Historia prawa małżeńskiego majątkowego

konspekt opracowany na podstawie: 1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer 20132/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 20023/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 19984/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis Nexis 6/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 20015/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków .

Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.

Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie I

Prawo wyłącznie państwowe

• Podstawowy majątek małżeństwa: wnoszony przez męża, dodatkowy od żony – regulacja zazwyczaj w umowie małżeńskiej (intercyzy, rzadziej w prawie wiejskim)

• Wyprawa – suppellectilia, przedmioty otrzymane z domu przez pannę młodą do użytku osobistego (czasem bardzo bogata, ruchomości, w średniowieczu dziewki służebne); w średniowieczu kobieta swobodnie nią rozporządzała; w okresie nowożytnym jest częścią posagu (tak Korektura praw)

• Posag – wyodrębniony wraz z powstaniem praw spadkowych kobiet w poł. XIII w., jego otrzymanie wyklucza dziedziczenie; najczęściej gotówka lub sumy zapisane na dobrach (zastaw użytkowy dla męża, dla odzyskania spłata sum posagowych), niekiedy nieruchomości ale raczej nabyte niż rodowe; zazwyczaj mniejszy niż udział spadkowyUposaża córkę ojciec albo brat – 1588: braterski nie może być mniejszy niż ojcowski, gdy

rodzeństwo utraci majątek ojca wtedy uposaża wierzycielRegulacja w Statutach Kazimierza Wielkiego była zastępowana regulacjami umownymiProjekt 1778: wysokość 1/3 majątku w zbiegu z bratem

Utrata prawa do posagu: zamążpójście bez zgody rodziców, małżeństwo z nieszlachcicem

Posag dziedziczą dzieci albo rodzina żonyTraktowany jak nieruchomość – sumami posagowymi nie można rozrządzać w testamencie

Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie II

Wiano – zap. z ceny kupna żony; zabezpieczenie na wypadek wdowieństwa lub porzucenia, od XIV w.; szlachta zabezpiecza na nieruchomościach, także w gotówce; zazwyczaj odpowiada posagowi, w prawie miejskim może być jego wielokrotnością Oprawa – zabezpieczenie posagu i wiana na połowie dóbr męża, traktowane jak hipoteka, żona wierzycielem; alienacja za zgodą żony List wienny (oprawy) – służył do zapisu wiana, wpis do ksiąg; brak w prawie miejskim

Wdowa użytkuje dobra oprawne do czasu wypłaty sum posagowiennych; względnie dożywociePo śmierci wdowy na spadkobierców jako spadek macierzystyW przypadku braku dzieci dobra wienne dla rodziny mężaProjekt 1778: zakaz oprawy, jest dożywocie umowne albo ustawowe

Wieniec – od XV w. dla wdowy, która nie miała wiana (odszkodowanie za utracone dziewictwo), Ruś i Małopolska 30 grzywien = prywatna kara za zgwałcenie

Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie III

Ustroje majątkowe

• 1/ wspólność majątkowa (majątek jedna całość, zarząd męża, alienacja nieruchomości zazwyczaj zgoda żony); wdowiec/wdowa pozostaje we wspólności z dziećmi; prawo chełmińskie i prawo wiejskie

• 2/ rozdzielność majątkowa – majątkiem żony dysponuje mąż, nieruchomościami za jej zgodą; po śmierci majątek na spadkobierców; prawo magdeburskie i średzkie

• 3/ system posagowy: rząd posagowy w prawie ziemskim; żona jest właścicielem posagu ale zarządza nim mąż, jeśli w pieniądzu to nimi obraca mąż po zabezpieczeniu na nieruchomościach; pozostałym swoim majątkiem zarządza żona

Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie IV

Sytuacja prawna wdowy

Pierwotnie w średniowieczu:• prawo do: rozporządzanie i korzystanie z wiana i posagu i swych odrębnych dóbr, do

zamążpójścia lub śmierci wraz z synami z majątku męża• w praktyce obejmowała w zarząd cały majątek po mężu – niedział matki z dziećmiOgraniczanie:• SKW: gdy dorośli synowie powinna oddać majątek, sobie zachowując wyprawę, posag i

darowizny od męża, wdowy tego nie przestrzegają• Statut warcki 1423: powtórzenie SKW, ponadto wdowa zachowuje część ruchomości (sprzęty

domowe, połowa szat, konie, którymi jeździła za życia męża)

Dożywocie

• Oryginalna instytucja, rozwój dzięki praktyce i doktrynie; obejście statutu warckiego• Zapis na wypadek wdowieństwa• Z czasem zapisy wzajemne (formularze w Formula processus 1523); ogranicza to prawa

spadkobierców• Projekt 1778: dożywocie można tylko na 1/3 lub 1/4 majątku

Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie: podsumowanie

• Model rządu posagowego – dos, wyznaczają rodzice albo bracia; prawo do uzupełnienia posagu po śmierci ojca; mąż odwzajemnia się wianem donatio propter nuptias seu dotalicium – oprawa posagu i wiana na nieruchomościach, zazwyczaj na połowie; posag i wiano własnością żony; mąż zarządza, na alienację i obciążenia zgoda żony i jej dwóch krewnych męskich; wszystkie operacje potwierdzone wpisami do ksiąg sądowych

• Wyprawa – dobra ruchome osobistego użytku panny młodej otrzymywane od rodziny• Dożywocie małżeńskie – dożywotnie użytkowanie przedmiotów nieruchomych przez żyjącego

małżonka• W systemie tym zachowana jest rozdzielność majątkowa [prawo chełmińskie inaczej:

wspólność majątkowa prowadząca do rozdrobnienia, dlatego wprowadzenie innych przepisów dla szlachty w Prusach Królewskich w 1598 r. Korektura Pruska]

Prawo małżeńskie majątkowe w XIX wieku

Systemy ustawowe i umowne • Wspólność majątkowa – KN: wspólność ruchomości wniesionych i nabytych, pełna władza

alienacyjna i zarządcza męża; mąż zarządza też rzeczami osobistymi; od 1907 r. żona zarządza zarobkiem; do umownych należy rząd posagowy – nieruchomość pod zarządem męża bez prawa obciążenia i zbycia

• Rozdzielność majątkowa – 1818 w KP wprowadzono rząd posagowy jako ustawowy, ale

krytyka; w 1825 wprowadzono system wyłączności majątkowej, wzór pruski: odrębność ale mąż zarządza, na alienację musi mieć zgodę; KCKP do umownych rząd posagowy, wspólność majątkową

• PPK – jak w KP od 1825, ale brak zgody na alienację ruchomości a żona nie może obciążać

długami bez zgody męża; pożytki z wniesionego majątku na własność męża; po śmierci jednego całość majątku na pół, ½ dla żyjącego; gdy rozwód zwrot wniesionego i ½ podział dorobku

• BGB system zarządu i pobierania pożytków – zarząd męża• ABGB podział majątku ale ustawowym zarządcą i przedstawicielem mąż

Prawo małżeńskie majątkowe w okresie międzywojennym

• Odziedziczone: rozdzielność, różnice w szczegółach• Własność odrębna małżonków, zarząd męża; uprzywilejowanie męża największe w b.

Królestwie Polskim• 1 VII 1921 nowelizacja KCKP poprawa sytuacji żony; tendencja do równouprawnienia

kobiet; mąż ma prawo do zarządu i użytkowania majątku tylko wnoszonego do małżeństwa, wykluczone nabyte w trakcie trwania małżeństwa (darowizna, spadek, zapis, przypadek, praca) – swoboda alienacji bez zgody męża

• Prawo pozbawienia majątku wniesionego męża, jeśli ten nie zapewniał jej i dzieciom przyzwoitego utrzymania; prawo do zawarcia z mężem spółki handlowej (zakaz w KN)

• 1934 prawo upadłościowe: gdy mąż w upadłości, żona odzyskuje zarząd i użytkowanie całego majątku; Kodeks handlowy: prawo prowadzenia przedsiębiorstwa bez zgody męża

• Projekt kodyfikacji W.L. Jaworski, równolegle z projektem prawa osobowego; 1920 r., ale odrzucony

• 1934 prace K. Lutostańskiego, projekt gotowy 1937: całkowite zrównanie małżonków, ustrojem ustawowym system podziału dorobku (dotąd nieznany w Polsce) – majątkiem własnym zarządzają małżonkowie, po śmierci jednego z nich dorobek jest łączony i dzielony w równych częściach między pozostałego małżonka i spadkobierców