum Anatolicum/Anadolu Arivleri (Emin Bilgi Kitab) 3, Ankara, 1997, s. 1 vdd. Anittann Anadoludaki etkinlikleri, bizzat kendisinin yazdrd, Anitta metni olarak bilinen ve Hitit arivinde kopyalanm ve saklanm olarak ele geen tablette ayrntl bir ekilde anlatlmtr. Bkz. E. Neu, Der Anitta Text (StBoT 18), Wiesbaden, 1974; A. M. Dinol, 1982, s. 26 vd. I. Hattuilinin, Orta Anadolunun yerli halk Hattililerin merkezi ehri Hattuun adn hi deitirmeyip, Hint-Avrupal sylenie uygun ekilde Hattua demesi ve kendi adn da8 7

6

4

yapt ileri anlatt tabletlerden birinde kendini tantrken Kuara krall soyundan geldiini zellikle belirtmektedir. Bu durumda Anittann birka kuak sonraki ardl olmas muhtemeldir. Ancak Anittay haleflerinden biri olarak gstermez. I. Hattuili Hitit devletinin snrlarn olduka geniletti9. Onun ardndan gelen kral I. Murili (M..1620-1590) Babile kadar ilerleyerek Eski Babil Hanedanlna son verdi. I. Murilinin saray iinde suikasta uramasndan sonra Hitit taht karmaaya srklendi ve uzun sre karanlk bir dnem yaand. Bu dneme son veren kii kanun yapc kiiliiyle tannan kral Telipinu (M..1525-1500) oldu. Telipinu zellikle tahta k kurallarn belirleyen bir kanun yapt ve bu sayede taht kavgalarna bir son vermeyi hedefledi. Taht kavgalar nedeniyle bir istikrar tutturmaktan uzak olan Hitit Devleti Telipinudan sonraki dnemde, Anadoluda daha nce kazanm olduu stnl yeniden ele geirmeye balad. mparatorluk dneminin ilk krallarndan kabul edilen I. / II. Tuthaliya (M..14501420) ve I. Arnuwanda (M..1420-1400) dnemi Anadoluda stnlk kurma mcadeleleri ile geti. Hem Bat Anadoludaki yerel krallarla hem de kuzeyde, Karadeniz Blgesinde oturan Gakalarn10 saldrlaryla megul olundu. Ayn zamanda kuzey Suriyede egemenlik elde etmek amacyla, zellikle bu corafyann kaps konumundaki Halpa (bugnk Halep) blgesine aknlarda bulunuldu. stnlk mcadelesi Hitit imparatorluk dneminin ve Hitit tarihinin en byk krallarndan biri olan I. uppiluliuma (M..1380-1340) zamannda doruk noktasna ulat. I. uppiluliuma Bat ve Dou Anadoludaki yerel krallklar kontrol altna alarak, kuzey Suriyeye yneldi ve Hitit egemenliini Msrn aleyhine geniletti. zellikle de Hurri etnik temele dayal Mitanni Devletini, Hitit ve Msr arasnda Hitit yanda tampon bir krallk haline getirerek askeri baarlarn d politika sahasnda da devam ettirdi. Fethettii blgelerde yer alan stratejik merkezlere Kargam ve Halpa gibi- oullarn vali olarak atad.Hattual manasnda ehrin adna uydurmas yerel halkla uyum iinde yaamak veya onlarn desteini kazanmak istemesinden kaynakl olmaldr.9

Hititlerin siyasi tarihi hakknda zet bilgi iin bkz. O. R. Gurney, The Hittites, London, 1990, s. 16 vdd.

Gakalar Hitit tarihi boyunca Hititlerin bana bela olmu ve Hitit Devletinin zayfladn hissettikleri her dnemde saldrmaktan geri durmamlardr. Gakalar ve Hitit tarihindeki yerleri iin bkz. E. von Schuler, Die Kaker, Berlin, 1965.

10

5

Ondan sonra tahta geen olu II. Murili (M..1339-1306) babasnn brakt mirasa sahip kt ve tahta kmasyla birlikte balayan isyanlara, kuzeyden gelen Gaka saldrlarnn tekrarlanmasna ve tahtta olduu sre boyunca karlat geni apl salgn hastalklara ramen Anadoluda kurulmu olan Hitit stnln devam ettirdi. II. Muriliden sonra tahta olu Muwatalli (M..1306-1282) geti. Muwatallinin dnemi Hitit tarihi asndan yeni gelimelere sahne olmutur. Onun dneminde Bat Anadoludaki yerel krallar ile bir takm atmalar iine girilmi ve antlamalar yaplmtr; ayn zamanda Msrllar ile Hititler arasndaki gerginlik zirveye trmanm ve Kade savan hazrlayan nedenler olgunlamtr. Muwatalli Hitit merkezini, Hatti lkesinin gneyinde ve Hitit belgelerinde aa lke olarak tanmlanan blgede yer alan Tarhuntaa11 ehrine tama gerei duymutur. Bu tanmay tetikleyen durumlardan biri de kardei Hattuilinin -o srada Hakmi (bugnk Amasya civar) valilii yapmaktadr- Yukar lkede etkinliini arttrm olmasdr. Sz konusu tanma olay Hitit lkesinin iki karde arasnda paylalmas olarak da yorumlanmaktadr12. Takriben M.. 1285 ylnda gerekleen Kade Sava srasnda Hattuilinin komuta ettii Hitit birliklerinin iinde Gaka askerlerinin yer almas, onun Hititlerin ezeli dmanlar Gakalar dahi dize getirdiinin gstergesidir. Savatan ksa bir sre sonra Muwattali lr ve olu III. Murili (M..1282-1275) babasnn tahtna oturur. III. Murili bakenti yeniden Tarhuntaadan Hattuaya tar. Bu durum Hattuilinin Yukar lke de yaratm olduu etkinlik alann daraltr ve amca ile yeenin aras gn be gn alr. Sonu olarak Hattuili yeeninin tahtn bir hkmet darbesi ile gasp eder ve onu srgne gnderir. III. Hattuili (M..1275-1250) ile birlikte Hitit tarihinde yeni bir dnem balar. III. Hattuili dnemi kukusuz ayn zamanda Kralie Puduhepa dnemidir. Puduhepa Hurri blgesinde yer alan Lawazantiya ehrinin ba rahibinin kzdr. III. Hattuili Kade Savandan lkesine dnerken Lawazantiya ehrinin11

Tarhuntaann bugn tam olarak nerede yer ald kesin olarak saptanamamtr. Bu konu hakknda bkz. A. M. Dinol J. Yakar, The Borders of the Appanage Kingdom of Tarhuntaa a Geographical and Archaeological Assessment, Anatolica XXVI, Ankara, 2000, s. 1 vdd. A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 1, stanbul, 2002, s. 181.

12

6

tanras tara kurbanlar sunmak zere uram ve burada Puduhepa ile tanarak onu o srada kendisinin ynetiminde bulunan Hakmi kentine getirmitir. Tahta oturduktan sonra Hurrili ei Puduhepa ile birlikte ok yeni icraatlar gerekletirir. ncelikle M.. 1270 ylnda Msr ile antlamaya varlr ve iki lke arasnda sonsuz bar ve dostluk kurulur. Hattuili ve Puduhepa kral ifti dini adan Hitit lkesinde nemli reformlar gerekletirmi, sosyal alanda deiiklikler yapm ve d ilikileri, yaplan evliliklerle oullarn veya kzlarn komu lkelerin krallar ve kral ocuklar ile evlendirme- salama balamlardr. Sz konusu kral iftinin dnemi Hitit tarihinde ok parlak bir aa iaret etse de baz skntlarn kendini gstermeye balad bir gerektir. IV. Tuthaliya (M..1250-1220) babasnn tahtna oturduunda gl bir krall devralmtr. Baarl bir kral olduu halde ebeveynleri dneminde ba gsteren skntlar kar konulamaz biimde byr. Bunlar arasnda giderek glenen ve Hitit Devletinin kuzey Suriyede kurmu olduu hegemonyay sarsan Asur tehdidi vardr. stelik Hatti lkesi ciddi bir kuraklk tehlikesi ile yz yze kalmtr. Ayrca her zaman iin kontrol altnda tutulmaya allan vassal beylikler ayaklanmaya balar. Hitit Devletinin son kral olarak bilinen II. uppiluliuma (M..1215-1200) belgelerden anlaldna gre hala gl bir kralla hkm srmektedir. Ancak birden bire her ey karanla gmld. Son olarak batdan deniz yoluyla gelen kavimler Hititlerin yklna dorudan neden olmasalar da n Asyadaki g dengelerini tamamen deitirirler ve tarihte yeni bir sayfa alr.

Hitit DiniGenel olarak Hitit panteonu homojen bir yapya sahip deildi. Hititler Anadoluya Anadolu dndan bir yerden geldiklerinde13, yanlarnda kendilerine ait tanrlar getirmi olmakla beraber, Anadolunun ve evre kltrlerin dini inanlarndanHititlerin anayurdu hakknda teoriler iin bkz. P. Taracha, Hittites in Alaca Hyk? An Old Question Reconsidered, Archaeologia Polona 29, 1991, s. 71 vdd.13

7

etkilenmi, bakentte yarattklar devlet panteonuna bu kltrlerin tanr ve tanralarn ilave etmilerdir. Bunun yannda yerel inanlar ve yerel tanr ve tanra kltleri de devam etmi ve sayg grmtr14. Hititlerin hem yerli kltrlere ve inanlara hem de topraklarna yeni kattklar halklarn kltr ve inanlarna sayg gstermeleri, uyguladklar askeri ve idari politikann bir uzantsdr. Bu politika kendilerinden nce Anadoluda var olan yerel prenslikleri egemenlik altna alarak blgede merkezi bir g yaratmaktr. Ama bu olunca ok eitli tanr ve tanra klt de Hitit merkezi Hattuada yerini almtr. Bu durumda Hitit tanrlar ya da tanralar denince o dnem Anadolusuna ait farkl kltrlerin, rnein Hurrilerin, Hattililerin, Luwilerin ve belki ounu bugn bile bilmediimiz unutulmu halklarn ve daha pek oununun tanr ve tanralar akla gelir. Hatta Hititler birbirine benzer karakterdeki pek ok tanr ve tanray zdeletirerek farkl halklar inan araclyla birbirine yaklatrma yolunu da izlemilerdir. Bu uygulama devlet merkezinde grece olarak suni bir panteonun olumasna neden olsa da yerel halkn inanlar ve gelenekleri konusunda herhangi bir bask yaplmad aka anlalmaktadr. nk kral veya kralie belli bal ehir ve kasabalar bayramlarn kutland gnlerde hi gocunmadan ziyaret etmekte ve bayramlara bizzat katlmaktadr. Hitit metinlerinde karmza kan Hattinin bin tanrs ifadesini dorulayacak kadar ok sayda tanrlar vardr15. Birden fazla Gne Tanrs ve Tanras, birden fazla Frtna Tanrs ve birden fazla Yeralt Tanrs ve Tanras Btn bu

tanrlar sadece tapnaklarda duran bir heykel olarak alglamayp, kendilerine ait tapnaklar, bu tapnaklarn personeli, bu tapnaklarn arazisi vb. ile birlikte deerlendirirsek bir tanr kltnn ne kadar ok ey ifade ettiini daha iyi anlayabiliriz. Hititlerin zellikle imparatorluk dneminde karakter olarak birbirinin ayns olan tanr veya tanralar zdeletirme yoluna gittiine dair rnekler vardr16. Ancak herHititlerin din politikalar, tanr ve tanra tapnmlar hakknda bkz. A. Goetze, Kleinasien, Mnchen, 1957a, s. 130 vdd; O. R. Gurney, Some Aspect of Hittite Religion, London, 1977, s. 4 vdd; Gurney, 1990, s. 109 vdd.; A. M. Dinol, 1982, s. 77 vdd.15 14

Metin iinde geen tm tanr adlar ve metin yerleri iin bkz. B. H. L. van Gessel, Onomasticon of the Hittite Pantheon I-II, Leiden. New York. Kln, 1998.

16

Tanr veya tanray, benzeri olan bir bakasyla zdeletirmeye en gzel rnek Kralie Puduhepann duasdr. Burada kralie Arinnann Gne Tanrasn Hurrili tanra Hepat

8

tanrnn ardnda dnyasal gler sz konusu olunca, bir tanry dieriyle birletirme abalarnn ne byk atmalar ve kargaalar beraberinde getirmi olduunu tahmin etmek hi de zor olmayacaktr. ok eitli kltleri iinde barndran bu panteonun kabataslak grnts yledir: Hititlerin devlet panteonunun en st srasnda Frtna Tanrs (Hitit metinlerindeD

IM)17 ile Arinnann Gne Tanras (Hitit metinlerinde DUTU

URU

Arinna)18 yer

almaktayd. Bu iki kutsal g kar-koca olarak dnlmekteydi ve oullar Nerik ve Zippalanda ehirlerinin Frtna Tanrlar ile kzlar Mezulla19 da onlar gibi byk sayg grmekteydi. Hatti kkenli olduklar dnlen bu tanr ve tanralarn yannda Hititlerin bizzat kendilerine ait olduklarn dndren ve panteonda en st srada yer alan dier tanr Gne Tanrs (Hitit metinlerinde iuummi)20 idi. Frtna Tanrsnn olu olan ve bereketlilii simgeleyen Hatti kkenli bir baka nemli tanr Telipinu21dur. Bunlarn dnda pek ok yerel tanr ve tanra ile dardan ithal edilmi tanr ve tanra vard. zellikle imparatorluk dneminin sonlarna doru, kral III. Hattuili ve kralie Puduhepa dnemi itibaryla tanr ve tanralarn says daha fazla artm, hatta panteon bambaka bir yapya brnmtr. En arpc deiiklik ba tanr iftinde grlmektedir. Frtna Tanrs ve Arinnann Gne Tanras, Hurri tanr ifti Teup22 ve Hepat23n adlaryla anlmaya balanm ve onlarn oullar arruma24 da Hititler tarafndan byk sayg grmtr. Bunun en iyi gstergesi bakent Hattuann ok yaknnda tesis edilmi olan ve doal kaya oluumlar zerineile aka zdeletirmektedir. KUB 21.27 I 3-7; metin hakknda bkz. S. Erkut, Hitit ann nemli Klt Kenti Arinnann Yeri, Fs S. Alp, H. Otten et al. (eds.), Ankara, 1992, s. 160; Yazlkayada temsil edilen tanrlar alaynda da Frtna Tanrsnn Hurrili tanr Teup ile zdeletirildii aka ortadadr.17 18 19 20 21 22 23 24

E. Laroche, Recherches sur les noms des dieux hittites, RA 41, Paris, 1947, s. 108 vdd. Laroche, 1947, s. 105 vd. Laroche, 1947, s. 30. Laroche, 1947, s. 76. Laroche, 1947, s. 34 vd. Laroche, 1947, s. 61 vdd. Laroche, 1947, s. 47 vdd. Laroche, 1947, s. 58.

9

ilenmi Hitit tanrlar alaydr. Tanrlarn katld bir tren alayn simgeleyen bu kabartmalar daha ok Hurri tanr ve tanralarn gsteriyor gibidir. Hititlerin kltr ve dinlerinden etkilendikleri halklar arasnda, Hurrilerin ncelikli yere sahip olduu aka ortadadr25. Bu durum Hititlerin izledii siyasi ve askeri politikann bir sonucudur. nk Hititler o dnemin ekonomik ve sosyal koullar gerei her zaman Kuzey Suriye blgesine ynelik bir politika izlemilerdir. Hititler ile Msrllar Kadete kar karya getiren de Suriyenin o gnk koullarda tad stratejik ve jeopolitik durumdur. Kuzey Suriye blgesinde nfuz bakmndan stnlk oluturan halk ise Hurrilerdir. Hurri kltr Hitit devlet arivindeki belgelere baktmzda Hitit inanlarn ve tanr sistemini en ok etkileyen kltrdr. Hititlerin Hurri blgelerinde kazandklar askeri baarlarla, zellikle de orta Hitit dneminden itibaren Anadoluda Hurrilerin ounluk oluturduu Kizzuwatna26nn, imparatorluk dneminin byk kral I. uppiluliuma dneminde Hitit Devletine balanmasyla27, Hurri tanrlar, tanralar ve Hurri gelenek ve grenekleri ve hatta Hurrili din adamlar ve pek ok konuda uzman kiiler Hitit bakentine akmaya balad28. Bunun ncesinde Hititler ile Hurrilerin aras pek de iyi deildi. Hurriler yurtlarn ve hakim olduklar blgeleri, Anadoluya sonradan gelmi bu sava ve yaylmac insanlara, Hititlere kaptrmamak iin ok uratlar. Hititler iin Hurri kltrnden ve kltlerinden etkilenme ite bu dnemlerde balar; bu balangc I. Hattuili29 zamannda aramak gerekir. I. Hattuilinin Kuzey Suriyeye ve zellikle Halpa (bugnk Halep)ya yapt askeri seferler, Hurri lkesinin kalbine girmek demekti.25

Hurriler hakknda daha detayl bilgi iin bkz. G. Wilhelm, The Hurrians, (translated from German by J. Barnes), Warminster, 1994; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, zmir 1993, s. 119 vdd. Klasik alarda Kilikya, bugnk ukurova blgesi. Kizzuwatna blgesi ve ehirlerinin lokolizasyonu hakknda ilk nemli alma iin bkz. A. Goetze, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven, 1940.27 28 26

Goetze, 1940, s. 78.

Hurrilerin Anadoludaki varl ve Hitit mparatorluunda Hurri unsurlar iin bkz. H. G. Gterbock, The Hurrian Element in the Hittite Empire, Perspectives on Hittite Civilizaton: Selected Writings of Hans Gustav Gterbock, H. A. Hoffner- I. L. Diamond (eds.), Chicago, 1997, s. 179 vdd; A. Alpman, Hurriler, TAD 1981-1982, C. XIV, S. 25, Ankara, 1982a, s. 295 vdd. T. Yiit, I. Hattusili ve Zaman, ADTCF Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1994.

29

10

Daha sonra Hititler aama aama Hurri ehir ve kasabalarn kendilerine baladlar. Ancak iki halkn en ok bar iinde olduklar dnem kukusuz mparatorluk Dneminin byk kral III. Hattuili30 zamannda olmutur. nk ei Puduhepa31 Hurri tapnak ehirlerinden Lawazantiyann ba rahibinin kzdr. Bu evlenme ile birlikte Hitit panteonu Hurri tanr ve tanralarna teslim olmutur demek herhalde yanl olmaz. Hititlerin Anadoluda kendilerinden ok nce var olduklar ispatlanan Hurrilerden dini ve kltrel adan ok etkilendikleri inkar edilemez. Bu nedenle Hurrilerle ilgili ya da Hurrilere ait her trl belge Hitit tarih ve kltr aratrmalar iin byk nem tar. Ancak Hurriler de bulunduklar corafi konumlar itibaryla bugnk Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye- Eski Mezopotamya uygarlklarnn etkisine byk lde aktrlar. Dolaysyla Hurriler Mezopotamya tanr ve tanralarnn Hitit dinine

tanmasnda ve yorumlanmasnda da etkin rol oynamlardr. Tezimizin konusunu oluturan llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar konusu da Hurri kltr ve dini ile ok yakndan ilgilidir. Hem ller dnyas hem de yeralt dnyas ve yeralt tanrlar konusunda Hurriler ok ncelikli bir yere sahiptirler. Bu konu hakknda aada ok daha aklayc bir yaklam sunacaz.

Hitit tarihi ve dini hakknda verdiimiz btn bu bilgilerden sonra ve tezimizin konusunu oluturan ller ve yeralt tanrlar iin sunulan zel kurban trlerini ortaya koymadan nce, insanlk tarihi ile e deer bir olgunun kurbann genel bir deerlendirmesini yapmak zorundayz. Ancak bu sayede genel olarak Hititlerde kurbann ve zel olarak ller ve yeralt tanrlar iin yaplan kurbann amacn ve deerini anlayabiliriz.

30

Th. P.J. van den Hout, Khattushili III, King of the Hittite, CANE II, J. M. Sasson (ed.), 1995a, s. 1107 vdd. M. Darga, Puduhepa: An Anatolian Queen of the Thirteenth Century B. C., Ml Mansel, Ankara, 1974, s.939 vdd; A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 3, stanbul, 2005, s. 127 vdd.

31

11

Kurban Kelimesinin Kkeni ve TanmKurban kelimesinin modern bat dillerindeki karl yledir: Franszca ve ngilizcede sacrifice, spanyolca ve talyancada sacrificio, Almancada opfer, Hollanda dilinde slachtoffer, sve ve Danimarka dillerinde offer, Polonya dilinde

ofiara. Grld gibi modern Bat dillerinin ounda kurban sacrifice kelimesiyle ifade edilmektedir. Sacrifice Latince sacer kutsal ve facere yapmak kelimelerinin birleimiyle olumu sacrificium szyle ilikilidir. Almancada ve skandinav dillerinde kurban anlamna gelen opfer ya da offer kelimeleri ise ngilizce offer sunmak, sunu szyle ortak etimolojiye dayanmaktadr ve burada sz edilen sunu kutsal bir anlam iermektedir. Hem modern dou dnyasnda hem de eski dou dnyasnda kurban kelimesinin kkenine baktmzda, bizim ele aldmz konu asndan ok daha anlaml ve aklayc tanmlarn yer aldn grmekteyiz. rnein Trke kurban kelimesinin kkeni Arapaya dayanmaktadr32 ve Arapann en eski ekillerinden biri olan Akadadaki qarbu33 ya da karbu34 kklerinden gelir; ilkinin anlam yaklamak, yaknlk kurmak, ikincisinin anlam ise dua etmek, yakarmaktr. Her iki fiilin anlam da hem bugnk kurban kelimesinin anlamyla hem de genel anlamda kurban etmenin mantyla rtmektedir. nk kurban tanryla yaknlk kurmak iin yaplan dua ve yakarlarn bir trdr. Bir baka deyile dua ve yakarlarn elle tutulur hediyelerle glendirilmesidir35. Kurbann genel tanmlarnda da tanryla kurulmak istenen yaknlk iin yaplan trenler veya onunla btnlemek ve onun sonsuz gcnden faydalanmak iin ona sunulup, onunla paylalan canl ya da cansz objeler sz konusu edilir. Trk Dil Kurumunun szlnde kurban sz iin be farkl anlam verilmitir:

32

Kurbann Arapa krb kknden geldii hakknda bkz. G. Erginer, Kurban: Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri, stanbul, 1997, s. 17. Qarbu (qerbu) fiilinin anlamlar iin bkz. CAD, Vol. Q, 1982, s. 228. Karbu fiilinin anlamlar iin bkz. CAD, Vol. K, 1971, s. 192.

33 34 35

Belli bal kaynak eserlerde kurbann tanrya yaklama anlamn vurgulayan dier tanmlar iin bkz. Erginer, 1997, s. 17 vdd.

12

1. Dinin bir buyruunu veya bir ada yerine getirmek iin kesilen hayvan 2. Mslmanlarda kurban bayram 3. Bir lk urunda feda edilen veya kendini feda eden kimse 4. Bir kazada veya felakette len kimse 5. Maddi ve manevi bakmdan felakete srklenmi veya insani deerlerini yitirmek zorunda kalm veya braklm kimse 36. Trke szlkte verilen bu tanmlar iinde yalnzca ilk ikisi dnyadaki kltrlerin tarihinde nemli bir unsur olan ve Hititlerde kurban anlay ile de paralellik gsteren kurban olgusu iin geerlidir. Ancak ilk tanmda ifade ettiimiz ve aada daha da ayrntl ele alacamz gibi, Hititlerde tanr iin yalnzca hayvan kesilmemekte baka eyler de kurban edilmektedir. kinci tanmdaki kurban bayram anlam ise, tanr iin dzenlenen trenin btnne verilen bir isim olarak Hititlerde de karmza kacaktr. Hititlerde kurban kelimesinin ierdii anlamlar aklamaya balamadan nce modern zamanlarda yaplan kurban tanmlarn ifade etmek ve dnya zerinde yaam birok kltr iin nemli bir unsur olan kurban hakkndaki dnceleri gzden geirmek tarihsel sreci anlamak asndan yararl olacaktr. Kurbann kkeni ve ortaya k ile ilgili ilk bilimsel teoriler 19. yzyln ikinci yarsnda antropologlar tarafndan ileri srlmtr ve onlar bu olguyu aratrrken ncelikle kutsal kitaplardan yola kmlardr37. Halbuki insanolunun bilincinde kurban olgusunun geliimi iin kutsal kitaplardan ok daha ncesine bakmak gerekir. Ancak eski uygarlklarn tam anlamyla aa kartlp, yorumlanmad bir dnemde bu yolun izlenmesi olaandr. Baz antropologlar da kurban olgusunu aklamak iin dnyann eitli corafyalarnda yaayan kabilelerin ritellerini de inceleyerek bir takm sonulara varmaya almlardr. Batl ada antropologlar iinde kurban konusuna ilk dikkati eken ve aklama yapan kii E. B. Tylordur. Kurban insann kendi isteinin karlanmas iin kutsal olarak alglad unsurla ba kurma abas olarak deerlendirmekle bilimsel aratrmann yolunu amtr. Bu konuda ortaya att hipotezde kurban temelde36 37

Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara, 1998, s. 1409.

E. O. James, Sacrifice, Encyclopaedio of Religion and Ethich XI, J. Hastings (ed.), Edinburg, 1920, s. 1.

13

doast glerin tevecchn kazanmak ya da dmanlklarn en aza indirgemek iin onlara sunulan hediye olarak ifade eder38. H. Spencer da byk lde ayn fikirdedir. Kurbann kkeninin l mezarlarna yani ata ruhlarna yiyecek ve iecek brakma geleneine dayandn ne srer. ller bu ekilde memnun edilmezse onlarn ruhlar geri gelip eitli felaketlere neden olabilirler. Sonu olarak l iin taze yiyecek ve iecek sunma zamanla kurbana, l iin yaplan cenaze trenleri de tren ve ritellere dnmtr39. R. Smithin kuram kurbann, hatta dinin totemizmden40 doduu ynndedir. Kendisiyle akrabalk ba olduu dnlen hayvan veya bitki toteminin tanryla zdeletirildiini ve zaman iinde tanrnn totemci topluluk iin akrabalk ban glendiren bir kurban haline geldiini ileri srer. Totemin eti belirli zamanlarda yendii zaman topluluun bireylerinin birbirleriyle olan ba glenmekte ve totemle btnleme salanmaktadr. Ancak tanr insan karakterine brnnce insan etinin yenmesi zamanla tiksindirici bir ey haline gelmi ve onun yerini hayvanlar almtr. R. Smithe gre, totemizm yerini sistemli dinlere brakmaya balad zaman bile kurban treni kutsal anlamn korumaya devam etmi, kurban eti topluluun paylat kutsal nesneden tanryla paylalan kutsal nesneye dnmtr. Kurban her zaman ziyafetin ya da trenin nemli bir paras haline gelmitir. Kurbann olmad bir ziyafet dnlemez. nk yemek etsiz olmaz. Yemek bir birliktelik ars, kurban ise bu birliktelie tanry da davet etmedir41. J. Frazer kurban aklarken ok farkl yorumlar ortaya atm, totemizmle olan ilikisini de yadsmamtr. Ancak totemizmi R. Smith ve yandalarna gre ok daha genel bir bak asyla ele alm, onun dinsel ynnden ok sosyal ynne dikkat38

E. B. Tylor, Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom II, New York, 1924, s. 375 vd.; James, 1920, s. 1; Erginer, 1997, s. 20 vd.

H. Spencer, The Principles of Sociology, New York, 1898, s. 267den itibaren eitli rneklerle ve s. 281; James, 1920, s. 1; Erginer, 1997, s. 33.40

39

Totem, ilksel toplumlarda topluluun ondan tredii sanlan ve kutsal saylan hayvan, aa, rzgr gibi herhangi bir tabi nesnedir. Totemizm ise ksaca insanla totem arasnda bir akrabalk ilikisi ya da gizemli bir ba bulunduu inancna dayanan dnce ve davran sistemidir. Totemizm ve totem hakknda ayrntl aklama iin bkz. O. Hanerliolu, Dnya nanlar Szl:Dinler, Mezhepler, Tarikatlar, Efsaneler, stanbul, 1993, s. 517. W. R. Smith, The Religion of the Semites, London, 1901, s. 255; James, 1920, s. 1 ve 2; Erginer, 1997, s. 21 vd; Gurney, 1977, s. 28.

41

14

ekmitir. R. Smithe benzer ekilde, kurbann totem olarak kabul edilen hayvanlarn ldrlp yenmesinden doduunu ne srer42. Kutsal saylan totemin ldrlp yok edilmesi, kutsalla yakn iliki iinde olan kraln veya efin de ldrlp yenmesini gndeme getirir. Bylece bir insan kurban organizasyonu ortaya kar. J. Frazer, bu ritelin sosyal hayatn devamll iin art oluturmasnn dini niteliinden ok daha ar bastn ne srerek R. Smithden ayrlr43. nk tanr kraln glerinin zayflamaya balad belirtilerini gsterir gstermez ldrlmesi ve ruhunun tehdit edici rmeyle ciddi bir biimde bozulmadan nce gl kuvvetli bir ardlna aktarlmas gerekir44. E. Westermarcka gre kurbann ortaya k nedeni ise doast varlklarn insan itahna ve insan isteklerine sahip olduu inancdr. Bu gler kendilerine takdim edilen kurbanlardan tatmin olduklar srece insanolu iin bir tehlike yoktur. Aksi takdirde birok felaketin kayna olabilirler. Bu durumda insanlar kt ruhlar ve olumsuzluklar kovmak iin kurban sunarlar45. nsan kurban uygulamas ise tehlike iinde yaayan dier bireyler iin birinin feda edilmesidir. Daha sonra insanlarn yerini hayvan sunular almtr46.

Buraya kadar ksaca anlatmaya altmz kurban olgusunun nasl ortaya ktna dair grler, kurban iten da doru anlamlandrmaya yneliktir. Ancak kurban olgusunun ortaya knda dtan gelen etkilerin de yadsnmamas gerekir. nsanlar, kurban etmeye ynelten maddi koullar nelerdi? Soyut tanmlamalarn tesinde bu olgunun bir takm somut nedenleri olmalyd. Aklda tutulmas gereken nemli bir nokta vardr ki, kurban insan kurban da dahil olmak zere- asla basite indirgenecek bir uygulama deildir. Tarih boyunca kurban iin dzenlenen btn trenlerin arkasnda bir uygarlk yer almaktadr. Kurbann uyguland en geri kabul

42

J. G. Frazer, Altn Dal: Dinin ve Folklorun Kkleri II, (ev. M. H. Doan), stanbul, 1992, s. 127 vd.

J. G. Frazer, Altn Dal: Dinin ve Folklorun Kkleri I, (ev. M. H. Doan), stanbul, 1991, s. 211 vdd; James, 1920, s. 3.44 45

43

Frazer, 1991, s. 213.

E. Westermarck, The Origin and Develepment of the Moral Ideas, Vol. II, London, 1908, s. 611 vd; James, 1920, s. 3.46

Westermarck, Vol. I, 1908, s. 469 vd; James, 1920, s. 3.

15

edilen toplumlarda bile belirli bir sistemin ve uygulamann olmamas mmkn deildir. nk kurban etme bir sistem ve dzen iidir. Kurbann maddi nedenlerle aklanmas, onun sosyo-ekonomik temellerini anlamakla mmkndr. Olay ve olgular ekonomik nedenlerle aklayan felsefe sistemlerine gre kurban bir art deer olarak tanmlamak yanl olmaz. Bu felsefeye yakn duran G. Bataille kurban olgusunu harcama ile ilikilendir47: kurban yok edilmesi gereken bir art deerdir, bir tketmedir, ritel bir tketme lgnl iinde toplumun psikolojik olarak doyurulmas ve sakinletirilmesidir; artan enerji ve byme tamamen emilemiyorsa bu enerji zorunlu olarak yitirilmeli ve harcanmaldr. G. Bataillenin aadaki szleri konuya sz konusu yaklam daha anlalr klacaktr: Ykmn payn hesaba katmak, kalan lmcl bir salgn tehlikesinden korumak, her zaman kurban etmenin sorunudur. Kurban etmeyle ilgili olan her ey tehlike iindedir ama trensel, snrl biiminin dzenli olarak kurban edenleri gvence altna alma etkisi vardr. Kurban etme, iinde ortak eserler sistemini

oluturanlarn itenliinin bulunduu scaklktr. iddet bunun zdr ama eserler bu iddeti zaman ve mekan iinde snrlamaktadrlar; iddet ortak ileri birletirme ve koruma kaygsna boyun eer. Bireyler zincirlerinden boanrlar ama onlar eriten ve ayrmsz benzerlerine kartran bir boalma, din d zamann eserleri iine zincirlenmelerine katkda bulunur. Kurban faydal zenginliin ktlesi iinden alnan bir fazlalktr. Ve kurban ancak yararszca yok edilmek iin alnr. Kurban, seildii andan itibaren iddetli yok edie vaat edilen, lanetli paydr48.

Yukarda ksaca akladmz kurbanla ve kurbann ortaya k ile ilgili eitli dnrlerin gr ve dncelerinin, Hitit ivi yazl belgelerinde anlatlan kurban trenlerine belirli llerde paralellik gsterdii aada ele alacamz metin rneklerinin aklanmas ve yorumlanmas sayesinde grlecektir. Kurban tanrya verilen bir sunu, ller iin bir armaan, olumsuzluklar ve kt gleri kovmak iin bir ara ve hatta tanrya en yakn olan kiinin yani kraln ldrlmesiyle topluluun refahn salayan bir ritel olarak, Hitit metinlerinde karmza kabilmektedir. Son47 48

G. Bataille, Lanetli Pay, (ev. M. M. Yakupolu), Ankara, 1999, eitli yerlerde. Bataille, 1999, s. 96 ve 97.

16

planda kurban toplumsal dzeni salamak iin bir tketme ve harcama olarak gstermek Hitit toplumu iin de mmkn olabilmektedir. Metinlerde buna dair ak ifadeler bulunmamasna ramen metinlerin iyi okunmasyla yakn sonular elde edilebilir. Doal olarak elde edilecek sonular, pek ou sanayi devriminden sonra ortaya km kavramlarla deil de o dnemi kendi koullar iinde deerlendirerek ifade edilecektir. Kurbann ne olduu hakknda genel bir tanmlama ise Religion and Ethics adl ansiklopedide zet olarak u ekilde yaplmaktadr: Kurban genel olarak, ruhani bir g kayna ile -onun gcne duyulan ihtiyatan dolay- iliki kurmak iin herhangi bir eyin yok edilmesi ya da tahrip edilmesi srasnda yaplan ayin olarak tanmlanabilir. Kurulan bu iliki sayesinde kurban nesnesi topluluun yeleri ve ruhani g tarafndan paylalr, bu paylam srasnda da ruhani gle kurulan yaknlk onun gcne ortak olmay salayarak birlik ruhunu dourur; veya tam tersine bu iliki insan bir zaafn sindirilmesi ve etkisiz duruma getirilmesi iin kurulabilir. lki iin kurban nesnesinin kutsal ziyafette tketilmesi, ikincisi iin ise kurban nesnesinin kirli olarak dnlmesi ve vahi hayvanlara terk edilmesi rnek olarak gsterilebilir49.

Kurbann bizim ele aldmz biimi daha ok ikinci tr kapsamaktadr. Tanmlayacamz kurbanlarn kutsal yemekte insanlar tarafndan yenilip

iilmesinden ok gmlmesi, yaklmas ya da terk edilmesi sz konusudur. Kurban nesneleri kirlidir ya da kir onlara yklenmitir. Ancak tanrya sunulan veya tanrlar armak iin kullanlan nesne olmas asndan bayram trenlerindeki kurbanlarla paralellik gstermektedir. Hititlerde llere sunulan kurbanlar ise ok farkl boyutlarda deerlendirilmesi gereken bir konudur. Bu tr kurbanlarda ruhani gcn yerini l alr ve yaknlk onunla kurulmaya allr. nk o da tanrlar gibi gcnden korkulmas ve

memnun edilmesi gereken insan st bir g vasf kazanmtr. Bunun yannda yaamn yitirmekle farkl bir boyuta gemi olan kii, ona yakn olan kiilerce her zaman hatrlanmaldr. Bu hatraya en byk sayg, sunulan kurbanlarda kendini gsterir.49

James, 1920, s. 1.

17

llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar deerlendirirken uygulanan ritelin dorudan l/ller veya yeralt tanrlar iin dzenlenmi ve sunulan kurbanlarn da tamamyla onlar iin hazrlanm olmas almamzda esas tutulmu ve tezimizin snrlar bu esasa gre izilmitir.

18

BLM I H T TLERDE KURBANEski Yakndouda kabul grd biimiyle genel olarak kurban tanrnn veya tanrlarn beslenmesidir. nsanlar ancak tanrlar besleyerek onlarn gcnden yararlanabilir ya da bu gcn korkun etkilerinden korunabilir50. Tanrlarn da insanlar gibi yemeye ve imeye ihtiyalar vardr. Bu ihtiyalarn ise insanlardan talep ederler. nsanla tanr arasndaki iliki kleyle efendisi arasndaki iliki gibidir51. Kle efendiyi memnun edip, ihtiyalarn karlad srece efendi de klesine iyi davranr, onu koruyup kollar, aksi takdirde onu ykma srkler. Tanrlarn insanlar koruyup kollamas iin ise insanlarn onlara eksiksiz bir ekilde yiyecek ve iecek sunmalar gerekir. Hititlerdeki kurban uygulamalar da ayn manta dayanmaktadr. Bununla birlikte Hititlerde kurbann sunulu biimlerini homojen bir sisteme dayandrmak ok zordur. Hitit tarihinin balangcndan itibaren gelierek ortaya kan kurban trenlerinde Hititlerin kendi teknikleri yan sra Mezopotamya, Hurri ve yerli Hatti kltrlerine ait eler de barnmaktadr52. Hititler tanrlarn bakm ve beslenmesi konusunu ok ciddiye alrlar. Hatta bu konuda ok iddialdrlar. zerlerine aldklar sorumluluu kendilerinden baka hi kimsenin en iyi ekilde yerine getiremeyecei konusunda tanrlara gvence verirler ve tanrlarn ihtiyalarnn karlanmas iin Hitit egemenliinin mutlak olmas gerektiini ima ederler. Bu iddialar ve Hititler iin kurban sunmann altnda yatan iktidar hrs iin en gzel rnek, M.. 15. yzylda mparatorluk Dneminin ilk krallarndan I. Arnuwanda (M..1420-1400) ve kralie Asmunikal tarafndan

50 51

V. Haas, Geschichte der hethitischen Religion, Leiden. New York. Kln, 1994, s. 640 vd.

Bu karlatrma iin bkz. A. Goetze, Die Pestgebete des Murili, KlF 1, 1930, s. 216; A. Sel, Hitit Kaynaklarnda Tapnak Grevlileri le lgili Bir Direktif Metni, Ankara, 1985, s. 149 vd; F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1987, s. 219.52

G. M. Beckman, Opfer. A. II. Nach schriftlichen Ouellen, Anatolien, RIA 10, Berlin. New York, 2003, s. 106.

19

yazdrlm duadr53. Bu duada kral ifti, kuzeydeki Gakalar tarafndan ele geirilen klt merkezlerini kaybetmekten duyduklar znty dile getirirler. Tapnaklar yamalanm, iindekiler alnp gtrlmtr. Duada arpc biimde u ifadelerle devam ederler: Bu yzden, bu topraklarda artk hi kimse sizin adnz anarak dua etmeyecek, tanrlar. Hi kimse sizin iin gnlk, aylk ve yllk kurbanlar sunmayacak. Hi kimse bayramlarnz ve trenlerinizi kutlamayacak54. Bu dua, dman snrlar iindeki klt merkezlerine sunularn gnderilmesi sz ile biter. Duada dikkat ekici olan, Gakalara terk edilmek zorunda kalnm blgelerin tapnak ve kltlerine sahip klm olmasdr. Hitit ordusu klt merkezi olan ehirleri terk etmek zorunda kalsa bile, Hitit Devleti oralara kurbanlar gndermeye devam edecektir. nanlarn ve ibadetlerin ne kadar nemsendii aka ortadadr. Bu durum inan zerinden yrtlen siyasi bir maniplasyondur.

Hititlerde kurban olgusuna en fazla aklk getiren ifadelerden biri kukusuz mitolojik bir metinde yer almaktadr. Bu mitolojik hikayede Hititler iin kurbann ne anlama geldiine dair nemli bir ipucu yakalyoruz. Tanrlar arasndaki egemenlik mcadelesini konu alan ve Kumarbi Destan ile balayan destanlar zincirinin bir halkas olan Hedammu mitinde bilgelik ve akl tanrs Ea tanrlar toplantsnda insanln yok edilmesi karsnda tanrlarn ne hale gelecei konusunda ackl bir konuma yapar. Konuma yledir: Neden [insanolunu] yok ediyorsunuz? Onlar tanrlara kurban sunmayacaklar. Onlar sizin iin sedir (aacndan) tts yakmayacaklar. Eer insanolunu yok ederseniz, artk tanrlara [tapnma]yacaklar. Hi kimse [ekmek] sunmayacak ya da sizin iin artk libasyon yapmayacak. Hatta saban bizzat Kummiyann kahraman kral Teup srecek, auka ile Hepat ise deirmen tanda (un) tecekler55. nsanlar ktlk dnemlerinde tanrlara kurban53

Duann tamam iin bkz. Schuler, 1965, s. 152 vdd; A. Goetze, Hittite Prayers, ANET, J. B. Pritchard (ed.), New Jersey, 1955b, s. 399 vd. KUB 17.21+ y 19 vdd.; Transkripsiyon ve tercme iin bkz. Schuler, 1965, s. 152 vd.

54 55

J. Siegelov, Appu-Mrchen und Hedammu-Mythos (StBoT 14), Wiesbaden, 1971, s. 46 vdd; H. A. Hoffner, Hittite Myths, Chicago, 1990, s. 49; Haas, 1994, s. 640, d. n. 2; R. Lebrun, Aspects Particuliers du Sacrifice Dans le Monde Hittite, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 1993, s. 225; B. J. Collins, Ritual Meals in the Hittite Cult, Ancient Magic and Ritual Power, M. Meyer P. Mirecki (eds.), Leiden-New York-Kln, 1995, s. 92; A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 2, stanbul, 2003, s. 79.

20

sunma grevlerini yerine getirmekte zorlanyorlard ve tanrlar da bu durumdan etkilenerek ok g duruma dyorlard. Bu yzden Ea, tanrlar bir alk sknts ile kar karya olduklar konusunda uyarmaktadr. Bu pasaj tanrlar kendi ilerini kendileri yapamayan, insanlarn sunduklar kurbanlarla beslenen zavalllar gibi gstermektedir. Bununla birlikte tanrlar istedikleri zaman insanolunu yok edecek kadar gldrler. Bu nedenle Hititler mmkn olduunca tanrlar martmlar, her frsatta onlara kurbanlar sunarak, onlarn tevecchn kazanmaya almlardr. II. Murilinin veba dualarnda tanrlarn, insanlarn sunduklar kurbanlara ihtiya duyduklar inanc bir kez daha gzler nne serilmitir. II. Murili bu dualarda vebay durdurmalar iin tanrlara dualarla yakarmakta ve onlar durum deerlendirmesi yapmaya davet etmektedir: veba sona ermedii takdirde Hatti lkesindeki btn insanlar lecek ve tanrlara ekmek ve iki kurban sunacak kimse kalmayacaktr56. Bylece veba sadece insanlar yok etmekle kalmayacak, tanrlarn da ok zor duruma dmesine yol aacaktr. Elbette tanrlara kurbanlarn belirli kurallar erevesinde sunulmas beklenir. Bu kurallar Hitit ivi yazl metinlerinde harfiyen belirtilmitir. Tanrlarn hibir hatay affetmedii ve cezalarnn da korkun olduu gz nnde bulundurulursa kurallarn en ince ayrntsna kadar yazya dklm olmasnn nedeni daha iyi anlalacaktr. Kurallar metnin ieriine, kurbann uygulama alanna ve trlerine gre farkl ekillerde ortaya karlar. inde kurban trenlerinin yer ald metinler, yani kurbann uygulama alanlar ve trleri aadaki blmde aklanmtr.

I. 1. Hititlerde Kurbann Uygulama Alanlar ve TrleriHititlerin kurban uygulamalar hayatn farkl ynlerine uygunluk gsterir ekilde eitlidir. Kurbanlarn sunulduu durumlar ivi yazl Hitit metinlerine gre56

Goetze, 1930, s. 236 vdd; Haas, 1994, s. 640; Gurney, 1990, s. 131; T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. Mfit Gnay), Ankara, 2003, s. 94; G. M. Beckman, Herding and Herdsman in Hittite Culture, Fs H. Otten 2, Wiesbaden, 1988, s. 36, d.n. 27.

21

snflandracak olursak57 en bata bayram metinlerinin58 yer aldn grrz. Daha sonra ritel metinleri59 gelir. Bunlarn yannda lm olan krallar listeler60 halinde onlara sunulan kurbanlarla gsteren metinler ve cenaze trenlerinde61 sunulan kurbanlar anlatan metinler yer almaktadr. Ayrca tapnak personelinin eitimi ile ilgili metinlerde62, klt envanterlerinde63, mitolojik metinlerde64, dualarda65, adaklarda66 ve kehanetle ilgili metinlerde67 tanrlara veya llere sunulan kurbanlardan bol bol sz edilmektedir. Birka Luwi metninde ve ender olarak tarihi ve hukuki metinlerde de kurbanla ilgili ifadeler yer almaktadr. Metinlerin dnda grsel tasvirli sanat eserlerinde ve kaya kabartmalarnda da tanrlara kurbanlarn sunulduu sahnelere rastlamak mmkndr. Kurban nerede, ne zaman veya hangi niyetle yaplrsa yaplsn temelde tr kapsamaktadr: kanl, kansz ve yakma kurbanlar. Kansz kurbanlar genel olarak ekmek ve iki kurbanlardr. Kanl kurbanlar ise doal olarak yenilebilir evcil hayvanlardr. Ancak zaman zaman tanrlara sra d baz kurbanlar da sunulmaktadr ki, bu tr kurbanlar ilediimiz konu asndan bizi ok daha fazla ilgilendirmektedir. Bu tr kurbanlarn iinde eti yenmeyen kpek ya da at gibi hayvanlardan baka ok nadir olarak insan da yer alabilmektedir. Hem kanl hem de kansz kurbanlarn trene katlanlarca asla tketilemeyecei ok zel uygulamalar da gerekletirilebilmektedir. te bu zel durumlarda

Bu snflandrma Boazky ivi yazl metinlerinde yaplan titiz bir taramadan sonra yaplabilmitir. Beckman, 2003, s. 106da verilen bilgiler de gz nnde bulundurulmutur.58 59 60 61

57

CTH 591 vdd. CTH 390-500. CTH 661.

CTH 450; H. Otten, Hethitische Totenrituale, Berlin, 1958a; A. Kassian et al., Hittite Funerary Ritual: alli watai, Ugarit-Verlag Mnster, 2002. CTH 264. CTH 501-530. CTH 321-370. CTH 371 vdd.

62 63 64 65 66

CTH 583-590; J. de Roos, Hettitische geloften. Een texteditie van Hethitische geloften met inleiding, vertaling en critische noten, I-III. Diss. Universiteit van Amsterdam, 1984. CTH 531-582.

67

22

kurbanlar yaklmaktadr. Yakma kurbanlarda en ok kullanlan canl kurbanlar kulardr68. Kendisine kurban sunulan tanr, tanrsal anlamlar yklenen nesne veya l, kurban treninin bizzat gerekletirildii anda hali hazrda bulundurulur. Tanry veya ly simgeleyen nesne genellikle bir heykeldir ve krali cenaze trenleri hakkndaki blmde yeniden ele alacamz zere ivi yazl metinlerdeki ad Hitite eri- , Smerce ALAM olarak anlmaktadr. Bayram trenlerini konu alan ivi yazl metinlerden anladmz kadaryla trenlerin tapnan dnda gerekletirildii durumlarda bazen tanr heykellerinin yeriniNA 4huwai NA 69 4ZI.KIN)

(Smercesi

denen kutsal talar alabilmektedir.

Tapnan iinde gerekletirilen trenlerde ise kurbanlar kutsallk atfedilen baz yerlere sunulabilmektedir70. Bayram trenleri olarak adlandrdmz Hititlerin devlet trenlerinde kurbanlar ounlukla hiyerarinin en tepesinde yer alan kral tarafndan sunulur. Kral Hitit panteonunun btn tanrlarnn ba rahibi konumundadr. Ei kralie de ba rahibedir ve kurban sunma yetkisi kraldan sonra ona aittir. Kral ekmek ve iki kurbanlarnda ok zel bir takm hareketlerle ve belirli bir dzen erevesinde tanryla yaknlk kurar, ikisini ve yemeini onunla paylar. Elbette hayvan kurbanlarnda hayvanlarn kesilmesini ve paralanmasn bizzat stlenmesi beklenemez. Kurban hayvann takdis eder ve bu grevi tapnakta bu ile grevli rahiplere aktarr. Yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar iin ise ok daha zel mekanlar oluturulmaktadr. Onlardan sz ettiimiz aadaki blmde grlecei gibi bu tanrlarn tapnaklar ve rgtl bir kltleri yoktur. Genellikle kurbanlar yere kazlan ukurlar araclyla kabul ederler. Yakma kurbanlarla birlikte dier kurban trlerinin de uyguland ve bysel ilemlerin gerekletirildii bu trenleri her zaman68

Hitit metinlerinde genellikle MUEN smerogram ile ifade edilir. Hitit metinlerinde kular ve ku trleri iin bkz. H. Ertem, Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun Faunas, Ankara, 1965, s. 169 vdd.69

M. Darga, ber das Wesen des huwai-Steines nach hethitischen Kultinventeren, RHA XXVII, Paris, 1967, s. 5 vdd; M. Darga, Hitit Metinlerinde Geen NA4ZI.KIN=NA4huwai Kelimesinin Anlam Hakknda Bir Aratrma, Belleten XXXIII, Ankara, 1969, s. 493 vdd; I. Singer, The huwai of the Storm-God in Hattua, IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara 2125 Eyll 1981), Ankara, 1986, s. 245 vdd; Gurney, 1990, s. 124. Beckman, 2003, s. 106 vd; Gurney, 1977, s. 32.

70

23

ritel olarak tanmlyoruz. Ritellerde geleneksel kurban trenlerinden ok farkl ekilde kral geri planda kalr ve tanrlara kurban sunma iini tek bana tapnaa ya da saraya bal olmad halde, sradan bir insan olarak kabul edilemeyecek kadar becerikli olan kiiler stlenir.

Geleneksel dini trenlerde arka planda yer alan, ancak her zaman nemli ve ulvi iler yapan ve aslnda ya rahip ya da kral ailesi grubundan olan; ritellerde ise kendi isimlerini ve geldikleri yerin ismini metinlere kaydettirecek kadar n planda yer alan bu grevliler kimlerdir? imdi ksaca onlar tanmaya alalm.

I. 2. Kurban Trenlerindeki Grevliler Hakknda Genel BilgilerTrenin balangcndan sonuna kadar bu ulvi ilerin eksiksiz ve hakkyla gereklemesi iin geri planda tapnak ya da saray personeli hazr beklemektedir. ou zaman da kraln hemen yan banda tren sahnesinde yer alrlar. Bu durum Hititlere ait grsel sanat eserlerince de desteklenmektedir. Saki (LSAGI.A), aba (UGULAGI L

MUHALDIM) ve sofrac (L

BANUR) kurban trenlerinin gereklemesi srasnda en ok ne kan

grevlilerdir71. Saki iki kurbannda birinci derecede sorumlu grevlidir. Onun ne kadar nemli biri olabildii aada ele alacamz cenaze trenlerine ait metinlerin bazlarnn yorumlanmas srasnda Blm III.1.3.3.de aklanmtr. Aba ve yardmclar ise genellikle hayvan kurban trenlerinde kraln hayvan takdisinden hemen sonra kesme, paralama ve piirme ilerinin tmnden sorumludurlar. Sofrac ise ekmek kurban trenlerinde, ekmein tren yerine getirilmesinden ve datlmasndan sorumlu olan grevlidir. Hem alarn ve kasaplarn hem sakinin hem de sofracnn Hitit dnemine ait kabartmal vazolarda tasvir edildiklerini grmekteyiz.

71

Beckman, 2003, s. 107.

24

nandkta bulunan Eski Hitit Dnemine ait tasvirli bir klt vazosu zerinde boann kurban edilii aka gsterilmektedir72 (Tablo 10). Kesim iinden sorumlu olanlar ayaklar balanm olan boann zerine eilmi ilerini yapmaktadrlar. Tasvirli Hitit sanatnda alara ait baka rnekler de vardr. rnein Alacahyk kap ortostatlarnda srlerek gtrlen (byk olaslkla kesim yerine) hayvanlarn hemen ardndaki figr alar temsil ediyor olmaldr73; zaten en batakinin elinde bir bak tuttuu aka anlalmaktadr74. (Tablo 27) Boazkyde aa ehirde ele geirilmi tun kap parasndaki frizde yer alan sola ynelik erkek, ileri uzatarak yukar doru at ellerinde bir hayvan ba tamaktadr. Bu erkek figrnn kestii hayvann ban ileri doru uzatan bir ba a olduunu iddia edenlerin yan sra, bu hayvan bann bir BIBRUyu temsil ettiini syleyenler de vardr75. Yine nandk vazosunda alttan ikinci frizde saki, kral m yoksa tanr m olduu aka belli olmayan bir ahsa iki sunarken tasvir edilmitir (Tablo 9). Bugn New York Metropolitan Museumda Norbert Schimmel koleksiyonuna ait geyik biimli gmten bir Hitit klt vazosunun boyun ksmnda da bir iki kurban sahnesi canlandrlmaktadr76. Libasyon yapan kraln arkasnda, srann sonunda, diz km ve sa elinde tuttuu kab ileri uzatm ve sol eliyle de dua jesti yapm olan ahs saki olmaldr77 (Tablo 16). Geyik ritonundaki sakiye benzer ekilde tasvir edilen baka bir saki, Boston Fine Arts Museumda sergilenen yumruk biimli gmten bir

T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, s. 33, Lev. H-1; H. Baltacolu, Alacahyk Sfenksli Kap Alar Kabartmas, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 1, Ankara, 2003, s.83.73 74

72

Bu figrn alar temsil ettii hakknda bkz. Baltacolu, 2003, s. 59 vdd.

Elinde bak tutan en bataki figrn a olarak tanmlanabilecei hakknda bkz. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 144; Baltacolu, 2003, s. 62 vdd.75 76

Konu hakkndaki tartmalar iin bkz. Baltacolu, 2003, s. 68 vd.

O. W. Muscarella, Stag Rhyton, Ancient Art: The Norbert Schimmel Collection, O. W. Muscarelle (ed.), Mainz, 1974, s. 123 vdd; S. Alp, Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempels: Kultanlagen im Lichte der Keischrifttexte, Ankara, 1993, s. 97; K. Bittel, Beitrag zur Kenntnis hethitischer Bildkunst, Heidelberg, 1975, s. 8 vdd.77

Geyik ritonu zerinde srann sonunda tasvir edilen ahsn saki olduu hakknda bkz. Alp, 1993, s. 97.

25

Hitit kab zerindedir78. Bununla birlikte burada sakinin tasvir edildii blmn nemli bir ksm tahrip olmutur ve ancak kap tutan eli korunabilmitir (Tablo 19).

Ksmen almamzn konusunu oluturan yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarn iinde yer ald ritellerde, kurban sunma ilerini gerekletiren ba sorumlular byc kadnlar (metinlerde SmerceMUNUS

U.GI, Hitite haawa- olarak anlanL

yal kadn ve bazen de patili- rahibi denen bir grevli by ritellerinde byc olarak karmza karlar) ya da byc adamlardr (Smerce AZU). Kanl ve

kansz kurbanlar ya da yakma kurbanlar hep onlar sunar. Kral veya kralie ise genellikle kurban iini gerekletirmekten ok riteli bizzat talep eden mteri konumundadr79. nk bu riteller bayram trenleri gibi dzenli olarak deil, sadece bir sorun ortaya ktnda ya da olaand durumlarda uygulanrlar. Ritellerde sunulan kurbanlar ve bu kurbanlar sunan bycleri tasvir eden herhangi bir grsel e bizim bilgimize gre yoktur. Bunun nedenini una balyoruz: bu uygulayclar genellikle halktan kiilerdi ve hem saraydan hem de tapnaktan bamszdlar. Bu durumda onlarn kral veya kral ailesinden kiiler olmas sz konusu bile deildir. Asil ya da ruhban snfndan olmayan insanlarn grsel tasvirlerinin yaplarak lmszletirilmeleri beklenemez. Onlarn bamsz hareket etmeleri kontrol edilmelerini gerektiriyordu. Bu nedenle ritel metinleri titizlikle yazya dklm ve metinlerde ngrlen talimatlarn dnda ritel icra edilmesi yasaklanmtr. nk bycler ve byler devletin ve toplumun kaderini etkileyebilecek kadar gldrler. Talimatlarn dna kanlar her zaman yasalarda belirtilen ve cezas lm olan kara by yapmakla sulanabilirler80.

H. G. Gterbock-T. Kendall, A Hittite Silver in the Form of a Fist, The Ages of Homer: A Tribute to Emily Townsend Vermeule, J. B. Carter and S. P. Morris (eds.), Austin, 1994, s.51; S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 28 vd.79

78

Riteli talep eden mteriye Hitit metinlerinde EN.SISKUR denmektedir. Bkz. F. P. Daddi, Mestieri: Professioni e Dignita nellAnatoli Ittita, Roma 1982, s. 490.

A. S. Kapelrud, The Interrelationship Between Religion and Magic in Hittite Religion, Numen 6, Oslo, 1959, s. 32 vdd.

80

26

ivi yazl metinlere gre Hititlerde kurbann uygulan ve uygulayclar karmza bu ekilde kmaktadr. Ancak ivi yazl Boazky metinlerinde Hitite ya da Hitite olmayan kelimelerden hangisi kurban anlamna gelmektedir? Kurban anlamna gelen tek bir kelime mi vardr yoksa eitli kurban trleri iin ayr ayr kelimeler mi kullanlmaktadr? Kurbann ve kurbanla ilgili teknik terimlerin Hitit metinlerindeki karlklarna aadaki blmde k tutmaya alacaz.

I. 3. ivi Yazl Hitit Metinlerinde Kurban Kelimesi: Tanm ve AnlamYukarda da belirttiimiz gibi, Hitit ivi yazl metinleri arasnda bayram ve ritel metinleri kurbann en ok anld metinlerdir. Tanrlara sunulan kurbanlarla ilgili ayrntl bilgileri de bu metinlerden reniyoruz. Hem bayram hem de ritel metinlerinde anlatlan kurban trenleri bazen birbirine ok benzemektedir. Bu nedenle Hitit katipleri ikisini de ok farkl teknik terimlerle adlandrarak, birbirinden kesin izgilerle ayrmlardr. Dzenli tekrarlanan kurbanlar veya tanrlara ynelik belirli klt kutlamalarn aktaran ve bayram, ziyafet, festival anlamlarna gelen EZEN Smerogram (Akadas isinnu, Hitite anlam ise hala bilinmemektedir) ile ifade edilen metinler tamamen bayram metinleridir81. Burada sz edilen bayram metinleri, devlet eliyle kltlerin idaresine, tanrlarn doru ekilde kutsanmasna ve kurbanlarn yeterli sayda yaplmasna yneliktir ve daha ok idari metinleri hatrlatmaktadr82. Kurban bayramn btnn deil sadece bayramn blmlerinden birini oluturur. Ancak bayramlarn iinde her trl kurban rneine rastlamak mmkndr.

H. G. Gterbock, Some Aspects of Hittite Festivals, Actes de la XVIIe Rencontre Assyriologique Internationale 1969, Bruxelles, 1970, s. 175; G. Frantz-Szab, Hittite Witchraft, Magic, and Divination, J. M. Sasson (ed.), CANE III, 1995, s. 2008; EZEN Smerogram Eski Mezopotamya metinlerinde de enlik ve bayramlar tanmlar. Bu konu hakknda bkz. H. Limet, Le Sacrifice SISKUR, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 1993, s. 244 ve 246.82

81

J. Klinger, Arnma Ritelleri ve Ktlkleri Defetme Byleri, Hititler ve Hitit mparatorluu: 1000 Tanrl Halk, s. 456.

27

Trenin yneticisi olan bir kiinin ismen yazar eklinde bildirildii riteller ise ok daha kendine zg yapdadr. Yukarda da belirttiimiz gibi burada treni yneten ve kurbanlar sunanlar genellikle yal kadn olarak anlan byc kadnlar ya da byc adamlardr. Yeri geldike bu meslek grubundan kiiler iin daha ayrntl bilgi verilecektir. Riteller genellikle bysel ilemleri tasvir eden ivi yazl metinlerdir ve SISKUR Smerogram ile ifade edilirler83. SISKUR Smerogramnn Hitit iviyazl metinlerindeki karl ritel anlamna gelse de aslnda onun Smerce anlam ok daha bakadr. Smer dilinde SISKUR sznn kullanm, onu daha sonra kendi dillerine aktaran Samiler tarafndan aka anlalamamtr. SISKUR, Smer metinlerinde ne tam olarak kurban ne de dua anlamna gelmektedir. O daha ok btn bunlar iinde barndran dinsel eylemlerin tmdr. Tanrya yaplan kurbanlarn, yrekten sylenmi szlerin ve saygyla selamlamalarn tm, kutsal dnyayla kurulan kutsal ilikilerin tamamdr84. Ancak Hititler iin en belirgin anlam ritel metinlerini

tanmlayan bir ideogram olmasdr. SISKURun Hititedeki karlklar maltear85 dua ve mugear86 yakar kelimelerinin ierikleriyle badatrlabilir. Bu iki kelime daha ok ritellerin szel ieriklerini vurgulayan soyutlamalardr87. Ritelleri tanmlayan SISKUR Smerogramnn cmlede nesne olarak yer ald durumlarda, nadiren de bayramlar iin kullanlan EZEN Smerogramnn cmlede nesne olarak yer ald durumlarda, Hititede ounlukla kurban etmek anlamna gelen ipant- fiili kullanlabilmektedir. nfinitiv haldeki ipant- fiili88 kurban etmek veya kurban hayvann takdis etmek anlamlarna gelse de SISKUR ile

83 84 85

Klinger, (), s. 456; Frantz-Szab, 1995, s. 2008; Haas, 1994, s. 641. Limet, 1993, s. 244, 245 ve 255.

Maltearn dua, ilahi veya adak, adak sunusu anlamlar iin bkz. HWb Erg. 1, s. 13; HWb Erg. 3, s. 23; CHD, 1980, s. 136 vdd.

86

Mugearn dua ile yakarma, arma ve arma riteli anlamlar iin bkz. HWb Erg. 1, s. 14; CHD, 1980, s. 324 vdd. Klinger, (), s. 456. ipant- fiilinin metinlerde eitli kurban trlerinde kullanlyla ilgili aklamalar aada kanl ve kansz kurbanlar blmnde bulabilirsiniz.

87 88

28

kullanldnda riteli gerekletirmek, EZEN ile kullanldnda ise bayram kutlamak eklinde tercme edilmektedir89. ipant- fiilinden birok isim tretilmi olmasna ramen90, kurbana karlk gelebilecek bir isme Hitit ivi yazl metinlerinde rastlanmaz. Trkedeki hem ismin hem de fiilin ayn kelime olduu kurban kurban etmek gibi bir cmleye Hititede rastlanmaz. Akadlar SISKUR iin ikrib, niq ve tesltu kelimelerini kullanmlardr. Niq91 kelimesi byk olaslkla ilk olarak tanrlarn onuruna yerlere arap, st dkme (libasyon) anlamndaki naqu92 fiilinden yola karak kurban anlamna gelir. krib93, karbu(m)94 fiil kknden ve tesltu, sal kknden istek, dua, hayr duas (tanrnn ltf) anlamlarn artrr95. Bugn kullandmz kurban kelimesinin Akada karbu kkne dayandn yazmzn en banda belirtmitik. Kurbann bugnk anlamyla yakn ilikisi olan Akada ikrib kelimesinin ayn kkten bir fiil olan karabu(m)dan tremi olmas dikkat ekicidir. krib kelimesinin ierii Asur Dneminden Hitit mparatorluk Dnemine uzanan zaman srecinde ok deiik boyutlar kazanmtr. Asur Ticaret Kolonileri Dneminde Asurdan Anadoluya getirilen ticaret eyas bazen ikrib olarak adlandrlmaktayd. Kelimenin anlam yukarda belirttiimiz gibi dua etmek, yemin etmek anlamlar tasa da, tccarlarn tapnakla olan ekonomik ilikileri erevesinde bir ticaret terimi haline gelmitir. nk bazen tapnak tarafndan tccarlara salanan sermaye bazen de bu sermayeden elde edilen karn tapnaa denmesi gereken blm anlamlarna gelmektedir. J. G. Dercksen,

89

ipant- fiilinin SISKUR ve EZEN ile kullanmlar iin bkz. A. Goetze, Hittite ipant-, JCS XXIII, New Haven, 1970, s. 80 vd. ipant- fiilinde tretilen isimler iin bkz. Lebrun, 1993, s. 226, d.n. 3. CAD, Vol. N, 1980, s. 252 vdd.

90 91 92

CAD, Vol. N, 1980, s. 336 vdd; D. J. McCarthy, The Symbolism of Blood and Sacrifice, JBL 88, 1969, s. 167, d. n. 5.

CAD, Vol. I-J, 1956, s. 62 vdd; W. von Soden, AHw, Band 1: A-L, Wiesbaden, 1965, s. 369 vd.94 95

93

von Soden, 1965, s. 445 vd. Limet, 1993, s. 244.

29

ikribyu tanrlarn gm olarak tanmlayan bir balkla yazd makalede konuyu ayrntl bir ekilde deerlendirmitir96. Hitit ivi yazl metinlerinde ikribnun bir terim olarak ortaya k ise mparatorluk Dnemindedir. zellikle III. Hattuili ve Puduhepa kral iftinin Hitit tahtnda hkm srmeye balad zamandan itibaren ikrib adak metinlerinin standart yazlnda adak iin kullanlan kelime olmutur97. Sz konusu kral ifti, Hitit tahtna hukuka uygun olmayan yollarla oturmutur. III. Hattuilinin taraftarlarnn destei olmadan tahta oturmu olmas beklenemez. Ancak kendisine kar olanlarn hi de az sayda olmadklar ve kutsal saltanat halkasn bozarak taht gasp ettikleri gz nnde bulundurulursa her zaman bir isyan tehdidi altnda yaadn dnmek herhalde yanl olmaz. Hurri nfusunun youn olduu ve Hitit lkesinden grece olarak uzakta yer alan Kizzuwatnadan getirdii ei Puduhepa, soruna ok aklc bir zm bulmutur: adaklar. Einin hastaln bahane ederek, iyilemesi karlnda eitli tanrlarn ncelikle de Lelvaninin tapnana adaklar adamtr. Bu adaklarn tapnaklar, dolaysyla da Hitit devletinde etkili olduklar dnlen rahipleri zenginletirdikleri dnlrse bir rvet olarak alglanmalar yanl saylmaz. Puduhepann gcn adaklarn ardnda kullanmakta olduu grlmektedir. Ancak kral iftinin tahta oturmasyla birlikte Hitit tarihinde yeni bir dnemin balad da inkar edilemez. Hem dini, hem siyasi hem de sosyal anlamda byk deiiklikler yaanmtr. Adak metinlerinde de sosyal yapdaki hzl dzenlemenin izleri yakalanabilmektedir. Puduhepann adak metinleri ile ilgili btn bu aklamalarn nedeni aslnda Akada sz ve yemin anlamlarna gelen ikribnun mparatorluk Dnemi Hitit metinlerinde kazand ierii vurgulamak iindir. Hitit metinlerinde de sz ya da yemin gibi anlamlarnda bir deiiklik olmasa da tanrlara verilen szn ierii

96

J. G. Dercksen, The Silver of the Gods on Old Assyrian ikrib, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri): Emin Bilgi Kitab, S. 3, Ankara, 1997, s. 75 vdd.

Hitit mparatorluk Dnemi adak metinleri iin bkz. CTH 583-590; E. Ebeling, Gelbde in Hatti, RlA, Band 4, s. 200; de Roos, 1984; J. de Roos, Gott und Mensch in den hethitischen Gelbdetexten, Anatolica XIV, 1987, s. 102 vdd; J. de Roos, Hittite Votive Texts, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 16-22 Eyll 1996), Ankara, 1998, s. 491 vdd.

97

30

siyasi ve toplumsal hatta Asur Ticaret Kolonileri dneminde olduu gibi ekonomik niteliklerle doldurulmutur.

imdiye kadar yazdklarmz zetlemek gerekirse Hitit dnyasnda kurban tanrya bir yaklama abas, onun inayetini kazanma, ona duada ve yakarda bulunma gayretidir. Sunulan iki ve yiyecek kurbanlaryla bu dua ve yakarlar daha belirgin ve somut hale getirilir. Kurban yemei tanryla basit bir paylam yaamaktan ok tanr veya tanrann iyiliini kazanma ansdr. Byle durumlarda kurban duay glendirme ilevi tar98. Yukarda Hitit ivi yazl belgelerinde soyut anlamda kurban iin kullanlan kelimelere aklk getirdik. Ancak bizzat kurban iini gerekletirirken kullanlan baz kavram ve terimler de vardr. Bildiimiz gibi kurbanlar kanl, kansz ve yakarak kurban etmeler olarak farkl ekillerde uygulanmaktadr. Btn bu uygulamalar metinlerde farkl fiil ya da szlerle ifade edilir. imdi onlar yakndan tanmaya alacaz.

I. 3. 1. Hititlerde Kansz Kurbanlar ve Metinlerdeki fadesiHititlerde kansz kurbanlar derken, aslnda hemen hemen btn Eski Yakndou uygarlklarna ait bir gelenekten sz ediyoruz. Kansz kurbanlar ama olarak dier kurban trlerinden farkl bir anlama sahip deildirler. Tanrlar beslemek iin onlara sunulurlar. Genellikle bayram ya da ritel ziyafeti srasnda katlmclarn yeyip itiklerinin en kalitelilerinden tanrya da verilir ve onunla bir paylam iine girilerek, yaknlk kurulur. Bayramlarda ya da dier tr ritellerde en dikkat ekici kansz kurban treni kukusuz tanrya iki sunma veya iki kurbandr. Dier bir kansz kurban rnei iki kurban ile pe pee yaplan ve nn temel besinlerinden biri olan ekmein kurban edilmesidir. imdi srasyla bu kurban trlerini yakndan tanmaya alalm.

98

Kurbann duay glendirme ilevi hakknda bkz. Collins, 1995, s. 90, d. n. 66dan M. H. Jameson, Civilization of the Ancient Mediterranean: Greece and Rome, 1988, s. 963 vd.

31

I. 3. 1. 1. Hititlerde ki KurbanBayram ya da ritel srasnda kurban treninin bir paras olarak tanrya adanm bir svnn ounlukla arap ve eitli bira trleridir99- zemine veya belirli bir noktaya (rnein bir kabn iine) dklmesi tanrya yaplan iki kurban anlamna gelir ve bu eylem uluslararas literatrde Latince libare fiilinden tremi olan ve modern Bat dillerinde de kullanlan libasyon100 szyle ifade edilir. Libasyon yapmak mparatorluk Dnemi Hitit metinlerinde ipant- fiiliyle gsterilir. Fiilin Eski Hititedeki kullanm ipant-dr101. Yunanca /sipendo ve /spndein, Latince spendre ile bu fiil ayn anlamda kullanlmakta ve byk olaslkla ortak etimolojiye dayanmaktadr102. ipant-n Smerce BAL103a karlk geldii zellikle M.. 13. yzyl dini metinlerinden anlalmaktadr104. Fiilin M.. 2. bin ylda konuulan Anadolu dillerinden biri olan Luwicedeki karl da tespit edilmitir ki, bu fiil arlai-dir. arlai- kknden libasyon ve kurban anlamlarna gelen arlatt(a)- kelimesi tretilmitir105. Bununla birlikte Hitite ipantfiilinden kurban anlamna gelen bir baka kelime tretilmemi olduuna dikkat ekeriz. ipant- fiili bir svy yere veya yere yakn bir noktaya dkp samann kutsal anlamlarla ykl olduunun en iyi gstergesidir. nk ayn ilem dnyevi bir anlamda gerekletirildiinde lahuwai-106 veya uhha- fiilleri kullanlmaktadr107.M. Popko, Zippalanda: Ein Kultzentrum im hethitischen Kleinasien, Heidelberg, 1994, s. 61.100 101 99

S. Kabaaa-E. Alova, Latince/Trke Szlk, stanbul, 1995, s. 343.

Fiilin ipant- olarak kullanm iin bkz. H. Otten-V. Soucek, Ein althethitischen Ritel fr das Knigspaar (StBoT 8), Wiesbaden, 1969, s. 77 ve 97.

G. Frantz-Szab, Libation: Phiologisch. Bei den Hethitern, RlA, Band: 7, Berlin. New York, 1987-1990, s. 5; Goetze, 1970, s. 77; Gurney, 1977, s. 28; Lebrun, 1993, s. 226.103

102

R. Labat, Manuel Dpigraphie Akkadienne, Paris, 1948, s. 45; C. Rster-E. Neu, Hethitisches Zeichenlexikon (StBoT 2), Wiesbaden, 1989, no. 4; HWb, s. 266.

Goetze, 1970, s. 77; Lebrun, 1993, s. 226, d.n. 4; Frantz-Szab, 1987-1990, s. 5; Beckman, 2003, s. 110.105 106

104

Lebrun, 1993, s. 227.

Lahuwai-nin zellikle sv malzemeler iin dkmek, boaltmak anlamlarna geldii hakknda bkz. CHD, 1980, s. S. 13 vd. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 5; Popko, 1994, s. 58.

107

32

Libasyon sahnesi en ok bayram trenlerinde karmza kmaktadr. Bunun yannda by ve cenaze ritellerinde de libasyonlar gerekletirilmektedir. Ancak arkeolojik verilerin nda ilerlersek Anadoluda libasyon treninin Hititlerden ok daha nceye dayandn grrz. rnein Alacahyk Kral Mezarlarnda bulunan altn bir srahi ve kadeh (Tablo 12-13), elinde bir testi tutan plak kadn heykeli kral iki sunusunun yapldna dair kantlardr108. Bunun yannda libasyon Eski Mezopotamyada da trensel bir uygulamadr109. Libasyonlar, bayram trenlerinde kurbanlk hayvanlarn etleri yemek haline getirilip ziyafet masasna datldktan sonra, yemee balamadan nce trensel bir ekilde yaplmaktadr. Her ne kadar daha az sklkla olsa da libasyonlar yemekten sonra da yaplabilmektedir110. Libasyonun znde tanrlarn kutsal svyla susuzluklarn gidermelerini salamak yatmaktadr. Tanrlarn susuzluklarn gidermek ve onunla ikiyi paylamak sz konusu olduunda libasyon tam anlamyla kurbann tad nosyonla rtmektedir. Onun genellikle yere yani topraa dklmesi yeralt tanrlaryla balant kurmann en dorudan yoludur111. Sv kurban srasnda yaplan hareketi gzmzn nnde canlandrrsak nceliin topraa olduu aka anlalr. Canlandrma iin Hitit dnemine ait grsel tasvirli eserler yeterli malzeme salarlar (Tablo 17). Ancak libasyonun doas gerei aa, topraa doru bir hareket sz konusu olsa da aslnda dier btn tanrlarn ikiye ihtiyac vardr ve onlar iin de libasyon yaplmaktadr. Peki dier tanrlar libasyon srasnda bu ikiden nasl faydalanrlar? Tren srasnda libasyon, trenin yapld mekanda kutsal kabul edilen bir takm yerlerin nne, yanna veya zerine yaplmaktadr112. Libasyonlar ncelikle tanrya (ANA DINGIRLIM) yani onu simgeleyen imaja ounlukla bir heykeldir- (Hitite

M. J. Mellink, Anatolian Libation Pourers and the Minoan Genius, Monsters and Demons in the Ancient and Medieval Worlds, A. E. Farkas- P. O. Harper- E. B. Harrison (eds.), Mainz on Rhine, 1987, s. 65 vd.109

108

Mezopotamyada libasyonun uygulan hakknda bkz. W. Heimpel, Libation.: Philologisch. Mesopotamien, RlA, Band: 7, Berlin. New York, 1987-1990, s. 1 vdd. Collins, 1995, s. 85. Lebrun, 1993, s. 226.

110 111 112

Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6; libasyonun nerelere yapldn gsteren rnek bir metin iin bkz. Alp, 1993, s. 42, d. n. 45.

33

eri-, Smerce ALAM113), daha sonra bazen bu listeye tam uyulmasa da- sunaa (Hitite itanana-, Smerce GIZAG.GAR.RA114), tanrlatrlm tahta (DHalmauitt115

), ocaa (Hitite haa, Smerce GUNNI116), kapya (GIIG117), kap srglerine119

(hattalwa GI-118), tanrlatrlm lire (GI INANNA DINGIRLIM

), stunlara,

duvarlara, pencerelere (Hititesi luttai-, Smercesi GIAB120) yaplmaktadr. Karakteri ne olursa olsun kutsal alana dklp salan bu iki sayesinde tanr susuzluunu giderir. Zaten iki kurbannn ncelikle onu temsil eden heykelin nnde gerekletirilmesi ikinin ona adanmas anlamna gelmektedir. Devlet trenleri olarak adlandrlan bayram trenlerinde libasyonlar ncelikle kral tarafndanEZEN

yaplsa

da,

baka rnein

baz

grevliler nl

tarafndan bahar

da

gerekletirilebilmektedir121.

Hititlerin

bayram

AN.TAH.UMARda aba krala libasyon kabn uzatmakta ve kral da

(sembolik olarak) elini ona dokundurmakta (metinlerdeki ifadesi QATAM di-) ve bundan sonra btn libasyonlar aba gerekletirmektedir122. Eli dokundurma jesti, bizzat kral tarafndan yaplmayacak ve bakasna devredilecek kurban ileri iin kral tarafndan yetki verme/grevlendirme uygulamasndan baka bir ey deildir. Eli dokundurma, el verme, yetki verme ve grevlendirme gibi eitli ifadelerle tanmlayabileceimiz bu jestin zellikle hayvan kurban srasnda her zaman uygulandn gryoruz. Hayvan kurban kral

113 114

HWb, 1952, s. 264.

M. Popko, Kultobjekte in der hethitischen Religion, Warszawskiego, 1978, s. 66 vdd; Alp, 1993, s. 39; Haas, 1994, s. 514 vdd; J. Garstang, The Hittite Empire, London, 1929, s. 134; Gurney, 1990, s. 124; R. Naumann, Eski Anadolu Mimarl, (ev. Beral Marda), Ankara, 1991, s. 471.115 116 117 118 119 120 121

Popko, 1978, s. 59 vdd; M. Popko, Religions of Asia Minor, Warsaw, 1995, s. 71. Popko, 1978, s. 48 vdd. Popko, 1978, s. 41 vd. Popko, 1978, s. 42 vdd. Popko, 1978, s. 83 vd. Popko, 1978, s. 44 vdd.

Libasyonlar gerekletirenlerin kronolojik olarak sralanan metinlerde dalm hakknda bkz. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6. nal, 2003, s. 95 vd; kraln libasyon iin bir grevliye yetki vermesi konusunda ayrca bkz. Popko, 1994, s. 58.

122

34

tarafndan tanrya adanm olsa da kesim ilemi gibi zor ve uzmanlk gerektiren bir iin kral tarafndan gerekletirilmesi beklenemez123. By ritellerinde ise libasyon yapan kii bizzat riteli yneten kiidir. Riteli sipari eden tarafndan ona yetki verilmitir. Bununla birlikte bazen riteli yaptran kii de kurbanla ilgili grevleri bizzat stlenir. Ancak onun kimlii ya da sfat ritel boyunca n planda deildir. O iinde bulunduu olumsuz durumu tersine evirmek iin uzmana ba vuran mteri konumundadr ve metinlerde ad, EN.SISKUR124 kurban sahibi olarak anlmaktadr. ki kurbannda kurban edilen ikinin veya tanryla paylalan ikinin nitelii de nemlidir. Libasyon svs olarak ounlukla arap (Hitit metinlerindeki kullanm Smerce bir kelime olan GETIN) ve birann (Hitite ear, Smerce KA) eitli trleri kullanlmaktadr. Bal, ya eitleri ve stn de libasyonda kullanldklar grlmektedir125. ok zel durumlarda libasyon srasnda suyun ya da kann kullanlmas da mmkndr. zellikle kann yeralt tanrlar iin, suyun ise cenaze trenlerinde libasyon edilen bir sv olarak n plana kmas konumuz asndan dikkat ekicidir126. ipant- fiili ile ifade edilen libasyon iin kullanlan kaplar da belirleyici nitelik tamaktadr. Metinlerde adlar anldka aklamaya ve yorumlamaya alacamz bu kaplar hakknda Y. Cokun dikkate deer bir snflandrma yapmtr127. zellikle ipant- fiilinden tretilmi olan ipantuzzi- isimli kap bir numaral libasyon kabdr ve hem grsel eserlerde hem de arkeolojik kazlar srasnda karl bulunmutur128 (Tablo 15-a).

123 124 125 126

Eli dokundurma jesti hayvan kurban ile ilgili blmde ayrntl olarak ele alnacaktr. Daddi, 1982, s. 490. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6.

Libasyon srasnda suyun ve kann kullanld by ritellerine ait pasajlar iin bkz. Gurney, 1977, s. 29. Y. Cokun, Libasyonla lgili ipant- ve eku- Terimleri zerinde Bir nceleme, VII. Trk Tarih Kongresi (Ankara: 25-29 Eyll 1970) I, Ankara, 1972, 90 vd.; Libasyonda kullanlan kaplar iin ayrca bkz. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6. ipantuzzi- kab iin bkz. S. Alp, Libasyon Kaplar Gaga Azl Desti le Kol Biimli Alet ve Hitit Metinlerindeki Karlklar, Belleten XXXI, Ankara, 1967, s. 513 vdd; Y. Cokun, Boazky Metinlerinde Geen Balca Libasyon Kaplar, ADTCFD, C. XXVII,128 127

35

Hitit metinlerinde anlatlan libasyon sahnelerinin grsel tasvirleri de mevcuttur. Bunlar arasnda Boston Fine Arts Museumda da sergilenen yumruk eklindeki Hitit ritonu, New York Metropolitan Museumda sergilenen geyik biimli Hitit ritonu ve Fraktin kaya rlyefi129 belli bal rneklerdir. Yumruk eklindeki kapta, byk kral Tuthaliya libasyon kaplarndan biriyle130 libasyon yaparken tasvir edilmitir (Tablo 19). Geyik biimli kapta ise muhtemelen bir geyik avndan sonra kral sembol geyik olan ve ikonografik olarak geyiin zerinde ayakta temsil edilen Krlarn Koruyucu Tanrsna geleneksel libasyon kab ipantuzzi- ile libasyon yapmaktadr (Tablo 16-17). Fraktindeki kaya antnda kral ve kralie bu kapla libasyon yapyorlar solda III. Hattuili Hava Tanrs iin Hava tanrsnn giysisinde; sada Puduhepa oturmakta olan Arinnann Gne Tanras iin Arinnann Gne Tanrasnn giysisinde (Tablo 6)131.

Devlet

trenlerinde

dzenlenen

yemek

ziyafetlerinde

veya

aada

deerlendirmeye alacamz cenaze ritellerinde ipant- fiiliyle ifade edilen iki kurbanndan baka, iki kurban ya da libasyon olarak tanmlanp tanmlanamayaca pheli olan tanry ime seremonisi de vardr ki, bu seremoni ziyafet srecinin doruk noktasn oluturur. Herhangi bir kurban treninde son hareket tanry ime trenidir. Metinlerde trenin yneticisi konumundaki kiinin -bu genellikle kral, kralie veya prens132-

S. 3-4, Ankara, 1969, s. 3 vdd; A.Mller-Karpe, Hethitische Tpferei Der Oberstadt Von Hattusa, Marburg /Lahn 1988, s. 24 vd; Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6; Popko, 1994, s. 61.129

E. Laroche, Les Deux Reliefs de Fraktn, Anadolu/Anatolia XXIII, Ankara, 19941997, s. 123 vdd; M. N. van Loon, Anatolia in the Second Millenium B.C., Leiden, 1985, s. 15; R. L. Alexander, Contributions to the Interpretation of the Fraktin Reliefs, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 16-22 Eyll 1996), Ankara, 1998, s. 15 vdd.

Bu kap iin bkz. Y. Cokun, Boazky Metinlerinde Geen Baz Seme Kap simleri, Ankara, 1979, s. 91 vdd.131 132

130

Haas, 1994, s. 672.

Prensin treni ynettii ve tren boyunca ba rolde yer alp, kraln daha trenin banda sahneden ekildii hauma bayram olarak tanmlanan mnferit bir bayram treni vardr. Metin yeri: IBoT I 29; H.G. Gterbock, An Initiation Rite for a Hittite Prince, AOS 50, 1969, s. 99 vdd.

36

tanry imesi Hititolojinin balangcndan beri konuyla ilgilenenlerin kafasn megul etmitir133. Tanry ier ifadesiyle ne kast edildii ok mulaktr. Sorun eku- imek fiili ile kullanlan nesnenin -ki bu her zaman bir tanr olmaktadr- dativ formdan ok akkuzativ formda olmasndan kaynaklanr. Bu durumda iilen nesne dorudan doruya tanrnn kendisi olmaktadr134. Bu konuyu ilk olarak ele alp yorum yapan E. Forrer, eku- fiiliyle yaplan imeye mistik bir anlam ykleyerek bunu, tanry ierek tanryla btnlemek olarak aklar. E. Forrer makalesine verdii Das Abendmahl im Hatti Reiche balndan da anlalaca gibi, Hititlerdeki tanry ime ritelini sann son akam yemei ile karlatrmtr135. E. Friedrich de szlnde bu gr aka destekleyerek an unser Abendmahl erinnerd 136 diyerek bir anlamda eucharist137 ile balant kurar. Ancak cenaze treni metinlerine bakarsak ilgin bir ayrnt dikkatimizi eker. Tanrnn iildii devlet trenleri bir yana cenaze srasnda da benzer bir seremoni ile lnn ruhu iilmektedir. Bu durumu eylemin farz edilen mantna ters bulan baz uzmanlar, ounlukla akuzativ formun kullanld bu cmleyi ierdii anlamn farkl bir ekilde ifade edilii olarak yorumlamaya alrlar. rnein J. Puhvel bu ifadeyi tanrnn ya da lnn onuruna imek, basite tanrya imek, tanrnn salna imek eklinde deerlendirmitir ve bu yorumu eku- fiilinin dativ formda tanr ismiyle nadiren karmza kan rnekleriyleTrenler ya da riteller srasnda iilen tanrlarn metinlerde ifade edildii rnek pasajlar iin bkz. Collins, 1995, s. 85 vd, d. n. 42, 44, 45; Haas, 1994, s. 669 vdd.134 133

Eku- seremonisindeki tanry ime tartmalar hakkndaki bibliyografya iin bkz. Beckman, 2003, s. 110; Collins, 1995, s. 85, d.n. 46. E. Forrer, Das Abendmahl im Hatti-Reich, Actes du XXe Congrs International des Orientalistes, Bruxelles, 1938, s. 124 vdd. HWb, s. 40.

135

136 137

Hristiyan kilisesine ait Aai Rabbani (arap ve ekmek yeme) riteli ve bu ritel iin kutsanan arap ve ekmek. Bilindii gibi Hristiyan kilisesine gre bu ritellerde kullanlan ekmek sann eti, arap ise kandr. sa armha gerilmeden nceki son akam yemeinde havarilerine arap ve ekmek ikram etmi olduuna, ekmek iin bu benim etim arap iin bu benim kanm dediine Hristiyanlar tarafndan inanlmaktadr. sa tanrnn olu dolaysyla tanr olarak kabul edildii iin, sz konusu ritelde ekmek yemek ve arap imek mecazi olarak sa ile btnlemek anlamna gelir. Bkz. F. M. Young, The Use of Sacrificial Ideas n Greek Christian Writers from the New Testament to John Chrysostom, Philadelphia, 1979, s. 239 vdd; J. Wales, Eucharist, http://en.wikipedia.org/wiki/Eucharist#Names_for_the_Eucharist , 25.01.2006.

37

desteklemitir138. O. Carruba da ayn rnekleri tanrnn onuruna ime yorumunu dorulamak iin kullanmtr139. A. Goetze ise ritonun, temsil ettii tanrnn kutsal hayvan eklinde olduunu ve bu ritonun doldurulmasnn libasyona uygun dtn syler140. Konu hakknda daha nceki tartmalar zetleyen H. C. Melchert tanr X(in onurun)a ime anlamn yeniden ileri srer141. M. Popko, Frtna Tanrsnn en nde gelen klt merkezlerinden biri olan Zippalandada yaplan trenlere ait metinlerde tanr NNi imek ifadesinin ok nadir olarak kullanldna dikkat eker. ounlukla imparatorluk dnemi metinlerinde kullanlan bu ifadenin gramatik olarak yanl olduunu ileri srer. Ona gre ime treni tanrya gsterilen saygnn allm bir ifade biimi olan kurbann yan sra gerekletirilen ve bir kutlamada ritel aknn zirvesi olarak deerlendirilmesi gereken tanrnn onuruna imedir142. A. Kammenhuber ise tanry imenin tanr kupasn imek ile ayn olduu grn savunur; ona gre tanr kupasn ime ifadesi sadeletirilerek ksaca tanry ime olarak ifade edilmitir143. Ayrca A. Kammenhuber tanry ime seremonisini bir tr libasyon olarak da deerlendirmek ister. Ancak ipant- fiili ile yaplan libasyondan ayr tutmak gerektiini vurgular. Bu tr libasyonun ok daha derin ve byl anlamlar artrdn belirtir144. Ayrca E. Neu, Eski Hitite Frtna ritelinde tanr NNnin kupas sz diziminin devaml kullanldn gstererek tanrnn kupasndan ime tercmesinin en azndan bu ritel iin doru olduunu ispatlamtr145.

J. Puhvel, On an alleged eucharistic expression in Hittite rituals, MIO 5, 1957, s. 31 vdd. O. Carruba, Das Beschwrungritual fr die Gttin Wisurijanza (StBoT 2), 1966, s. 40 vd.140 141 139

138

Goetze, 1957a, s. 168.

H. C. Melchert, God-Drinking: A Syntactic Transformation in Hittite, JIES 9, 1981, s. 245 vdd.142 143

Popko, 1994, s. 63.

A. Kammenhuber, Heth. hau 2-e ekuzi Der Knig trinkt zwei SMEA XIV, Roma, 1971, s. 143 vdd.144 145

Kammenhuber, 1971, s. 153. E. Neu, Ein althethitisches Gewitterritual (StBoT 12), Wiesbaden, 1970, s. 13, d.n. 15.

38

Tanry ime olarak tercme edilen iinde eku- fiilinin bulunduu cmle ister bayram metinlerinde isterse cenaze ritellerinde kullanlsn H. G. Gterbock bu eylemi dorudan doruya tanry imek olarak deerlendirir. Ona gre, ime eyleminde tanrnn kutsal karakterine ortak olunmas ya da kral ya da kralienin ldkten sonra tanrlamas ile bu tanrlam ruha ortak olunmas ama olarak grlmektedir146. Bu konuya aklk getirebilecek en nemli noktalar kukusuz tanry imede kullanlan aralardr. Yani iilen nesnenin gerekte ne olduu, nereden ve ne ekilde iildii nemle zerinde durulmas gereken unsurlardr. Y. Cokun eku- fiili ile akuzativ formda kullanlan tanrnn hangi kap iine konulduu konusunda dikkatli bir snflama yapm ve ipant- libasyon ile kullanlan kaplar arasnda sadece GAL ve BIBRU kaplarnn eku- fiili ile de kullanldn tespit etmitir. Bu iki kabn dnda ipant- iin kullanlan kaplarn hibiri eku- ile kullanlmaz. Y. Cokun buna neden olarak libasyonda kullanlan kaplarn boyutlarnn nispeten byk olmasn ve imeye elverili olmamasn dkmeye elverili olduunu-gsterir. rnein libasyon kaplar iinde en nde gelen iki kap ipantuzi- (Tablo 15-a) ve kattakurant- (Tablo 15-b) hibir zaman eku- fiili ile birlikte anlmaz147. Eku- ile ilgili olarak kullanlan btn kaplar GAL kab gibi kk kaplardr. Bu durumda bir libasyondan ok bizzat tanry ime sz konusudur148. GAL kab yazlndan anlald gibi metinlerde ounlukla Smerce ifade edilmektedir- Hititesi zeri (neut.) ve teummi- (com.) olarak adlandrlan bir

146

H. G. Gterbock, To Drink A God, XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, Ankara, 1998, s. 129.

Libasyon kaplar ipantuzzi- ve kattakurant- iin bkz. Alp, 1967, s. 513 vdd; Cokun, 1972, s. 89 vdd; kattakurant- iin ayrca bkz. R. Amiran, The Arm-Shaped Vessel and Its Family, JNES XXI, Chicago, 1962, s. 161 vdd; Y. Cokun, Hitit Kap simleri, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1991 Yl Sonbahar Dnemi Konferanslar, Ankara, 1992, s. 33 vd.148

147

Cokun, 1972, s. 94 vdd.

39

kadehtir149. Bu kadehin Akada okunuunun ise

DUG

KAZU olduu anlalmtr150.

GAL kaplar adak kaplar kategorisinde deerlendirilmektedir151. Akada BIBRU ise genellikle hayvan bazen de deiik baka bir ey eklinde yaplan kaplarn genel addr. O. Carruba, BIBRU adnn Smerce ku anlamna gelen BIBRAdan alnm olduunu ve Hitite anlamnn halwani- olduunu ifade eder152. Y. Cokun, Akada bir kelime olan BIBRUnun UKU ideogram ile uyuumuna dikkat eker ve bu ismin Hitite karl konusunda auzeri tekliflerine atfta bulunur153. Bu tr kaplar literatrde Eski Yunanca kkenli riton genel adyla ifade edilirler. Ritonlarn kullanm, Kltepe kazlarna ait buluntulardan da anlalaca zere Asur Ticaret Kolonileri Dneminden beri -bu dnem Erken Hitit Dnemi olarak da adlandrlabilir- yaygndr. Kltepe kazlarnda ele geen ritonlar, Hitit Dnemine ait metinlerde sk sk atfta bulunulan ritonlarn nasl grnd hakknda belirgin bir fikir vermektedir154. Tanry ime seremonisinde genellikle prosedr u ekildedir: nce BIBRU veya onun yerini tutabilecek baka bir kap iki ile doldurulur ve daha sonra iki bu kaptan GAL kadehi gibi kadeh niteliindeki daha kk kaplara datlr155. Ancak ritona doldurulan ikinin dorudan kral tarafndan iildiini ifade eden metinler de az deildir ve aslnda ritondan imeye hakk olan tek kii kraldr156. Eku- seremonisi iin kullanlan kaplar hakknda byle bir parantez amamzn nedeni tanry ime deyiminin arkasnda yatan nedenin bizzat kabn kendisiyle ilgili olup olamayacadr.149 150 151

Gterbock, 1998, s. 127; Cokun, 1969, s. 25; zeri- iin ayrca bkz. HWb Erg. 3, s. 38. Cokun, 1969, s. 25, d. n. 5 ve 6.

Alp, 1993, s. 23, d.n. 27; adak kaplarnn Boazkyde buluntu yerleri ve snflandrmas iin bkz. F. Fischer, Die Hethitische Keramik von Boazky, Berlin, 1963, s. 69.152 153 154

O. Carruba, Rytyta in den hethitischen Texten, Kadmos VI, 1967, s. 89. Cokun, 1969, s.39.

Kltepe ritonlarnn Hitit ritonlarna rnek tekil edip etmedii hakknda bkz. N. zg, Trk Tarih Kurumu tarafndan Yaplan Kltepe Kazs Raporu 1949, Ankara, 1953, s. 93. Bu prosedr ieren metin yerleri ve anlatm iin bkz. Gterbock, 1998, s. 128; ayrca bkz. B. Rosenkranz, Kultisches Trinken und Essen bei den Hethitern, Festschrift Heinrich Otten, Wiesbaden, 1973, s. 284; Carruba, 1967, s. 95. Rosenkranz, 1973, s. 285.

155

156

40

O. Carruba, baz BIBRUlarn bir tanrya adanm hayvan eklinde olduunu ve tanry sembolize ettiini syler ve BIBRUlar iin bir bayram organize edilmi olmasnn onlarn dier kaplar karsndaki ayrcalkl yerlerini gsterdiini belirtir157. Ancak bu kaplarn deerli madenler yannda tatan, aatan ve topraktan da yaplabildikleri gz nnde bulundurulursa btn BIBRUlar iin eit derecede bir kutsiyetten sz etmek mmkn olmayacaktr. Arkeolojik kazlarda ele geen topraktan yaplm BIBRUlar byk olaslkla st snfn kullanmnda olanlar deildi158. Bu durumda zellikle devlet trenlerinde kullanlan ki, bunlar deerli madenlerden yaplmtr, BIBRUlar tanry iinde barndran bir ekil ve hatta tanrnn kendisi olarak sayg gryor olmalydlar. BIBRUlarn iine konulan iki de tanrya dnyor ve onun iinden baka bir kaba dklse bile tanrsallndan bir ey yitirmiyordu. Zaten Hitit metinlerinde bir takm objelerin tanr olarak sayg grmesi hatta tanr determinativi ile metin iinde ifade edilmeleri olaan bir durumdur. rnein gne kurslarna Gne Tanras olarak ibadet edilebilmektedir159. Baz kaplarn da bizzat tanr olarak ibadet grd metinlerden bilinmektedir160. Yani kap tanrnn kupas olmaktan ok tanrnn kendisidir. V. Haas da ime seremonisinin anlamnn tanrlarn hayvan kaplar yani BIBRUlar ile aklanabileceini belirtir; kabn kendisi bizzat tanrsallk ortaya koyduu iin ondan ien tanrdan imi olacaktr161. Bir bakma tanrnn iinde barnan iki de tanrsallamt; onun ruhu, kan gibi bir ey olmutu. B. Rosenkranz ikinin libasyondaki gibi tanrya sunulan bir kurban malzemesi deil de tanrnn kendisi olduuna kant olarak gsterilebilecek en dorudan rnekleri ieren metinlerin varlna dikkat ekmitir. Bu metinlerde eku-

157 158

Carruba, 1967, s. 95 vd; Bu konu hakknda ayrca bkz. Bittel, 1975, s. 11.

T. zg, A Bull-Shaped Drinking Cup Discovered in the Vicinity of Krehir, Mansele Armaan (Melanges Mansel) II, Ankara, 1974, s. 965.159 160

Erkut, 1992, s. 161.

Kaplarn tanr olarak anld baz metin yerleri iin bkz. Rosenkranz, 1973, s. 285 vd; Metin yeri ve aklamas iin ayrca bkz. Gterbock, 1998, s. 128 vd; boa eklindeki kaba Frtna Tanrs olarak ibadet edildii konusunda bkz. van Loon, 1985, s. 13. Haas, 1994, s. 672.

161

41

seremonisinden nce gerekleen libasyon treninde ikinin niteliinden sz edildii halde, eku- seremonisinde ikinin hangi iki olduunu ifade etmekten kanlmtr. B. Rosenkranza gre inanan bir kii asndan tanrnn basit bir iki adyla arap veya benzeri olarak nitelendirilmesi utan verici bir durum arz edebilir162. Ritondan imeye hakk olan tek kiinin kral olduu dnlrse, riton-tanr balants daha ak hale gelir. B. Rosenkranz tren srasnda davetlilerden hi kimsenin kraln bu ayrcaln paylamadn, kraldan baka hi kimsenin ritonu iki imek iin kullanmaya her ne kadar Hitit devletinin ileri gelenleri de olsalaryetkili olmadn belirtir. Bu durumda kraln tanryla olan ilikisi dier katlmclarla karlatrldnda daha samimidir. Bu, kraln ldnde tanr olacan hatrlatan nemli bir ayrntdr163. Riton, iindeki iki ve kral o anda btnlemitir. Sonu olarak eku- treni tamamen soyut anlamlar artrmaktadr. Bilimlerin ortaya kmad ve maddenin tam olarak kavranmad bir ada, tanr ritonunun iine dklen iki artk sradan bir iki olmaktan kyor bu ritondan baka kadehlere dklse bile- tamamen tanrnn kendisine dnyordu. Hristiyanlarn eucharist ayininin, Hititlerdeki tanry ime trenlerinin bir uzants olabilecei fikri mantk d grnmemektedir. Nitekim aada ele alacamz zere, Hitit metinlerinde ekmein de tanr sfatyla yendii nispeten nadir rnekler bulunmaktadr. amzn nde gelen filozoflarndan B. Russel iki veya ekmein nasl olup da tanr olarak kabul edilebilecei hakknda doru bir aklama yapmaktadr: . bir tz, tad btn niteliklerden apayr bir eydir. Bu ekmekle arab sann etiyle kanna dntren eucharist retide aka grlr. Ekmek kendi niteliklerinden bir ey yitirmemekle birlikte tz bakmndan sann gvdesine dnr164. Bu durum Hititlerdeki tanry ime trenleri iin de durum ayn olmaldr. Yani iilen iki ve yenilen ekmek gerek niteliklerinden hibir ey kaybetmeseler de ilerindeki tzn onlar tanrya dntrdne inanlr. Hem Hristiyanln, hem Mslmanln hem de Museviliin Ortadou topraklarnda domu dinler olmalar itibaryla pagan dinlerden etkilenmi olmalar162 163 164

Rosenkranz, 1973, s. 285. Rosenkranz, 1973, s. 285. B. Russel, Din ile Bilim, (ev. Akit Gktrk), stanbul, 1990, s. 85.

42

ve ilerinde bu dinlerin ibadetlerine ilikin unsurlar barndrmalar olaandr. Zamandaki sreklilik hibir kopua meydan vermez ve aslnda yeni gibi grnen her ey barnda bir ncekinin izini tar. Tanrnn bir ikiye ve bir ekmee dnmesinin altnda yatan nedenin totem inanc ile ba olabilecei gibi, sann etinin ve kannn ekmek ve arapla sembolize edilmesinin kkeni de pekala Ortadounun eski dinlerine hatta Hitit metinlerinde karmza kan seremonilere dayandrlabilir. stelik Hititlerin tanry ime ayinlerinde nemli rol oynayan kutsallk atfedilmi kaplarn bir yansmasna, son akam