MonarchiaHISTORIA SWIATA 28

KazimierzaWielkiego

.••• KazimierzLokietkowic,nazwany pózniejWielkim, wstapil natron w wieku dwu­dziestu trzech lat.

Poczatki jego

rzadów nie bylylatwe, a donajwazniejszychzadan, przed którymistanal, nalezalodokonczenie dziela

rozpoczetego przezjego ojca,Wladyslawa

Lokietka, czylizjednoczenie kraju.

W czasie rzadówKazimierza nastapiloprzesuniecie granicPolski na wschód.

W pamiecipotomnych pozostalon jednak przedewszystkim wladca­reformatorem,

który "zastal Polskedrewniana,a zostawil

murowana"·

§ Z lewej obrazi" Rafala

i Hadziewicza§ przedstawiajacy~ króla nadajacego

:; przywileje~ chlopom.

Potomni docenili zaslugi ostatnie­

go wladcy Polski z dynastii Pias­

tów, nadajac mu w pelni zasluzonyprzydomek" Wielki". W ciagu

swych dlugich, bez mala 40-letnich

rzadów (od 1333 do 1370 roku),

Kazimierz Wielki, dzieki

dalekowzrocznej polityce,

przemyslanej i konsekwentnej

dzialalnosci reformatorskiej,

potrafil zbudowac podstawy

nowoczesnego panstwa, któregoterytorium znacznie powiekszyl.

Wykorzystujac pomyslna koniunkture, takpolityczna,jak i gospodarcza, KazimierzWielki zapewnil Polsce silna pozycje

w ówczesnej Europie, trwale granice i pomyslnyrozwój gospodarczy. Rozmach, z jakim zakladalnowe miasta, budowal mury obronne, wznosil

zamki i fundowal koscioly - a za jego przyklademszli równiez moznowladcy swieccy i duchowni ­znalazl odbicie w jakze trafnym powiedzeniu, ze"Kazimierz Wielki zastal Polske drewniana, a zo­stawil murowana".

Kryzys W EuropieW XIV wieku powazny kryzys, nie tylko zresztagospodarczy, ale i polityczny, przezywaly rozwi­niete kraje Europy: Anglia, Francja, panstwa wlo­skie oraz zachodnie tereny Niemiec; epidemia tzw.czarnej smierci (dzumy) w latach 1348-50 spowo­dowala zmniejszenie liczby ludnosci w Europieo 1/3. Na to nalozyl sie spadek dochodów wielkichposiadaczy ziemskich, bedacy efektem rozwojugospodarki pienieznej i wzrostu znaczenia miesz­czanstwa. Rycerstwo zachodnioeuropejskie szu­kalo dodatkowych dochodów przede wszystkimw wojnach (wojnie stuletniej 1337-1453, wojniedomowej we Wloszech, walkach o tron cesarskiw Niemczech pomiedzy Habsburgami, Wittelsba­chami i Luksemburczykami). Drobne rycerstworekompensowalo sobie straty poprzez wzmozonyucisk chlopów, badz po prostu rozbój ..

W znacznie mniejszym stopniu kryzys dotknalmonarchie srodkowoeuropejskie. Stwarzalo to Pol­sce, Czechom i Wegrom szanse na szybszy rozwójgospodarczy oraz nadrobienie opóznien ustrojo-

wych i kulturalnych; liczni osadnicy, bankierzy,kupcy szukali w tej czesci Europy bezpieczniej­szych obszarów dla swej dzialalnosci.

Trudne poczatkiPoczatek rzadów Kazimierza Wielkiego, którykoronowal sie na króla Polski zaraz po smierciWladyslawa Lokietka, byl bardzo trudny; fak­tycznie bowiem panowal jedynie w Malopolscei Wielkopolsce. Glównym zadaniem, przed jakimstanal mlody i niedoswiadczony monarcha, bylodokonczenie dziela ojca, czyli zjednoczenie kraju.Nie chodzilo tylko o przylaczenie pozostalychdzielnic, ale równiez o pozyskanie dla tej idei ry­cerstwa, duchowienstwa oraz rosnacego w silei zyskujacego na znaczeniu mieszczanstwa. Ciaglebowiem silne byly tendencje odsrodkowe wsródczesci moznowladztwa, elity wladzy, uformowa­nej przeciez jeszcze w okresie rozbicia dzielnico­wego, nie zawsze potrafiacej myslec w katego­riach interesu calego panstwa.

Kazimierz Wielki zdolal szybko zaprowadzicrzady prawa, co wzmocnilo autorytet wladzy kró­lewskiej. Drugim waznym zagadnieniem bylodostosowanie polityki zagranicznej do ciagle jesz­cze skromnych mozliwosci (przede wszystkimmilitarnych) monarchii. Wprawdzie WladyslawLokietek potrafil z niemalym uporem i determina-

83

28 MONARCHIA KAZIMIERZA WIELKIEGO

.•••• Fragment obrazu Bronislawa Abramowicza

ukazyjacego slynna uczte u rajcy krakowskiegoWierzynka, która odbyla sie przy okazji zjazdumonarchów w Krakowie w 1364 roku. W zjezdzieuczestniczyli miedzy innymi: cesarz Karol IV oraz

królowie - cypryjski, dunski i wegierski.

nocne Wegry), w którym wzieli udzial: KazimierzWielki, Jan Luksemburski jako gospodarz, królwegierski Karol Robert oraz delegacja zakonu krzy­zackiego. Ogloszono wówczas pokój miedzyPolska a Czechami, Jan Luksemburski zrzekl siepretensji do polskiego tronu, zas Kazimierz Wielkiwyplacil mu za to 20 tysiecy kop groszy praskich,nie rezygnujac wszakze z praw do Slaska.

Spór polsko-krzyzackiOgloszone w czasie zjazdu stanowisko królówCzech i Wegier w sporze polsko-krzyzackim niebylo korzystne dla Kazimierza Wielkiego. Wpra­wdzie mialy wrócic do Polski Kujawy i ziemiadobrzynska, ale Pomorze Gdanskie pozostawalonadal w rekach krzyzackich, tyle ze jako "wieczy­sta jalmuzna". Król Polski nie przyjal tego wyro­ku i odwolal sie jeszcze do papieza Benedykta XI!.

Starania polskie na dworze papieskim okazalysie skuteczne. Papiez wyznaczyl bowiem sedziów,którzy wezwali Krzyzaków na sad do Warszawy.Proces polsko-krzyzacki toczyl sie przez 7 mie­siecy, od 4 lutego do 15 wrzesnia 1339 roku. Se­dziowie papiescy: nuncjusz Galhard doktor Carce­ribus oraz Piotr, kanonik z Annecy we Francji,przesluchali 126 swiadków reprezentujacychwszystkie klasy i grupy spoleczne (od ksiazat pochlopów). Spisane i szczesliwie zachowane zezna­nia stanowia ciekawy material dokumentujacy stanswiadomosci narodowej ówczesnego spoleczen­stwa polskiego. Swiadkowie byli zgodni, ze Po­morze jest polskie, gdyz jego mieszkancy mówia

Q po polsku; ponadto wykazali bezprawnosc dzialan~ Zakonu i potwierdzili gwalty, mordy i zniszczenia~ popelnione przez Krzyzaków.2" Ostatecznie wyrok sadu byl dla rycerzy zakon­~ nych niekorzystny. Miel i oni zwrócic Polsce:; wszystkie zagarniete terytoria: Pomorze Gdanskie,~ Kujawy, ziemie: chelminska, dobrzynska i micha-

cja walczyc o zjednoczenie Polski, zbyt czesto jed- Q

nak i nazbyt pochopnie próbowal rozwiazywac pro- ~blemy polityczne na drodze wojennej. Kazimierz ~

Wielki postepowal bardziej rozwaznie i roztrop- *"nie: realnie ocenial sily dopiero co zjednoczonego ~panstwa i wlasciwie ocenial niebezpieczenstwo :;grozace mu ze strony zakonu krzyzackiego i króla ~Czech Jana Luksemburskiego (1296-1346).

Juz w 1335 roku, wobec grozby wznowieniawojny z Zakonem i Czechami, Kazimierz zawarlporozumienie z Janem Luksemburskim, który jakoziec króla Czech (a od 1300 do 1305 roku takzei Polski) Waclawa I! (1271-1305), wysuwal rosz­czenia do tronu polskiego. W sierpniu tegoz rokuw slowackim miescie Trenczynie doszlo do spo­tkania kanclerza Zbigniewa, kierujacego polskapolityka zagraniczna, z synem Jana Luksem­burskiego, pózniejszym cesarzem Karolem IV,podczas którego uzgodniono podstawy porozu­mienia. Przypieczetowano je w listopadzie 1335roku na zjezdzie monarchów w Wyszehradzie (pól-

~ Wladyslaw Lokietek zrywajacy ukladyz Krzyzakami w Brzesciu Kujawskim Jana

Matejki. Krzyzacy zostali sprowadzeni naziemie polskie przez ksiecia KonradaMazowieckiego w 1226 roku, by pomóc wwalce z poganskimi Prusami.

84

HISTORIA SWIATA 28

1340, 1344, 1349

Wyprawy Kazimierza na Rus

T Kazimierz Wielki i Zydzi, WojciechaGersona. Kazimierz Wielki wielokrotnie

normowal prawami i przywilejami statusludnosci zydowskiej, której naplyw do Polskiznacznie wzrósl w XIV wieku.

WAZNIEJSZE DATY

1339

Proces polsko-krzyzacki

o zwiekszanie dochodów paJ1stwa. Za panowania

Kazimierza przeprowadzono wiecej lokacji wiej­

skich na prawie niemieckim (czynszowym) niz

w calym okresie wczesniejszym. Akcja lokacyjna

polegala na zakladaniu nowych wsi na tak zwa­

nym "surowym korzeniu" lub przebudowywaniu

juz istniejacych przez tworzenie gospodarstw lano­wych (17-25 ha), na wprowadzaniu nowych metod

gospodarowania (trójpolówka, zelazny plug kole­

sny, brony) oraz nadawaniu wsiom nowego ksztal­

tu przestrzennego (ulicówki - domy stawiano wokólglównej ulicy; owalnice - domy stawiano wzdluz

owalnego placu). Miasta zakladano obok grodów

i rezydencji moznych, najczesciej w obrebie lub

obok istniejacych osad targowych. Jak sie oblicza,

lokacji miejskich bylo ponad 100, zas lokacji wsikilkunastokrotnie wiecej. Królusprawnil dziala­

nie zup solnych, które juz wczesniej dzieki Bo­leslawowi Wstydliwemu staly sie przedsiebior-

1370

Smierc Kazimierza Wielkiego

1348

Pokój w Namyslowie

1335

Zjazd monarchów w Wyszehradzie

1343

Pokój wieczysty z Zakonem

1333

Koronacja Kazimierza Wielkiego

Polityka gospodarczaOd poczatku panowania Kazimierz Wielki mialswiadomosc, ze pai1stwo które odziedziczyl, skla­

dajace sie z dwu slabych gospodarczo dzielnic,

zamieszkalych przez niespelna milion ludzi. wyma­

ga glebokich reform. W zakresie gospodarki pro­rozwojowa polityka króla wyrazala sie w szeroko

zakrojonym osadnictwie wiejskim, zakladaniu

miast, usprawnianiu górnictwa, popieraniu rze­miosla i handlu, reformie monetarnej i dbalosci

raciborskie; w odwecie sily glówne króla czeskie­

go podeszly pod Kraków i oblegaly bez powodze­nia miasto. W listopadzie 1347 roku Kazimierz

Wielki, wykorzystujac zaangazowanie nowego

króla czeskiego i niemieckiego Karola IV w spra­

wy Rzeszy, rozpoczal kolejna wojne o Slask. Osta­tecznie Karol IV i Kazimierz Wielki podpisal i

22 XI 1348 roku pokój w Namyslowie, przesa­

dzajacy o przynaleznosci Slaska do KrólestwaCzech i koÓczacy 15-letnie zabiegi rewindykacyj­

ne Kazimierza wobec tych ziem.Kazimierz Wielki zdawal sobie sprawe, ze tylko

szybki rozwój gospodarczy kraju zwiekszy jego

potencjal militarny: jego ojciec, Wladyslaw Lokie­

tek, mógl zmobilizowac najwyzej 6 tysiecy ryce­

rzy, on sam dysponowal juz silami dwu- a nawet

trzykrotnie wiekszymi.Polski wladca staral sie odgrywac czynna role

w europejskiej dyplomacji. Polityke zagraniczna

opieral na scislej wspóJpracy z Wegrami i papie­stwem. W 1356 roku zawarl w Pradze z Karolem

IV "najscislejsza przyjazÓ"; potwierdzil wpraw­

dzie rezygnacje Polski ze Sh]ska, uzyskaj jednak

przejscie Mazowsza pod polskie zwierzchnictwo.

Wyrazem uznania dla pozycji politycznej polskie­

go wladcy byl zjazd monarchów ,jaki odbyl sie wewrzesniu 1364 roku w Krakowie. Uczestniczyli w

nim: cesarz Karol IV, który rok wczesniej poslubil

wnuczke Kazimierza Wielkiego, oraz królowie ­

cypryjski, duÓski i wegierski, ponadto margrabio­wie brandenburscy - Otto i Ludwik, margrabiamorawski Jan, a takze ksiazeta - Bolko Swidnicki,

Boleslaw V Wologosko-Slupski, Siemowit III Ma­

zowiecki i Wladyslaw Opolski. Najglosniejszym

wydarzeniem zjazdu byla wspaniala uczta u miesz­czanina Wierzynka, rajcy krakowskiego.

lowska. Zabiegi Zakonu w Awinionie sprawily

jednak, ze papiez nie zatwierdzil ostatecznie war­

szawskiego wyroku, zas Kazimierz Wielki nie

mial wystarczajacej sily, by wyegzekwowac jego

postanowienia. Jednakze strona polska zdolala

wykorzystac orzeczenie sadu papieskiego pro­

pagandowo i zdyskredytowac zakon krzyzacki

w opinii europejskiej.

Przesuniecie na wschódW lipcu 1339 roku na kolejnym zjezdzie w Wy­szehradzie doszlo do zawarcia ukladu miedzy kró­

lem Polski i królem Wegier, Karolem Robertem

(zona Karola byla Elzbieta, siostra Kazimierza

Wielkiego) co do nastepstwa tronu polskiego.

W przypadku braku meskiego potomka Kazimierza

Wielkiego, wladze w Polsce mieli objac wegier­

scy Andegawenowie - Karol Robert lub jego syn.Uklad ten, potwierdzony w 1355 roku, zobowia­

zywal króla wegierskiego do rewindykacji ziem

polskich pozostajacych poza granicami monarchiikazimierzowskiej. Na zjezdzie poruszono równiezkwestie wladzy na Rusi Halicko-Wlodzimierskiej.

Ustalono, ze w wypadku smierci spokrewnionegoz Kazimierzem Wielkim ksiecia Boleslawa Jerzego

Trojdenowicza, Wegrzy udziela pomocy wojsko­wej królowi polskiemu przy przejmowaniu wla­

dzy na tym obszarze.Niespodziewana smierc Boleslawa Jerzego Troj­

denowicza (zostal otruty) zmusila Kazimierza

Wielkiego do wkroczenia w kwietniu 1340 rokuna Rus. Dopiero jednak dwie pózniejsze wyprawy

w 1344 i 1349 roku umozliwily opanowanie ziemi

przemyskiej i sanockiej, a nastepnie Lwowa i Ha­

licza. Pomoc wegierska okazala sie bardzo potrzeb­na: Polacy musieli walczyc nie tylko z ksiazetamiruskimi, ale równiez z Tatarami i Litwinami aspi­

rujacymi do wladania Rusia. W latach 1366-67

'-- Kazimierz ostatecznie podporzadkowal sobie RusHaJicko-Wlodzimierska, zwana tez Rusia Czerwo­

na; ksiazeta litewscy panujacy w Belzie, Wlodzi­

mierzu i Chelmie zlozyli mu bowiem wówczashold. Kazimierz Wielki staral sie poprzez odpo­

wiednia polityke gospodarcza zintegrowac RusCzerwona z reszta ziem paÓstwa polskiego. Opa­

nowanie Rusi Czerwonej nie bylo przejawem mo­

carstwowych ambicji ani tez polskiej misji cywi­

lizacyjnej na Wschodzie. Byl to raczej rezultat

doraznej polityki - monarchia ostatnich Piastów,odsunieta na zachodzie i pólnocy od historycznych

granic paÓstwa Boleslawów, wykorzystywala kaz­da sposobnosc poszerzenia terytorium.

Kazimierz Wielki nie zapominal jednak o gra­

nicy zachodniej i pólnocnej. W lutym 1343 roku

zawarl przymierze z ksiazetami zachodniopomor­skimi . MalzeÓstwo Boguslawa V, ksiecia wologo­

sko-slupskiego, z córka króla polskiego, Elzbieta,mialo wzmocnic ten sojusz. Nie mogac jednak

liczyc na obiecana pomoc Czechów ani Wegrów

(w 1342 roku zmarl Karol Robert) przeciw Krzyza­

kom, Kazimierz Wielki podpisal w Kaliszu 8 VlI

1343 roku pokój wieczysty z Zakonem. Królestwo

Polskie odzyskalo Kujawy i ziemie dobrzyÓska,Zakon zatrzymal Pomorze jako "wieczysta jal­

muzne". Pokój w Kaliszu byl korzystny, zostal bo­

wiem zawarty w momencie osamotnienia poli­

tycznego Polski, niezdolnej do samodzielnej walkiz zakonem krzyzackim.

Latem 1343 roku Kazimierz Wielki przygoto- Q..... owywal SIe do wOJny o Dolny Slask, gdZIe mIal ~

wiernego sojusznika, Bolka, ksiecia swidnickiego. iZ planów tych jednak nic nie wyszlo; dopiero 2­

w 1345 roku doszlo do walk z Luksemburgami. ~

W czerwcu wojska polskie, wspierane przez rycer- :;stwo litewskie i wegierskie, najechaly ksiestwo :f

85

28 MONARCHIA KAZIMIERZA WIELKIEGO

Królestwa Polskiego. To prawda, ze Kazimierzowinie udalo sie odzyskac Pomorza ani Slaska, aledzieki sukcesom w polityce wewnetrznej zapewnilon panstwu pomyslny rozwój gospodarczy, prze­prowadzil gruntowne reformy administracyjne,sadowe i wojskowe. W waznym dla Polski mo­mencie dziejowym, zwiazanym z przesunieciemgranic na wschodzie i nowymi zadaniami (stosun­ki z Litwa, polityka wobec podbitej ludnosci RusiHalicko- Wlodzimierskiej), pozostawil panstwosilne, zasobne i scentralizowane. W pamieci potom­nych pozostal "panem niewojennym"; prowadzilwprawdzie wiele wojen, zadna z nich jednak niezagrazala bytowi paI1stwa.

••• Fragment grobowca króla, znajdujacegosie w katedrze wawelskiej. Kazimierz Wielkizmarl w 1370 roku, na tron polski wstapil ponim król Ludwik Wegierski.

Znaczenie rzadów KazimierzaNiewatpliwa zasluga Kazimierza Wielkiego bylozintegrowanie ziem, które jego ojciec wlaczyl do

i biskupi. Urzedy ziemi krakowskiej stawaly siestopniowo urzedami centralnymi; podkanclerzykrakowski przyjal tytul podkanclerzego KrólestwaPolskiego. Wzmocnieniu ulegl urzad starosty kró­lewskiego. Starostowie byli powolywani dla po­szczególnych ziem, czesto z pominieciem miej­scowego rycerstwa, i reprezentowali interesymonarchii. Ich dzialalnosc wywolywala czasamisprzeciw moznowladztwa. W 1352 roku wojewo­da poznanski Maciej Borkowic zorganizowal kon­federacje przeciw staroscie królewskiemu Wierz­biecie z Paniewic.

Zmiany wprowadzono równiez w sadownictwiei prawodawstwie. Sady ziemskie i podkomorskiezajmowaly sie sprawami cywilnymi, sady grodzkierozpatrywaly ciezsze przestepstwa. Dla miast i wsipowolano w 1356 roku Sad Wyzszy Prawa Nie­mieckiego oraz Sad Szesciu Miast (Krakowa, Ka­zimierza, Wieliczki, Bochni, Olkusza i NowegoSacza). Miedzy 1357 a 1362 rokiem skodyfikowa­no prawo wielkopolskie (statuty piotrkowskie),pózniej malopolskie (statut wislicki). Statuty zawie­raly przepisy dotyczace ustroju panstwa, prawa

cywilnego i sadowego. Przyjeto w nich zasady, ~oparte na prawie rzymskim i mocno juz zakorze- ~nionym prawie zwyczajowym, ze prawo nie dzia- ~la wstecz i ze nikt nie moze byc pozbawiony obro- § .ny prawnej. W zamysle króla i jego najblizszych idoradców, utworzony w 1364 roku uniwersytet :;krakowski mial ulatwic integracje kulturowa i poli- ~tyczna zjednoczonego panstwa .

Kazimierz Wielki wiele uczynil dla obronnoscikrólestwa: 23 miasta obwiedziono murami i ufor­

tyfikowano, wzniesiono 53 zamki oraz wpro­wadzono powszechny obowiazek wojskowy dlarycerstwa. Kazdy rycerz mial przydzial do kon­kretnej choragwi.

Król i jego doradcy nie zapominali o ziemiach,które pozostawaly poza granicami paI1stwa. Wy­razem tego byla nowa koncepcja ustrojowa CoronaRegni Poloniae (Korona Królestwa Polskiego),które to pojecie stosowano na oznaczenie his­torycznych ziem polskich, niezaleznie od ich aktu­alnej przynaleznosci panstwowej. W okresie rza­dów dwu ostatnich Piastów, orzel bialy naczerwonym tle stal sie godlem paI1stwowym Polski.

Reformy administracyjneNiemniej' wazne od integracji spoleczno-gospo­darczej kraju bylo przezwyciezenie dawnych po­dzialów dzielnicowych, zespolenie polityczno­administracyjne panstwa. Temu mialy sluzycinstytucje i urzedy centralne. Rada królewska bylaorganem doradczym, zajmowala sie calosciowapolityka panstwa. Nalezeli do niej najwyzsi dostoj­nicy królestwa (kanclerz, podkanclerzy, marsza­lek dworu i podskarbi), dygnitarze ziemscy (woje­wodowie i kasztelanowie), a takze arcybiskup

stwami panstwowymi. W XIV wieku eksport solizapewnial Polsce dodatni bilans handlowy. Po­waznym zródlem dochodów byl takze tranzyt, zie­mie polskie laczyly bowiem dwie strefy gospo­darcze - baltycka i czarnomorska.

W 1338 roku na polecenie króla mennica kró­lewska rozpoczela wybijanie srebrnych groszywzorowanych na monecie czeskiej, co dopomoglorozwojowi handlu w kraju i stworzeniu jednolite­go systemu celnego. W trosce o skarb panstwawprowadzono poradlne, czyli staly podatek grun­towy, placony przez szlachte i duchowienstwo, orazprzeprowadzono rewindykacje dóbr królewskichnieprawnie zagarnietych.

Rozwój gospodarczy mial istotny wplyw nazmiany ukladu spolecznego; coraz wyrazniej zazna­czal sie podzial na stany - grupy o odrebnych pra­wach i przywilejach oraz powinnosciach. Najlicz­niejszy stan tworzyli chlopi (70% ogólu ludnosci),wsród których najbogatsza warstwe stanowili kmie­cie - dziedziczni uzytkownicy ziemi, prowadzacyduze, lanowe gospodarstwa rolno-hodowlane.Ubozsi chlopi, zagrodnicy i komornicy byli wyko­rzystywani przez kmieci jako najemna sila robo­cza. Stan mieszczanski (okolo 20% spoleczenstwa)dzielil sie na: patrycjat, czyli najbogatszych ludziw miastach (kupcy, czesc rzemieslników), orazpospólstwo (drobni kupcy, kramarze, rzemieslnicy)i plebs (wyrobnicy, sluzba domowa). Wieksze mia­sta byly w duzym procencie zasiedlone przezNiemców. O przynaleznosci do stanu rycerskiegodecydowalo dziedziczne posiadanie ziemi orazszlachectwo, dziedziczone po rodzicach lub uzy­skane. Obok moznowladztwa - grupy najbogatszej- do tego stanu nalezalo srednie i drobne rycerstwo.Duchowienstwo, przywilejami i warunkami zycia,bylo podobne rycerstwu. Górne warstwy tego stanu(biskupi) wywodzili sie z bogatszych rodów.

.••• PieczecmajestatycznaKazimierzaWielkiego,awersi rewers.W 1338 rokumennicakrólewskarozpoczelawybijaniesrebrnychgroszy,co bylo krokiemw kierunkuprzystosowaniapolskiego systemumonetarnegodo wymogóweuropejskich.Grosz KazimierzaWielkiegowzorowany byl namonecie czeskiej.

86 mamm Historia swiata 30 - WOJNA STULETNIA!