Τάσος Α. Καπλάνης

Ιστορία ή/και μυθοπλασία;

Πριν το 19ο αιώνα: Χρονογραφία vs. Ιστοριογραφία

Χρονογραφία: από καταβολής κόσμου μέχρι την εποχή του συγγραφέα

Ιστοριογραφία: έμφαση σε περιγραφή γεγονότων σύγχρονων του συγγραφέα

Έμμετρα χρονικά, πεζές ιστορίες (με εξαιρέσεις)

Το νέο ιστοριογραφικό μοντέλο του Διαφωτισμού

Edward Gibbon (1737-1794): Η ιστορία της παρακμής και της πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (1776-88)

Dimitrie Cantemir (1673-1723): Η άνοδος και η πτώση της οθωμανικής αυτοκρατορίας (δεκαετία 1710, α΄ έκδ. 1734)

19ος αιώνας: Η επαγγελματοποίηση της ιστορίας

Η ιστορία ως επιστήμη στα πανεπιστήμια Οι ιστορικοί ως επιστήμονες που αναζητούν

την αντικειμενική αλήθεια και ως υπάλληλοι της νέας πολιτειακής μορφής, του εθνικού κράτους, με συγκεκριμένες πολιτικές-ιδεολογικές λειτουργίες

Leopold von Ranke (1795-1886)

Ιστορία που συνδυάζει την πιστή ανάπλαση του παρελθόντος με τη λογοτεχνική κομψότητα

Η ιστορία γράφεται από ειδικούς, αλλά όχι μόνο για ειδικούς, αλλά και για το ευρύτερο κοινό

Έρευνα των πηγών, φιλολογική κριτική

Leopold von Ranke (συνέχεια)

Βασική αντίθεση: Αμερόληπτη προσέγγιση του

παρελθόντος που επιδιώκει απλώς να δείξει «πώς έγιναν πράγματι τα γεγονότα»

Ηθική διάσταση ιστορίας: αποκαλύπτει και δικαιώνει τη σύμφωνη με το θέλημα του Θεού ισχύουσα τάξη πραγμάτων

Η κρίση του κλασικού ιστορικισμού

Karl Lamprecht (1856-1915) Αμφισβήτησε τον κεντρικό

ρόλο που αποδιδόταν στο κράτος, καθώς και την επικέντρωση σε πρόσωπα και γεγονότα (βλ. Deutsche Geschichte (1891-1909))

Πρότεινε τη γενετική μέθοδο (διατύπωση γενικών νόμων και αρχών)

Edward Hallett Carr (1892-1982)

Κλασικός φιλόλογος (πτυχίο Κέιμπριτζ, 1916)

Διπλωμάτης (από το 1916 και για 20 χρόνια εργάστηκε στο Foreign Office). Παράλληλα, εξέδιδε βιογραφίες ρώσων συγγραφέων (Ντοστογιέφσκι, Μπακούνιν, κ.ά.)

Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Ουαλίας, Aberystwyth (1936-1946) και βοηθός εκδότης των Times (1941-46)

Tutor (Balliol College, Oxford,1953-5) Fellow (Trinity College, Cambridge,

1955-1982)

Edward Hallett Carr (συνέχεια)

Οι πολιτικές του αντιλήψεις ήταν φιλελεύθερες, παρόλο που προερχόταν από συντηρητική οικογένεια. Ήδη από τη δεκαετία του 1940 όμως δέχεται την επίδραση του Μαρξισμού και γίνεται ένας από τους σφοδρότερους επικριτές του καπιταλισμού στη Βρετανία και υμνητής του Σοβιετικού μοντέλου.

Ήδη στα 1939 στο The Twenty Year’s Crisis, 1919-1939 περιέγραφε τις διεθνείς σχέσεις ως διαπάλη των εχόντων και μη-εχόντων εθνών (have and have-not nations) και ερμήνευε τις επικλήσεις του Χίτλερ για ζωτικό χώρο (lebensraum) ως απλή αντανάκλαση του γεγονότος ότι μετά τον Α΄ Παγκόσμιο η Γερμανία ανήκε στους μη-έχοντες.

Edward Hallett Carr (συνέχεια)

Ήδη στο έργο αυτό, κατέκρινε τον Τσώρτσιλ ως οπορτουνιστή που το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν η αύξηση της επιρροής και της εξουσίας του. Στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, θα στραφεί ακόμη εντονότερα προς τα αριστερά και κυρίως ως επιμελητής των Times θα επικρίνει πολλές φορές τις δυτικές δυνάμεις για τη στάση τους.

Όταν ξέσπασε ο Εμφύλιος Πόλεμος, ο Καρ πήρε μέσα από το κύριο άρθρο των Times θέση υπέρ των κομμουνιστών και του ΕΛΑΣ, πράγμα που υποχρέωσε τον Τσώρτσιλ να τον καταδικάσει δημόσια στο House of Commons. Θεωρούσε ότι ήταν φυσικό μετά το τέλος του πολέμου όλη η Ανατολική Ευρώπη να περάσει στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης και οι θέσεις του και τα άρθρα του στους Times είχαν ως αποτέλεσμα η εφημερίδα στη διάρκεια του Β΄ ΠΠ να θεωρείται η 3-pence Daily Worker .

Edward Hallett Carr (συνέχεια)

Το βασικό ιστοριογραφικό του έργο είναι το History of Soviet Russia (14 τόμοι, 1950–78) που καλύπτει την περίοδο από το 1917 μέχρι το 1929. Το έργο επικρίθηκε, αλλά και εξυμνήθηκε (φυσικά εκείνο που έχει σημασία δεν είναι μόνο τι λέγεται ή γράφεται, αλλά και από ποιον λέγεται ή γράφεται).

Το βασικό του έργο, όμως, που αποτελεί μέχρι σήμερα διδακτικό εγχειρίδιο είναι το What is History? (1961).

Edward Hallett Carr (συνέχεια)

Το What is History? (1961) αποτελείται από διαλέξεις που έδωσε ο Καρ (ένας καθηγητής του Τρίνιτι) στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου 1961 προς τιμήν ενός πρώην διευθυντή του Κολεγίου, του George Macaulay Trevelyan (1876-1962), ο οποίος θεωρούνταν ευρέως ο Μέγας Γέρων της βρετανικής ιστορίας και ο τελευταίος μεγάλος Ουίγος (Whig/-gish) ιστορικός.

Ε. Η. Carr, What is History? (1961)

Ο Καρ απέρριπτε την εμπειρική άποψη ότι η δουλειά του ιστορικού καθοριζόταν από τα στοιχεία/γεγονότα που είχε στη διάθεσή του ως απλή ανοησία.

Ισχυριζόταν ότι "The belief in a hard core of historical facts existing objectively and independently of the interpretation of the historian is a preposterous fallacy, but one which it is very hard to eradicate".

Υποστήριξε ότι υπάρχει τέτοια πληθώρα πληροφοριών, ώστε οι ιστορικοί είναι πάντα υποχρεωμένοι να επιλέγουν τα στοιχεία/γεγονότα που θα χρησιμοποιήσουν.

Ε. Η. Carr, What is History? (συνέχεια)

Διέκρινε δύο κατηγορίες στοιχείων/γεγονότων:

α. "facts of the past" = ιστορικές πληροφορίες που οι ιστορικοί τις κρίνουν μη σημαντικές

β. "historical facts" = ιστορικές πληροφορίες που οι ιστορικοί έχουν αποφασίσει ότι είναι σημαντικές

(πβ. τη διάκριση συμβάντων-γεγονότων της σχολής των Annales)

Για τον Καρ η ανάδειξη ενός συμβάντος σε ιστορικό γεγονός είναι κατά κανόνα αυθαίρετη και οφείλεται στους ίδιους τους ιστορικούς, τις προσωπικές τους αντιλήψεις, προκαταλήψεις, ιδεολογικές ή άλλες, κρυφές και φανερές, ατζέντες.

Ε. Η. Carr, What is History? (συνέχεια)

Για το λόγο αυτό ο Καρ ισχυριζόταν ότι η αντίληψη του Leopold von Ranke για την ιστορία που συνοψιζόταν στο περίφημο ρητό wie es eigentlich gewesen (αυτό που πραγματικά συνέβη) ήταν εσφαλμένη, ακριβώς γιατί προϋπέθετε ότι τα γεγονότα ήταν αυτά που καθόριζαν τι έγραφε ο ιστορικός και απέκρυπτε το γεγονός ότι είναι ο ιστορικός που επιλέγει ποια από τα συμβάντα του παρελθόντος θα αναδείξει σε ιστορικά γεγονότα.

Ο Καρ άφηνε ανοιχτό το ενδεχόμενο η μελέτη των στοιχείων να οδηγήσει τον ιστορικό να αλλάξει την άποψή του για τα γεγονότα και από αυτή την άποψη αντίκριζε την ιστορία ως συνεχή διάλογο παρελθόντος-παρόντος.

Ε. Η. Carr, What is History? (συνέχεια)

Οι απόψεις του Καρ και η διάδοσή τους απειλούσαν να περιθωριοποιήσουν την παραδοσιακή πολιτική ιστορία, καθώς η ενασχόληση με τις αιτίες και την ανάλυση εκτόπιζε το συμβατικό ενδιαφέρον για την αφήγηση και το χρονικό,

Επιπλέον, οι κυρίαρχες στη δεκαετία 1960-70 οικονομική και κοινωνική ιστορία και η πεποίθηση που καλλιεργούσαν ότι η ιστορία μπορούσε να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε σε βάθος το παρόν ή ακόμα και να αλλάξουμε το μέλλον φαινόταν να της δίνει έναν προοδευτικό δημόσιο σκοπό, τον οποίο πολλοί συντηρητικοί μελετητές απεχθάνονταν και έβλεπαν με δυσπιστία.

Ε. Η. Carr, What is History? (συνέχεια)

Ηγετικό ρόλο ανάμεσα τους είχε ο Sir Geofrey Elton, το βιβλίο του οποίου The Practice of History (Σίδνεϊ, 1967) γράφτηκε ως διαμαρτυρία (έστω και μάταιη, όπως και ο ίδιος φοβόταν) ενάντια στις τάσεις (και τις μόδες) της δεκαετίας του '60 αλλά και ρητά ενάντια στον Ε.Η. Carr.

Eπιδίωκε να επανεπιβεβαιώσει την πρωτοκαθεδρία της πολιτικής ιστορίας και της αφήγησης, να επαναδιατυπώσει την άποψη ότι η ιστορία δε μας βοηθά να κατανοήσουμε το παρόν, πόσο μάλλον να επηρεάσουμε το μέλλον, και να καταγγείλει την πρόσκαιρη μανία με την κοινωνιολογία και με την κοινωνική ιστορία, καθώς και τη μελέτη του (ανύπαρκτου;) εξωευρωπαϊκού παρελθόντος.

Αλλαγές στο κυρίαρχο παράδειγμα: nouvelle histoire – metahistory etc.

Η παραδοσιακή ιστορία ασχολείται κατά βάση με την πολιτική (‘History is past politics; politics is present history’: Sir John Seeley, 1834-1895), η νέα ιστορία θεωρεί ότι τα πάντα έχουν ιστορία, αφού τα πάντα έχουν ένα παρελθόν το οποίο μπορεί να ανακατασκευαστεί και να ιδωθεί στο πλαίσιο των σχέσεών του με το υπόλοιπο παρελθόν (λ.χ. η παιδική ηλικία, ο θάνατος, η τρέλα, το κλίμα, οι οσμές, η καθαριότητα, οι χειρονομίες, το σώμα, η θηλυκότητα, η ανάγνωση, η ομιλία, αλλά και η σιωπή, η ομορφιά και η ασχήμια, κοκ.)

Η βασική ιδέα είναι ότι το παρελθόν αλλά και η πραγματικότητα είναι κατασκευές κοινωνικές και πολιτισμικές.

Αλλαγές στο κυρίαρχο παράδειγμα(συνέχεια)

Η παραδοσιακή ιστορία ασχολείται με την αφήγηση των γεγονότων, ενώ η νέα ιστορία ενδιαφέρεται περισσότερο για την ανάλυση των δομών πίσω από τα γεγονότα. Ήδη στα 1949, ο Fernand Braudel εκδίδοντας τη Μεσόγειο θεωρεί ότι η γεγονοτολογική ιστορία δεν είναι παρά ο αφρός των κυμάτων στη θάλασσα της ιστορίας.

Για τον Μπροντέλ, οι οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που συμβαίνουν στη μακρά διάρκεια (la longue durée) καθώς και οι γεω-ιστορικές αλλαγές που συμβαίνουν σε βάθος χρόνου είναι αυτά που έχουν σημασία.

Αλλαγές στο κυρίαρχο παράδειγμα(συνέχεια)

Η παραδοσιακή ιστορία βλέπει τα πράγματα αφ’ υψηλού, αφού επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στις μεγάλες πράξεις μεγάλων ανδρών, συνήθως πολιτικών, κρατικών αξιωματούχων, κληρικών. Η υπόλοιπη ανθρωπότητα παίζει μικρό ή και κανένα ρόλο στο ιστορικό «δράμα».

Η νέα ιστορία ενδιαφέρεται και για την ιστορία «από τα κάτω», ενδιαφέρεται για τους απλούς, καθημερινούς ανθρώπους, για τον τρόπο που αυτοί αντιλαμβάνονται την κοινωνική αλλαγή, για το «λαϊκό» πολιτισμό σε όλες του τις εκφάνσεις.

Αλλαγές στο κυρίαρχο παράδειγμα(συνέχεια)

Η παραδοσιακή ιστορία είναι «αντικειμενική». Σήμερα θεωρείται ή θα έπρεπε να θεωρείται δεδομένο ότι όλοι μας βλέπουμε το παρελθόν από συγκεκριμένες οπτικές γωνίες. Για αυτό και η προσπάθεια των ιστορικών σήμερα (θα έπρεπε να) είναι η συμπερίληψη όσο πιο πολλών διαφορετικών οπτικών γίνεται (οι οποίες δεν έχουν αναγκαστικά μια κοινή συνισταμένη).

Αλλαγές στο κυρίαρχο παράδειγμα(συνέχεια)

Οι ιστορικοί του παρελθόντος κατηγορούνται ότι βλέπουν την ιστορία ως μια Μεγάλη Αφήγηση (και συνήθως ως μια μεγάλη αφήγηση των μεγάλων πράξεων και επιτευγμάτων μεγάλων λευκών Ευρωπαίων ανδρών των ανώτερων τάξεων). Η υπόλοιπη ανθρωπότητα (που στους αριθμούς υπερτερεί συντριπτικά έναντι της προνομιούχας κατηγορίας που εμφανίζεται στην «ιστορία») είναι συχνά απούσα.

Oι ιστορικοί που ακολουθούν την κριτική του Michel Foucault και του Hayden White (Metahistory) βλέπουν στην ιστορία ένα είδος μυθοπλασίας: οι ιστορικοί «κατασκευάζουν» τα γεγονότα που μελετούν και αφηγούνται, ακολουθώντας συγκεκριμένες στρατηγικές εμπλόκισης (emplotment).