HISTORIA IZRAELA - Sopot · mezolit albo epipaleolit (18 000-8000 r. przed Chr.). Kultura...
Transcript of HISTORIA IZRAELA - Sopot · mezolit albo epipaleolit (18 000-8000 r. przed Chr.). Kultura...
81
HISTORIA IZRAELA
Addison G. Wright, SS; Roland E. Murphy, OCarm;Joseph A. Fitzmyer, SJ
* Sekcje 5-25 tego rozdziału napisał A.G. Wright; 26-144 - R.E. Murphy; 145-193 - J.A. Fitzmyer.
BIBLIOGRAFIA
1 Bibliografia ogólna. (Zob. też bibliografię końcowi} w tym komentarzu). Albrektson B., History and t/ie Gods (Lund, 1967). Avi-Yonah, EAEHL. Bickermann E. i M. Smith, The Ancietit History o f Western Civilization (NY, 1976). Braid- wood R.J., Prehistorie Men (wyd. 8; Glenview, 1974). CAH. Childe V.G., New Light on the Most Ancient Past (wyd. 4; NY, 1969). Drioton E. i J. Vandier, LEgypte (wyd. 5; Paris, 1975). Frankfort H., 7he Birth o f Civilization in the Near East (NY, 1956); Kingship and the Gods (Chicago, 1948). Frankfort H. i in., The Intellectual Ad venture ofAncient Man (wyd. 7; Chicago, 1977). Gelb IJ., /I Study ofWriting (wyd. 2; Chicago, 1963). Gray J., The Canaanites (NY, 1964). Gur- ney O.R., The Hitlites (wyd. 2; Harmondsworth, 1969). Halo WAV. i W.K. Simpson, The Ancient Near East (NY, 1971). Jacobsen T, The Treasures o f Darkness: A History ofMeso- po-tamian Religion (New Haven, 1976). Kramer S.N., The Sumerians (Chicago, 1963). Macqueen J.C., The Hittites (wyd. popr.; London, 1986). Mazar VBW i WHJP. Morenz S., Egyptian Religion (Ithaca, 1973). Moscati S., The Face o f the Ancient Orient (NY, 1962). Nissen H.J., Grundziige einer Geschichte der Friihzeit des Vorderen Orients (Darmstadt, 1983). OatesJ., Babylon (wyd. popr.; London, 1986). Oppenheim A.L., Ancien tMesopota mia (wyd. 2; Chicago, 1977). Per- rot J., „Prćhistoire Palestinienne”, DBSup 8.286-244. Pritchard, ANET, ANEP, ANE. Ringgren H., Religions o f the Ancient Near East (Phi, 1973). Roux G., Ancient Iraq (wyd. 2; London, 1980). Starr C, A History o f the Ancient World (wyd. 3; NY, 1983). Steindorff G. i K.C. Sede, When Egypt Ru/ed the East (wyd. 2; Chicago, 1963). Trigger B.G. i in., AncientEgjpt:A Social History (Cambridge, 1983). Van der Woude A.S. (red.), The World o f the Bibie (GC, 1986). Van Seters J., In Search o f History (New Haven, 1983). Wooley L, Hie Beginnings o f Civilization (NY, 1965). Yadin Y., The Art ofWarfare in Bibli- calLands (London, 1963). Także Or 49 (1980).2 Bibliografia czasów7 ST. Aharoni, LBib. Albright, BP. Bright, BHI. Cazelles H., Histoirepoìitique dTsraèl (Paris, 1982). De Vaux R., „Israel”, DBSup 4.729-777; EHI. Don- ner H., Geschichte des Volkes Israel and seiner Nachbarn in GrudzTtgen (2 tomy; ATD 4; Góttingen, 1984-1986). Gott- wald N., The Tribes ofYahweh (Maryknoil, 1979); przegląd BHI w BARev 8 (4, 1982) 56-61. Grant M., The History o f Ancient Israel (NY, 1984). Gunneweg A.H.J., Geschichte Isra- e/s bis Bar Kochba (TW 2; wyd. 5; Stuttgart, 1984). Hayes,
IJH. Hermann S., A History o f Israel in Old Testament Times (wyd. 2; Phi, 1981). Jagersma H.,/1 History o f Israel in the Old Testament Period (Phi, 1983). Lemaire, HPH. Lemche N.P., Early Israel (VTSup 37; Leiden, 1985). Mazar B., The Early Bibiical Period (Jerusalem, 1986). Miller J.M. iJ.H. Hayes, A History o f Ancient Israel andJudali (Phi, 1986). Nodi, NHL Rowdey H.H., Men o f God (London, 1963). Smith M., Palesti- nian Parties and Politics That Shaped the Old Testament (NY, 1971). Soggin, HAL Weber M., Ancient fudaism (Glen- coe, 1952).3 B ibliografia czasów7 NT. Abel F. M., Histoire dela Palestine depuis la conquète d'Alexandrejusqu’à Pin va- sion arabe (EBib; Paris, 1952) 1. 224-505; 2. 1-104. ANRW 11/19-1,646-875; 19.2,1-101; 25.1,3-890. Avi-Yonah M. (red.), A History o f the Holy Land (NY, 1969) 109-171; „Palestina”, PWSup 13 (1973) 321-454, zwl. 369-404. Barrett, NTB. Bruce F.F., New Testament History (GC, 1972). Ehrlich E.L., A Concise History o f Israel (London, 1962). Foester W, Palesi in ian fudaism in New Testament Times (Edinburgh, 1964). Grant M., Thejewsin the Roman World (NY, 1973). Hayes, IH] 605-77. Jeremias )., JerusaIem in the Time o f Jesus (Phi, 1969). Jones A.H.M., Hie Cities o f the Eastern Roman Provinces (wyd. 2; Oxford, 1971) 226-292. Kee H.C., The Origins o f Christian i ty: Sources and Documents (EC, 1973). Leaney A.R.C., Hie Jewish and Christian World 200 BC and AD 200 (Cambridge, 1984). Lohse E., The New Testament Environment (Nash, 1976). Malina B.J., The New Testament World (Phi, 1981). Mor M. i U. Rappaport, „A Su- rvey of 25 Years (1960-1985) of Israeli Scholarship on Jewish History in the Second Tempie Period”, BTB 16 (1986) 56-72. Safrai S. i M. Stern (wyd.), ThePeople in the First Cen- tury (2 tomy; CRINT; Phi, 1974-1976). Schurer, H f PAC. Sher- win-White A.N., Roman Society and Roman Law in the New Testament (Oxford, 1963). Zeitlin S., Hie Rise and Fali of thefudean State (3 tomy; Phi, 1962-1978).
Pol.: Morenz S., Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie (Warszawa, 1972). Zabłocka J., Historia Bliskiego Wschodu w starożytności (Wrocław, 1982). Arnaud D., Starożytny Wschód (Warszawa, 1982). Warzecha J., Dawny Izrael (t. 1; Warszawa, 1996). Bright J., Historia Izraela (Warszawa, 1994). Starożytny Izrael, red. FI. Shanks (przel. W. Chrostow- ski, Warszaw7a, 1994). Dąbrowski E., Nowy Testament na tle epoki, t. 1-2 (PŚNT 1-2; Poznań, 1958).
[81,4 - 5] Historia Izraela 1897
4 PLAN
Przed Abrahamem (§5-25)(I) Epoka kamienna (przed 3200 r. przed Chr.)
(A) Wczesna epoka kamienna, czyli paleolit (§7)(B) Środkowa epoka kamienna, czyli mezolit albo
epipaleolit (§8)(C) Późna epoka kamienna, czyli neolit (§9)(D) Epoka kamienia i miedzi, czyli chalkolit
(eneolit) (§10-12)(II) Epoka brązu (3200-1550 r. przed Chr.)
(A) Wczesny brąz (§14-20)(a) Mezopotamia (§14-17)(b) Egipt (§ 18-19)(c) Palestyna (§20)
(B) Środkowy brąz (§21-25)(a) Mezopotamia (§21-23)(b) Egipt (§24)(c) Palestyna (§25)
Od Abrahama do Pompejusza (§26-144)(I) Wprowadzenie (§26-33)(II) Okres patriarchów (ok. 2000-1700 r. przed Chr.)
(A) Abraham, Izaak i Jakub (§35-38)(B) Historia Józefa (§38-41)
(III) Wyjście z Egiptu i podbój Kanaanu (ok. 1300- -1050 r. przed Cr.)(A) Mojżesz (§43-44)(B) Plagi egipskie (§45)(C) Przejście przez morze (§46)(D) Doświadczenia pustymi (§47-52)(E) Ziemia Kanaan (§53-54)(F) Podbój (§55-58)(G) Sędziowie (§59-63)
(IV) Królestwo i wygnanie (ok. 1020-539 r. przed Chr.)(A) Narody (§65-77)(B) Saul (§78-79)(C) Dawid (§80-85)(D) Salomon (§86-87)(E) Izrael i Juda (§88-96)(F) Dynastia Jehu (§97-101)(G) Schyłek Królestwa Izraela (§ 102-104)(H) Achaz i Ezechiasz (§ 105-108)
(I) Manasses i Jozjasz (§ 109-111)0) Schyłek Królestwa Judy (§112-113)(K) Wygnanie (§114-119)
(V) Wczesny okres po wygnaniu (539-333 r. przed Chr.)(A) Odrodzenie (§117-118)(B) Nehemiasz i Ezdrasz (§119-123)(C) Okres perski (§124-125)
(VI) Epoka hellenistyczna (333-63 r. przed Chr.)(A) Od Aleksandra Wielkiego do panowania Se-
leucy'dów (§ 126-131)(B) Powstanie machabejskie (§ 132-139)(C) Władcy hasmonejscy (§ 140-144)
Od Pompejusza do Bar Kochby (§145-193)(I) Stronnictwa żydowskie w Palestynie
(A) Faryzeusze (§146-148)(B) Saduceusze (§149-150)(C) Esseńczycy (§151)
(II) Palestyna rzymska przed narodzeniem Jezusa (63-4 r. przed Chr.)(A) Pompejusz, Juliusz Cezar, Marek Antoniusz
(§152-155)(B) Herod Wielki (§156-159)
(III) Palestyna rzymska za życia Jezusa (4 r. przed Chr.- -30 r. po Chr.)(A) Narodziny Jezusa (§ 160-161)(B) Cezar August (§ 162)(C) Spadkobiercy Heroda (§ 163-166)(D) Prokuratorzy (§ 167)(E) Poncjusz Piłat (§ 168)(F) Jan Chrzciciel (§ 169)(G) Działalność i śmierć Jezusa (§170-171)
(IV) Palestyna rzymska po Jezusie (30-135 r.)(A) Rozwój Kościoła (§ 172)(B) Herod Agryppa I (§ 173-176)(C) Od Agryppy II do pierwszego powstania żyj-
dowskiego (§ 177-180)(D) Pierwsze powstanie (§181-184)(E) Oblężenie Jerozolimy (§ 185-188)(F) Między' powstaniami (§ 189-190)(G) Drugie powstanie żydowskie (§ 191-193)
PRZED ABRAHAMEM
5 Jeszcze 200 lat temu jedynymi źródłami wiedzy o starożytnym Bliskim Wschodzie byJa Biblia i pisma Herodota. W ciągu ostatnich dwóch stuleci dzięki archeologii i naukom pokrewnym wiele dowiedzieliśmy się o historii gatunku ludzkiego oraz o poprzednikach Izraela i jego sąsiadach. Informacje te zrewolucjonizowały' nasze rozumienie początków ludzkości, biegu wczesnej
historii i wielu aspektów Biblii. Pewna znajomość tymh najświeższych danych będzie przydatna w usytuowaniu wydarzeń okresu biblijnego w szerszymi kontekście historii ludzkiej. Wiedza ta ma także wartość egzegetyczną, ponieważ ułatwi właściwe zrozumienie informacji, której dostarcza nam Biblia w opisie czasów prehistorycznych w Rdz 1-11. Możemy tu podać tydko najbar
1898 Historia Izraela [81,6 - 9 ]
dziej ogólny zarys prehistorii oraz politycznej i kulturalnej historii starożytnego Bliskiego Wschodu. Zainteresowanych czytelników odsyłamy do szczegółowych omówień polecanych w bibliografii. (Też -> A rcheologia biblijna 80,44nn.) Podane niżej daty różnych epok kamienia i brązu są tylko przybliżone.6 (I) Epoka kam ienna (przed 3200 r. przed Chr.). Różne etapy istnienia człowieka na ziemi wyróżniane są i nazywane w zależności od najpowszechniej używanego w danym okresie materiału do wyrobu podstawowych narzędzi i broni. Zmiana surowca nigdy nie następowała w sposób natychmiastowy i dlatego oznaczenia, zarówno początku, jak i końca okresu są zawsze przybliżone. Najstarszym surowcem był kamień (gr. tithoś); miedzi (chalkos) i brązu zaczęto używać później.7 (A) Wczesna epoka kamienna, czylipaleolit. Nasza planeta liczy około 4,5 miliarda lat. Proste formy życia pojawił)' się na niej ok. miliarda lat później, a bardziej złożone zaczęły zostawiać ślady w postaci skamieniałości ok. 600 min lat temu. W Afryce najwcześniejsze skamieniałości ssaków naczelnych, które chodził)' w pozycji wyprostowanej, datowane są na ok. 7-5 min lat temu, a od2,5 min lat temu niektórym z ich szczątków towarzyszą narzędzia z kamienia, co wskazuje na początkowe stadia rozwoju inteligencji ludzkiej. Po tym wczesnym etapie rozwoju ludzkiego (au- strciiopitek, homo habiiis) następuje homo erec- tns (o większym mózgu oraz zdolności posługiwania się ogniem i wytwarzania doskonalszych narzędzi). Świadectwa z tego etapu, znalezione w Afryce, datuje się na ponad 1,5 min lat temu, a inne skamieniałości tego typu odkryto w Indiach, Chinach, na Jawie i prawdopodobnie w p o ludniowej Europie. Ten etap trwał do ok. 350 000 lat temu. Potem nastąpiły formy przejściowe (archaiczny homo sapiens'!), takie jak znaleziska w Swanscombe w Anglii i Steinheim w Niemczech (250 000 lat temu), następnie neandertalczycy (125 000-30 000 lat temu), a począwszy od 40 000 lat temu pojawiają się pierwsze ślady w pełni współczesnych szkieletów (homo sapiens; Cro-Magnon, Combe-Capelle, Grimaldi itd.).
We wczesnym paleolicie ludzie byli myśliwymi i zbieraczami pożywienia, żyjąc na otwartej przestrzeni w lecie, a w jaskiniach i innych naturalnych schronieniach w zimie. Ich tryb życia charakteryzowała mobilność, podyktowana zasobami żywności i zmianami pór roku. Istnieją świadectwa, że ok. 40 000 r. przed Chr. ludzie zaczęli się osiedlać, ograniczając wędrówki i ucząc się wykorzystywać znacznie większą różnorodność
zasobów w konkretnym miejscu. Czasem opisuje się to jako przejście do gromadzenia żywności (bardziej celowe i wyspecjalizowane niż zbieractwo pożywienia). Przypuszczalnie ok. 40 000 lat temu ludzie przedostali się przez morze do Australii, a niecałe 30 000 lat temu zaczęły się migracje przez cieśninę Beringa na półkulę zachodnią. O naszych wczesnych przodkach zob. NatGeog (grudzień 1976; listopad m 5);A rch 34 (4,1981) 20-29.8 (B) Środkowa epoka kamienna, czyli mezolit albo epipaleolit (18 000-8000 r. przed Chr.). Kultura mezolityczna charakteryzuje się dalszą intensyfikacją procesu gromadzenia żywności i stopniowym przechodzeniem do jej wytwarzania (sianie, sadzenie płodów i oswajanie zwierząt). Ta pierwsza, naprawdę zasadnicza zmiana w ludzkim życiu (drugą zmianą w takim sensie była rewolucja przemysłowa ostatnich 200 lat) dokonała się na Bliskim Wschodzie ok. 10 000- -8000 r. przed Chr. (kultura natufijska w Palestynie; —> Archeologia biblijna 80,50). Stąd proces ten przeniósł się do Europy i Indii (7000-5000 r. przed Chr.), a potem nastąpił w sposób niezależny w Ameryce Środkowej (7000 r. przed Chr.), a trochę później w południowo-wschodniej Azji. (Współcześnie jednak istnieje nadal szereg prymitywnych ludów w odległych częściach świata, które nie uległy tym przemianom i pozostają wciąż w stadium zbierania lub gromadzenia żywności.) Na Bliskim Wschodzie centrum zmian me- zolitycznych stanowił)' pagórkowate obrzeża nawadnianych przez deszcze terenów zielonych (600-1500 m n.p.m.), które przechodziły dalej w wysokie góry Iranu, Iraku, Turcji, Syrii i Palestyny. Stanowiska odzwierciedlające ten początków)' okres upraw)' roli i oswajania zwierząt odkryto w Beklihi w Turcji, Karim Szahir, M’Iefaat i Zawi Szemi w Iraku, na górze Karmel, w Jerychu i innych miejscach.9 (C) Późna epoka kamienna, czyli neolit (8000-4500 r. przed Chr. na Bliskim W schodzie). W tym stadium kultury epoki kamienia ludzie stali się w pełni sprawnymi producentami żywności. Zbieracze pożywienia, tzn. myśliwi, rybacy, zbieracze jagód i orzechów, żyli w małych grupach, zawsze gotowi do zmiany miejsca, kiedy tymczasowo zamieszkiwany obszar nie dostarczał już wystarczającej ilości pożywienia. Nie było dość pożywienia, by je przechowywać, ani też nie nadawało się ono do dłuższego magazynowania. Ubrania wyrabiano prawdopodobnie ze skór zwierzęcych. Nie istniały tłukące się narzędzia, wyroby garncarskie, nie było czasu, aby myśleć o czymkolwiek innym niż jedzenie i obrona. Producent żywności prowadził jed
[81,10- 13] Historia Izraela 1899
nak bardziej osiadły tryb życia. Skoro miał siać czy sadzić, musiał zostać w jednym miejscu do zbiorów. Mieszkano w domach - warto było je budować. Na danym obszarze dawało się uprawiać wystarczającą ilość żywności, by nakarmić wiele osób. Dlatego powszechne stały się wioski, a wraz z nimi pojawiły się nieformalne zwyczaje i zasady. Było więcej czasu, aby przekształcać środowisko naturalne w innych dziedzinach niż wytwarzanie żywności (np. produkcja wyrobów garncarskich i tkanin). Przypuszczalnie niektórzy ludzie zaczynali się specjalizować w takich rzemiosłach, zajmować się nimi niejako zawodowo i wymieniać swoje towary za żywność. Stanowiska pierwotnych wiosek rolniczych z VII tysiąclecia znaleziono m.in. w Jarmo w Iraku, Ras Szamra w Syrii, Catal Hiiyiik w Turcji i w Jerychu. Późniejsze stanowiska odkryto w Fayum w Egipcie i w obrębie całego Żyznego Półksiężyca.10 (D) Epoka kam ienia i m iedzi, czyli chalkolit (eneolit) (4500-3200 r. przed Chr. na Bliskim W schodzie). W epoce następującej po neolicie znacznie udoskonaliło się i rozprzestrzeniło rolnictwo; umożliwiło to utrzymanie wzrostu zaludnienia, rozwijała się też kultura. W Górnej Mezopotamii niewielkie grupy zaczęły przenosić się z wyżyn na miejsca przylegające do błotnistych równin rzek (np. w Baghuz i Sa- marra), aby zakładać wioski rolnicze z większą specjalizacją w rzemiośle. Zaczęły się pojawiać malowane wyroby garncarskie (cecha charakterystyczna chalkolitu). Wkrótce cala Górna Mezopotamia była raczej gęsto zaludniona, a wioski chalkolityczne pojawiły się licznie również w Palestynie.11 Nigdzie jednak postęp nie był tak gwałtowny jak w Dolnej Mezopotamii, gdzie dokonał się pierwszy eksperyment cywilizacyjny. Nie próbując definiować „cywilizacji”, nazwiemy ją po prostu urbanizacją. Istniały tu w tym okresie miasta, formalna struktura polityczna (królowie albo grupy rządzące), formalne prawa wprowadzane przez rząd, oficjalne przedsięwzięcia budowlane (drogi, porty, kanały irygacyjne itp.). pewnego rodzaju wojsko lub siły policyjne, nowe i różne formy sztuki i zazwyczaj pismo. (Piszemy „zazwyczaj", bo Inkowie mieli wszystko, co tworzy cywilizację, z wyjątkiem pisma, i nie ma powodu, aby mówić o nich, że nie byli cywilizowani.) Eksperyment cywilizacyjny w Mezopotamii dokonał się na napływowych terenach dolnego Tygrysu i Eufratu. W IV tysiącleciu w Dolnej Mezopotamii pojawił}' się pierwsze państwa-miasta (Eridu, EI- -Ubajd, Warka [ Erek], Ur itd.). Niewątpliwie dużo wcześniej żyli na tym terenie zbieracze pożywie
nia, i być może, istniały pojedyncze wioski, ale żyzna, lecz bezdeszczowa kraina nie mogła być poddana intensywnej uprawie, dopóki nie opanowano technik irygacyjnych. Kiedy stopniowo obszar ten stawał się coraz bardziej odpowiedni do uprawy, osadnicy musieli osiedlać się tysiącami. Irygacja wymagała kolektywmej i zorganizowanej pracy. Taka sytuacja sprzyjała postępowi technicznemu. politycznemu, społecznemu i moralnemu, i z pewnością stanowiła ważny czynnik w rozwoju cywilizacji w tym miejscu i w Egipcie. Następował bardzo szybki rozwój. Do postępów w sferze kultury trzeba zaliczyć wynalezienie pisma (ok. 3200 r. przed Chr.). Przed zakończeniem tego okresu zaczyń' się rozwijać kontakty handlowe i kulturalne między Mezopotamią a przeddyna- stycznym Egiptem.
Twórcami cywilizacji w Dolnej Mezopotamii byli Sumerowie - lud, którego jeszcze przed stuleciem nie znaliśmy i który nadal stanowi jedną z największych tajemnic historii. Nie mamy pewności, do jakiej należeli rasy; ich języ k nie jest spokrewniony z żadnym innym znanym językiem, żywym czy martwym. Nie ma też pewmo- ści co do czasu i sposobu ich przybycia do Mezopotamii, wdadomo jednak, że byli tu obecni w' połowie IV tysiąclecia. Ponieważ najwcześniejsze znane nam teksty są zapisane w' języku sumeryjskim, zakładamy, że to oni w'prow'adzili pismo piktograficzne (klinowe).12 Także w' Egipcie następował gw'altowny rozw'ój rolnictwa i irygacji, tutaj również konieczność kolektywnej pracy sprzyjała powstawaniu jednostek politycznych (nomy). Przypuszczalnie w drugiej polow'ie IV tysiąclecia różne lokalne nomy zostały połączone w dwa pokaźnych rozmiarów' królestwa, w Górnym i Dolnym Egipcie. Używano miedzi, a jej źródłem był Synaj albo wschodnia pustynia. Wynaleziono pismo hiero- glificzne. Egipt utrzymywał kontakty z Palestymą i Mezopotamią i przypuszczalnie już wiedy' z portem cedrowym Byblos, z którym kontakty te utrzymywały się przez wdeki.13 (II) Epoka brązu (3200-1550 r. przed Chr.). Z nastaniem tego okresu opuszczamy kró- lestw'o prehistorii, a wkraczamy w erę właściwej historii, gdy'ż mamy do czynienia z epoką udokumentowaną licznymi inskrypcjami. Terminologia chronologiczna jest różna dla Egiptu, Palestyny i Mezopotamii, i nie ma standardowej chronologii archeologicznej obejmującej wszystkie te trzy regiony. Dla uproszczenia przyjęto syryjsko-pale- styńskie terminy: w'czesny' brąz i środkowy brąz i w każdym z tych okresów umieszczono odpowiadające im wydarzenia historyczne w' Egipcie
1900 Historia Izraela [81,14- 16]
i Mezopotamii. Okres późnego brązu (1550-1200 r. przed Chr.) został poniżej pominięty (—» Archeologia biblijna 80,77-93).14 (A) Wczesny brąz (3200-2000 r. przed Chr. na Bliskim Wschodzie)
(a) M ezopotamia. W okresie sumeryjskim (2900-2360 r. przed Chr.) Mezopotamia była zorganizowana w system państw-miast, w większości niewielkich. Państwo-miasto składało się zazwyczaj z otoczonego murena miasta, nad którym górowały zabudowania świątynne i które otaczały małe wioski i sioła. Teoretycznie cała posiadłość należała do jej głównego bóstwa; świątynia była jego domem; miasto uważano za jego majątek, a ludzi za pracowników tego majątku. W praktyce jednak większość ziemi stanowiła własność prywatnych osób, a gospodarka pod wieloma względami była wolna i niekontrolowana. Początkowo władzę sprawowało zgromadzenie miejskie, potem ukształtowało się królestwo, najpierw jako odpowiedź na stan zagrożenia, potem jako trwała instytucja z głową państwa postrzeganą jako reprezentant boga. Sądząc po umocnieniach w okresie tym istniało spore zagrożenie wojną czy najazdami bandytów, mimo to jednak życic gospodarcze rozkwitało, tak samo jak handel (rozpoczęty w czasach prehistorycznych) z ludami na płaskowyżu Iranu i na północnym zachodzie. Ulepszone rolnictwo umożliwiało utrzymanie rosnącej ludności. Z kolei życie miejskie sprzyjało większej specjalizacji sztuki i rzemiosła, a szkol)' skrybów wytwarzały ogromne ilości tekstów.15 Wczesny rozwój polityczny Mezopotamii odbywał się w pewnym napięciu między ideą niezależnych państw-miast a powtarzającymi się próbami większego ich zjednoczenia. Na początku III tysiąclecia Dolna Mezopotamia została w pewnym stopniu zjednoczona pod hegemonią Kisz, w luźnej lidze równych miast. Religijnym centrum tych miast mogło być Nippur. Następnie kolejno inne rywalizujące ze sobą miasta przejmowały hegemonię (Erek, Ur, Adab, Lagasz i Umma), często w roli obrońców granic przed najazdami ze wschodu i północnego zachodu. Na krótki okres władzę przejęło Hamazi, królestwo z płaskowyżu irańskiego. Źródła informacji o tym okresie są skąpe, zatem zrozumienie wspólnych przedsięwzięć politycznych i ekonomicznych społeczeństwa Mezopotamii może być jedynie fragmentaryczne.16 Jeszcze uboższe są nasze informacje na temat Syrii na północnym zachodzie, regionie Bliskiego Wschodu, który jest najmniej zbadany pod względem archeologicznym. Mari jest zna
ne jako główny uczestnik życia Mezopotamii i przypuszczalnie strażnik północnej granic)', ale historia rejonów położonych dalej na północny zachód pozostaje w dużym stopniu nieznana. Z wykopalisk wiadomo, że w środkowej Syrii zaznaczył się w pewnej mierze proces urbanizacji, lecz niewiele można o niej powiedzieć. Kiedy później Sargon rozciągnął swoje królestwo na Syrię (—> 17 poniżej), pewien tekst z tego okresu opisywał tę ekspansję jako podbój Jarmut i Ebla, a opis wyprawy jego wnuka na te same tereny mówi o niej jak o podboju Armanti, Ebla oraz Ullasa. Nie znamy lokalizacji tych miejsc, dokumenty jednak sugerują, że w Syrii III tysiąclecia istniało kilka znaczących jednostek politycznych lub konfederacji.
W 1964 r. rozpoczęły się wykopaliska w Tell Mardich, na południowy zachód od Aleppo w Syrii, i w ich rezultacie stanowisko to zostało zidentyfikowane jako starożytna Ebla. Od 1974 r. odkopano ponad 16 000 fragmentów tabliczek. Te tabliczki z tekstami politycznymi, handlowymi, literackimi i leksykalnymi, składają się na największe dotychczas odkryte archiwum z III tysiąclecia, najstarsze archiwum państwowe oraz pierwsze pisane dokumenty z centralnej Syrii. Wynika z nich, że po 2500 r. Syria miała już własną, zaawansowaną kulturę, a Ebla była rzeczywiście królestwem pokaźnej wielkości i ośrodkiem handlowym artykułów spożywczych, metali, różnych wyrobów rzemiosła, a zwłaszcza tkanin. Łączył)' ją więzy handlowe z wieloma innymi miastami Palestyn)’, Anatolii, Cypru, Syrii i Mezopotamii i utrzymywała równorzędne stosunki z takimi miastami jak Mari, Aszur, Akkad, a nawet Hamazi na płaskowyżu irańskim. Teksty świadczą o wyższym stopniu urbanizacji Syrii i Palestyny niż dotąd uważano i mogą także wskazywać na istnienie innych ośrodków handlowych niż Ebla, o podobnej randze. Znalezione tabliczki umożliwią pierwsze szczegółowe badania życia społeczeństwa w III tysiącleciu. Dostarczą też informacji na temat wczesnej ludności Syrii, działań przenikających na inne tereny, jak również kierunków i zakresu oddziaływania kulturowego na obszarze Żyznego Półksiężyca. Dwujęzyczne, sumeryjsko-eblaickie teksty przyczynią się do lepszego zrozumienia tych oraz spokrewnionych z nimi języków. Ponadto, ze względu na geograficzną i lingwistyczną bliskość Palestyny teksty te z pewnością dostarczą materiału porównawczego do badań różnych aspektów wczesnych tradycji izraelskich.(Ogólne wiadomości o Ebla, zob. C. Bermant i M. Weitz- man, Ebla: A Revelation in Archaeology [NY, 1979]; P- Mat-
[81,17- 21] Historia Izraela 1901
thiae, Ubiti: Au Empire Rediscovered [NY, 1981 ]; G. Pettinato, TheArchivesofEbla [NY, 1981 [.Także A-l 47 [1984] 6-32, z bibliografią; i NatGeog [grudzień 1978 J.)17 Niewątpliwie od najdawniejszych czasów na zachodnich obrzeżach doliny Eufratu żyły ludy koczownicze, które od IV tysiąclecia przed Chr. przenikały w coraz większej liczbie, a w III tysiącleciu stanowił)' znaczną część ludności. Byli to Sentici, znani jako Akkadowie. Zmieszali się oni z Sumerami, przyswoili i zmodyfikowali ich kulturę, a nawet rządzili w niektórych państwach- -miastach. W XXIV w. dynastia tych władców semickich objęła władzę i stworzyła pierwsze prawdziwe imperium w dziejach świata, imperium ak- kadyjskie (2360-2180 r. przed Chr.). Jego założyciel, Sargon, doszedł do władz)' w Kisz, ujarzmił cały Sumer aż do Zatoki Perskiej, przeniósł swoją stolicę do Akkadu czy Agade (w pobliżu późniejszego Babilonu). Następnie wraz z synami rozciągnął władzę nad Górną Mezopotamią aż do obszaru śródziemnomorskiego (łącznie z Ebla). Dynastia podejmowała wyprawy wojskowe do Azji Mniejszej, południowo-wschodniej Arabii i utrzymywała kontakty handlowe z ludami doliny Indusu. Jednak imperium akkadyjskie szybko osłabło i upadło pod ciosami barbarzyńskiego ludu z gór Zagros, Gutejów, który władał Mezopotamią przez następne 100 lat.18 (b) Egipt. O przeddynastycznym Egipcie zob. BA 48 (1985) 240-253- W Górnym Egipcie w Hierakonpolis (na południowy zachód od Kar- naku, czyli Teb) odkopano najstarszą znaną świątynię egipską z ok. 3350-3200 r. przed Chr. Miasto to kojarz)' się z królem Narmerem (tożsamym z Menesem?), który podobno pod koniec IV tysiąclecia połączył dwa przeddynastyczne królestwa w zjednoczony naród ze stolicą w Memfis. W Egipcie rozpoczął się w ten sposób okres znany jako Stare Państwo (XXIX-XXIII w. przed Chr.). Z nastaniem III dynastii (ok. 2600 r. przed Chr.) w Egipcie rozpoczęła się era klasycznego rozkwitu i twórczego geniuszu; w tym czasie wszystkie znaczące cech)' jego kultury przyjęły formę, która odtąd stała się normą. Był to wiek piramid, a także rozwoju literatury, architektury, malarstwa i innych dziedzin sztuki. Organizacja państwa egipskiego znacznie różniła się od współczesnej mu Mezopotamii. Faraon nie pełnił roli reprezentanta boga - sam był bogiem. Cały Egipt stanowił jego własność, państwem rządziła rozbudowana biurokracja na czele z wezyrem. Nigdy nie opracowano żadnego kodeksu prawnego; wystarczało słowo boga-króla.19 Począwszy od V dynastii władza państwowa zaczęła słabnąć, a kiedy w XXII w. przed Chr. Gutejowie niszczyli imperium akkadyjskie, Egipt
wchodził w lata chaosu i depresji, znane jako Pierwszy Okres Przejściowy (XXII-XXI w. przed Chr.). Panował wewnętrzny brak jedności, rywalizujący faraonowie pretendowali do tronu, a wielu urzędników sięgało po lokalną władzę. Sytuację pogarszał fakt infiltracji ludów pólkoczow- niczych na teren Delty. Królował chaos, prawo i porządek upadły, a handel zanikał.20 (c) Palestyna. Tutaj we wczesnym brązie zastajemy liczne państwa-miasta - Jerycho (odbudowane ok. 3200 r. przed Chr. po przerwie trwającej kilka wieków), Bet-Szean, Aj, Sychem, Gezer, Lakisz itd., wiele z nich założono w tym okresie. Do III tysiąclecia przed Chr. osiadły tryb życia dotarł do południowego krańca Transjorda- nii. W Palestynie nigdy nie rozwinęła się kultura materialna porównywalna z mezopotamską i egipską ani też nie utrwaliła się żadna forma jedności politycznej. Przeważała ludność kananejska, naród semicki, który prawdopodobnie zamieszkiwał Palestynę w IV tysiącleciu i wcześniej. Pod koniec III tysiąclecia przed Chr. pólkoczowniczy najeźdźcy wtargnęli do Palestyny. Z niewiarygodnym okrucieństwem niszczyli kolejne miasta. Ludność opuszczała domy pozostawiając ziemię, zwłaszcza w głębi kraju. W Transjordanii proces osiedlania się życia został zupełnie przerwany. Zgodnie z tradycyjnym poglądem, obecnie powszechnie podważanym, przybysze stanowili odgałęzienie ludu zwanego Amorytami; był to element północno-zachodniosemicki, który w tym czasie przeniknął do wszystkich części Żyznego Półksiężyca. Sentici infiltrujący Egipt w pierwszym Okresie Przejściowym byli uważani za tę samą rasę. (Inne interpretacje, -> Archeologia biblijna 80,65-67.)21 (B ) Środkow y brąz (2000-1550 r. przed Chr.)
(a) M ezopo i amla. Król państwa Erek przełamał dominację Gutejów nad Mezopotamią; a sam z kolei został pospiesznie zdetronizowany przez władcę z Ur, Urnammu, który wraz z następnymi królami III dynastii z Ur (2060-1950 r. przed Chr.), sprawował prawdopodobnie władzę nad większą częścią Mezopotamii i doprowadził do rozkwitu kulturę sumeryjską. Urnammu zainicjował szeroką działalność budowlaną i literacką, lecz przede wszystkim jest twórcą najstarszego, jaki znamy, kodeksu prawnego. Ten renesans kultury sume- ryjskiej nie trwał jednak długo. Język zamierał, a zastępował go akkadyjski jako język codzienny (su- meryjski przetrwał długo w kulcie). Do tego czasu Sumerowie i Sentici całkowicie się wymieszali, przy czym ci ostatni stopniowo zdobywali przewagę. Tak więc cała kultura i cywilizacja narodziła
1902 Historia Izraela [81,22- 24]
się, rozkwitała przez 1500 lat i przeminęła, zanim Izrael w ogóle pojawił się na scenie. Do spuścizny cywilizacyjnej Sumerów, poza administracją państw-miast, w pełni rozwiniętym systemem prawnym i wynalezieniem pisma piktograficzne- go (klinowego), należą jeszcze: kalendarz księżyców , zegar wodny, zegar słoneczny, rydwan i wojskowa falanga, kolo garncarskie, elementy architektoniczne w postaci sklepienia, luku, kopuły, kolumny i wież)', a także wysoce rozwinięta religia politeistyczna, która wywarła bardzo silny wpływ na późniejsze cywilizacje starożytnego świata.22 W miarę jak słabła władza centralna w Ur, poszczególne państwa-miasta Mezopotamii kolejno odzyskiwały niezależność. Według tradycyjnej teorii istniał)' liczne, etnicznie określone ludy semickie, nazywane Amorytami (ale —> Archeologia biblijna 80,67), które przenikał)' do Żyznego Półksiężyca od końca III tysiąclecia przed Chr., najechały Palestynę i opanowały całą Górną Mezopotamię. Pod koniec XVIII w. przed Chr. dosłownie każdym państwem w Mezopotamii rządzili Amoryci. Stopniowo przybierała na sile walka o władzę nad Mezopotamią między trzema rywalami: Asyrią, Mari i Babilonem. Asyria (której nazwa pochodzi od miasta Aszszur), powstała jeszcze przed upadkiem Ur, odgrywając ważną rolę aż do XVIII w. przed Chr., prowadziła politykę ekspansji handlowej w Azji Mniejszej, o czym świadczą tekst)’ kapadockie, dokumenty handlowe zapisane w języku staroasyryjskim, odnalezione w Kultepe w Azji Mniejszej. Asyria infiltrowana przez Amorytów, którzy ostatecznie przejęli władzę, miała swój krótki okres podboju: ich zdobyczą stała się Górna Mezopotamia od Morza Śródziemnego po góry Zagros. Nie potrafiła jednak utrzymać podbitych ter)toriów i w XVIII w. przed Chr. Mari na krótko zastąpiło Asyrię jako dominującą silę w Mezopotamii. Z tego okresu pochodzi zbiór tekstów z Mari - listy oraz teksty ekonomiczne, prawne i administracyjne, które opisują m.in. plemienne grupy koczownicze tego okresu, dostarczając w ten sposób materiałów źródłowych do badania wczesnego, plemiennego społeczeństwa Izraela. Zwycięstwo w walce o władzę przypadło jednak Babilonowi, za Hammura- biego (1728-1686 r. przed Chr.). Podporządkowawszy sobie większą część Dolnej Mezopotamii, uzależnił on z kolei Mari i Asyrię, rozpoczynając erę pokoju i rozkwitu kulturalnego na równinie Mezopotamii (imperium starobabilońskie). Z okresu tego pochodzi bogactwo tekstów, zwłaszcza eposy starożytne (np. babilońskie relacje o stworzeniu świata i potopie) oraz słynny Kodeks Ham- murabiego, który rzuca światło na kulturę tych
czasów i stanowi material porównawczy dla wielu tekstów biblijnych.23 Imperium babilońskie podlegało licznym naciskom, bowiem na wszystkie części Żyznego Półksiężyca napierały nowe ludy. Na północy znajdowali się Huryci, których ojczyzna leżała zapewne w górach Armenii. W niewielkiej liczbie byli oni obecni w północnej Mezopotamii już w XXIV w. przed Chr., ale w XVII-XVI w. przed Chr. nastąpił ich ogromny napływ do Górnej Mezopotamii, Azji Mniejszej, Syrii, a nawet Palestyny. W Górnej Mezopotamii powstało królestwoMi- tanni. Jego władcami byli Indoariowie, lecz ludność stanowili głównie Huryci. Królestwo to jeszcze bardziej ograniczyło władzę Asyrii, redukując ją do małego, nic nie znaczącego państewka. Huryci przenieśli kulturę sumero-akkadyjską do Hetytów (dawna pisownia: „Chetyci") i innych ludów Azji Mniejszej. Tabliczki z XV-XIV w., znalezione w stolic)' Hurytów, Nuzi, są cennym źródłem informacji na temat zwyczajów społecznych związanych z biblijnymi patriarchami. Od wschodu wyruszały wyprawy Kasytów z Luristanu do różnych części imperium babilońskiego. W Azji Mniejszej natomiast nomje się obecność coraz potężniejszego królestwa Hetytów. Około 2000 r. przed Chr. do Azji Mniejszej przenikały różne grup)' Indo- europejczyków, z których najsilniejsza grupa nazywała się Hetytami. Stopniowo opanowywali coraz większe obszary i w połowie XVI w. przed Chr. we wschodniej i środkowej Azji Mniejszej istniało silne królestwo hetyckie, napierające na południe, na Syrię. Śmiałym atakiem w dól Eufratu Hetyci splądrowali Babilon ok. 1530 r. przed Chr. Był to jedynie najazd, ponieważ oblegani przez Hurytów ze wschodu i nękani problemami wewnętrznymi, Hetyci wycofali się do Azji Mniejszej na ponad śmiecie. W Babilonie po władzę sięgnęli Kasyd i utrzymali ją przez ok. 400 lat, które były mrocznym okresem w dziejach Mezopotamii. O Hetytach w Biblii zob. B/lRev 5 (5,1979) 20-45.24 (b) Egipt. Z początkiem II tysiąclecia Egipt szykował się do wejścia w nowy okres pomyślności za faraonów Średniego Państwa (XXI-XVIII w. przed Chr.). Kraj został na nowo zjednoczony; był silny gospodarczo i politycznie z okresami kontroli nad Nubią, Libi;}, Palestyną i Fenicją; był to zlot)' wiek kultur)' egipskiej. W XVIII w. przed Chr. jednak władza egipska nagle osłabia w wyniku dezintegracji wewnętrznej; Egipt wszedł w okres Drugiego Okresu Przejściowego (XVIII- -XVI w. przed Chr.). W tym czasie Hyksosi (prawdopodobnie książęta kananejscy i amoryccy z Palestyny i północnej Syrii) rozpoczęli ekspansję, umacniając się najpierw w Delcie, a potem opa
[81,25- 29] Historia Izraela 1903
nowując na ok. 100 lat cały Egipt i imperium sięgające Syrii na północy. W zaciekłej walce o wolność Egipcjanie w końcu wypędzili Hyksosów (ok. 1580-1550 r.) i Egipt zaczął się odradzać w okresie Nowego Pa listwa jako imperium.25 (c) P alestyna. Pod koniec wczesnego brązu w kraju zapanował chaos związany (przypuszczalnie) z inwazjami Amorytów. W XIX w. jednak w zachodniej Palestynie i północnej Transjorda- nii nastąpiła szybka poprawa sytuacji. Wraz z osiedlaniem się ludów pólkoczowniczych i przejmo
waniem języka i kultury kananejskiej budowano wiele nowych miast. Mimo to duże obszary, zwłaszcza na centralnej wyżynie, były nadal bardzo słabo zaludnione. Wylania! się stopniowo system państw-miast, charakterystyczny dla Palestyny aż do okresu izraelskiego. Za dominacji Hyksosów Palestyna osiągnęła rzadko spotykaną w czasach starożytności zamożność. Z okresem środkowego brązu wiąże się powszechnie początek historii narodu, który Biblia przedstawia jako Hebrajczyków, a następnie jako Izrael.
OD ABRAHAMA DO POMPEJUSZA
26 (I) Wprowadzenie. Opowiadania biblijne nie mają na celu przedstawienia „historii Izraela”. Pojęcie „historii Izraela” jest tworem nowoczesnych zasad i metod historycznych, rezultatem oceny źródeł oraz wykorzystania świadectw z nauk archeologicznych i innych. Ten cały aparat naukowy zastosowano w badaniach ST, zwłaszcza okresu od patriarchów do osiedlenia w Kanaanie, otrzymując w wyniku kilka hipotetycznych rekonstrukcji. Jest to nieuniknione ze względu na naturę źródeł biblijnych. Wczesne tradycje spisano znacznie później, choć tradycje przekazywane ustnie mogły zachować pewne ważne wydarzenia historyczne. Istnieje także perspektywa jedności, dająca podstawę pewnej syntez>' danych: caty Izrael (Pwt 1, 1; 5, 1) bierze udział w wyjściu z Egiptu; caty kraj (Joz 11, 16,23) jest podbity; plemienne tradycje ojców są ujednolicane przez pokolenia (tóleclót; —> 2,3, 16 Rdz). Jak poradzić sobie z genealogiami opartymi na geografii i ekonomii? Ponadto, sama relacja biblijna zachowuje wystarczającą liczbę danych, ab}' stwierdzić, że globalna synteza stanowi zbytnie uproszczenie: nie wszystkie pokolenia brał}' udział w głównym wydarzeniu Wyjścia (czy było więcej niż jedno wyjście?); opis podboju Kanaanu w Sdz 1 różni się od tego w Joz 1-12. Współcześni historycy mają się czego uczyć z tolerancji, jaką przejawiają tradycje biblijne (np. brak tendencji do uzgadniania różnic w Pięcioksięgu). Mając na względzie te problemy, naukowcy posłużyli się narzędziami archeologii i antropologii, jak również analizy literackiej (krytyka formy i redakcji), próbując zrekonstruować historię, którą Biblia tylko w niedoskonały sposób sugeruje.27 Czy można wyciągać pewne wnioski historyczne z czysto literackiej analiz}'? Jest to szczególnie ważne w sytuacji, w której pewność, z jaką
rozróżniono i datowano tradycje J i E Pięcioksięgu, jest dziś kwestionowana. Jaki wniosek wynika z obecności starożytnych praktyk społecznych (np. Nuzi —> 23 wyżej) w tradycjach patriarchal- nych? Można podać znany z Nuzi przykład zasady, która odnosi się do adopcji dziecka niewolnicy i która znajduje zastosowanie w Rdz 16,1-4, czy prawne traktowanie żony-niewolnicy i jej dziecka, które można odnieść do Rdz 21,10nn. Przypuszczalnie takich przykładów nie byłoby w tekście biblijnym w dużo późniejszym okresie. Obecnie jednak kwestionuje się trafność i ważność wielu paraleli (np. że posiadanie bożków domowych stanowiło w Nuzi podstawę roszczeń do dziedziczenia: Rdz 31,19-42).28 Od czasów Wellhausena opowiadania o patriarchach i o wyjściu/podboju dostarczają uczonym wielu powodów do negowania ich historycznego charakteru (streszczenia w IHJ 53- -148, 213-284; M. Weippert, The Settlement o f the Israelite Tribes [SBT 21; London, 1971 ]). Na jednym końcu tej skali negacji, od ostrożnego wątpienia aż po radykalne zaprzeczenie, znajduje się Albright, na drugim zaś T. Thompson i J. van Se- ters (Bright, de Vaux, Mendenhall, Gottwald, Alt, Noth i Soggin sytuują się gdzieś pośrodku; zob. S. Herrmann na temat de Vaux w VT 23 [1973] 117-126). Złożoność i szczupłość materiału prowadzą do zrozumiałych różnic. Zakres problemów może zilustrować krótki przegląd okresu od patriarchów do sędziów (XII w. przed Chr.).29 Okres patriarchów. Nie można go w sposób pewny datować. Wydaje się, że związek oj- ciec-syn-wnuk można ustalić i wyjaśnić na zasadzie genealogii biblijnych, które opierają się zarówno na związkach społecznych i ekonomicznych (por. tablica ludów w Rdz 10, 1-32), jak i na więzi krwi. Dla opowiadań o patriarchach charakterystyczne są obietnice potomka(ów) i zie-
1904 Historia Izraela [81,30 - 36 ]
mi - otwarte obietnice, jak później interpretował „cały Izrael”. Do wydarzeń należą głównie teofanie w przybytkach, takich jak Beer-Szeba, Hebron, Betel, Permei (—» Instytucje religijne Izraela 82,27- -29), być może napisane w świetle późniejszego kultu. Czy grupy związane z przodkami, od których wzięły się nazwy, pochodziły z Mezopotamii (Rdz 11,31), czy też od Aramejczyków (Pwt 26,5)?30 Doświadczenie egipskie. Biblia opisuje ten czas z perspektywy „całego Izraela”. Tradycje Wyjścia i Synaj zostały przypuszczalnie przekazane przez pokolenia Józefa (Efraim, Manasses) i może Beniamina. Wydaje się, że inne pokolenia, takie jak synów Lei (Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar i Zàbulon), a także inne grupy (zob. Joz 24,14-15), przejęły później tradycje izraelskie. W doświadczeniu Wyjścia centralne miejsce zajmuje uwolnienie z Egiptu i prowadzenie przez pustynię, lecz trudno określić szczegóły i grupy których to dotycz)'. Na doświadczenie Synaju składają się teofania, przymierze z ludem i Prawo (w późniejszej perspektywie kilka kodeksów prawnych, Wj 19-Lb 10).31 Osadnictwo w Kanaanie. Opowiadania schematycznie przedstawiają podstawowe wydarzenia, które trudno skorelować z danymi archeologicznymi. Opowiadania w Joz i Sdz, które mogły początkowo dotyczyć tylko pojedynczych pokoleń (zob. Sdz 1, 1-36), opisują proces osiedlenia się w kategoriach druzgocącego zwycięstwa (Joz 1-12). Jednak Sdz 1 sugeruje inny scenariusz. Natura i rozwój istniejącej w tym okresie federacji pokoleń nie są jasne.32 Podsumowując, za punkty newralgiczne należ)' uznać: (1) datowanie i historyczny charakter opowiadań o patriarchach; (2) czas i szczegóły doświadczenia Wyjścia z Egiptu i spotkania na Synaju (np. kto brał w nim udział); (3) charakter „izraelskiej” okupacji Kanaanu oraz pochodzenie i jedność „pokoleń”. W obliczu trudności tego typu poniższa „historia” patriarchów i początków Izraela nie proponuje innej rekonstrukcji, lecz podc/ża za opisem biblijnym, zwracając uwagę czytelnika na wyłaniające się problemy.33 Nic dziwnego, że chronologia biblijna pozostaje niepewna co do datowania wczesnego okresu. W okresie monarchii są daty, którym można zaufać dzięki synchronizacji panowania królów w Judzie i Izraelu oraz datowaniom bezwzględnym ze źródeł pozabiblijnych. Jednak nawet tu opracowano różne chronologie (zob. Ja- gersma, History 268-269). Dla wygody będziemy przestrzegać dat Albrighta {BP 116-117; —> 88 niżej) dla okresu panowania królów podzielonego królestwa.
34 (II) Okres patriarchów (ok. 2000- -1700 r. przed Chr.). Wątpliwości dotyczące dat ilustruje wypowiedź de Vaux, że nie można podać dokładnej daty początku ani końca okresu patriarchów {EHI 266). Skłania się on do pierwszej połowy II tysiąclecia ze względu na imiona patriarchów, które da się prześledzić do tego momentu, oraz z powodu przypuszczalnego związku patriarchów z migracjami Amorytów w tym wczesnym okresie [ostatnio przeważa jednak datowanie ich na XV-XIV w. - M.W.],35 (A) Abraham, Izaak i Jakub. Abram (zob. Rdz 17,5) jest przedstawiony jako emigrant z Mezopotamii. Zwolennicy wczesnego datowania łączą przez Amorytów jego osiedlenie się w Palestynie z penetracją Mezopotamii i Palestyny (-> 22 wyżej; ale —» Archeologia biblijna 80,65-67). Prowadził on w Palestynie życie jeszcze nie całkiem osiadłe, jeśli nie pól-koczownicze, okresowo wypasając stada. Z rejonem Mamre-Ilebron wiąże się jednak wspomnienie bardziej stałego miejsca zamieszkania. Do podstawowych cech charakterystycznych patriarchów należał)' wędrówki oraz teofanie w sanktuariach Palestyny: Sychem (Rdz 12,6), Betel (Rdz 28,19; 35,1) i Penuel (Rdz 32,23-33). Imię Abram znaleziono w tekstach babilońskich z XVI w. przed Chr. Teksty z Mari wymieniają natomiast słowo Nachor (Rdz 11,22; 24,10) jako nazwę miasta w pobliżu Charanu, podległego przywódcy amoryckiemu. Podobnie imię Jakub pojawia się w mezopotamskim tekście z XVIII w. przed Chr. jako imię władcy hyksoskiego (Ya‘qob-har). Imiona identyczne z imionami kilku synów Jakuba można także znaleźć w tekstach z Mari, np. Beniamin i Lewi. Kwestionuje się obecnie związek zwyczajów patriarchalnych z praktyką prawną na starożytnym Bliskim Wschodzie; na temat ostrożnej oceny opowiadań o Jakubie, zob. M. Morrison, BA 46 (1983) 155-164.36 Powołanie Abrahama (Rdz 12,1-3) zawiera obietnice ziemi i narodu. Związane z nim epizody oscylują wokół tematyki obiecanych narodzin potomka, stosunków Abrahama z bratankiem Lotem, bezpłodności Sary, narażenia matki potomka na niebezpieczeństwo (Rdz 12,10-20 i par.), odrzucenia Izmaela - wydarzenia te stwarzają atmosferę rosnącego napięcia aż do momentu, gdy wreszcie rodzi się dziecko obietnicy, tylko po to, aby zostać poświęcone w ofierze (Rdz 22). Cykl Abraham - Lot przeciwstawia sobie obu mężczyzn (na korzyść Abrahama), jest wprowadzeniem do wydarzeń w Sodomie i Gomorze i tajemniczej wyprawy w Rdz 14. Zakup pola w Makpela (dokument P w Rdz 23) był pierwszym etapem spełniania się obietnic)' ziemi.
[81,37- 41] Historia Izraela 1905
37 Izaak. Ta stosunkowo niejasna postać ma być przede wszystkim ogniwem między Abrahamem a Jakubem. Łączy się z Beer-Szebą, choć archeologia nie dostarczyła w tym miejscu dowodów zamieszkiwania z epoki brązu (LBib 191-192).
Jakub. Tę historię rodzinną budują dwa podstawowe wątki: Jakub-Ezaw, podejmując)' sprawę wyboru nawet niegodnych osób, i Jakub-Laban, odzwierciedlający patriarchalne związki z Aramejczykami. Jeśli słowo „Aramejczycy” nie jest w tym czasie anachronizmem (tak twierdzi de Vaux, EHI 200-209), to wydarzenia z Rdz 29-31 sugerują późne datowanie okresu patriarchów (Herrmann, History 45). Scena rozgrywa się w Aram-Naharaim, w górnym biegu Eufratu, ale Aramejczycy nie osiedlili się tam przed końcem II tysiąclecia.38 Religia patriarchów jest inna niż można by się spodziewać z późnego dokumentu. (Nie ma kultu Baala, tak wyraźnego w późniejszych czasach i znanego z wczesnych mitów ugaryc- kich.) Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba jest „Bogiem ojców” (—> Zarys teologii ST 83, 15). Bóstwo nie ma imienia, ale identyfikuje się je przez wzmiankę o przodku, który je czcił, a tak więc Bóg Abrahama, Ten, którego z bojaźnią czci Izaak (Rdz 31,42) i potężny Bóg Jakubów)' (Rdz 49,24). A zatem „Bóg ojców” wiąże się z patriarchą albo ojcem, z którym ustanowił on szczególny związek; jest patronem rodziny czy rodu patriarchy i kieruje jej losem. Nie jest zwykłym bóstwem lokalnym, związanym z jakimś przybytkiem, ponieważ nadawano temu Bogu (El albo Elohim) takie przydomki jak „Olam" (Wiekuisty, Rdz 21,33). Możliwe, że idea El, boga najwyższego pantenonu ugaryckie- go, wpłynęła na rozwój pojęcia „Boga ojców” (CMHE 3-75; C.L. L’Heureux, „Searching for the Origins of God” w: Traclitions in Transfonnation [Uzn. F.M. Cross; red. B. Halpern; Winona Lakę, 1981 ] 33-57). Istnieje zatem ciągłość między Bogiem Ojców a Jahwe, Bogiem Mojżesza (podkreślają to Wj 3,3-15 i 6,2-3); nie znamy jednak historycznego rozwoju pojęcia.39 (B) Historia Józefa. Fragment Rdz 37-50, z motywem opatrznościowym, należy do biblijnych arcydzieł (Rdz 45,5-8;50,20). Wzrastające napięcie w relacji o postępowaniu Józefa z braćmi (42-45) świadcz)' o literackim kunszcie autora (por. analiza von Rada który określa tę narrację jako opowiadanie „mądrościowe”, SAI W439-447). Tradycyjną datą wyniesienia Józefa do władzy jest okres Hyksosów ( 1720-1550 r. przed Chr.), nic jednak w historii Józefa nie narzuca takiej konieczności (zob. S. Herrmann, Israel in Egypt [SBT 27; London, 1973] 1-37). Historyczność wydarzeń była
żywo kwestionowana, mimo że opowiadania świadczą o dobrej znajomości życia egipskiego 0- Ve rgo te, Joseph enEgypte [Louvain, 1959]). Zasadniczo de Vaux {EHI 291-320), w porównaniu z Herrmannem, History 56-57 czy Sogginem, HAI 113-115, wyraża optymistyczny pogląd co do historycznego charakteru tradycji o Józefie.40 Bardziej problematyczna okazuje się jednak kwestia, kim jest „Izrael” albo plemiona, które rzeczywiście przebywały w Egipcie. Oczywiście, tradycja pobytu w Egipcie musi być związana z „synami Józefa" - Efraimem, Manassesem, a także z Beniaminem. Możliwe, że do Egiptu przybyły różne grupy semickie. M. Weippert twierdzi, że patriarchowie pochodzili od koczowniczej ludnościKanaanu, czasu (Bib 55 [ 1974] 265-280, 427-433). Inna hipoteza łączy Hebrajczyków z ‘Apiru (j. egipski) Habitu (j. akkadyjski), o których wzmianki pochodzą z całego starożytnego Bliskiego Wschodu (Egipt, Listy z Amarna, /dalach, Nuzi, Ugarit, Mari). Ich tożsamość nie jest jasna. Dyskusja koncentruje się na tym, czy stanowią oni jednostkę socjologiczną [ludzie z marginesu cywilizacji], czy etniczną (zob. H. Cazelles w FOJT 1-28, ale de Vaux EHI 216). Uderza to, że termin „Hebrajczycy” jest używany w Rdz i Wj, gdy Izraelita mówi do Egipcjanina albo kiedy odróżnia się Izraelitów od Egipcjan (np. Rdz 39,17; 43,32; Wj 2,13). W sumie tożsamość Hebrajczyków i ‘Apiru pozostaje sporna.41 Niepewność dat okresu patriarchów przenosi się też na pobyt „Izraela” w Egipcie. Dane biblijne prowadzą do sprzecznych wniosków. Liczba 430 lat podana w Wj 12,40-41 jest zmodyfikowana w LXX, tak że obejmuje również epokę patriarchów. Na podstawie Rdz 21,5; 25,26; 47,28 można policzyć 307 lat od narodzenia Abrahama do śmierci Jakuba, lecz trzeba przyznać, że ta chronologia jest sztuczna. Nie ma już pewności (zob. Albright, BP 10-11) co do tego, czy pobyt w Egipcie można cofnąć aż do okresu Hyksosów (1720-1550 przed Chr.). Pozostaje jedynie historyczne prawdopodobieństwo wejścia grup semickich do Egiptu w kilku okresach historycznych. Wiemy, że lud Izraela był w Kanaanie obecny już w 1220 r. przed Chr. (—> 42 poniżej), ale nie można zrekonstruować historycznego tła pobytu w Egipcie.(H. Cazelles, „Patriarches”, DBSnp 7.82-156. R. de Vaux, EHI 161-287;///-/70-148; WHJPII: Patriarchi. A. Miliard i D. Wi- seman (red ), Essays on tlie Patriarcha! Nanatives [Leicester, 1980]. J. M. Miller, The Ohi Testament and the Histo- rian [Phi, 1976). N. M. Sarna, „Abraham in History ”, BARev 3 [4,1977] 5-9. T. Thompson, The Historicity o f the Patriarchat Nanatives [ BZAW 133; Berlin, 1974 ]. J. van Seters, Ahra- ham in History and Traditimi [New Haven, 1975]. O J óze- fie: G. Coats, Front Canaan to Egj’p t [CBQMS 4; Washing
1906 Historia Izraela [81,42- 46 ]
ton, 1975]; D.IÌ. Redford, A Sliuly o f thè Biblical Story o f Joseph [VTSup 20; Leiden, 1970].)42 (III) W yjście z Egiptu i podbó j Kana- anu (ok. 1300-1050 r. p rzed Chr.). Ten zespól wydarzeń należy prawdopodobnie do końcowej części okresu późnego brązu (-» Archeologia biblijna 80,78-93). Choć króla, który nie zna ł Józefa (Wj 1,8), nie da się zidentyfikować, to istnieją powody, by uważać Ramzesa II (1290-1224 r. przed Chr.) za „faraona ucisku” (i Wyjścia). Najsilniejszym argumentem przemawiającym za taką interpretacją jest wzmianka o Izraelitach pracujących przy wznoszeniu miast-magazynów Pitoni i Ramses (Wj 1,1-11). Ramzesa znamy dobrze z jego przedsięwzięć budowlanych w delcie Nilu (które obejmowały też tajemniczych Apiru jako robotników), gdzie Hebrajczycy osiedlili się „w ziemi Goszen” (-> Geografia biblijna 79,6). Wynika stąd wniosek, że wyjście z Egiptu nastąpiło w XIII w. przed Chr., konkluzję tę potwierdza inskrypcja na steli Merneptaha, następcy Ramzesa, która wspomina o narodzie „Izraela" istniejącym w Kanaanie ok. 1220 r. (ANET 375-378). Wyjście można zatem datować na ok. 1250 r. przed Chr. Brak jednak rzeczywistego wyjaśnienia liczby osób, której ono dotyczyło (ponad 600 tysięcy: Lb 1,46; 26,51). W zapisach egipskich brak jakiejkolwiek wzmianki o pobycie Izraela w Egipcie.43 (A) Mojżesz. Ocena tej postaci to dla historyków trudne zadanie (H. Schmid,Mose: Uber- lieferung and Geschichte [BZAW 110; Berlin, 1968]). Z narodzinami Mojżesza wiążą się pewne legendarne okoliczności (por. opowieść o Sargo- nie, ANET 119); tekst Wj 1-15 stanowi połączenie kilku źródeł, np. opis jego powołania wg tradycji JE w Wj 3-4 i wg źródła P w Wj 6-7. Jest przedstawiony jako „adoptowany" Egipcjanin noszący egipskie imię (por. Tutmosis), jednocześnie jednak jest związany z Madianitami, do których ucieka po zabiciu Egipcjanina. Na pustyni spotyka się z Panem i zostaje powołań)', by wyprowadzić lud Boży z Egiptu. Dużą rolę w tej misji odgrywają plagi, których punktem kulminacyjnym była śmierć pierworodnych podczas „Paschy” (o pochodzeniu i historyczności tego święta, zob. de Vaux,/]/484- -493; —> Instytucje religijne Izraela 82,127).44 Pan objawia się Mojżeszowi jako .Jestem, który jestem" (-> Zarys teologii ST 83,11-13), Bóg Ojców, zapewniając w ten sposób ciągłość obietnicy i historii zbawienia. Czyyhw h był bogiem znanym wcześniej? Teoria, która uczyniła Jahwe bogiem madianickiego szczepu Kenitów (H.H. Rowley, Froni Joseph to Joshna (London, 1950], nie znalazła wielu zwolenników. Herr-
mann (History 76-77) jest skłonny' uważaćyhw h za określeniu grupy edomickiej Szasu z jyhw ', o której wspominają teksty egipskie (A/VET259) jako wędrującej w tym rejonie. Tu jednak jyh w ’ oznacza krainę, a nie bóstwo. Wątpliwa jest rzekoma obecność boskiego imienia Ja (Jahwe) w tekstach z Ebla z ok. 2400 r. przed Chr. (G. Pettinato, BA 39 [1976] 44-52, wymienia imię Mika Ja, „Któż jest jak Ja?”; -> 16 powyżej). Dotychczas nie ma zatem wyraźnego dowodu wyznawania boga jhw h przed czasami Mojżesza. Jednak monoteizm Mojżesza by4 praktyczny', a nie teoretyczny (zob. Wj 15, 11; Ps 89,7-9).45 (B) Plagi egipskie. Liczba 10 plag wynika z sumowania kilku wariantów tradycji, zwłaszcza J i P (Wj 3,17-22). Tłumaczenie plag jako zjawisk naturalnych, dających się sprawdzić w środowisku egipskim, nie jest istotne (np. zamiana wody' w krew jest łączona z corocznym wylewem Nilu). Dla autora biblijnego nie są to zwykłe katastrofy', ale „znaki” i „zdumiewające zjawiska” dokonane przez Boga za pośrednictwem Mojżesza. Nie są to też „cuda” czy' wydarzenia poza prawami natury - w kategorii współczesnej, nie biblijnej (—> Zarys teologii NT 87,92- -94). Plagi służą podkreśleniu napięcia sytuacji między' Bogiem a faraonem, Izraelem a Egiptem, co prowadzi do punktu kulminacyjnego w pladze dziesiątej i obchodzie Paschy'.46 (C) Przejście przez morze. Literackie materiały źródłowe opisujące wyjście z Egiptu, yam slip (może „Morze Sitowia”) oraz drogę, którą podążali Izraelici, są zbyt złożone, by prowadzić do pewnych wniosków (—» Geografia biblijna 79,26-31, z mapą). De Vaux zwrócił uwagę (EHI 363-387) na podwójną tradycję: „ucieczki” (związaną z dziewięcioma plagami) i „wypędzenia” (związanego z dziesiątą plagą) i łączył je z dwoma wyjściami. Wyjście-wypędzenie odbywało się trasą północną (Kadesz i wejście do Kanaanu od strony południowej), natomiast wyjście-ucieczka obrało kierunek wschodni i obejmowało pościg Egipcjan, przejście przez morze, wydarzenie na Synaju i wejście do Kanaanu od strony Transjor- danii. Jest to zgodne z tradycją J o trasie północnej (przez Baal-Sefon, Wj 14,2), w przeciwieństwie do tradycji E, która mówi o drodze „przez pustymię” na wschód i południe. Może pokolenia Lei udały się na północ, a Racheli, pod wodzą Mojżesza na południe do Synaju. Hipoteza ta ma tłumaczyć różne tradycje Księgi Wyjścia. Analiza tekstu Wj 14,10-31 przez de Vaux opiera się na dwóch źródłach: jedno podkreśla zniszczenie Egipcjan przez Pana (14, 13. 30; por. 15,21); drugie - cudowne przejście dzięki rozstąpieniu się
[81,47- 52 ] Historia Izraela 1907
wód (Wj 14,21-22). W każdym przypadku to Pan, mocarz (Wj 15,3), ratuje Hebrajczyków.47 (D) Doświadczenia pustyni. Różne tradycje (JEP) dostarczają opisów znanych epizodów, takich jak szemranie i bunt, wstawiennictwo Mojżesza, opatrznościowa opieka nad ludem (manna, przepiórki, woda) i 40 lat wędrowania. Niepewność co do trasy Wyjścia dotyczy też lokalizacji Synaju, czyli Horebu, góry Bożej (zob. de Vaux, EHI 426-439). Niektórzy uczeni współcześni zgadzają się z tradycyjną (bizantyjską) lokalizacją w południowej części półwyspu Synaj. Inni lokalizują górę w pobliżu Kadesz lub Kadesz-Bar- nea (rejon Ain Qudeirat, ok. 80 km na południe od Beer-Szeby). O innych lokalizacjach, -> Geografia biblijna 79,27.48 Najważniejszym pytaniem jest: Co wydarzyło się na Synaju? Wszystkie wydarzenia opisane od Wj 19 do Lb 11 Pięcioksiąg łączy z pustynią Synaj: przymierze, dekalog i całą Torę. Od ważnego studium G. Mendenhalla (Law and Cove- nant in theNearEast[Pittsburg, 1955];BAR 3.3- -53) przymierze interpretuje się w świetle odkryć traktatów zawieranych na starożytnym Bliskim Wschodzie, zwłaszcza hetyckich traktatów wasal- skich. To porównanie przyczyniło się do lepszego zrozumienia Pwt, w której pojawia się terminologia przymierza traktatowego. D.J. McCarthy (Treaty and Covenant [AnBib 21A; Rome, 1978]) wykazał jednak, że „analogia traktatu dla relacji międzyjahwe a Izraelem jest zatem zaawansowanym etapem procesu rozwojowego, a nie korzeniem, z którego wyrastają idee przymierza” (293). Terminologia traktatu nie pojawia się bowiem w tradycji Synaju (Wj 19,1 - 24,11); w powszechnej opinii wpłynęła ona na język i ideę przymierza w późniejszych tradycjach. Wj 24 wskazuje na rytuał przymierza, świętą ucztę, które celebrowano, kiedy „Izrael” stawał się ludem Bożym. Idea ta daje się pogodzić z relacją między wasalem a panem, lecz należy unikać wszelkiego legalizmu. Przymierze nie jest tym samym, co kontrakt, ale traktat (z towarzyszącymi mu warunkami) stanowi dobrą analogię wyrażającą relację zaangażowania, jaką oznacza przymierze (—> Zarys teologii ST 83,75-98). Choć teologia przymierza rozwijała się przez stulecia, nie powinno się zaprzeczać jej początkom w wydarzeniu na Synaju (L. Perlitt, Bundestheoiogie im Alten Testament [WMANT 36; Neukirchen, 1969]).49 Prawo przymierza (Wj 20,22-23,33) zakłada osiadły lud (w Palestynie) i niewątpliwie datuje się na okres późniejszy' niż doświadczenie na Synaju. Dekalog w swej obecnej postaci (Wj 20, 1-17; por. Pwt 5,6-21) z pewnością zawiera ele
menty, które sięgają początków religii Mojżeszowej: wyłączność kultu Boga, którego nie wolno przedstawiać na żadnyrch obrazach (pierwsze dwa przykazania) oraz pozostałe przykazania wydają się zbyt ogólne i uniwersalne (może nawet przestrzeganie szabatu?), aby można było opisać styl życia Hebrajczyków.50 G. Von Rad (PHOE 1-78) twierdził, że tradycja związana z Synajem była początkowo niezależna od tradycji Wyjścia. Pierwsza miała być religijną legendą o uczcie przymierza, wywodzącą się z Sychem, a druga - o uczcie w Gilgal, upamiętniającą wejście do Kanaanu. Jego argumenty należały do czysto literackich: nieobecność Synaju w kilku kluczowych tekstach, takich jak „credo” w Pwt 26,5-9. Taki argument milczenia nie wy'- starcza wobec faktu, że trady'cje te istnieją wspólnie w najstarszych opowiadaniach Pięcioksięgu GE; por. de Vaux, EHI 401-419).51 Trady'cja P zajmuje centralny blok Pięcioksięgu (Wj 25 - Lb 10) i dlatego cale prawodawstwo kapłańskie przypisuje się Mojżeszowi. O „przy'bytku” na pustymi itd. i wyraźnie dawnych tradycjach w kapłańskich opisach różnych elementów, -> Instytucje religijne Izraela 82,30-34.52 „Wędrówka po pustyni”, interpretowana jako kara za bunt Izraelitów, którzy nie uwierzy- li relacji Jozuego i Kaleba o Ziemi Obiecanej (Lb 14,26-35), miała trwać cale pokolenie, a Ka- desz-Barnea było przypuszczalnie centrum działania (ale por. R. Cohen w BA 44 [ 1981 ] 93-107). Próba wejścia do Palestyny przez Negeb nie powiodła się (Lb 14,39-45). Mimo to w Lb 21, 1-3 czytamy o zwycięstwie nad „Kananejczykami” w Chorma, co może mieć związek z Sdz 1, 16-17. Wskazuje to na udaną penetrację niektórych grup (Symeon, Juda) od południa (zob. Aharoni, LBib 201-202; 214-218). Grupa Mojżesza szła przez Transjordanię (—> Geografia biblijna 79,38-49), gdzie leżały' królestwa Edonni, Moabu i Ammonii (zob. Lb 20, 14-21, 10-35; Aharoni, LBib 204-206). Do tradycji Izraela weszły' zwycięstwa nad królami Sichonem i Ogiem - odpowiednio na północ od Arnonu i na północ od Jabboku (zob. Lb 21,21- -35; Ps 136,17-20). Transjordania wy'dawala się otwarta dla najeźdźców. W pobliżu równin Moabu, po przepowiedni Balaama Mojżesz nadal Izraelitom nowe prawa i rozporządzenia (zmarł na górze Nebo; —> Księga Liczb 5,44-51; por. też opis śmierci Mojżesza Pwt 33,2-29; 34, 1-5). To, że nie wszedł do Ziemi Obiecanej, jest owiane tajemnicą, która w tradycji zyskała kilka wyjaśnień (Lb 20, 12; Pwt 1,37). Niewierność Izraela, który przyłączył się do Baal-Peora (Lb, 25), była już zapowiedzią sposobu życia tego narodu w Kanaanie.
1908 Historia Izraela 181,53- 57]
53 (E) Z iem ia K an aan . Koniec XIII w. przed Chr. sprzyjał osiedleniu się w Kanaanie. Żyzny Półksiężyc tętni! życiem, zwłaszcza za sprawą Ludów Morza. Co ważniejsze, nie został zdominowany przez jedno mocarstwo, jak się często zdarzało w poprzednich wiekach, kiedy o panowanie nad Palestyną rywalizowali Egipcjanie, Hetyci, Mitanni i Asyryjczycy. Kończyła się dominacja Egipcjan, choć ich obecność w miastach- -twierdzach Megiddo, Bet-Szean i Gezer jest poświadczona do XII w. przed Chr. Imperium Hetytów w Azji Mniejszej przestało istnieć wraz z inwazją Ludów Morza i innych. W Edomie, Mo- abie i Ammonie mogły powstać niezależne, małe państwa. Aramejczycy (Alilamu) z północnego wschodu mimo wojen z Asyrią rozważali wkroczenie do Palestyny. Polityczna próżnia stworzyła dla Hebrajczyków i wielu innych niewielkich grup możliwość osiedlenia się. Biblijny zwrot „Ka- nanejczycy, Chetyci, Chiwwici, Peryzzyci, Girga- szyci, Amoryci i Jebusyci” (np. Joz 3, 10) trafnie oddaje zbiorowisko ludów (zob. G. Mendenhall, lite Tenth Generation [Baltimore, 1973] 142-173). Strukturę polityczną charakteryzowało istnienie państw-miast. Sytuacja ta była przez stulecia sankcjonowana przez Egipt, który sprawował kontrolę w tym rejonie. Male królestwa pozostawały „lojalne” wobec faraona, któremu płaciły daninę, lecz listy z Amarna z XIV w. przed Chr. mówią o ich kłopotach, zwłaszcza ze strony ‘Apiru (D01T5H- -45; E. Campbell, BA 23 [I960] 2-22).54 Kultura kananejska podlegała wpływom egipskim, ale religia Kanaanu rozwijała się w sposób raczej niezależny, co ilustrują teksty religijne z Ugarit. Panteon bóstw zamieszkiwał górę na północy (Safon, późniejszy Mons Cassius, 40 km na północny wschód od Ugarit). Głównym bóstwem byl El, ale przyćmi! go Baal (Hadad). Trzy główne boginie to: Aszera (qnyt ilm , być może „stwórczym bogów”, z silnym piętnem seksu), Asztarte (Asztoret) oraz Anat („dziewica”, wojowniczka), których wyczyny są dobrze znane z tekstów ugaryckich. Kult kananejski cechowały rytuały płodności, wiążące się z nierządem sakralnym.(ARI 68-94. .1. Gra)’, The Legacy o f Cimami [VTSup 5; Leiden, 1957] 113-159. P. Craigie, Ugarit am i thè OM Testament [GR, 1983])55 (F) Podbój. Biblijne opowiadania o „podboju" ujęły rzeczywiste wydarzenia w ramy eposu. Wszystkie zasługi przypisano Jozuemu, podobnie jak wszystkie prawa Mojżeszowi. Podbój przedstawiono schematycznie w trzech kampaniach: zdobycie Jerycha i Aj na centralnej wyżynie; następnie zwycięstwa na południu po sojuszu z Gibeonitami; i wreszcie marsz na północ
i zajęcie Chasoru. Nie nastąpiła całkowita likwidacja Kananejczyków, pomimo wojny /terem, czyli „na zatracenie” - tę cechę kultury starożytnego Bliskiego Wschodu Izrael dzielił ze swymi sąsiadami (ANET 320). Tekst wyraźnie stwierdza, że ufortyfikowane miasta (np. Megiddo) nie zostały zdobyte i pozostały liczne enklawy Kananejczyków; „wytłumaczenia” takiego stanu rzeczy podaje fragment Sdz 2,21-23; 3,2.56 Współcześnie proponowano kilka scenariuszy' podboju. Albright i in. (np. J. Bright) na podstawie danych w Joz 1-12 skorelowali podbój z archeologicznymi dowodami zniszczenia miast wymienionych w relacji biblijnej. Dowody archeologiczne nasuwają jednak więcej problemów niż ich rozwiązują: jeśli wskazują na zniszczenie niektórych miast wspomnianych w Biblii, to niekoniecznie świadczą o tym, że zniszczyli je Izraelici; wydają się też wskazywać, że inne miasta, które według Biblii zostały zniszczone, nie były' w tym czasie zamieszkane (Jerycho, Aj, Gibeon; —> Archeologia biblijna 80,79nn). Tzw. model imigracji, związany z nazwiskami Alta, Notha i M. Weipperta, postuluje stosunkowo pokojową infiltrację ze strony’ poszczególnych pokoleń. Chociaż nie brakowało potyczek, „podbój” w Joz 1-12 jest postrzegany głównie jako zbiór etiologii, tj. opowiadań uzasadniających sytuację obecną (dlaczego Aj jest „ruiną”?). Podobnie Mendenhall zaprzeczył „prawdziwemu podbojowi” i tlumaczy'1 osadnictwo w świetle spoleczno-polity'cznego wydarzenia „buntu rolników” przeciw kananejskim państwom-mia- stom. Oni „buntowali się”, (do nich należy' zaliczyć Hebrajczyków), „wycofali się” z sieci państw- -miast i ostatecznie zostali wchłonięci przez późniejszą federację pokoleń założoną przez grupę Mojżesza. Gottwald miał zbliżony pogląd, podkreślał jednak aspekt rewolucyjny, obejmujący transformację od uciskanej klasy pracującej do stosunkowo egalitarnego społeczeństwa z podziałem władzy'. Oczywiście, wśród uczonych nie ma powszechnej zgody co do natury tego „podboju”.(AEOT175-221. Aharoni, Zfl/ft 191-285. Albright,/i/'24-134. BH1 129-143. N. Gottwald, The Tribes ofYahweh [Maryk- noll, 19791, zwłaszcza 191-233- G. Mendenhall, The Hebrew Conquest o f Palestine, BA 25 11962] 66-87; przedst. w PAP .3.100-120. ,Y/// 53-84. Palestine in Transitimi (red. D.N. Fre- edman i G. Graf; Sheffield, 1983 ]. Soggin, HAI 138-171. Zob. też BA 39 [1976] 55-76,152-157.)57 Trudno jest więc określić tożsamość „Izraela" w tym okresie. Praktycznie pokojowe przejęcie Sychem (loz 24,1-18, a wskutek tego całego terytorium Efraima i Manasesa) sugeruje, że nowo przy'by'li spotkali tu jedno lub kilka plemion ze sobą spokrewnionych (—> Geografia
[81,58- 61] Historia Izraela 1909
biblijna 79,101). Znamienne jest to, że wykopaliska w Sychem wykazały, iż miasto nie zostało zniszczone w XIII w. (BAR 2.258-300). Ponadto zawarcie.przymierza w Sychem (Joz 24,14-15) zakłada, że Izrael wchłonął kilka innych grup (Ka- nanejczyków). Hebrajczycy są opisywani jako „wielkie mnóstwo cudzoziemców” (por. Wj 12,38; Lb 11,4), tłum który został wyprowadzony z Egiptu. Przypuszczalnie wiele innych ludów przyłączyło się do nich w Goszen. Rozsądne jest też założenie, że w ciągu wcześniejszych stuleci Hebrajczycy przenikali do Kanaanu, a nawet, że wielu Hebrajczyków pozostało w Kanaanie i nigdy nie wyruszyło do Egiptu (Albright, BP 32). Stopniowo zatem, w miarę wchłaniania różnych grup etnicznych (Kalebitów itd.), tradycje tych, którzy przeżyli doświadczenie Wyjścia stały się tradycjami wszystkich.58 Termin „amfiktionia" pochodzenia greckiego został po raz pierwszy zastosowany przez Notila (N ili 85-137) na określenie natury federacji plemiennej. W tym przypadku oznacza on świętą konfederację pokoleń zjednoczonych wokół jednego, centralnego sanktuarium, analogiczną do organizacji greckich. Choć pogląd ten stracił popularność (por. de Vaux, EHI 695-715; C. De Geus, The Tribes o f Israel [Asseti, 1976]), istniała jakaś forma federacji pokoleń, choćby luźnej. Jeśli nie istniała począwszy od doświadczenia sy- najskiego, to wydarzenie to wkrótce stalo się ogniskiem, wokół którego zjednoczyły się pokolenia w Kanaanie. Tradycję rodowego pochodzenia 12 pokoleń od wspólnego przodka należy in- terpretować w szerokim sensie: genealogia ta wyraża raczej powiązania kulturowe niż biologiczne, to znaczy odzwierciedla związki oparte na geografii, handlu i innych względach. Jedność stworzona przez federację pokoleń była religijna, nie polityczna, jak można wnioskować z bardzo indywidualnych działań pokoleń w okresie sędziów. Wydaje się, że w tym wczesnym okresie ośrodek kultu kilka razy zmienia! miejsce: Sychem, Betel, Szilo (ostatecznie zniszczone przez Filistynów za czasów Samuela). W zachowanych dokumentach mamy dwie różne wersje listy pokoleń. Starsza obejmuje pokolenie Lewie- go (Rdz 29,31-30,24; 49,1-27), a Józefa (Efraim i Manasses) przedstawia jako jedno pokolenie; w późniejszej formie pokolenie Lewiego jest pominięte, a Efraim i Manasses wymieniane oddzielnie (Lb 26,4-51). Związek dwunastki nie został w prosty sposób stworzony przez przymierze; poprzedził go złożony historyczny proces, którego nie potrafimy odtworzyć (zob. de Vaux, EHI 717-749, 775-824).
59 (G) Sędziowie. Okres sędziów datuje się powszechnie na wczesny okres żelaza, ok. 1200- -1050 r. przed Chr. (Omówienie schematycznej chronologii 410 lat, zob. de Vaux, £7/7 689-693). Nie mamy ciągłego obrazu historii tych czasów, ale seria oddzielnych epizodów, w dużym stopniu o lokalnym zasięgu, ilustruje tezę wyraźnie postawioną w Sdz 2,10-3,26, w której znaczne miejsce znajdują grzech, ucisk, nawrócenie i uwolnienie (echo deuteronomicznej teologii historii). Portrety postaci biblijnych rzucają jednak nieco światła na historię tego okresu. Pokolenia działały w większości indywidualnie w odpieraniu ataków sąsiedzkich, np. pieśń Debory upomina kilka pokoleń za brak współprac)' (Sdz 5, 15-17). Sytuacja geograficzna sprzyjała indywidualnym poczynaniom poszczególnych grup. Pokolenia Galilei były oddzielone od obszaru centralnego równiną Ezdrelonu (—> Geografia biblijna 79, 105-111); centralna wyżyna była przez liczne doliny podzielona na enklaw)’. Wreszcie dolina Jordanu odcinała zachód od wschodu.60 Ponadto sami Izraelici byli w trakcie osiedlania się i zmiany trybu życia, przede wszystkim na pracę na roli. Rozpoczynała się asymilacja kultury kananejskiej, która objęła także kult Baala i Asztarte, czczonych na wielu kananejskich „wyżynach” pozostałych w kraju. Baal już był właścicielem ziemi, bogiem płodności, którego trzeba było przebłagać ofiarami. Jahwe byl Bogiem historii, który wyzwolił Izraela; teraz jednak pojawiła się praktyczna potrzeba zapewnienia urodzajności ziemi i obfitych zbiorów. Jahwe przejął charakterystyczne cechy Baala, co w rezultacie przyniosło synkretyzm. Odbywano sporadyczne pielgrzymki do sanktuarium w Szilo, ale wyżyny kananejskie były bliższe, a obrzędy z nimi związane atrakcyjne (zob. J. L. McKenzie, The World o f thè Judges [EC, 1966] 34-44).61 Trudno określić pochodzenie i funkcję sędziego (śopgt) (zob. de Vaux, EHI 751-773). Wydaje się on przede wszystkim charyzmatycznym przywódcą wojskowym, „wybawicielem” (Sdz 2,16; 3,9). Pokolenia były narażone na atak z każdej strony i każdej grupy, która mogła liczyć na zwycięstwo. Inwazji Kuszan-Riszeataima, króla „Aramu dwóch rzek” (jeśli jest to Aram, a nie Edom), skutecznie przeciwstawił się Otniel, utożsamiany przez tradycję z tym, który zdobył Debir dla Judy (Sdz 1,11-16). Śmiały wyczyn leworękie- go Elnida, który zabił Eglona, króla Moabu, doprowadził do udanej kampanii przeciw Moabi- tom, która zatrzymała ich na wschód od Jordanu. Debora zainspirowała Baraka i kilka pokoleń północnych do walki na równinie Jizreel przeciw
1910 Historia Izraela [81,62 - 67]
Kananejczykom pod wodzą Sisery. Przewaga rydwanów kananejskich została zniwelowana przez burzę i wylew potoku Kiszon (Sdz 4,15; 5,20-21), co umożliwiło zwycięstwo Izraelitom. Nie potrafimy' datować tego wy'darzenia (Bright, B H I179, zgodnie z Albrightem), dało ono początek najwcześniejszej hebrajskiej poezji ST (-» Sdz, 8,26).62 Łupieskie wyprawy' band Madianitów, Amalekitów i pustynnych Arabów („Kedemitów”) na wyżynę centralną spotkały się z odpowiedzią Gedeona (lerubbaala). Szczegóły' tych kampanii wskazują na literackie zabiegi rozwijania i upiększania charakterystyczne dla wczesnych opowiadań o zwycięstwie (np. epizod z runem, Sdz 6,36- -40). Po zwycięstwie u źródeł w Charod nastąpił pościg przez Jordan i zabicie Zebacha i Salmunny (Ps 83, 12). Zarysowuje się już przewaga pokolenia Efraima (Sdz 8,1; por. epizod z szibbolet w Sdz 12,1-6) - zapowiedź późniejszego podziału na część północną i południową. Pojawia się przedwczesna tendencja do utworzenia monarchii, kiedy po odrzuceniu przez Gedeona (?) propozycji objęcia władzy', jego synowi, Abimelekowi, udało się na krótko ustanowić nietrwale „królestwo” (Sdz 9). Przy'puszczalnie pod swoim panowaniem zjednoczy! Kananejczy'ków z Sychem i sąsiadujących z nimi Izraelitów; mieszkał w Arum, skąd rządził Sychem za pośrednictwem regenta.63 Mimo swego pochodzenia i życia poza prawem w Transjordanii, Jefte został poproszony przez mieszkańców Giłeadu o pomoc przeciw Ammonitom. Zwycięstwo zobowiązało go do wypełnienia barbarzyńskiej przysięgi złożenia w ofierze własnej córki. Incydent ten oraz dodatki (w Sdz 19-21) ilustrują surową moralność tych plemion. Barwne wyczyny Samsona wskazują na rozpaczliwą sytuację w Judzie, skoro jego właśni rodacy' wydają go w ręce Filistynów (Sdz 15,12- -14). Jego zdumiewające silą i bohaterstwem czy'- ny krążyły wśród ujarzmionego pokolenia jako znaki nadziei, przekazywane w formie satyrycznych opowiadań ośmieszających Filistynów'.
Bardzo niewiele szczegółów zachowało się o tzwt sędziach mniejszych, których działanie było raczej sądownicze niż wojskowe; możliwe, że niektórzy' z nich nie byli Izraelitami. Wyczyni Szam- gara, który pobił wielu Filistynów, przypomina Samsona. Jego imię, „syn Anata", świadczy' o wpływach bóstw' kananejskich (ugaryckich) w tym regionie.64 (IV) Królestwo i wygnanie (ok. 1020- -539 r. przed Chr.). Ustanowienie monarchii pod panowaniem Saula następuje na żądanie ludu, by'być „jak inne [BT: wszystkie] narody'” (Sm 8,20). „Inne narody” zamieszkiwały państwa są
siednie, takie jak Edom, Moab, Aramejczycy' i oczy'- wiście Egipt oraz ludy w dolinie Tygry'su i Eufratu. Nie można prześledzić biegu historii Izraela bez krótkiego przeglądu sąsiadów Izraela i supermocarstw. Naszego przeglądu dokonamy'omawiając każdy z narodów' oddzielnie.(W. Hallo i W. Simpson, The Ancient NearEast [NI', 19711. S. Moscati, The Face ofAncient Orient [GC, 1962). A.L Op- penheim,AncientMesopotamia [Chicago, 1964). D. Wise- man Peoplesof Oici Testament Times [Oxtorù, 19731.Zob. też „Cities and Lands of Israel's Neighbors” w BAR 2.3-188 oraz odpowiednie hasła w i Dii IDBSnp i DBSnp.)65 (A) Narody. K ananejczycy. Termin ten stosowany jest swobodnie na określenie różnych narodów, zamieszkujących krainę „Kanaan”, do której weszli Izraelici. Ma on znaczenie jako kulturowe określenie różnorodnych wpfywów, jakim podlegał Izrael. I tak, Fenicjanie na północy', wraz ze starożytnym Ugarit (Ras Szamra; —» Archeologia biblijna 80,72), odgrywają dużą rolę w rozwoju religii Baala, która tak wyraźnie zaznacza się w Biblii. W okresie biblijnym enklawy osad kananejskich trw'aly przez długie stulecia, s p a jając w ten sposób synkretyzmowi religijnemu, przeciw któremu występowali prorocy'.6 6 Fenicjanie. Ich kolonie w Tyrze, Sy'donie i By'blos zasłynęły’ ze śmiałych wypraw morskich (o Tyrze zob. BA 42 [ 1979] 23-24). Z Hiramem z Tycu Salomon utworzy! flotę okrętów Tarszisz wEsjon-Geber(l Kri 10,22). Wpływy'religijne odzwierciedla małżeństwo króla Achaba z Izebel (córką Etbaala, króla z Sydonu), która popierała w Samarii kult Baala-Melkarta (1 Kri 16,31). Chociaż Fenicjanie „wynaleźli” alfabet, brakuje znaczących pozostałości literackich, z wyjątkiem dokumentów z Ugarit z XIV w. przed Chr., które miały' ogromny wpływ' na badania biblijne (ANET 129-155; P. Craigie, Ugarit and the Oki Testament [GR, 1983]; D.B. Harden, The Phoenicians [NY, 1962]; S. Moscati, The World o f the Phoenicians [London, 1968],67 F ilistea. Wzmianka o „Filistynach” w okresie patriarchów jest ogólnie uznawana za anachronizm; może byli to osadnicy' egejscy. Filistyni, od których pochodzi nazwa Palestyna, należeli do Ludów Morza, dokonujących najazdów z basenu Morza Śródziemnego. Ostatecznie zostali oni wyparci z Egiptu przez Ramzesa III ok. 1200 r. przed Chr. Na prawdopodobne pochodzenie Filistynów z Kaftor (Kreta) wskazuje Am 9,7. Po klęsce z rąk Egipcjan osiedlili się w' poludniowo- -zachodnim regionie przybrzeżnym i założyli tam swoje pentapolis (Gaza, Aszkelon, Aszdod, Gat i Ekron). O ich ekspansji (aż do Gilboa na północy, gdzie w bitwie z nimi zginął Sani) donosi Sdz i Sm 1-2. Ich potęgę ostatecznie przełamał Dawid
[81,68 - 72 ] Historia Izraela 1911
(2 Sm 5,17-18; 8,1), nie przyłączając ich jednak do swego królestwa. Później pojawiają się jeszcze sporadyczne wzmianki o ich działaniach (pod Gibbetonem, 1 Kr) 16,15-17; kampania Ezechiasza 2 Kri 18,8), lecz praktycznie znikają z kart Biblii. Koniec Filistynów nastaje wraz z inwazjami asyryjską i babilońską. Gaza, Aszkelon i Aszdod (por. Iz 20,1) został)' złupione przez Asyryjczy- ków, a Filistea była dla nich buforem przeciw Egiptowi (—> Archeologia biblijna 80,95-104).6 8 Edom . W chwili wejścia Flebrajczyków do Transjordanii istniał)' tam Edom, Moab i Ammon (-> Geografia biblijna 79,38-49). Za ostatecznym uzależnieniem od siebie Edomu przez Dawida i Salomona krył)' się interesy handlowe i polityczne. Rozpad królestwa dal okazję do krótkotrwałej niezależności Edomu. W okresie hegemonii asyryjskiej Edom i Moab płaciły Asyrii regularne daniny (ANET281-282). Edom, chociaż słynął ze swoich mędrców (Ir 49,7, Ab 1,8), wspomniany jest w ST głównie jako cieszący się z upadku Judy. Ostatecznie Edom, dostał się pod władzę Naba- tejczyków, zachował jednak w późniejszym okresie pewien rodzaj tożsamości w Idumei w Nege- bie (—> Geografia biblijna 79,84; BAJRev 14 [2, 1988] 28-41).69 M oab. We wczesnej historii Izraela epizodami upamiętniającymi Moab są zmowa Balaama z królem Balakiem, aby przeklął Izrael (Lb 23-24) oraz zabicie króla Eglonu przez Ehuda (Sdz 3,15- -20). Dawid wcielił Moab do swego królestwa, ale podbój byl tylko powierzchowny. Słynna stela króla Mesz)' (ANET 320-321) świadcz)' o tym, że część Moabu podlegała Izraelowi za rządów Omriego oraz o udanym buncie po śmierci Acha- ba (2 Kri 3,4). Moab nie potrafił jednak oprzeć się naporowi Asyrii.7 0 Ammon zasłuż)'! sobie wraz z Moabem na gorzką satyrę w Rdz 19,30-38, a we wczesnej historii znajdujemy wiele wzmianek o bitwach (Je- fte w Sdz 10-11; Saulw 1 Sm 11; Dawid w 2 Sm 10, 1-4 i 12,26-31). Wraz z upadkiem Rabbat-Ammon Ammon został przyłączony do królestwa Dawida, a kiedy Dawid uciekł do Machanaim w czasie buntu Absaloma, pomógł mu „Szobi, syn Nacha- sza z ammonickiego Rabba” (2 Sm 17,27). Po okresie rządów Salomona Ammortici prawdopodobnie zyskali niezależność i wymienia się ich jako należących do koalicji państw, które przeciwstawiły się Asyryjczykom w Karkar (85 3 r. przed Chr.; ANET21’)'). O królach Ammonti zob. BA 48 (1985) 169-172. Ostatecznie jednak Asyria zwyciężyła i Ammon stal się wasalem Asyrii. Ammollici zbuntowali się znów przeciw panowaniu chaldejskiemu (zob. Jr 27,3) i nawet odegrali pewną rolę
w zamordowaniu Godoliasza (Jr 40,14;41,15). Państwo Ammonitów przestało istnieć w VI w. przed Chr., a jego terytorium stalo się częścią imperium perskiego. Enklawie żydowskiej w Ammonie przewodził niejaki Tobiasz (Ne 2,10), od którego pochodzi ważna rodzina Tobiadów (—> 130 poniżej).7 1 A ramejczycy. Również za czasów Dawida w południowej Syrii osiedliły się plemiona ara- mejskie; mało znaczące królestwa Aram-Soba, Tob i Maaka. Dawid podbił je za panowania Hadade- zera, króla Soby (2 Sm 10). Inne królestwo ara- mejskie przysporzyło Izraelowi prawdziwych kłopotów. Po podziale monarchii Asa, król Judy, namówił Ben-Hadada, króla Aramu, przebywającego w Damaszku, do wystąpienia przeciw Baszy, królowi Izraela (1 Kri 15,18-20). W rezultacie Aramejczycy z Damaszku oderwali wschodnią Galileę od Królestwa Północnego i odtąd znajdowali się w stanie niemal ciągłej wojny z Izraelitami. Chociaż zjednoczyli się w bitwie z Asyryjczyka- mi w' Karkar (853 r. przed Chr ), wkrótce znów walczyli ze sobą pod Ramot-Gilead (1 Kr 22). Mimo stałego zagrożenia ze strony Asyrii, Damaszek za rządów Chazaela rósł w silę, aż zajął Trans- jordanię do potoku Arnon (2 Kri 10,22-33), a nawet zmusił Judę do płacenia haraczu (2 Kri 12, 17-18). Sytuacja jednak odwróciła się za Adadni- rariego III, króla Asyrii, której i Damaszek musiał płacić Asyrii duże daniny. Joasz król Izraela („Ia- -’a-su z Samarii”, jak brzmi jego imię w inskrypcji z Tell Al-Rimah; A. Cody, CBQ 32 [ 1970] 325-340) trzykrotnie walcz)! z Aramejczykami (2 Kri 13,24- -25), odzyskując miasta utracone na rzecz Chazaela. Za panowania Jeroboama II Izrael odzyskał Transjordanię. Próby Resina, króla Damaszku, i Pekacha, króla Izraela, podbicia Judy w wojnie syro-efraimskiej (Iz 7) okazały się początkiem końca królestwa Aramejczyków, Tiglat-Pileser III pokonał ich raz na zawsze w 732 r. przed Chr. Od tej pory stali się jedną z prowincji asyryjskich, tak samo zresztą jak spora część Izraela po kampanii asyryjskiej 733 r. (2 Kri 15,29-30).7 2 Eg ipt . Salomon poślubił córkę faraona (praw dopodobnie Siamuna); mimo to Egipt udzielił azylu zbuntowanemu Jeroboamowi. Zaraz po śmierci Salomona Sziszak (Szeszonk) splądrował Jerozolimę i (według inskrypcji w świątyni Amona w Karnaku) najechał zarówno Negeb, jak i północ. Zarejestrowano tam ponad 150 nazw miejscowości (analiza, zob. Y. Aharoni, LBib 323- -330). Egipt nie był jednak dość silny, ab)’ przywrócić swoją dawną hegemonię nad Palestyną. Nie pojawia się wyraźnie aż do schyłku imperium asyryjskiego, kiedy faraon Necho [BT: Neko] próbował wspomóc słabą Asyrię, którą zaatakowali
1912 Historia Izraela
Babilończycy. W bitwie z Egipcjanami pod Me- giddo (609 r. przed Chr.), zginął Jozjasz, król Judy, a Necho osadził na tronie Judy brata Joachaza Jo- jaldma, jako wasala Egiptu (2 Kri 23,29-35). Klęska Necho pod Karkemisz w walce z babilońską armią Nabuchodonozora (605 r. przed Chr.) położyła kres pretensjom Egiptu. W historii żydowskiej Egipt nie odgrywał już większej roli aż do podziału imperium Aleksandra Wielkiego, kiedy w III w. przed Chr. władzę w Palestynie przejęli Ptolemeusze.7 3 Asyria. Za Assurnazirpala II (ok. 883-859 r. przed Chr.) Asyria przeżywała renesans potęgi militarnej, a wyprawy' lupieskie umacniały jej pozycje wzdłuż Tygry'su i Eufratu. Grabieże przy'- gotowaly' teren dla podbojów Salmanassara III współczesnego Achabowi. Asy'ria rozpoczęła wówczas inwazję na północnosyryjskie państwa- -miasta (Karkemisz, Adini itd.). Zagrożenie to skłoniło południowe państwa sy'ryjskie (Chamat, Damaszek) do zawiązania koalicji przeciw Salmanas- sarowi z innymi mniejszymi państwami i wspólnego udziału w bitwie pod Karkar na rzeką Oron- tes (853 r. przed Chr.). Chociaż annały asyryjskie mówią o zwycięstwie (ANET 278-279), sytuacja pozostała raczej nierozstrzygnięta. Kolejne kampanie Salmanassara nie dotarły tak daleko, a tymczasem Izrael i Damaszek wznowiły' wojnę między'sobą (I Kri 22). Dominacja asyryjska była jednak nieunikniona i wyprawy wojskowe trwały' aż do 841 r. przed Chr., kiedy Salmanassarowi udało się zmusić Izrael do płacenia daniny (króljehu). Gdy inne sprawy' militarne na wschodzie spowodowały' w końcu załamanie się władzy' Asyryj- czy'ków na zachodzie, Chazael, król Damaszku, zaatakował Izrael i nawet Judę (zdobywając Gat, 2 Kri 12,18). W ten sposób Biblia może uważać Adadnirariego III za wybawiciela (2 Kri 13,5), kiedy zdobył Damaszek w 805 r. przed Chr. Jego władza rozciągała się aż do Morza Śródziemnego, a Izrael („kraj Omriego”) znalazł się wśród narodów plącących mu daninę (ANET 381).7 4 Osłabienie militarnej potęgi Asyryjczy- ków zaoszędzilo Palestynie przez następne 50 lat dalszych grabieży'. W związku z tym rządy' w Judzie (Azariasz) i w Izraelu (Jeroboam II) byJy okresem pomyślnym. Wtedy na tronie asyryjskim pojawił się nowy' król, uzurpator, Tiglat-Pi- leser III (745-727 r. przed Chr., znany jako „Pul”, 2 Kri 15,19), który' zainaugurował serię udanych kampanii wojskowych. W 743 r. przed Chr. Me- nachem, król Izraela, zapłacił mu haracz i wkrótce Izrael został osaczony. Jednymi ze skutków byJ wy'buch wojny' syro-efraimskiej. Resin, król Damaszku, i Pękach, król Izraela, nie potrafili prze
[81,73- 76]
konać Achaza, aby przyłączył się do koalicji przeciw Tiglat-Pileserowi. Ten ostatni „przyjął” prośbę Achaza o pomoc, nie bez haraczu ze strony Achaza, i dokonał rozbioru Izraela (2 Kri 15,29), który stal się jego wasalem. Na tronie, po zamordowaniu Pekacha zasiadł Ozeasz.
Za panowania Salmanassara V, następcyTiglat- -Pilesera, Ozeasz zaangażował się po stronie koalicji anty'-asy'ry'jskiej kierowanej przez Egipt, co wywołało kolejne kampanie wojskowe. Przez trzy' lata oblegana była Samaria (2 Kri 17,5), która upadła w latach 722-721 przed Chr., prawdopodobnie za rządów Sargona (ANET 284-285), następcy' Salmanassara. Sargon miał spore trudności z Merodakiem-Baladanem z Babilonu (2 Kri 20, 12), którego w końcu pokonał Sennachery'b.7 5 Biblijna sława Sennacheryba wiąże się z oblężeniem Jerozolimy'w 701 r. przed Chr. za panowania Ezechiasza (2 Kri 18,13-19; Iz 36,1- -37,37; 2 Krn 32,1-22). Problematyczna jest liczba jednego czy dwóch oblężeń (—> 1-2 Kri 10,65- -66). Sennachery'b przechwalał się, że ma Ezechiasza „jak ptaka w klatce” (ANET 288) i wziął od niego okup, ale Jerozolima, szczęśliwymi zbiegiem okoliczności, została uratowana. Do końca panowania Sennacheryb dążył do całkowitego zniszczenia Babilonu. Po nim władzę objął Asar- haddon, ale mimo inwazji na Egipt przeciw faraonowi Tirhace (2 Kri 19,9) i zniszczenia Teb (Na 3,8-10), potęga Asy'rii zaczęła słabnąć. Za faraona Psametyka armia Assurbanipala (668-629 r. przed Chr.) została wypędzona z Egiptu. Mimo to długie panowanie Manassesa (687-642 r. przed Chr.) w Jerozolimie pozostawało nadal pod pełną dominacją asyryjską. Wraz ze śmiercią Assurbanipala Jozjasz, król Judy, mógł rozszerzyć swoją reformę (i władzę) na dawne królestwo Izraela (2 Kri 23; 2 Krn 34-35). Jak na ironię, kiedy' ostatecznie Niniwa uległa Chaldejczy'- kom (por. Księga Nahuma) w 612 r. przed Chr, Egipt stanął po stronie upadającej Asyrii, udzielając jej poparcia przeciw wschodzącej potędze państwa neobabilońskiego. Zob. A.C. Brockman, The Łuck ofNineveh (NY, 1978).7 6 Babilończycy. „Babilon” odnosi się do miasta Babel (na południe od współczesnego Bagdadu) i może dotyczyć terytorium na południowymi krańcu równiny Ty'gry'su i Eufratu, ojczy'zny wielkich kultur starożytnego Sumeru i Akkadu. Wpływ kultury' babilońskiej na Biblię zaznacza się wyraźnie przez epos o Gilgameszu, kodeks Ham- murabiego i wiele innych materiałów źródłowych. Według Rdz 11,27-31 Abraham przy'by'1 z tego obszaru, z „Ur chaldejskiego” (—> Geografia biblijna 79, 15-19). Imperium neobabilońskie
[81,77- 79 ] Historia Izraela 1913
pojawia się w historycznym okresie Izraela. W latach 900-700 przed Chr. Babilonia znajdowała się pod panowaniem Asyryjczyków, ale już za Ezechiasza Merodak-Baladan z Babilonu spiskował z Judą i innymi państwami przeciw Asyrii (2 Kri 20,12-15). Objęcie władz)' przez Nabopolassara (626 r. przed Chr.) umocniło przewagę Babilonu na obszarze Żyznego Półksiężyca. Przygotował on scenę dla dramatycznych wydarzeń, które doprowadził)' do zniszczenia Jerozolimy przez armię Nabuchodonozora w 587 r. przed Chr., dziesięć lat po udanym oblężeniu tego miasta w 597 r. przed Chr. i pierwszym wygnaniu przywódców żydowskich (-> 112-114 niżej). Wygnanie babilońskie ludności Judy dobiegło końca, gdy Cyrus z Anszanu pozwolił im na powrót do Jerozolimy (—> 117 niżej) po zdobyciu Babilonu w 539 r. przed Chr.77 P ersowie. Persowie okresu biblijnego to naród, którym rządziła dynastia królów Acheme- nidów na terytorium w przybliżeniu odpowiadającym dzisiejszemu Iranowi. Dwa dominujące plemiona, Medowie i Persowie, osiedlili się poniżej jeziora Urmia w I tysiącleciu przed Chr. Medowie przeciwstawiali się władzy asyryjskiej przez ponad stulecie, ale dopiero w 612 r. przed Chr. połączyli swe siły z Babilonem, by zniszczyć Niniwę. Ich chwała trwała krótko, gdyż Cyrus („Wielki”) z Anszanu zjednocz)'! Persję, a następnie zdobył stolicę Medów, Ekbatanę ok. 550 r. przed Chr. Potężne imperium perskie (539-331 r. przed Chr.) ostatecznie podbiło Babilon, Egipt, Azję Mniejszą i, prawie, Grecję (lista władców —> Księga Daniela 31,3). Cyrus podbił Babilon w 539 r. przed Chr., pozwalając Żydom na powrót do ojczyzny, zgodnie z polityką tolerancji. Okres żydowskiej odbudowy, od Dariusza do Artarkserk- sesa (520-445 r. przed Chr.), upamiętnił się zaangażowaniem Persów w Palestynie (—> 117-25 poniżej). Ale od Nehemiasza (445 r. przed Chr.) do Aleksandra Wielkiego (333 r. przed Chr.) okres perski był ciemnym wiekiem. Zwycięstwa Aleksandra Wielkiego nad Dariuszem III w bitwach nad Granikiem i pod Gaugamelą rozpoczęły okres hellenistyczny (—> 126-144 niżej).78 (B) Saul (ok . 1020 r. przed Chr.). W XI w. przed Chr. najpoważniejszymi zagrożeniem dla istnienia Izraela byli Filistyni (-> 67 wyżej), którzy' założyli swoje pięć państw-miast na równinie przybrzeżnej. Opowiadania o Samsonie (Sdz 13-16) ukazują ich dominację w Judzie. Filistyński monopol żelaza (1 Sm 13,19-22) stawiał Izraelitów w bardzo niekorzystnej sytuacji. Zwycięstwo Filistynów w Afek otworzyło im drogę na tereny północne (1 Sm 4; w bitwie tej przy
puszczalnie wzięło udział kilka pokoleń; Arka została przechwycona przez Filistynów).
W ciągu tego kryzysu wyłoniły się dwie postaci: „prorok" Samuel i pierwszy' król, Saul. Samuel wy'daje się osobowością dość zagadkową i niejasną z powodu różnego charakteru opowiadań, które dotyczą jego narodzin, powołania i działalności. Młodość spędził podobno jako na- zirejczy'k(l Sm 1, 11;Lb6),służącwsanktuarium w Szilo pod opieką kapłana Helego. Samuel przedstawiony' jest jako jasnowidz i prorok, opowiadający się za dawnymi prawami pokoleń przeciw Saulowi, nowemu królowi. W tym czasie, w związku z Samuelem, pojawiają się grupy ekstatyków, przypominające proroków kananej- skich. Samuelowi przypisuje się również funkcję ostatniego z sędziów (1 Sm 7,2-17), sprawującego swój urząd w Betel, Gilgal i Mispa. Rolę Samuela w zwycięstwie Izraelitów nad Filistynami (1 Sm 7,10-14) należy' oceniać w kontekście schematycznej relacji o nim jako spełniającym funkcję sędziego. Tymi zaś, który' przyjął na siebie główny' impet ataków filistyńskich, był Saul. 79 Zagrożenie ze strony wspólnego wroga, Filistynów, zjednoczyło pokolenia izraelskie pod wodzą króla. Relacja z ustanowienia królestwa Izraela zachowała się w dwóch tradycjach: jednej sprzyjającej monarchii (1 Sm 9,1-10,16; 11) i drugiej wrogiej (1 Sm 8; 10,17-27; 12). Pierwsza jest opowiadaniem o młodym Saulu, który szukając zagubionych osłów, znalazł królestwo, kiedy Samuel namaścił go w Rama. Drugie opowiadanie przedstawia koniec epoki, gdy' Samuel, „ostatni sędzia” odpowiada na apel ludu, który' chce być „jak inne narody'”. Wydaje się, że Salila uważano za kontynuatora charyzmatycznej linii sędziów, i można się spierać, czy od początku widziano w nim króla. Mówi się, że został wy'- znaczony' na nagìd (1 Sm 9,16;10,1; też o Dawidzie 2 Sm 7,8), a nie metek, czyłi króla. Odcień znaczeniowy' nagid nie jest znany (dowódca wojskowy'? następca tronu?). Z pewnością Saul nie mógł się pochwalić żadnym okazałym dworem ani administracją.
Saulowi znacznie pomogły jego początkowe sukcesy, takie jak walka z Ammonitami, którzy' oblegali Jabesz w Gileadzie (1 Sm 11) - przedsięwzięcie militarne, któremu nie przeszkodzili Filistyni. Odniósł też lokalne zwycięstwo nad Filistynami w Mikmas dzięki swemu synowi Jonatanowi (1 Sm 14). Pokłócił się jednak z Samuelem (dwie relacje w 1 Sm 13 i 15) i ulegał atakom depresji i szalów zazdrości, jak widać w dobrze znanych opowiadaniach o nim i o Dawidzie. Jego końcowy upadek został przypieczętowany zabój
1914 Historia Izraela [81,80- 84 ]
stwem kapłanów w Nob, a w epizodzie z „wróżką z Endor” jego postać nabrała patetycznego wymiaru. Tymczasem napór Filistynów nasilał się aż do punktu kulminacyjnego, którym była druzgocąca klęska na wzgórzu Gilboa, gdzie i Saul1 jego syn Jonatan zostali zabici (pieśń żałobna Dawida w 2 Sm 1, 17-27).80 (C) Dawid (1000-962 r. przed Chr.). W historii Dawida zaznaczają się dwa główne wątki: „wyniesienie na tron” (1 Sm 16,14-2 Sm 5,25) oraz tzw. opowiadanie o sukcesji (2 Sm 9-20 i 1 Kri 1-2 nazywa się „opowieścią dworską”). Zob. J. Fla- nagan, JBL 91 (1972) 172-181.
Przedstawienie Dawida Saulowi relacjonują dwie odmienne tradycje: 1 Sm 16,14-23; 17,1-11,32- -53 (bard i adiutant wojskowy' Saula) oraz 1 Sm 17, 12-30; 17,33-18,2 (młodszy' brat, który dostarcza prowiant na linię frontu). Rozdziały późniejsze, dotyczące życia na dworze i czasów banicji przypuszczalnie zawierają także dublety (dwa razy' Dawid ratuje Saulowi ży'cie; dwukrotnie Saul zastawiał pułapki na Dawida itd.). Umiejętności Dawida jako wojownika wyniosły go na dwór królewski (małżeństwo z córką Saula, Mikal) i strąciły', gdy Saul próbował go zabić. Uciekłszy' na Pustynię Judzką, Dawid zebrał grupę 400 podobnych mu ludzi wy'jęty'ch spod prawa i czekał na sposobną chwilę. Udało mu się nawet zawrzeć korzystny pod względem politycznym, choć delikatny układ z królem Filistymów w Gat. Na mocy tego układu został wasalnym wodzem w Siklag, zanim Saul zginął w Gilboa.81 Dawid został natychmiast królem Judy w Hebronie (2 Sm 2,1-4). Temu mistrzowskiemu posunięciu pomogło jego pochodzenie i małżeństwa z Judejkami (Achinoam, Abigail). W Macha- naim w Transjordanii królestwo Saula przejął jego syn, Iszbaal (lub Iszboszet, jak skrybowie zapisywali jego imię), wspierany przez Abnera, wodza armii Saula. Trwała ciągła, choć niezbyt intensywna wojna (pojedynek nad stawem w Gibeonie,2 Sm 2, 12-17), dopóki Abner nie zdradził Iszba- ala na rzecz Dawida. Dawid wykazał doskonale wyczucie realiów politycznych, uroczyście oświadczając, że nie ma nic wspólnego z zabójstwem Iszbaala i brutalnym morderstwem Abnera przez Joaba. Teraz, kiedy starsi Izraela przybyli do Hebronu, gdzie Dawid rządził przez siedem lat, i zaakceptowali go (2 Sm 5, 1-5), droga do namaszczenia go na „króla Izraela” stała otworem. Władza pozostała podwójna - nad Judą i Izraelem - choć mówi się o „zjednoczonej” monarchii.82 Dawid zajął się poszerzaniem granic swego królestwa na północ kosztem Aramejczy'ków; podbił Sobę (zwycięstwo nad królem Saby Hada-
dezerem) i Damaszek (—» 71 powyżej). Zawarł korzystne traktaty z Chamat i Tyran, W Transjordanii triumfował nad Ammonem i Edometri, a w Mo- abie osadził na tronie króla wasalnego. W ten sposób królestwo Dawida rozciągało się od Esjon-Ge- ber nad zatoką Akaba do Homs, od Morza Śródziemnego do Eufratu (2 Sm 8,3). Stopniowo przyłączał do swojego królestwa istniejące jeszcze w Palestynie enklawy' Kananejczy'ków (np. Megiddo). W tym regionie, zawsze będącym domeną Egiptu, nigdy przedtem nie powstało takie imperium; było to możliwe tylko dzięki temu, że Egipt osłabi, a Asy'- ria jeszcze się nie przebudziła. Dawid przełamał także potęgę Filistymów, przypuszczalnie dzięki serii sukcesów, choć dane są niewystarczające, aby mieć co do tego pewność (2 Sm 5,17-25; 21,15-17). Filistyńskie pentapolis zostało zredukowane do statusu państwa wasalnego.83 Do mistrzowskich posunięć Dawida należał wybór Jerozolimy na stolicę (—> Geografia biblijna 79,92-94). Wraz z podbojem tego jebusyc- kiego miasta uczynił je „miastem królewskim”, tzn. własnymi (tak samo jak później pojawił się osobiście przy' zdobyciu Rabba w Ammonie, aby to miasto nosiło jego imię; por. 2 Sm 12,28). Jerozolima, jako miejsce neutralne politycznie, do przyjęcia zarówno dla Północy', jak i Południa, miała wy'raź- ne zalety obronne, gdyż z wyjątkiem strony' północnej otaczały ją doliny. „Miasto Dawida", czyli Ofel, zajmowało z pewnością południową odnogę po wschodniej stronie góry' (—> Archeologia biblijna 80, 106-107). Przeniesienie tu Arki Przy'- mierza nadało miastu znaczenie religijne, którego już nigdy nie straciło. Trudno określić, jak wiele z liturgii i ideologii jebusyckiej przeniknęło do my'- śli izraelskiej, ale jednym z takich elementów wy'- daje się „kapłaństwo na wzór Melchizedeka” (por. Ps 110,4; —» Instytucje religijne Izraela 82, 15-17).
Organizacja polityczna wzorowała się na instytucjach egipskich: herold (m azkir), generał armii itd. (zob. de Vaux, A l 129-132). Do straży przybocznej Dawida należały' różne grupy zagranicznych żołnierzy' najemnych, np. Keretyci i Pe- letyci. Można wyobrazić sobie kry'zy's w Izraelu wywołany tymi radykalnymi zmianami, które polegały' na przejściu od federacji pokoleń do monarchii o rozbudowanej administracji, stałej armii i nieuniknionych podatkach. Takie zmiany musiały prowadzić do likwidacji dawnego indywidualizmu pokoleń (2 Sm 8,15-18; 20,23-26).84 „Opowieść dworska” była na różne sposoby poddawana analizom. R.N. Whybray zaliczy'! ją do literatury mądrościowej (The Succession Narrative [SBT 9; Naperville, 1968]). Von Rad (PHOT 176-189), tak samo jak L. Rost (1926,1965;
[81,85 - 87 ] Historia Izraela 1915
też The Succession to thè Throne o f David [Sheffield, 1982]), podkreśla narastające napięcie w opowiadaniu o następstwie tronu Dawida. Czy zasada dynastyczna zostanie zachowana? W miarę rozwijania się wątków historii Dawida i jego rodzin)' Ammon ginie, bunt Absaloma kończ)' się jego śmiercią, Adoniasz przegrywa na rzecz Salomona. Wątek sukcesji toczy się na wielu scenach, na dworze i poza nim, i po obu stronach Jordanu. Bierze w nim udział wiele postaci: Dawid, pasjonat ślepo kochając)' synów; wodzowie Joab i Amasa; kapłani Sadok i Abiatar; zwykli ludzie Siba i Ba- rzillaj; buntownicy Szimei i Szeba; kobiety Tamar, Batszeba i wdowa z Tekoa. W opowiadaniach o Alimonie, Absalomie, a zwłaszcza Dawidzie pojawia się nieuchronny związek między grzechem a karą. Rzadko wyrażany jest bezpośredni pozytywny osąd teologiczny (2 Sm 11,27; 12,24; 17,14); Bóg działa za kulisami wydarzeń.
Z politycznego punktu widzenia bunt Absaloma przeciw Dawidowi nie oddaje tak obrazu symacji, jak późniejsze powstanie Szeby (2 Sm 20). Wybuchło ono z zazdrości o lepsze traktowanie przez Dawida przywódców Judy, tych samych, którzy wspierali bunt Absaloma. Dawid spowodował, że niektóre plemiona północne najechały na Szebę. Oddziały Dawida, prowadzone przez bezwzględnego Joaba (który zamordował Amasę, mianowanego przez Dawida na miejsce Joaba), szybko położyły kres tej schizmie, była to jednak zapowiedź przyszłego podziału.85 Największą zasługę w konsolidacji królestwa Izraelitów należy przyznać Dawidowi. Wzrost zamożności za Salomona nastąpił kosztem jedności, osiągniętej przez Dawida. Z wielu opowiadań wynika, że Dawid odznaczał się dużym urokiem osobistym (lojalność zagranicznego najemnika, Ittaja Gittyty - 2 Sm 15,18-22; epizod o wodzie ze studni betlejemskiej - 2 Sm 23,13-17). Największe znaczenie Dawida związane było jednak z zasadą dynastyczną, która ucieleśniła się w nim przez prorocką przepowiednię Natana (2 Sm 7). Proroctwo to (,Magna Charta królewskiego mesjanizmu; —> Zarys teologii ST 83, 152-63) przyczyniło się do zasadniczej stabilności królewskiego domu Jud)', w przeciwieństwie do niestabilności w królestwie północnym po podziale. (AEOT225-309. Aliaroni, LBib 286-320. R. Carlson, David, TheChosenKing (Stockholm, 1964].J. Gronbaeck, DieGe- schiclite vom Aufstieg Davids ( 1 Sin 15-2 Sm 5) (Copenhagen, 1971 ]. D. Gunn, The Story o f King David ISOTSup 6; Sheffield, 1978]; The Fate o f King Sani [JSOTSup 4; Sheffield, 1980], L. Sinclair, TRÉ8.378-384).86 (D) Salomon (961-922 r. przed Chr.). Chwała panowania Salomona stala się w tradycji Izraela przysłowiowa. Najpierw umocnił swoją
pozycję przez alianse polityczne: małżeństwo z córką faraona, które w posagu przyniosło mu Gezer; umowy handlowe z Hiramem, królem Tyru, otwierające możliwości eksportu. Handel osiągnął nowy, wyższy stopień rozwoju: np. handel w zatoce Akaba dzięki flocie handlowej w Esjon-Geber; korzystny handel z Arabią (królowa Saby, 1 Kri 10,1-10) i Ofirem (Somalia w Afryce albo południowa część Półwyspu Arabskiego); korzystna wymiana koni i rydwanów między Egiptem a Cylicją (1 Kri 10,28, tekst poprawiony). Unowocześniono stalą armię, do jej uzbrojenia wprowadzając rydwany bojowe (—> Archeologia biblijna 80,39).
Sława Salomona jako budowniczego (—» Archeologia biblijna 80, 108-10) opiera się nie tylko na zbudowaniu świątyni (w tradycji fenic- kiej), ale też na postawieniu ■wyszukanego kompleksu pałacowego (zob. BA 36 [ 1973] 78-105). Ponadto Salomon był patronem mądrości i sztuki (—» Wprowadzenie do literatury mądrościo- wej 17,7-8), a tradycje JE Pięcioksięgu mogły nabrać kształtu za jego panowania - w „okresie oświecenia”, jak nazwano ten okres (von Rad). Redaktor deutoronomiczny gniewnie wypomina Salomonowa latw'ość, z jaką spełniał zachcianki sw'oich licznych żon, dostarczając im wszystkiego, co potrzebne do praktykowania kultu obcych bogów (l Kri 11,1-8). W ten sposób powstał w'zór synkretyzmu i zwykłego bałwochwalstwa nawet w Jerozolimie. Każdy kolejny król byl oceniany według norm deuteronomicznych, tzn. postawy' w'obec balwochw'alstw'a i kultu na „wyżynach” (który nominalnie byl bez wątpienia jah- wistyczny); ta ostatnia norma jest właściwie anachronizmem, gdyż centralizacja kultu religijnego stała się dopiero stopniowo idealnym wzorem w wyniku reform Ezechiasza i Jozjasza pod koniec Vili i VII w. (—> Instytucje religijne Izraela 82, 53-55).87 Reorganizacja królestwa polegająca na jego podziale na dwanaście okręgów, które nie odpowiadały ściśle granicom pokoleń, stanowiła ważny krok w kierunku centralizacji wiadzy; umożliwiła efektywny system wysokich podatków, które miał)' zrównoważyć królewskie wydatki. Trzeba uświadomić sobie wielką przemianę społeczeństwa Izraela, która nastąpiła za rządów Salomona i Dawida. W ciągu kilku pokoleń nastąpiła transformacja od statusu federacji pokoleń do „imperium”. Życie rolnicze i pasterskie przemieniło się w' miejskie, a wraz z tym nasiliły się nierówności społeczne. Albright szacuje (BI1 56) możliwą liczbę ludności Izraela w tym okresie na ok. 800 tysięcy.
1916 Historia Izraela [81,87 ]
Jednak nie wszystko za czasów Salomona układało się tak pomyślnie. Nastąpiła częściowa utrata Edomu i Damaszku (1 Kri 11, I4n). Jero- boam kierował nieudaną próbą buntu i uciekł do Egiptu, ale wrócił za rządów Roboama i zapoczątkował północne królestwo Izraela. Do
ogólnego niezadowolenia przyczyniła się też instytucja robót przymusowych czy pańszczyzny. Niezadowolenie to nieostrożnie zbagatelizował Roboam, syn Salomona, i młode królestwo stanęło wobec groźby podziału.
W ładcy Podzielonego K rólestwa Juda Izrael
Roboam 922-915 922-901 Jeroboam IAbiasz (Abijjam) 915-913Asa 913-873 901-900 Nadab
900-877 Basza877-876 Ela876 Zimri
Jozafat 873-849 876-869 Omri869-850 Achab850-849 Ochozjasz
Joram 849-842 849-842 JoramOchozjasz 842królowa Atalia 842-837 842-815 JehuJoasz 837-800 815-801 JoachazAmazjasz 800-783 801-786 Joasz (Tehoasz)Ozjasz (*Azariasz) 783-742 786-746 Jeroboam II
[regencja Jotama] [750-742] 746-745 Zachariasz745 Szallum
Jotam 742-735 745-738 Menachem738-737 Pekachiasz
Achaz (Joachaz I) 735-715 737-732 Pękach732-724 Ozeasz721 UPADEK SAMARII
Ezechiasz 715-687Manasses 687-642Amon 642-640Jozjasz 640-609Joachaz II (*Szalłum) 609Jojakim (*Eliakim) 609-598Jojakin (*Jechoniasz) 597Sedecjasz (‘Matta niasz) 597-587UPADEK JEROZOLIMY 587WYJAŚNIENIA: Imiona najważniejszych królów są wyróżnione grubszą czcionką. Imiona alternatywne umieszczono w nawiasach. Gwiazdka poprzedza przypuszczalne imię króla nadane przy urodzeniu, na pierwszym miejscu podane jest imię tronowe. Na liście królów Izraela wysunięcie i cofnięcie kolumny oznacza nowe dynastie, np. Orari i trzy' następne imiona należą do jednej dynastii, podczas gdy Jehu rozpoczyna nową. Podane daty' zaproponował Albright, BP 116-117; inni uczeni sugerują inne lata. (Zob. też E R. Tliiele, The Mysterious Num- bers ofthe Hebrew Kings [wyd. 3.: GR, 1983].) Nie da się w sposób idealny pogodzić informacji w 1-2 Kri i 2 Krn, które niekiedy są ze sobą sprzeczne. Pewne daty ulegały zniekształceniu w związku ze zmianą początku świeckiego roku kalendarzowego. Dla większości dat tego okresu nowy' rok przypadał prawdopodobnie w jesieni (Tiszri); ale z pew
nością po rządach Jozjasza (609 r. przed Chr.), gdy przeważały' wply’wy' babilońskie, wprowadzono świecki kalendarz rozpoczynający się od wiosny (Nisan). W sferze religii taka zmiana mogła nastąpić nawet wcześniej.
Ponadto istnieje problem antydatowania i post- datowania. W antydatowaniu (praktyka egipska, przestrzegana przez większość okresu monarchii) miesiące między' początkiem panowania króla a następnym nowymi rokiem są liczone jako pierwszy rok jego rządów, nawet jeśli dotyczy to tylko kilku dni. W postdatowaniu (praktyka babilońska, przestrzegana przynajmniej przez ostatnich królów Judy) pierwszy' rok panowania danego króla zaczyna się wraz z dniem nowego roku po objęciu przez niego tronu. Okres między objęciem władzy' a no- wy’m rokiem nie jest liczony’.
Schematu tego dostarczył R.E. Brown.
[81,88 - 93 ] Historia Izraela 1917
88 (E) Izrael i Juda (922-842 r. przed Chr.). Znamienny jest fakt, że bunt pokoleń północnych nastąpił w dawnym ośrodku religijnym, Sychem (Joz 24). Tutaj Roboam (922-915 r. przed Chr.) miał zostać uznany za króla przez „cały Izrael”. Kiedy jednak nie poszedł za radą starszych i obiecał „kolce” do „biczów” Salomona, zabrzmiał stary, pustynny okrzyk buntu: „Do swoich namiotów, o Izraelu!” (2 Krn 10,16). Tylko Beniamin pozostał z Judą, ponieważ Roboam natychmiast zajął jego terytorium. Syna Salomona czekały dalsze utrapienia, gdyż Szeszonk (Sziszak), król Egiptu najechał Palestynę i złupil Jerozolimę. Z jego rejestrów wynika, że spustoszy! także królestwo północne i południowe oraz Negeb (por. Aharoni, LBib 325). Królestwo Dawida i Salomona rozpadło się, gdy Filistyni wzrośli znów w potęgę, a Ara- mejczycy uzyskali niepodległość. Bardzo szybko tą samą drogą podążyli Moabici i Ammollici.89 Pokoleniom północnym stosunkowo łatwo było powrócić do zasady charyzmatycznej i uznać nowego przywódcę. Jeroboamowł I (922- -901 r. przed Chr.), który już był symbolem buntu, sprzyjał prorok Achiasz (który później miał go porzucić). Wybrany na króla, ustanowił rezydencję w Sychem, Penuel, a w końcu w Tirsie (—> Geografia biblijna 79,102). Aby zapewnić sobie lojalność ludu i zmniejszyć atrakcyjność świątyni w Jerozolimie, Jeroboam urządzi! królewskie przybytki w Dan i Betel, miejscach znany'ch już ze starożytnych sanktuariów (Am 7,13; 8,14; —> Instytucje religijne Izraela 82,27,40). Ustawił w nich posągi złotych cielców, przypuszczalnie jako postument, na którymi miał zasiadać niewidzialny'Jahwe (Albright, /Azi <7 299-301). Niebezpieczeństwo synkrety'zmu i karygodnego identyfikowania Jahwe z obrazem byka okazało się bardzo realne, jak dowiodły późniejsze wydarzenia. Czym Jerobo- ama otrzymał w języku deuteronomicznytm miano „grzechu Jeroboama”, choć niewątpliwie jednoczenie pokoleń przeciw świątyni w Jerozolimie było podyktowane realizmem politycznym.90 History'k deuteronomiczny', autor ksiąg królewskich (1 i 2 Kri), zapisał historię obu królestw w sztywnych ramach chronologii, synchronizacji panowania królów oraz oceny religijnej z punktu widzenia świątyni jerozolimskiej. Chociaż jego dzieło ma charakter swoistego wyznania win i stanowi usprawiedliwienie katastrof z lat 721 i 587 przed Chr., jest w nim podanych wiele źródeł (ok. 16 odnośników do „Księgi kronik królów Izraela" i 14 odnośników' do „Księgi kronik królów Judy”). Autor zamieszcza też w swoim dziele wiele różnych opowiadań, jak cykle prorockie o Eliaszu i Elizeuszu. (O historykach
deuteronomicznych zob. CMHE 274-289; van Se- ters, In Search 249-362).91 Następne 50 lat, od Jeroboama I (922 r. przed Chr.) do Omriego (876 r. przed Chr.), nie było okresem stabilnych rządów w' królestwie izraelskim, któremu brakowało obietnicy' dyma- stycznej, udzielonej Dawidowi. Wojna domow'a między Północą a Południem toczyła się z niewielkimi przerwami. W tym czasie sym Jeroboama, Nadab, po niecałych dwóch latach rządów został zamordowany przez Baszę, którego sym i następca, Ela, zginął z rąk Zimriego, który z kolei popełnił samobójstwo wobec udanego buntu armii pod wodzą Omriego. Wojna domowa między Asą, królem Judy (913-873 r. przed Chr.), a Baszą, królem Izraela (900-877 r. przed Chr.), zakończyła się, gdy Asa zawarł traktat o wzajemnej pomocy z Ben- -Hadadem, królem z Damaszku, (—> 71 wyżej). Wy- nikła stąd inwazja Syryjczyków' z Damaszku na Izrael kosztowała Baszę utratę części północnej Galilei (1 Kri 15,18n).92 Ormi (876-869 r. przed Chr.) należał do wybitniejszych królów' Izraela, ale Biblia kwituje jego rządy zaledwie kilkoma wersetami, co należy' tłumaczyć partykularnymi zainteresowaniami redaktora deuteronomicznego. Omri zostawił ślad w historii do tego stopnia, że nawet Asyryj- czycy wspominali o nim jeszcze za czasów Sargo- na II (ok. 700 r. przed Chr.), mówiąc o Izraelu jako o „kraju” lub „domu Omriego”. Choć poniósł straty na rzecz Aramejczyków ( 1 Kri 20,34), udało mu się nałożyć na Moab daninę (stela Meszy, ANET 320nn.). Wobec Judy prowadził politykę pokojową, a alians z Fenicjanami przypieczętowali małżeństwem syna Achaba z Izebel, córką Etbaala (It- tobaala), króla Tyru. Założył now'ą stolicę w Samarii (—> Geografia biblijna 79,103; —> Archeologia biblijna 80, 113-115). Pełna ocena roli Samarii zob. Alt, KIS 3,258-302.93 Achab (869-850 r. przed Chr.), syn Omriego, przez większą część swego panowania był zajęty wojnami z Aramejczykami z Damaszku. W 853 r. przed Chr. jednak oba państwa zjednoczyły' się przeciw asyryjskim wojskom Salmanas- sara III w słynnej bitwie pod Karkar (W. Hallo, BAR 2.152-162; —> 73 wyżej). Inskrypcja króla asy'- ryjskiego podaje, że w bitwie w'zięlo udział 2000 ry'dw'anów i 10 000 piechoty Achaba {ANET 278nn.). Pretensje Asyryjczyków do zwycięstwa brzmią pusto; nie wykorzystali oni swej rzekomej przew'agi i wydaje się, że na jakiś czas się wycofali. Bunt Moabu przeciw Achabowł powiódł się, lecz Izrael nie został zniszczony na zawsze, jak chełpliwie głosi napis na steli Meszy' (ANET 520, wiersze 6-7; J. Liver, PEQ99 [1967] 14-31).
1918 Historia Izraela [81,94- 99 ]
94 Politykę religijną Achaba ilustrują epizody z cyklu opowiadań o Eliaszu (1 Kri 17-19,21). Achab był chyba obojętnym wyznawcą Jahwe i łatwo ulegał wpływowi żony Izebel, która postanowiła wprowadzić kult Baala (prawdopodobnie tyryjskiego boga Melkarta). W Samarii zbudowano świątynię Baala (1 Kri 16,32), niewątpliwie jako ustępstwo wobec licznej ludności kananej- skiej w Izraelu. Równało się to oficjalnemu uznaniu kultu Baala. O powadze zagrożenia dla kultu Jahwe świadcz)' fakt, że w dramatycznym epizodzie na górze Karmel Eliasz stanął wobec 450 proroków Baala i 400 proroków Aszery(l Kri 18,19). Zwycięstwo Eliasza uratowało tradycyjną religię w krytycznym momencie, choć sam prorok musiał uciekać przed gniewem Izebel. Achab poniósł śmierć w bitwie z Aramejczykami w Ramot-Gile- ad 1-2 Kri 10,14).95 W tym okresie królowie Judy zostali usunięci w cień przez Omriego i jego syna, a Juda była właściwie niewiele tvięcej niż państwem wasalnym podległym Izraelowi. Jozafat, król Judy (873-849 r. przed Chr.), któremu 2 Krn 19,4-11 przypisuje reformę sądowniczą, sprzymierzył się z Achabem, królem Izraela w bitwie o Ramot-Gi- lead oraz prawdopodobnie z Joramem, królem Izraela w wojnie przeciw Moabowi ( 1 Kri 22; por. 2 Krn 20). Chociaż Jozafat podbił Edom i Kronikarz jemu przypisuje zwycięstwo nad Moabent, nie udało mu się odnowić handlu z Ofirem (—> 86 wyżej). Rządy Jorama (849-842 r. przed Chr.) i Ochozjasza (842 r. przed Chr.) w Judzie zdominowała królowa matka, Atalia, córka Achaba. Edom i Libna zbuntował)' się przeciw Joramowi, a 2 Krn 21,8-20 opisuje dalsze nieszczęścia. Kiedy w 842 r. przed Chr. Ochozjasz został zabity w czasie powstania Jehu w Izraelu, Atalia sięgnęła po władzę (842-837 r. przed Chr.), zabijając królewskich następców z wyjątkiem Joasza, którego ukr)to. Kryzys jahwizmu w kręgach oficjalnych ilustruje pozycja niejakiego Mattana, „kapłana Baala” (2 Kri 11, 18). Atalię jednak spotkał niechlubny koniec podczas bezkrwawej rewolucji zaaranżowanej przez kapłana Jojadę, który wyniósł na tron Joasza.96 Krótkie panowanie w Izraelu Ochozjasza, syna i następcy Achaba (850-849 r. przed Chr.), przypadło na koniec działalności Eliasza (2 Kri 1); opowiadania o Elizeuszu (2 Kri 2-9) rozgrywają się głównie za rządówjorama (849-842 r. przed Chr.), drugiego syna Achaba. W tym okresie Moabici z p o wodzeniem walczyli o niepodległość (—» 69 wyżej), a Aramejczycy z Syrii dokonywali dalszych najazdów. W samym Izraelu grupy ekstatycznych proroków nawoływały do rewolucji, która wybu
chła, gdy jeden z nich namaścił na króla wodza wojskowego Jehu (—> 1-2 Kri, 10,50-52).(O Eliaszu: G. Folirer, Elici [wyd. 2.; Zurich, 1968], H. Gun- kel, Elias,Jalwe miel Baal [Tubingen, 1906], G. Hentschel, Die Elicierzdliliingen [Leipzig, 1977]. R. Smentì, w: Cnn- gress Volume: Edinburgh 1974 (VTSup 28; Leiden, 1975] 167-184.0. Steck, Uberlieferung miciZeilgescliichle in den Elia-Erzaiilungen [WMANT 26; Neukirchen, 1968). O Elizeuszu: J.M. Miller, JBL 85 [1966] 441-455. H.-C. Schmitt, Elisa [Gùtersloh, 1972].)97 (F) Dynastia Jehu (842-746 r. przed Chr.). Bunt Jehu (842-815 r. przed Chr.) spowodował krwawą czystkę. Jehu pozbył się Jorama, króla Izraela, leczącego rany odniesione w bitwie z Syryjczykiem Chazaelem w Ramot-Gilead, a także zabił Ochozjasza, króla Judy, który przebywał z wizytą u króla Izraela. Dramatyczną sceną była egzekucja okrutnej Izebel. Jehu zażądał głów siedemdziesięciu „synów” Achaba w Samarii i zabił nawet czterdziestu dwóch przedstawicieli dworu z Jerozolimy', rządzonego przez krewnych Ochozjasza. Ostatnim posunięciem była rzeź proroków i sympatyków Baala w Samarii, gdzie Jehu zburzył świątynię Baala. Triumf Jahwe nad Baalem został w rezultacie zapewniony przez tego bezwzględnego króla, którego okrucieństwo potępi prorok Ozeasz (Oz 1,4-5).
W sprawach polityki zagranicznej Jehu odnosił znacznie mniejsze sukcesy. Został upamiętniony na słynnym czarnym obelisku Salmanas- sara III (ANE 192, tablica 100), gdzie nazwano go „synem Omriego’’ i przedstawiono w pozycji klęczącej, gdy składa daninę srebra i złota monarsze asyryjskiemu. Nastąpiło to ok. 841 r. przed Chr., na początku jego panowania. Większe jednak nieszczęście spotkało Izrael z rąk Chazaela, króla Damaszku, którego nie udało się pokonać Salmanassarowi III, królowi Asyrii ( ^ 73 wyżej). Za panowania Jehu Chazael odebrał Izraelowi Transjordanię (2 Kri 10,32) i przez pół wieku nękał zarówno Izrael, jak i Judę (wymuszając nawet haracz od Joasza, 2 Kri 12,18).98 Za „wybawiciela” Izraela (2 Kri 13,5) uznać należy' prawdopodobnie Asyryjczyka imieniem Adadnirari (810-783 r. przed Chr.), który przeprowadził kilka kampanii przeciw Aramejczykom, ostatecznie podbijając Damaszek w 802 r. przed Chr. (ANET 281). Syn Jehu, Joachaz, król Izraela (815-801 r. przed Chr), dźwigał główny ciężar wojen aramejskich (2 Kri 13,7), ale jego następcy Joaszowi (801-786 r. przed Chr) udało się odzyskać utracone tereny od następcy Chazaela, Ben-Hadada (być może to on jest wymieniony na steli Zakira,DOTE24-50; ANET655-656).99 Wraz ze wstąpieniem Jeroboama II (786- -746 r. przed Chr) na tron Izraela, rozpoczęła się nowa era. Udało mu się przywrócić granice Izra-
[81,100- 103] Historia Izraela 1919
ehi „od Wejścia do Chamat aż do morza Araby” (2 Kri 14,25). Wykopaliska archeologiczne odkryły jego fortyfikacje w Samarii (—> Archeologia biblijna 80,114). Jego długie i udane rządy przygo- towaly scenę dla fatalnych warunków społecznych i religijnych, które zostały potępione przez proroków Arnosa i Ozeasza. Nie należeli oni do ekstatyków, których łączono z Eliaszem i Elizeuszem (Am 7,14). Amos i Ozeasz traktowali swoje powołanie jako bezpośrednią misję od Pana (-> Wprowadzenie do literatury prorockiej 25,6- -10). Prorocy ci potępiali zio społeczne, zbytek i niemoralność, nieszczery kult i jawne bałwochwalstwo, nie oszczędzając ani króla, ani ludu. Nie byli innowatorami, lecz reformatorami, którzy oceniali współczesną im scenę w świetle dawnych tradycji izraelskich. Amos z Judy ogłosił, że Dzień Pański, który miał w zamyśle być dniem triumfu, będzie w rzeczywistości dniem ciemności i smutku. Z perspektywy swoich własnych niepowodzeń małżeńskich prorok Ozeasz interpretował i wyrażał analogiczne doświadczenia Jahwe z Jego niewiernym ludem (—> Oz 14,4.8). Krótkotrwała pomyślność Izraela kończyła się, zarówno z przyczyn wewnętrznych, na które wskazywali obaj prorocy, jak i politycznych, związanych z rozpoczęciem pochodu na zachód przez asyryjskiego króla Tiglat-Pilesera III (-> Księga Ozeasza 32,2-3).100 Jak widzieliśmy, bunt jehu odbił się echem w królestwie południowym. Udany przewrót pałacowy przeciw Atalii wyniósł na tron Jerozolimy dziecko, Joasza (837-800 r. przed Chr.), którego doradcą (a może regentem) był kapłan Joja- da. Aramejczycy z Syrii nadal mieli przewagę i trzeba było płacić daninę Chazaelowi, ale Joasz przedsięwziął odbudowę świątyni. Długie i mierne panowanie Joasza zakończyło się jego zamordowaniem, które pomścił jego syn Antazjasz (800- -783 r. przed Chr.). Nowemu królowi Judy udało się pokonać Edomitów i otworzył w ten sposób dawne szlaki handlowe. Podjął jednak nierozsądną decyzję (motywacja, zob. 2 Km 25) wypowiedzenia wojny Joaszowi, królowi Izraela, i nie dal się odwieść od niej, mimo ostrzeżenia ze strony' Joasza, który odpowiedział na jego prowokację wymowną przypowieścią (2 Kri 14,9-10). Bitwa skończyła się katastrofalnie splądrowaniem świątyni przez Joasza. Amazjasz z Judy, podobnie jak jego ojciec, został zamordowany' w wyniku spisku. Na tronie Judy' zasiadł syn, Azariasz (Ozjasz).101 Materialnemu sukcesowi panowania Jero- boama II w Izraelu dorównuje wynik rządów współczesnego mu króla w królestwie południowym, Azariasza (783-742 r. przed Chr.). Odbudował on kwitnący za czasów Salomona ośrodek
handlowy' w Elat (Esjon-Geber), ufortyfikował Jerozolimę i angażował się w ważne przedsięwzięcia militarne oraz kontrolę interesów na wschodzie, południu i zachodzie (2 Krn 26,6n). Karierę Azariasza przerwał jednak trąd, tak że rządy w Judzie objął Jotam (750?-735). Informację o jego dokonaniach wojskowych i budowlanych przekazuje 2 Krn 27,1-9. Azariasza prawdopodobnie nie należy' identyfikować z Azriau z Judy', o którego opozy'cji wobec Tiglat-Pilesera III (ok. 743 r. przed Chr.?) wspominają kroniki asy'- ryjskie (ANET 282; por. N. Na‘aman, BASOR 114 [1974] 25-39).102 (G) Schyłek Królestwa Izraela (746- -721 r. przed Chr.). Mimo politycznego sukcesu długich rządów Jeroboama II, upadek Królestwa Północnego był szybki. Jedną z przyczyn stanowiło pojawienie się nowego zdobywcy' asy'ry'jskie- go Tiglat-Pilesera III (745-727 przed Chr.), który przeprowadził serię kampanii na zachodzie z zamiarem podboju, a nie tyłko wymuszenia haraczu (ANET 282-284; -> 74 wyżej; LBib 368-379; IJH 415-434). Innym powodem była anarchia polityczna w Izraelu po śmierci Jeroboama II (Oz 7,3-16). Jego sym Zachariasz został zamordowany' przez Szalluma po zaledwie sześciu miesiącach rządów. W ciągu miesiąca Szalluma zabił Me- nachem (745-738 r. przed Chr.). Panowanie Me- nachema upamiętniło się ciężkimi daninami dla Tiglat-Pilesera III („Pul" w 2 Kri 15, 18; zob. inskrypcja dotycząca Menachema,zkV£T283). (Polityka asy'ry'jska jest opisana w: M. Cogan, Imperiatisi)! and Religion [SBLMS 19;Missoula, 1974].)103 Pekachiasz (738-737 r. przed Chr.), sym i następca Menachema, został zamordowany' przez Pekacha (737-732 r. przed Chr.), najwidoczniej uzurpatora („syna Remaliasza”, jak nazywa go Izajasz w Iz 7,4). To przejęcie władzy' było próbą uwolnienia się spod dominacji asyryjskiej, gdy'ż Pękach sprzymierzył się z Resinem z Damaszku, tworząc koalicję przeciw Tiglat-Pileserowi. Ich prośba nakłonienia Judy do przyłączenia się do tego sojuszu doprowadziła do tzw. wojny' sy'ro- -efraimskiej. Juda odmówiła przyłączenia się - sama miała problemy' z Edomem (2 Kri 16,6) - i została przez przymtierze zaatakowana z północy', co groziło wymiesieniem na tron Dawida niejakiego syma Tabeela (przypuszczalnie Aramejczyka z Transjordanii, W.F. Albright, BASOR 140 [1955] 34-35). Zgodnie z Iz 7 Achaz nie chciał zaufać Jahwe i wezwał na pomoc Asy'ry'jczyków. Tiglat-Pileser zorganizował kampanię wojskową i wiatach 733-732 przed Chr. zniszczył Damaszek, i pozbawił Izrael sporej części jego terytorium (Galilea i Transjordania). Izrael, który stał się ma-
1920 Historia Izraela [81,104- 108]
tym państwem i wasalem Asyrii, pozostawiono pod rządami Ozeasza (732-724 przed Chr.).104 Po śmierci monarchy asyryjskiego Ozeasz przeszedł na stronę Egiptu i wysłał posłańców na dwór w Sais (poprawiamy ui 2 Kri 17,4 w świetle BASOR 171 [1963] 64-66). Ściągnął tym na siebie gniew' nowego władcy asyryjskiego Salmanassara V, który najprawdopodobniej go uwięził. Koniec Ozeasza jest w biblijnym opowiadaniu błędnie przedstawiony. Rozpoczęło się oblężenie Samaru (724-721 r. przed Chr.). Sargon mówń o zwycięstwie w swych kronikach, zapisanych na murach w nowej stolic)' królewskiej w' Durszarrukin (Chor- sabad): „Oblegałem i zdobyłem Samarię (Sa-me-rin- na), wyprowadziiem z niej 27 290 mieszkańców jako łup wojenny” (ANET 284-285). Postąpiono zgodnie ze zwyczajowej polityką deportowania i przemieszczania pobitych ludów. Pozostała ludność zasymilowała się z grupami z przeciwnej strony Żyznego Półksiężyca, a teren został prowincją imperium z namiestnikiem asyryjskim (-> Geografia biblijna 79,103). [Lakoniczne informacje w samej Biblii, a także inne św4adectw'a wskazują jednak na zaistnienie żywotnej i prężnej diaspory asyryjskiej - W.Ch.] Tekst 2 Kii 17 jest przeprowadzoną z różnych punktów widzenia teologiczną refleksją nad tym wydarzeniem. Lemaire (HPH 51-52) podsumowuje historyczne przyczyny, dla których Izrael przetrwał obokJudy tylko przez dw'a wieki, W' następujący sposób: łączył ich tylko jedyny w'spólny element - tradycje religijne, poniew'aż nie istniała już jedna stolica ani jedna świątynia. Insty- meje polityczne także nie był)' takie same: Izrael doświadcz)'! co najmniej ośmiu zamachów stanu. Prorocy ostrzej niż w Judzie krytykow'ali wiadzę króla (konfrontacja Achaba z Eliaszem).105 (H ) Achaz (Joachaz I) (735-715 r. przed Chr.) i Ezechiasz (715-687 r. przed Chr.). Deuteronomiczna ocena Achaza staje się wymowniejsza, gdy dowiadujemy się o jego ofiarach z dzieci, składanych Molochowi (2 Kil 16,3) i cynicznej reakcji na proroctwo Izajasza (Iz 7, Inn.). Odw'oianie się do Asyrii w czasie wojny syro-efraimskiej nie zwolniło go z płacenia haraczu Tiglat-Pileserowi (ANET 282). Religijne konsekwencje poddania się Asyrii znajdują wyraz w' postawieniu ołtarza w stylu asyryjskim w świątyni jerozolimskiej (2 Kri 16,10-16). Tak Izajasz (Iz 3,13-15; 5,8-13), jak i Micheasz (Mi 2,1-10) zamieszczają żywe opisy niesprawiedliwości społecznej z okresu jego panowania.106 Ezechiasz otrzymuje pełną pochwalę ze strony redaktora deuteronomicznego, ponieważ jego reformy religijne umacniały centralizację kultu. Reformą tą kierowały prawdopodobnie
bardziej motywy polityczne (jedność narodow'a) niż teologiczne (religijny ideał Arki z czasów' sędziów'). Kronikarz (2 Kin 30,Inn.) opisuje odważne zaproszenie Ezechiasza wystosowane do Izraelitów w kraju Efraima i Manassesa, aby przybyli do Jerozolimy na obchody święta Paschy. Nie jesteśmy w stanie ocenić, czy ta stosunkowo mało realistyczna próba poszerzenia w'plywów na północ zwróciła uw'agę zwierzchników asyryjskich. Prawdą jest jednak, że duchowemu przebudzeniu związanemu z reformą towarzyszył wzmożony nacjonalizm. Jedność kultu religijnego wzmocniła jedność społeczną i polityczną.107 Nie sposób opisać szczegółów' stosunków między Ezechiaszem a Asyrią. Z pewnością próbował buntu w latach 713-711 przed Chr., gdy Aszdod i Gaza wystąpiły przeciw Sargonowi. Zaangażowały się też Edom i Moab (ANET286-287); Egipt jednak trzymał się z daleka, mimo negocjacji opisanych W' Iz 18, 1-7. Do tego okresu odnosi się Iz 20, a symboliczny akt proroka dotyczący upadku Egiptu jest wyraźnym ostrzeżeniem dla Judy, aby nie w'daw'ala się w rozgrywki polityczne. Bogaty program budowlany Ezechiasza wiązał się przypuszczalnie z jego aspiracjami militarnymi. Tekst 2 Kri 20,20 (por. 2 Krn 32,3-5,30) mówi o zbudowanym przez niego tunelu, który podczas oblężenia zaopatrywał w w'odę miasto wewnątrz murów. Tutaj znaleziono słynną inskrypcję z Siloam (ANET 521; -> Archeologia biblijna 80, 115).108 Największe niebezpieczeństwo powitało wtedy, gdy w 704 r. przed Chr. zbuntowały się Aszkelon i Ekron (tym razem z obietnicą pomocy ze strony Egiptu, który został potem sromotnie pokonany pod Elteke; por. Iz 30,1-7; 31,1-3). Na tronie asyryjskim zasiadł Sennacheryb (704 r. przed Chr.), który stłumił bunt Merodak-Balada- na w Babilonie (może wizyta wysłanników babilońskich w Jerozolimie odbyła się na krótko przedtem; zob. 2 Kri 20,12-19; Iz 39). Następnie ukarał wybrzeże fenickie, które również przyłączyło się do buntu, i skierow'al się na południe do miast filistyńskich. Ludność Ekronu wydala Ezechiaszowi własnego króla, Padiego, który okazał lojalność Asyrii. Zatem Juda zaangażowała się głęboko. Według opisu Sennacheryba zdobył on 46 miast judejskich i zaniknął Ezechiasza w'Jerozolimie jak „ptaka w klatce” (ANET 288; DOTT 67). Następujące potem wydarzenia zostały w' dramatyczny sposób przedstawione W' tekstach 2 Kri 18, 13-19,34 (Iz 36-37), gdzie prawdopodobnie połączono ze sobą dwie w'ersje tego samego wydarzenia (2 Kri 18,17nn jest relacją z późniejszego buntu 688 r. przed Chr.; ale por. BHI298-309). Mimo
[81,109- 113] Historia Izraela 1921
interwencji Pana Juda została spustoszona (Iz 1,4- -9) i znalazła się w obliczu długiego okresu zależności od Asyrii (zob. B.S. Childs, Isaiah and the Assyrian Crisis [SBT ser. 2,3; London, 1967]).109 (I) Manasses (687-642 r. przed Chr.) i Jozjasz (640-609 r. przed Chr.). W czasie długich rządów Manassesa Juda politycznie podlegała Asyrii (zob. roczniki Asarhaddona i Assurba- nipala, ANET 291, 294). Z 2 Krn 33,Inn. dowiadujemy się o jego czasowym uwięzieniu w Babilonie - być może w związku z buntem brata As- surbanipala ok. 650 r. przed Chr. - a apokryficzną modlitwę Manassesa ułożono później dla upamiętnienia jego „nawrócenia” (—» Apokryfy 72,37). Żadne jednak nawrócenie (jeśli było) nie mogło odwrócić bałwochwalczych tendencji jego rządów. Centralizacja kultu zapoczątkowana przez Ezechiasza została zaniechana, a kulty płodności związane z wyżynami ponownie stały się popularne. Nawet w świątyni znajdowały się ołtarze wzniesione na cześć bogów astralnych czczonych przez Asyrię, a także praktykowano nierząd sakralny'. Sy'- tuacja raczej nie uległa zmianie za krótkiego panowania syna Manassesa, Antona (642-640 r. przed Chr.), którego zamordowanie wyniosło na tron ośmioletniego Jozjasza.110 Jozjasz został królem w przeddzień pomyślnego zwrotu wydarzeń. Asy'ria słabła, a rosła potęga Medów i Babilończyłtów (—> 76-77 wyżej). Asyaia zaczęła chylić się ku upadkowi od 626 r. przed Chr., gdy zbuntował się Nabopolassar z Babilonu; w 612 r. przed Chr. została zburzona Ni- niwa. Dla Jozjasza nadarzyła się sposobność do odzyskania niezależności, zarówno politycznej, jak i religijnej. Jego wszechstronna reforma religijna znana jest jako deuteronomiczna, gdyż podążała za programem Księgi Powtórzonego Prawa. „Księga Prawa”, którą znaleziono w świątyni w 621 r. przed Chr., musiała obejmować Pwt 12-26. Deute- ronomiczne ideały' centralizacji kultu i potępienia bałwochwalstwa były' ideałami reformy Jozjasza (—> Instytucje religijne Izraela 82,54). Reforma starała się odnowić ducha przy'mierza; a stanowczy, napominający ton Pwt współgrał z duchem odrodzenia, który charakteryzował działania Jozjasza. Przywrócił on święto Paschy, zapraszając naród z północy' do wzięcia w nim udziału; to posunięcie miało wy'dźwięk zarówno polityczny, jak i religijny'. Sądząc jednak z Księgi Jeremiasza, wy'daje się, że reforma ostatecznie uległa pokusie formalizmu. Natomiast tragiczna śmierć Jozjasza przyczyniła się przypuszczalnie do zahamowania ruchu reformy. Na tron wstąpił syn Jozjasza Joachaz, lecz polityka międzynarodowa wciągnęła Judę w wir, który doprowadzi! do jej upadku.
111 Kiedy' upadła Niniwa, Asyria toczyła przegraną bitwę z Babiłończykami i wycofywała się do Charanu, który ostatecznie armia babilońska zajęła w 610 r. przed Chr. Egipt interweniował, dła zachowania równowagi sił, po stronie swego dawnego przeciwnika - Necho II (609-593 r. przed Chr.) prowadził armię przez Palestynę, aby pomóc Asyrii w odzyskaniu Charanu. Jozjasz, który chciał go zatrzymać, został zabity' pod Megid- do w 609 r. przed Chr. Necho kontynuował marsz ku Eufratowi. Choć misja egipska się nie powiodła, Necho wrócił przez Palestynę i na tronie Judy zastąpił Joachaza drugim synem Jozjasza, Eliaki- mem, którego imię zmienił na Jojakim, co wskazywało na wasalną zależność króla Judy od Egiptu (—> Księga Jeremiasza 27,2-5: lista władców imperium neobabilońskiego [605-539 przed Chr.], —> Księga Daniela 31,3).112 (J) Schyłek Królestwa Judy (609-587 r. przed Chr.). Nieskuteczne i areligijne rządy Jo- jakima (609-598 r. przed Chr.) zostały' dobrze zilustrowane w wielu epizodach z ży'cia Jeremiasza (np. Jr 36). Zniweczono wszystkie pozyływ- ne skutki reformy deuteronomicznej (Jr 7,16-20; Ez 8). Juda wdała się w rozgrywkę mocarstw' między' Egiptem a Babilonem. Obecnie z kronik babilońskich znamy' szczegóły' sukcesów' Babilonu (zob. ANET 563-564, z bibliografią). W 605 r. przed Chr. Nabuchodonozor przyczynił się do druzgocącej klęski Egiptu w Karkemisz (Jr 46,2- -12); Necho jednak potrafił zebrać siły i pokonać go w' 601 r. przed Chr., i ta porażka stanowiła niewątpliwie przyczymę nielojalności Jojakima wobec Babilonu. Nagły' zw'rotwydarżeń odzwierciedla rozdźwięk w' polityce Jerozolimy między'frakcjami pro- i antybabilońskimi. Kiedy w końcu Jojakim zbuntował się przeciw' Babilonowi, odwet był szy’bki. Kroniki babilońskie (ANET 564) relacjonują poddanie się Jerozolimy drugiego dnia miesiąca Adar, tzn. w połowie marca 597 r. przed Chr. Jojakim już nie żył, być może został zamordowany; jego syn, Jojakin, który' rządził zaledwie kilka miesięcy', został uwięziony w Babilonie wraz z dużą liczbą wygnańców. Tabliczki Weidnera (ANET 308; Albright, BAR 1.106-112) świadczą o łagodnym traktowaniu nieszczęsnego króla, który' stal się prawdziwym przedstawicielem dy'- nastii Dawida dla wygnańców' (Ezechiel datuje swoje proroctwa według lat panow'aniajojakina).113 Sedecjasz (597-587 r. przed Chr.), ostatni król Judy', nie sprostał politycznym wymaganiom czasów'. Jego stosunki z Jeremiaszem zdradzają niezdecydowany' charakter władcy (Jr 32-38). Ostatecznie przystał do stronnictwa egipskiego, którego nadzieje podsy'cali faraonowie Psame-
1922 Historia Izraela [81,114- 117]
tyk II i Hofra (Apries). Reakcja była szybka i pewna. Nabuchodonozor przystąpi! do oblężenia Jerozolimy w 589 r. przed Chr. i spustosz)! pozostałe twierdze judejskie, tak że przetrwały jedynie Azeka i Lakisz (listy zLakiszw/bV£T322; —> Archeologia biblijna 80,125). Chociaż oblężenie zostało chwilowo zawieszone ze względu na nadejście wojsk egipskich (Ir 37), los Jerozolimy był przesądzony. W lipcu 587 r. przed Chr. przełamano mury obronne i miasto upadło. Sedecjasz został pojmany podczas ucieczki i sprowadzony do Ribla, gdzie oślepiono go, zmuszając najpierw do oglądania egzekucji własnych synów. Jerozolimę zburzono na rozkaz Nabuchodonozora; zarządzono deportację na dużą skalę. Godoliasz, syn Achi- kama, który bronił Jeremiasza, został powołany na zarządcę z siedzibą w Mispa. Wkrótce jednak zabił go niejaki Izmael, w którego żyłach płynęła królewska krew. Ten przejaw rewolucyjnego ducha mógł być powodem dalszych represji narzuconych przez Babilon (być może trzecia deportacja w 582 r. przed Chr.; Jr 52,30). Ci, którzy popierali Godoliasza, nie uznali Izmaela i postanowili uciec do Egiptu, zmuszając Jeremiasza, aby poszedł z nimi (Ir 42). O zburzeniu Jerozolimy zob. BARev 9 (6, 1983) 66-72.114 (K) Wygnanie (587-539 r. przed Chr.). Państwo Juda zostało włączone do babilońskiej prowincji Samarii; nie sprowadzono jednak pogan, jak było w przypadku królestwa północnego po jego upadku w 721 r. przed Chr. Kraj był spustoszony (Albright, BP 85-86; Aharoni, LBib 408-411), choć nie całkowicie wyludniony. Oprócz zniszczeń spowodowanych przez wojska Nabuchodonozora, kraj plądrowali także sąsiedzi Judy, zwłaszcza Edom (Ab 11), który zajął prawdopodobnie południe, oraz Ammon (Ez 25, 1-4).
Trzon narodu był jednak na wygnaniu; liczba deportowanych podana w Jr 52,28-30 wynosiła 4600 (prawdopodobnie dorosłych mężczyzn). Księga Ezechiela rzuca nieco światła na sytuację łudzi osiedlonych w Tel-abib w Babilonii, którzy nie zostali przypisani do jednego miejsca, ale mogli się przemieszczać. W Nippur społeczność Żydów prosperowała bardzo dobrze (zob. M. Co- ogan, /Tl 37 [ 1974] 6-12). Powstała [raczej okrzepła, na bazie wcześniejszej, zaistniałej po 722 r. - W.Ch.] diaspora Izraelitów. Stopniowo Żydzi pogodzili się ze swoją sytuacją; źródłem jedności stały się praktyki religijne, np. obrzezanie i szabat (też —> Instytucje religijne Izraela 82, 118-121).115 Żydzi mimo wstrząsu, jakiego doznała ich wiara w nienaruszalność Syjonu i w przymierze z Jahwe, nie zdradzili swej religii. Co więcej, rozpoczął się okres naprawdę intensywnej działal
ności religijnej: zebrano i spisano tradycje izraelskie. Szkoły P (kapłańska), która zebrała dawne tradycje pustynne i kodyfikowała praktyki świątyni jerozolimskiej, nadała formę Torze (zob. CMHE 293-325). Ostateczną formę nadano Praw i, które miało być podstawą nowego teokratycz- nego społeczeństwa Judy. Zredagowano historię deuteronomiczną (foz-Krl) i zebrano pisma proroków. Ezechiel wskazywał na przyszłe odrodzenie się narodu (rozdz. 37); jednak ideę powrotu do ojczyzny obudził w Izraelitach nieznany prorok i jego zwolennicy, których przepowiednie zostały przekazane w Iz 40-66. Orędzie tego „Drugiego Izajasza” (—> Księga Izajasza 26,5-6) charakteryzują głębokie przemyślenia teologiczne oraz zdolność rozpoznania czasu uwolnienia narodu. Zrozumiał on, że kara Izraela dobiega końca, a Cy- rus z Persji jest „namaszczonym” (mesjaszem) przez Pana, który umożliwi powrót Izraela do ojczyzny. Jahwe był jedynym Bogiem i tylko On mógł uratować swój lud - w nowym Wyjściu (Iz 43, 14-21; 48,20-21; 52,11-12).116 Cyrus, król Anszanu z linii Achemeni- dów, podbił Medię w 553 r. przed Chr. (Ekbata- na), a następnie Lidię, kraj Krezusa w Azji Mniejszej w 546 r. przed Chr. Około 550 r. przed Chr. przedstawiał już zagrożenie dla Babilonu i stał się symbolem nadziei dla wygnańców. W końcu, w 539 r. przed Chr., pokonawszy wojska babilońskie Nabonida nad Eufratem, Cyrus wkrocz)! bez walki do Babilonu. Tolerancja religijna Cyrusa jest znana dzięki tzw. walcowi Cyrusa (ANET 315-316). W 538 r. przed Chr. wydal on dekret pozwalający wygnańcom na powrót do Palestyny. (Lista wdadców imperium perskiego [539-331 przed Chr.], —> Księga Daniela 31,3).(P. Ackroyd, Exile andRestoration [London, 1968]; Israel Under Babylon and Persia [Oxford. 1970]; „Archaeology, Politics and Religion: The Persian Period ", IR 39 [1982] 5-24. D.N. Freedman, „Son of Man, Can Tilese Bones Live?” h it 29 11975] 171-186. P. Hanson, The Dawn o f Apocalyp- tic [Phi, 1975]. V. Kaufmann, His tory ojthe Religion o f Israeli IV, Frinii thè Babylonian Captivity to thè End o f Propileo)' ]NY, 1977]. W. Schottroff, „Zur Sozialgeschichte Israel in der Perserzeit", VF27 [1982] 46-68.)117 (V) Wczesny okres po wygnaniu (539- -333 r. przed Chr.).
(A) Odrodzenie. Edykt Cyrusa (Ezd 1,2- -4; 6,3-5) pozwalał deportowanym na odbudowę świątyni na koszt państwa i odzyskanie sprzętów' sakralnych splądrowanych przez Nabuchodonozora. Pierwszą falę powracających wygnańców prow'adzil Szeszbassar, „książę judzki”, prawdopodobnie syn Jojakina (zob. 1 Krn 3, 18; może identyczny z Szeneassarem?). Był namiestnikiem (pelta), ale odpowiadał przed perskimi zwierzchnikami kraju. Zachowało się mało informacji o po
[81,118- 121] Historia Izraela 1923
wrocie, ale wiemy, że przesiedleńcy pochodzili głównie z pokoleń Judy i Beniamina. Zorobabel, którego działalność opisuje Ezd 1-3, byl bratankiem (?) Szeszbassara. Zapał nowo przybyłych doprowadził do odbudowy ołtarza i założenia fundamentów świątyni, ale poważniejsze prace przy świątyni rozpoczęły się dopiero od 520 r. przed Chr. Budowa, ponaglana przez proroków Agge- usza i Zachariasza, została zakończona w 515 r. przed Chr. za Zorobabela i arcykapłana Jozuego (Jeszua). Obaj prorocy podtrzymywali także nadzieję mesjańską w dynastii Dawida (Ag 2,20-23; Za 3,8; 6,9-15). Zorobabel, który być może, stał się politycznie podejrzany w oczach Persów, szybko zniknął ze sceny. Jeśli nadzieje mesjańskie wzmogły się w związku z kłopotami imperium perskiego po śmierci Kambyzesa (522 r. przed Chr.), to szybko zostały stłumione przez energicznego, nowego władcę imperium, Dariusza Wielkiego (522- -486 r. przed Chr.). Dariusz jednak nie był surowy wobec Żydów. Kiedy Tattenaj, perski namiestnik satrapii „Za rzeką” (Abar-nahara, zarzecze, Transeufratea) zakwestionował prawo Żydów do odbudowy świątyni, Dariusz potwierdził pozwolenie wydane przez Cyrusa (Ezd 5-6).118 Około 520 r. przed Chr. ludność mogła liczyć ok. 20 tys. osób (Albright, BP 87), wiele jednak czynników spowalniało jej przyrost: problemy ekonomiczne, różnice poglądów, a zwłaszcza wrogość sąsiadów w Samarii, którzy (jako wy- znawcyjahwe) rościli sobie pretensje do dawnego terytorium Judy. Kiedy Zorobabel odrzucił ich ofertę pomoc}' w odbudowie świątyni (Ezd 4,1- -5), zostało zasiane ziarno wrogości między Żydami a Samarytanami, która trwała przez następne stulecie (—> 119, 127 niżej). Wydarzenia w latach 515-450 są nam całkowicie nieznane, chociaż w Ezd 4 opisane są różne trudności. Wydaje się, że sytuacja ze złej zmieniała się na gorszą, jeśli sądzić po okolicznościach opisanych w Księdze Malachiasza oraz po reformach uznanych za konieczne przez Ezdrasza i Nehemiasza.119 (B) Nehemiasz i Ezdrasz. Nehemiasz, eunuch [?] żydowski i podczaszy Artarkserksesa I na perskim dworze w Suzie, został ok. 445 r. przed Chr. poinformowany o tragicznej sytuacji w Jerozolimie. Uzyskał nominację na namiestnika Judy (czyniąc ją w ten sposób niezależną od Samarii), a jego pierwszym zadaniem była odbudowa murów Jerozolimy (zob. Ne 2-4). Musiał przezwyciężyć nie tylko letarg narodu, ale też sprzeciw dwóch wpływowych osób: Sanballata i Tobiasza. Sanballat był namiestnikiem Samarii i wyznawcą Jahwe, jak sugerują imiona jego synów: Delajasz i Szelemiasz. Tobiasz natomiast sprawował funk
cję namiestnika transjordańskiej prowincji Ammonti. Był jeszcze trzeci wróg, Geszem, zarządca prowincji arabskiej. Mogli oni liczyć na poparcie wielu wpływowych osób w Judzie, sprzeciwiających się reformom społecznym, do których wzy7- wal Nehemiasz. Nehemiasz, nieustraszony wobec ich podstępów i oszustw, konsekwentnie realizował swoje plany (Ne 5, 1-6,14).120 Prowincja Judy7 była niewielka, ciągnęła się od Betel do Bet-Sur i liczyła ok. 50 tys. mieszkańców. Lista osób w Ne 7,6-38 (= Ezd 2; zob. LBib 413-419) świadczy o różnym pochodzeniu tych, którzy7 osiedlili się tam ok. połowy V w. przed Chr. Analiza Albrighta (BP 92) wyróżnia dwie główne grupy7: powracający7, wśród których znajdowało się wielu o obcych imionach (Bigwaj. Elarn), oraz inni z północnej Judy7 (z miejsc takich jak Rama czy7 nawet Betel), którzy7 albo nigdy nie opuścili Judy, albo wrócili przed 538 r. przed Chr. W ówczesnej sytuacji politycznej i gospodarczej trudno byłoby przeży7ć bez zdecydowanych działań i zdolności Nehemiasza, którego radykalne środki uratowały prowincję. Wrócił on do Persji ok. 433 r. przed Chr., ale jego dwunastoletni pobyt w Judzie był za krótki, aby7 mógł zrealizować swój plan, i wkrótce znalazł się z powrotem w Jerozolimie. Sytuacja pogorszyła się tutaj do tego stopnia, że reforma religijna stała się pilną koniecznością. Arcykapłan Eliaszib oddal Tobiaszowi komnatę w samej świątyni (Ne 13,4nn.). Nehemiasz wyrzucił Tobiasza wraz z jego rzeczami, uregulował dziesięcinę dla lewitów, zakazał handlu w szabat i wydal przepis prawny7 zabraniający zawierania mieszanych małżeństw (Ne 13). Nie wiemy, jak długo trwał ten drugi okres sprawowania funkcji namiestnika przez Nehemiasza. Mimo że byl twardy i surowy7, to jemu trzeba przy7pisać zasługę odnowy7 społeczeństwa Judy7. Jego osobista apologia (Ne 5. 14-19) ujawnia drugą stronę jego charakteru.121 Data działalności Ezdrasza pozostaje kwestią sporną. Fragment Ezd 7,7 opisuje jego działalność w siódmym roku panowania króla Artarkserksesa. W przy7padku Artarkserksesa I oznaczałoby to 458 r. przed Chr., a zatem przed Nehemia- szem w 445 r. przed Chr. Natomiast w7 przypadku Artarkserksesa II byłby7 to 398 r. przed Chr., co wy'daje się zbyt późno. (Nie ma pisanego świadectwa co do trzydziestego siódmego roku 37. [poprawka Albrighta do Ezd 7,7] panowania Artarkserksesa I, co dawałoby 428 r. przed Chr, pokrywający się drugą misją Nehemiasza w7 Jerozolimie.) Istnieje zatem możliwość, że w7 oryginalnych pamiętnikach obu, Ezdrasza i Nehemiasza, nie występowały obie postacie razem (R. de Vaux,
1924 Historia Izraela
DBSnp 765-766) oraz że Kronikarz umieścił w swoim opowiadaniu dokonania religijne i polityczne obu postaci (choć w zmienionej kolejności). (Przeglądy literatury na temat daty działalności Ezdrasza: U. KeUerman, ZAW 80 [1968] 55-87. SI.OE 117-149. Zob. też BHI391-402. F M. Cross,JBL 94 [ 1975) 4-18. S. Talmon, IDBSup 317-328. G. Widengren, IJH 503-509.)122 Ezdrasz, w odróżnieniu od Nehemiasza był przede wszystkim przywódcą religijnym. Był kapłanem i nosił oficjalny tytuł „znawcy Prawa Boga niebios”. Oznaczało to, że był pewnego rodzaju sekretarzem do spraw żydowskich, upoważnionym (Ezd 7,12-26) przez władze perskie do nauczania i wprowadzania w życic Prawa wśród Żydów prowincji „Zarzecze”. Przyprowadził grupę Żydów do Palestyn)’ i przypuszczalnie pierwszym jego publicznym aktem było głośne odczytanie Prawa (niektórych fragmentów Pięcioksięgu) w święto nowego roku (Ezd 7; Ne 8). Kierował dramatycznym przebiegiem rytuału pokuty (Ezd 10), nakazał oddalić żony-cudzoziemki; ten drastyczny środek został konsekwentnie wprowadzony w czyn. Ne 9 i 10 podają informacje o końcowym, wzruszającym wyznaniu grzechów i odnowieniu przymierza. Miało nie być już więcej mieszanych małżeństw, naruszania szabatu i lekceważenia świątyni.123 Postać Ezdrasza urosła w późniejszej legendzie do rangi drugiego Mojżesza, człowieka, który zdefiniował kanon hebrajski itd. (-r Apokryf)’ 72,38-42; -» Kanon ksiąg świętych 71,33). Trzeba przyznać, że to on zaszczepi! wspólnocie żydowskiej wielki szacunek do Prawa, który charakteryzował późniejszy judaizm. Nie jest jednak jasny związek Ezdrasza z Pięcioksięgiem; mógł posługiwać się Torą w jej ukończonej i obecnej postaci. Brak też dowodów na to, że Ezdrasz jest Kronikarzem (zob. Albright, BP 95). Rola Kronikarza wydaje się nie tyle twórcza, ale refleksyjna, gdyż jego szczególny punkt widzenia jest reprezentatywny dla teokracji powygnaniowej, której był lojalnym członkiem. Jego głównym zainteresowaniem stalo się prawne uzasadnienie - połączenie bieżących praktyk społecznych z wiodącymi postaciami z przeszłości, takimi jak Mojżesz i Dawid (D.N. Freedman, CBQ 23 [1961 ] 436-442; W. Rudolph, VT4 [1954] 401-409). Rudolph ma rację, oceniając cel pracy Kronikarza jako przedstawienie praktycznej teokracji w Izraelu. Księga okazuje się jednak pomocna jako historyczny material źródłowy dla tego skądinąd ciemnego okresu historii żydowskiej (IV w. przed Chr.). W tym czasie Juda i Jerozolima zaczynają widzieć siebie jako naród oddzielony od innych narodów, wybrany przez Boga, aby przetrwać katastrofę wygnania i odnowić lud Boży. Centrum Królestwa
[81,122- 125]
Bożego jest w Judzie, a Kronikarz przedstawia lud Boży w żarliwym kulcie w świątyni, bezpieczny za murami, które został)' odbudowane, oddzielony od wszystkiego, co obce (oddalenie żon-cudzo- ziemek).(W.D. Davies i L. Finkelstein [red ], CHJ: /, The Persimi Peritici [ 1984]. H. Kippenberg, Religion mulKlassenbilclting iu Antiken Jiuliiii [SUNT 14; Góttingen, 1978]. S. McEve- nue, „The Politicai Structure inJudah from Cyrus to Nehe- miali", CBQ43 [1981 ] 353-364. M.E. Stone i D. Satran [red ], Eiiiergingjiiclaisni [Phi, 1988], A. Welch, Post ExiiicJudoista [London, 19351)124 (C) Okres perski. Historia polityczna perskiej „prowincji" Judy pozostaje w dużej mierze nieznana. Na podstawie papirusów z Samarii, odkrytych w 1962 r., F. Crossowi udało się ustalić kolejność namiestników Samarii (następców San- ballata;—> 119powyżej) wVw .(BA 26 [ 19631 110- -121; New Directions in Biblica!Archaeoiogy [red. D.N. Freedman iJ.C. Greenfield; GC, 1971 ] 45-69). Jego rekonstrukcja (w tym datowanie Ezdrasza na 458 r. przed Chr.) listy arcykapłanów żydowskich czeka na szerszą akceptację (F. M. Cross, „A Recon- structionof thejudean Restoration”,/i?Z94 [ 1975] 4-18; por. Widengren, IJH 506-509). Juda mogła mieć udział w fenickim buncie króla Sydonu Ten- nesa, przeciw Artakserksesowi III ok. 350 r. przed Chr. (dowody zostały omówione i od rzucone przez Widengrena, IJH 500-502). Wiemy, że Persowie pozwolili Żydom bić monety; znaleziono kilka monet z literami hebrajskimi yhd ([uda) (U. Rappa- port,i/5 32 [1981] 1-17).
O sytuacji religijnej można wnioskować z pism tego okresu (Ml, Kronikarz itd.). Kult praktykowano w świątyni pod przewodnictwem kapłanów i lewitów. Najważniejszymi dorocznymi uroczystościami były trzy tradycyjne święta i Dzień Przebłagania (—» Instytucje religijne Izraela 82, 122-138; 147-150). Izrael pogłębił swoje przywiązanie do Prawa. Powstała teokracja, rządzona przez arcykapłana, który przypuszczalnie wywodził swoje pochodzenie od Dawidowego kapłana Sadoka (-» Księga kronik 12,20).125 Papirus)’ z Elefantyny z V w. przed. Chr. (odkryte na początku XX w.) rzucają światło na szczególny rodzaj jahwizmu, który kwitł w społeczności diaspory żydowskiej (A. Cowley, Aramu ic Papyri o f the Fifth Centnry B.C. [Oxford, 1923]; E. Kraeling, The Brooklyn Mtiseutn Ara- maicPapyri [New Haven, 1953]). Najemnicy żydowscy, zatrudnieni przez egipskiego faraona do ochrony przeciw Etiopczykom w Sjene (współczesny Asuan), żyli przez ponad stulecie na wyspie na Nilu, Elefantynie (Jeb), i rozwinęli własną formę jahwizmu. W przeciwieństwie do centralizacji kultu (np. Pwt 12,13-14) wynieśli świątynię dla yhw (yahu), a ich kult zdradza wpływ)'
[81,126- 128] Historia Izraela 1925
kananejskie, ponieważ kojarzyli Pana z Anat. Nazw)' i imiona w tej literaturze (Eszembetel, Che- rembetel, Anatbetel) Albright interpretował jako przypisywanie atrybutom Pana konkretnych tytułów: „Imię Domu Boga", „Świętość Domu Boga” i „Znak Domu Boga” (FSAC 373). Żydzi elefantyń- scy nie byli niepokojeni przez Kambyzesa, gdy król perski podbił Egipt (ok. 525 r. przed Chr.). Władcy perscy otaczali ich nawet pewn;( opieką, np. Dariusz II wydał namiestnikowi Arsamesowi instrukcje dotyczące święta Przaśników w 419 r. przed Chr.
Sytuacja zmieniła się jednak ok. 410 r. przed Chr. Pewien urzędnik perski, Widrang (lub Vida- ranag) zastąpił Arsamesa i skłonił Egipcjan do zburzenia świątyni. Kilka listów elefantyńskich (nr 30 i 32) mówi o apelach Żydów, aby odbudować świątynię, i rzuca nieco światła na te skądinąd nieznane lata końca V w. przed Chr. Napisali oni do Jochanana, syna Eliasziba, wspomnianego w Ne 12,23 (i chyba Ne 13,28), arcykapłana w Jerozolimie, zwracając się z prośbą o poparcie odbudowy świątyni. Zrozumiałe jest, że nie odpowiedział na to pismo (świątynia poza Jerozolimą była, oczywiście, anomalią). Zwrócili się zatem do perskiego namiestnika Judy, Bagoasa, a nawet do synów Sanballata, Delajasza i Szełemiasza (ANET492), namiestników w Samarii. Tym razem nadeszła odpowiedź i, być może, także pomoc, bowiem projekt budowy rzecz)’wiście zrealizowano. Był to jednak przypuszczalnie tylko krótkotrwały sukces, ponieważ Egipcjanie ok. 400 r. przed Chr. zrzucili jarzmo perskie.(B. Couroyer, „Le tempie de Yaho et l’orientation dans les papyrus araméens d’Eléphantine”, RB 75 [ 19681 80-85. E. Meyer, Der Papyrusfund non Elephantine [wyd. 2.; Leipzig, 1912). B. Porter, Archiuesfroni Elephantine [Berkeley, 1968). A. Van Hoonacker, Une connnnnantć judéo- aratnéenneàia Elephantine [Schweich Lectures 1914; London, 1915). A. Vincent, La re/igion des Judéo-araméens d ’Eléphantine [Paris, 1937].)126 (VI) Epoka hellenistyczna (333-63 r. przed Chr.).
(A) Od Aleksandra Wielkiego do panowania Seleucydów (333-175 r. przed Chr.).Więcej wiemy o przedsięwzięciach Persów w Grecji (Herodot, Liwiuśz) niż o historii Izraela w okresie perskim. Jednak te właśnie przedsięwzięcia przyczyniły się do upadku Persji. Do zjednoczenia Greków doszło za Filipa Macedońskiego, a jego syn, Aleksander Wielki rozciągnął swoje królestwo za Hellespont. Pokonał Persów nad rzeką Granile i zajął Azję Mniejszą. Bitwa pod Is- sos (333 r. przed Chr.) dała Grekom dostęp do Syrii; w problematycznym tekście Józef Flawiusz (Dawne dzieje Izraela 11.8.2 § 304n) opowiada o przejściu Aleksandra Wielkiego przez jerozoli
mę. W 331 r. Aleksander założył miasto Aleksandrię w Egipcie i wrócił na północ, aby zadać ostateczną klęskę Persom pod Arbelą, po drugiej stronie Tygrysu. Następnie przeszedł Indus i wrócił do Babilonu, gdzie zmarł w 323 r. przed Chr., stworzywszy ogromne imperium.(F.-M. Abel, Histoire cle la Palestine depnis la conquète cl'Alexandre [Paris, 1952],J.R. Bartlett Jew s in the Helleni- Stic World [Cambridge, 1985]. E. Bickermann, Der Goti der Makkabaer [Berlin, 1937). M. Hengel, Jews, Greeks and Barbarians [London, 1980]; Jndaisni and Hellenista [2 tomy; Phi, 1974]. W. Oesterley, Thejews and Jndaisni Ditrlng the Greek Period [London, 1941], A. Schalit, „The Hellenistic Age", WHJP 1.6 V. Tcherikover, Hellenistic Civi- lizatlon and the Jews [Phi, 19551)127 Józef Flawiusz łączy Aleksandra Wielkiego z Samarytanami i ich świątynią {Dawne dzieje Izraela 11.8.3-7 §313-347; zob. podsumowanie H.H. Rowleya, BJRL 38 [1955] 166-198). Kiedy została zbudowana świątynia samarytańska na górze Garizim? Istnieje spora zgodność co do tego, że rozłam między Żydami a Samarytanami powiększał się stopniowo (R. Coggins). Potęgował go żydowski ekskluzywlzm (np. Ezdrasz i Ne- hemiasz), a przypieczętowała budowa świątyni. Wykopaliska archeologiczne sugerują, że powstała ona po okresie perskim (świadczy o tym przypuszczalnie hellenistyczny ołtarz). Inskrypcje na wyspie Delos (III-II w. przed Chr.) opisują Samarytan jako „Izraelitów, którzy składają ofiary na świętej górze Garizim”.
Papirusy samarytańskie z Wadi ed-Dalije uzasadniają szukanie pewnych związków między Aleksandrem Wielkim a Samarytanami. Początkowe przychylne przyjęcie Greków przez Samarytan (według Józefa Flawiusza) ustąpiło miejsca buntowi przeciw prefektowi powołanemu przez Aleksandra. Po powrocie z Egiptu Aleksander Wielki zapewne stłumił bunt i zburzył miasto. Dowody archeologiczne sugerują, że Samaria została odbudowana w stylu greckim (hellenistyczne okrągłe wieże) i zasiedlona przez Macedończyków. Z drugiej strony w tym samym czasie odbudowano Sychem - zrobili to Samarytanie, którym udało się uciec przed gniewem Aleksandra. Ci, którzy do Sychem nie dotarli, zostali prawdopodobnie zabici w Wadi ed-Dali- je, gdzie odkryto pozostałości po ich rzeczach. (R. Bull, ..The Excavation of Tell er-Rason Mt. Gerizim",BA 31 [ 1968) 58-72. R. Coggins, Samaritans and Jews [Atlanta. 1975|. F. M. Cross, „Aspects of Samaritan and Jewish History in Late Persian and Hellenistic Times", HTR 59 [1966] 201-211; „Papyri of the Fourth Century B.C. front Daliyeh”, NewDirectlons in Biblica/Arcltaeolog)’ [ red. D.N. Freedman i J.C. Greenfield; GC, 1971] 45-69. R. Pummer, The Samaritans [Leiden, 1987 J. J. Purvis, The Samaritan Pentateucii and the Origin o f the Samaritan Sect [HSM 2; Cambridge MA, 1968|. Ti ż BA 47 [ 1984] 41-46; i [o Dalije] BARei’ 4 [1, 1978] 16-27.)
1926 Historia Izraela [81,129- 132]
128 Po śmierci Aleksandra Wielkiego panowało kilku jego skłóconych następców (diado- chowie), aż w końcu imperium podzielono na cztery części. Historia biblijna dotyczy dwóch z tych królestw, rywalizujących o władzę nad Palestyną: egipskiego królestwa założonego przez Ptolemeusza, syna Lagosa i azjatyckiego królestwa rządzonego przez Seleukosa. (Era Seleucy- dów, według której w 1-2 Mch datowane są wydarzenia, rozpoczęła się w 312/311 r. przed Chr., gdy Seleukos umocnił swoją władzę w Babilonie.) Częściowa lista następców Aleksandra Wielkiego, —> Księga Daniela 31,3).129 W latach ok. 300-200 przed Chr. Żydzi dostali się pod paternalistyczną władzę dynastii Pto- lemeuszów. Kilka wydarzeń tego wieku podaje w skrócie Dn 11,5-45. Duża liczba Żydów w diasporze, zwłaszcza w Aleksandrii, zrodziła potrzebę przetłumaczenia ST na język grecki (—> Tekst i przekłady Pisma Świętego 73,63). W Palestynie podstawowy charakter wspólnoty żydowskiej nie uległ zmianie; była to przede wszystkim wspólnota religijna, której przewodził arcykapłan, skupiający w sobie władzę świecką i religijną. Rada starszych, gerousici, stanowiła organ zarządzający wspólnie z nim. Judea właściwa pozostała stosunkowo małą, zamkniętą i samowystarczalną jednostką, utrzymującą tylko luźne kontakty z resztą Palestyny. Wszędzie jednak postępował proces hellenizacji. Najbardziej namacalnym dowodem zmian kulturowych było istnienie w tym okresie polis, czyli miast hellenistycznych - na równinie filistyńskiej (Gaza, Aszdod, Aszkelon), na wybrzeżu (Joppa, Ptolemaida) oraz w głębi lądu (Samaria, Scytopolis [=Bet-Szean]), a nawet w Transjor- danii (Gadara, Filadelfia [=Rabba-Ammon]). Greckie zwyczaje i metody, które w końcu miały przeniknąć do samej Jerozolimy (1 Mch 1,13-15; 2 Mch 4, 10-15) zaczęty stanowić zagrożenie dla żydowskiego trybu życia (Księga Syracha to pośredni protest). Sami Żydzi podzielili się; wielu stalo się otwarcie zwolennikami hellenistycznych wpływów, podczas gdy hasidim , czyli asydejczycy (1 Mch 2,42) pozostali fanatycznie oddani Prawu.130 Wpływowa rodzina Tobiadów stanowi przykład więzów, jakie łączyły Żydów z nowymi stylem ży'cia. Jako potomkowie wroga Nehemia- sza (Ne 2,10) zamieszkiwali na terytorium Amrno- nitów w Arak el-Emir (BASOR 171 [1963] 8nn.). Już w III w. przed Chr. zostali namiestnikami tego obszaru, na co wskazują papirusy Zenona. Józef Flawiusz (Dawne dzieje Izraela 12.4.1nn. §154nn.) informuje nas o Józefie, który zdobył względy Ptolemeusza III (246-221 r. przed Chr.) i został mianowany poborcą podatkowym w Palestynie. Dzięki
bezwzględności na swym stanowisku udało mu się wzbogacić. Jego syn (a może wnuk) Hirkan odbudował (Józef Flawiusz stwierdza po prostu, że zbudował) słynną twierdzę w' Arak el-Emir, na północny wschód od Hebronu; wymieniony jest też wśród osób trzymających skarb w świątyni (2 Mch 3, 11). Tobiadzi utracili jednak wpływy wraz z buntem Machabeuszów. Antioch IV Epifa- nes skonfiskował ich posiadłości (Tcherikover, Hellenistlc Civilizatlons 153-174; 201-203; B. Ma- zar, „The Tobiads”, IEJ1 [ 1957] 137-145,229-238).131 W 200 r. przed Chr. król Antioch III z cty- nastii Seleucytlów pokonał oddziały Ptolemeusza V w Paneas w pobliżu źródeł Jordanii, i Palestyna, która była pod wJadzą Ptolemeuszów, znalazła się pod władzą Seleucydów. Wedługjózefa Fla- wiusza (Dawne dzieje Izraela 12.3.3 §138-144, chociaż podważa się autentyczność dekretu) Antioch byl bardzo łaskawy dla Jerozolimy', wydając rozkaz naprawienia szkód doznarrych w nieodległej przeszłości i asygnując fundusz na wydatki świątyni, z zachowaniem struktury władzy lokalnej (arcy'kaplan itd.) i przygnaniem pewrych zwolnień z podatków. Gdy Antioch wtrącił się w sprawy' międzynarodowe, musiał rywalizować z Rzymem; zapłacił gorzką cenę w postaci traktatu w Apamei ( 188 r. przed Chr.), kiedy zmuszono go do opuszczenia Azji Mniejszej i zapłacenia surowego odszkodowania. Potrzeba pieniędzy' skłoniła go do dalszy'ch kampanii wojskowych; zmarł w Elamie w 187 r. przed Chr. Zastąpił go jego syn Seleukos IV (187-175 r. przed Chr.); jego młodszego syna, Antiocha (przy'szly Epifanes), trzymano w Rzymie jako zakładnika do czasu spłaty całego odszkodowania. Za panowania Seleukosa jego kanclerz Heliodor przybył do świątyni jerozolimskiej, by otrzymać dalsze fundusze (2 Mch 3). Ten sam Heliodor zabił Seleukosa, dając mimowolnie zwolnionemu z Rzymu Antiochow'i IV sposobność do przejęcia władzy królewskiej. Antioch przyjął tytuł Epifanesa, czyli Objawionego, ponieważ miał się w nim objawić Zeus Olimpijski. Poddani szybko przekręcili ten przydomek na Epima- nes, czyli szaleniec. Jego polityka polegała na dążeniu do ujednolicenia (a więc hellenizacji wszystkich poddanych) i ekspansji, co oznaczało przywłaszczanie duży'ch sum pieniędzy'.132 (B) Pow stanie m achabejskie (175- -135 r. przed Chr.). Epizod z Heliodorem w Jerozolimie źle wróżył co do przyszłej polityki Seleucydów, a korupcja kapłańskiej rodziny' Onia- dów dala Antiochowi Epifanesowi dobrą okazję. Oniadzi należeli do rodziny niejakiego Jochana- na (Honi; grecka forma Onias), ojca arcykapłana Szymona II, którego tak bardzo wychwala Sy'r 50,
[81,133- 136] Historia Izraela 1927
1-21. Syn Szymona, Oniasz III (pomazaniec z Dn 9,26?) pełnił funkcję arcykapłana, kiedy Antioch IV wstąpił na tron. Padł jednak ofiarą własnego brata Jazona, hellenisty, który postanowił wykupić urząd od władz seleudzkich. W Antiochii Antioch IV usunął ze stanowiska Oniasza na rzecz Jazona (174-171 r. przed Chr.). Rozpoczęła się helleniza- cja samej Jerozolimy na pełną skalę, a mieszkańcom oferowano możliwość stania się Antiocheń- czykami (2 Mch 4,9-16). Wielu Żydów pozostało wiernych tradycji, zwłaszcza asydejczycy ( 1 Mch 2,42; 7,13; —» Apokryfy 72,97). Jazon z kolei został oszukany przez niejakiego Menelaosa, któremu w 171 r. przed Chr. Antioch przyznał urząd arcykapłana, Jazon zaś musiał uciekać do Trans- jordanii. Menelaos wymuszał hellenizację i uknuł spisek, w którego rezultacie został zabity Oniasz III (—> 1 i 2 Księga Machabejska 15,62-66).133 Mimo że Antioch nakazał egzekucję mordercy, Andronika, w miarę narastania represji nastroje stawały się coraz bardziej buntownicze. Po powTocie ze swej pierwszej kampanii w Egipcie (169 r. przed Chr.) Antioch, podburzony przez Menelaosa, wyszedł do świątyni i splądrował ją. Kolejnym przejawem niepokoju była nieudana próba przejęcia Jerozolimy' przez Jazona. W związku z tym cytadela w Jerozolimie („Akra”: 1 Mch 1,33) została obsadzona przez garnizon syryjski (BASOR 176 [1964] 10-19). Po powrocie z drugiej kampanii egipskiej (168 r. przed Chr., gdy legat Popiliusz dostarczy) mu słynne ultimatum od senatu rzymskiego, które zawierało żądania natychmiastowego opuszczenia Egiptu) Antioch podjął dalsze środki represyjne. Zaczęło się oficjalne prześladowanie. Pod karą śmierci zakazano składania ofiar i praktyk żydowskich, takich jak obrzezanie; w końcu w świątyni wzniesiono „ohydę spustoszenia", ołtarz (raczej niż wizeru- nek) Zeusa Olimpijskiego. (Chronologia podana w tej relacji opiera się na księdze J. Starcky’ego i F. Abela, i.es liures des Mciccabées [SBJ; Paris, 1961 ], zwłaszcza 46-49; zob. też tablica chronologiczna w: J. Goldstein, 1 Maccabees [AB 41; GC, 1976] 161-174.)134 Wielu Żydów było gotowych oddać życie za wiarę. 2 Mch mów) o Eleazarze i matce siedmiu synów (2 Mch 6, 18-7,42). Asydejczycy nie zaniechali przestrzegania Prawna, na co wskazuje ich odmowa walki w dzień szabatu (1 Mch 2,29-38). Taką odwagę i przekonanie miały' grupy', które przy)ączyły się do rodziny Machabeuszów w Mo- din w' 167 r. przed Chr., kiedy ojciec tej rodziny', Matatiasz, wezwał do buntu. Matatiasz umarł w 166 r. przed Chr. Przywództwo objął Juda Ma- chabeusz (imię to zazwyczaj, lecz chyba niesłusz
nie, tłumaczy się jako „młot” - sama rodzina pochodziła z linii kapłańskiej Joariba [1 Mch 2, 1 ]). Mimo wielkich trudności Juda uformował siły partyzanckie, które pokonały' grecką armię Seleucy- dów. Na samym początku Machabeusze odnieśli serię ważnych zwycięstw. Sławmy miecz ( 1 Mch 3, 12), którego używał Juda, dostał się w' jego ręce w wymiku zwycięstwa nad Apoloniuszem. Inna armia pod wodzą Serona, została pokonana pod Bet- -Choron. Sukcesy trwały nawet w'tedy, kiedy prze- ciwmik zaczął stawiać bardziej zdecydowany opór. Juda, jako zdolny' przywódca (1 Mch 3,4), przy'- ciągnął na swoją stronę wielu Żydów. W tymi okresie także napisano rozdziały' Dn 7-12, ilustrujące ostateczne zwycięstwo ludu Bożego nad wrogimi królestwami i dostarczające inspirujących opowiadań o bohaterach, którzy' zaufali Bogu i przeciwstawili się królom - literatura ruchu oporu.135 W końcu Antioch, który' musiał w'alczyc z Partami na wschodzie, wyznaczy) Lizjasza jako regenta, aby' ten stłumił powstanie. Lizjasz wysłał trzech generałów: Ptolemeusza, Nikanora i Gor- giasza. Juda konsolidował wierny oddział w Mi- spa, na północ od Jerozolimy'. Znowm odnosili zwycięstwa: pod Emmaus nad wojskiem Gorgia- sza; a w' następnym roku pod Bet-Sur nad samym Lizjaszem, który' został zmuszony' do powrotu do Antiochii. Następnie, w 164 r. przed Chr. Juda odważnie oczyścił świątymię z „ohy'dy spustoszenia” - w zasięgu wzroku garnizonu w Akra. Święto Chanuka wymazało trzy' lata bluźnierstwa (—> Instytucje religijne Izraela 82, 151-154), a odzyskanie świątyni podsyciło wolę walki o niepodległość. W całej Palestymie i Transjordanii pozostały' ży'- dowskie grupy' mniejszościowe, zwłaszcza w miastach greckich. Posuwając się przez Idumeę, Ammon, Gilead, Galileę i równinę filistyńską, Juda odbywał utarczki z poganami, aby' pomóc swym braciom Żydom, z których wielu przyprowadził do Jerozolimy'. Tymczasem jego brat Szymon robił to samo w Galilei. Celem ich działań było umocnienie i poszerzenie władzy' machabejskiej.136 Po śmierci Antiocha Epifanesa przywódcą i regentem młodego władcy', Antiocha V, został Lizjasz. Na śmiałe oblężenie jerozolimskiej Akry przez Judę w 163 r. przed Chr., odpowiedział bitwą pod Bet-Zacharia, w której pokonał Judę (dramatyczna śmierć Eleazara: 1 Mch 6,43- -46). Lizjasz zdoby)by Jerozolimę, gdyby nie konieczność powrotu do Antiochii w obronie własnej władzy politycznej. Musiał zgodzić się na układ przyznający Życiom swobodę „postępowania zgodnie ze swoimi obyczajami" (1 Mch 6,59). Pierwotny' cel powstania machabejskiego został osiągnięty', gdyż skończyło się prześladowanie
1928 Historia Izraela [81,137- 139]
zapoczątkowane przez Antiocha IV. Machabe- uszów jednak kusiła perspektywa zdobycia jeszcze większej niezależności i władzy politycznej.
Żydzi hellenistyczni sprzeciwili się Judzie i zwrócili się do nowego króla, Demetriusza I (So- tera) o ochronę przed nim. Król mianował arcykapłanem ich kandydata, Alkimosa. Rozdział wśród Żydów nigdy dotąd nie był tak wyraźny. Asydejczycy i uczeni w Piśmie (grammateis) poparli Alkimosa, ponieważ pochodził z rodziny kapłańskiej, mimo że sprzyjali mu helleniści. Juda jednak wystąpił przeciw niemu, a zamordowanie sześćdziesięciu asydejczyków przez Alkimosa potwierdziło, że ma rację (1 Mch 7,16). Ostatecznie Nikanor wyruszył z Antiochii na czele wojska. Juda pokonał go pod Chafarsalama, a później rozgromił w bitwie pod Bet-Choron, w trzynastym dniu miesiąca Adar (28 marca 160 r. przed Chr.). W ten sposób do corocznie obchodzonych świąt wszedł „dzień Nikanora” (1 Mch 7,49nn.). Juda jednak nie mógł cieszyć się ze swego zwycięstwa. W odwecie bowiem Demetriusz wysłał Bakchidesa na czele potężnej armii, która rozgromiła Żydów w okolicach Berei i Elasa, na północ od Jerozolimy (1 Mch 9,4-5). Sam Juda został zabity, rozpoczęły się szeroko zakrojone akcje odwetowe przeciw stronnictwu Machabeuszów.137 Jego brat Jonatan (160-143 r. przed Chr.) zajął jego miejsce i udało mu się przynajmniej powstrzymać Bakchidesa w Bet-Basi. Jego działania wojskowe miały charakter lokalny; w stylu starożytnych „sędziów" ( 1 Mch 9,73) zamieszkał w Mik- mas podczas okresu relatywnego spokoju (159- -152 r. przed Chr.) i czekał na rozwój wypadków. Kiedy' Aleksander Bałaś wylądował w Ptolemaidzie i wyruszył na wojnę przeciw' Demetriuszowł I, nadarzyła się doskonała sposobność. Demetriusz upoważnił Jonatana do formowania armii, ale Aleksander zaoferował mu urząd arcykapłana, nie obsadzony od śmierci Alkimosa. Jonatan sięgnął po obie oferty', lecz w końcu poparł Aleksandra, który'zatriumfował nad Demetriuszemi został królem w' 150 r. przed Chr. Dalsze zaszczyty'Jonatan uzy'- skal podczas ślubu Aleksandra i Kleopatry', córki Ptolemeusza. Ubrano go w' purpurę i mianowano wodzem i zarządcą Judei (por. 1 Mch 10,65).138 Rozpoczął się nowy etap w' rozw'oju wła- dzy' Machabeuszów. Przywódca ży'dowski potrafił wykorzystać rywalizację królów seleuckich. W 148 r. przed Chr. Demetriusz II próbował zdo- być tron i poparł go Apoloniusz, zarządca Celesy- rii. Apoloniusza pokonał Jonatan, który był lojalny wobec Aleksandra. W nagrodę Ży'dzi otrzymali miasto Ekron, Akkaron). Naw'et kiedy do wła- dzy' doszedł Demetriusz, po zabiciu Aleksandra,
Jonatan był wystarczająco silny', aby żądać zwolnienia od daniny. Judei przekazano ponadto Efraim (Afairema), Liddę i Ramatami. Demetriusz obiecał nawet oddanie Akry', cytadeli syryjskiej władzy' w'Jerozolimie, jeśli Jonatan pomoże mu w' stłumieniu buntu w'Antiochii (1 Mch 11,42). Demetriusz nie dotrzymał obietnicy, ale jego czas dobiegał końca. Pojawił się nowy pretendent do tronu, Antioch VI, którego popierał niejaki Try'- fon. Jonatan poparł ich i w7zią! udział w' kilku bitwach, które w'zmocnily jego własną pozycję (Asz- kelon, Gaza, Bet-Sur). Ponadto zaw'arl polityczne układy z Rzymem i Spartą (1 Mch 12,1-23). Wszy'stko to zaniepokoiło Trytona, który uznał, iż Jonatan staje się zbyt niebezpieczny; przechytrzył go i uwięził w' Ptolemaidzie (143 r. przed Chr.). 139 Reakcja Ży'dów' była natychmiastowa. Wy- stąpił trzeci brat Machabeusz, Szymon (143-134 r. przed Chr.), który' przy'gotow'ał się do wojny', zajął Joppę Gafę). Nie potrafił jednak zapobiec zamordowaniu Jonatana, który ostatecznie został pochowany' w rodzinnym mieście Machabeuszów, Modin. Szymon zaczął teraz wspierać De- metriusza II w zamian za uznanie niezależności Ży'dów'. W rezultacie w' 142 r. przed Chr. „pogańskie jarzmo zostało zdjęte z Izraela" (1 Mch 13,41), a Szymon został arcykapłanem, zwierzchnikiem i wodzem. Roszczenia Machabeuszów do władzy' i arcykapłaństwa zostały' ostatecznie uprawomocnione przez samych Żydów' (1 Mch 14,41), „tak długo, aż powstanie wiarygodny' prorok”. Szymon zdobył seleucki garnizon w Gezer i w końcu udało mu się zmusić Akrę w Jerozolimie do poddania się. Nastało kilka lat pokoju. Potem pojawił się nowy' pretendent do tronu Seleucydów', Antioch Sidetes. Szymon odmówłł uznania jego roszczeń, a jego synowie pokonali, w' 138 r. przed Chr. Ken- debajosa wodza armii Antiocha (1 Mch 16). Sam Szymon jednak został podstępnie zamordowany przez sw'ego zięcia Ptolemeusza w' twierdzy' Dok w pobliżu Jerycha. Szymona zastąpił jego syn, Jan Hyrkan. Na tym kończy się 1 Mch; co do rządów Jana Hyrkana i jego następców' musimy w' dużej mierze polegać na Józefie Flawiuszu. Pisarze chrześcijańscy zwykli nazywali potomków Hyrkana „Hasmoneuszami”, natomiast autorzy żydowscy, wzorując się na Józefie Flawiuszu i Talmudzie, obejmują tym tytułem rów nież poprzedników' Hyrkana, braci Machabeuszów. Nie mamy pewności co do prawdziwego pochodzenia tego nazwiska, ale tradycyjnie wiąże się je z imieniem Asamonajos (hebr.: Haśmón), którego Józef Fla- wiusz (Dawne dzieje Izraela 12.6.1 §265) utożsamia z pradziadkiem Matatiasza (ojcem Judy' Ma- chabeusza).
[81,140- 144] Historia Izraela 1929
140 (C) W ładcy h a sm o n ejscy (134-63 przed Chr.). Syn Szymona, Jan Hyrkan (134- -104 r. przed Chr.), przebywał w Gezer, kiedy w Dor z rąk Ptolemeusza ginęli jego ojciec i bracia. Szymon zastąpił swego ojca jako arcykapłan i władca, lecz bez powodzenia starał się ukarać Ptolemeusza, który w końcu uciekł do Transjor- danii. Pierwsze lata panowania Hyrkana byty nieszczęśliwe. Prawie natychmiast Antioch VII Side- tes po spustoszeniu Judei przystąpił do oblężenia Jerozolimy. Niespodziewanie jednak, pod naciskiem Rzymu, zawarł z Hyrkanem układ i odstąpił od oblężenia. Nałożone kary były stosunkowo lekkie, ale Hyrkan przez kilka kolejnych lat służył Antiochowi, pomagając mu w kampanii przeciw Partom. Wydarzenia przybrały wtedy korzystny obrót. W 128 r. przed Chr., gdy Antioch zginął w bitwie, na tron wstąpił Demetriusz II i uwikłał się w wojnę domową. Pozwoliło to Hyr- kanowi odzyskać miasta w Judei, a nawet więcej. Po długim oblężeniu zajął Medebę wTransjorda- nii i podporządkował sobie Idumejczyków w Ne- gebie, narzucając im obrzezanie i Torę. Zniszcz)'! także świątynię Samarytan na górze Garizim (—> Archeologia biblijna 80, 135). Te militarne zwycięstwa były możliwe dzięki pomocy' obcych najemników (świadczy to o apatii narodu). W okresie tym władza Seleucydów słabła z powodu konfliktów wewnętrznych, a Hyrkan miał wolną rękę, by umocnić własne zdobycze. Około 107 r. przed Chr. mimo interwencji króla Seleucydów, Antio- cha IX Filopatora (Kyzykeńczyka), wojska żydowskie pod wodzą synów Hyrkana, Arystobula i Antygona, podbiły Samarię. W tym czasie najważniejszy™ wydarzeniem związanym z judaizmem było wyłonienie się dwóch stronnictw: faryzeuszów i saduceuszy' (-> 146-150 niżej).141 Najstarszysy'njana,zbysto£w/(104-103 r. przed Chr.), sięgnął po wdadzę po śmierci ojca wtrącając do więzienia matkę (która miała objąć rządy') i trzech braci. Wraz z Antygonem (do którego śmierci ostatecznie się przyczynił) kontynuował podboje, rozciągając władzę na północną Galileę, której narzucił judaizm. (Judaiza- cja Galilei okazała się stosunkowo trwała, ponieważ utrzymała się aż do ery chrześcijańskiej). O wpływie hellenizacji świadczy jego greckie imię, (chociaż na monetach widnieje hebrajskie imię Ju d a”) i tytule „króla" (zamiast etnarchy), który wprowadził i który jego następcy zachowali aż do 63 r. przed Chr. Można jednak powiedzieć, że trwał ogólny upadek moralny linii Ha- smoneuszów'. Ary'stobul zmarł po zaledwie roku rządów. Wdowa po nim, Salome Aleksandra, niezwykła kobieta, uwolniła jego braci i poślubiła
jednego z nich, Aleksandra Janneusza (Jannaja), który objął wtedy „tron" i urząd arcykapłana.142 Rządy Aleksandra Janneusza (103-76 r. przed Chr.) były okresem wojen, które w końcu przyniosły mu kontrolę nad całą Palestyną. Bez powodzenia walczy ł z Ptolemeuszem IX (Soter II Lathyros) o Ptolemaidę i utraciłby Palestynę, gdy'- by Ptolemeusz nie został przez Egipt zmuszony do powrotu na Cy'pr, gdzie zesłano go na banicję. W środkowej Transjordanii oblegał i podbił Ga- darę oraz Amatus za Jordanem. Splądrował i spalił Gazę na wybrzeżu morskim, musiał jednak wracać do Amatus, aby je odzyskać. Wdał się też w walki z Nabatejczykami na północy'. Królowd nabatejskiemu Obedasowd omal nie udało się pochwycić go w zasadzkę, Janneusz uciekł jednak i wrócił do Jerozolimy', która teraz wystąpiła przeciw niemu. Dzięki swym najemnym w'ojskom opierał się buntownikom, ale kiedy' faryzeusze sprowadzili przeciw' niemu do Sy'chem króla se- leuckiego, Demetriusza III Eukairosa (Filopator Soter), z trudem utrzyraał się przy' wdadzy' (ok. 88 r. przed Chr.). Znalazł zwolenników wśród patriotów żydowskich (ok. 6 tys.), a potem zemścił się na swych przeciwnikach, który'ch kazał ukrzy'- żować. Do tego wydarzenia przypuszczalnie nawiązuje dokument z Qumran (4QpNah; —> Apokryfy 72,90; F.M. Cross, The Ancient Library o f Qumran [Anchor red.; GC, 1961] 122-126). Are- tas, Król Nabatejczyków wkroczył do Judei i pokonał Janneusza, wycofując się dopiero po uzy'- skaniu stosownych ustępstw. Janneusz zwrócił teraz swą uwagę na Transjordanię i w czasie kampanii w latach 84-81 przed Chr. zdobył Pelłę, Ge- razę, Golan i inne miasta. Zmarł pod murami obleganej twderdzy'Ragab w Transjordanii. Do tego czasu terytorium Judei znacznie się rozrosło: w pewny™ sensie urzeczywistniły' się teraz dawr- ne granice królestwa Daw'idow'ego, a greckie miasta ulegty judaizacji.143 Po śm ierc i Jan n a ja w 'dow a p o nim , Salome Aleksandra (76-69 r. p rzed Chr.), ob jęła rządy', zo staw ia jąc urząd arcyk ap łan a sw em u n ieu d o ln em u starszem u synow i, Hyrkanowd II. Pogo dziła s ię z faryzeu szam i, którzy w tym czasie m ieli du że wpływy', i u dało jej się zach ow ać kraj nietkn ięty p rzez wojny. Po jej śm ierc i o Ju d e ę zaczęli w alczy ć Iły tkań i je g o am bitny m łodszy brat Ary'stobul.144 Arystobul II (69-63 r. p rzed Chr.), p o p ie rany' p rzez saduceuszy, szy'bko pokon ał Ftyrkana p o d Je ry ch em i uw ięził go w Jerozo lim ie . W ten sp o só b sam został kró lem i arcykapłanem . N am iestn ik Idu m ei jednak, A ntypater, sp iskow ał na rzecz Hyrkana. Namówńł Hy'rkana do szu kan ia
1930 Historia Izraela [81,145]
„schronienia” u Aretasa, króla Nabatejczyków, i towarzyszył mu w podróży do królewskiego miasta Petry. Zawarto umowę: Hyrkan zostanie przywrócony do władzy', jeśli zrzeknie się na rzecz Na- batejczy'ków określonych miast w Moabie. Naba- tejczy'cy wkroczyli do Judei i zaniknęli Ary'stobu- la w Jerozolimie; udałoby się im przywrócić Hyr- kana, gdyby nie interwencja Rzymu. Obie strony szukały' poparcia u M. Emiliusza Skaurusa, legata Pompejusza w Syrii, i władze rzymskie zażądały' niezwłocznego przerwania oblężenia. Do Pom
pejusza należała decyzja o losie zwaśnionych braci. Wkroczy'! on do Damaszku w 63 r. przed Chr., a ostatecznie do Jerozolimy', gdzie musiał oblegać świątynię, której Aiystobul nie chciał mu wy'dać. Podobno zabito ok. 1200 Ży'dów. Następnie Pom- pejusz uwięził Arystobula, a zatwierdził urząd ar- cykapłański Hyrkana II. Palestyna stała się częścią rzymskiej prowincji Syrii, którą zarządzał Skau- rus (—> 152 niżej). SkończyJa się niepodległość wywalczona dla Ży'dów przez rodzinę Machabe- uszów.
Dynastia hasm onejska
Matatiaszzm.166 r. przed Chr.
Jan Szymonrz. 143-134 (AC, E)
Jan Hyrkanrz. 134-104 (AC, K); zm. 104 r. przed Chr.
Juda (Machabeusz) rz. 166-160; zm.160 r. przed Chr.
Eleazar Jonatanrz. 160-143; AC: 152-143; zm. 143 r. przed Chr.
Arystobul Irz. 104-103 (AC, K); zm. 103 r. przed Chr.; ż. Salome Aleksandra
Aleksander Janneuszrz. 103-76 (AC, K); zm. 76 r. przed Chr. ż. Salowe Aleksandra rz. 76-69 (królowa); zm. 69 r. przed Chr.
Hyrkan IIAC: 76-69, 63-41; rz. 47-41 (E); zm. 30 r. przed Chr.
IAleksandrazm. 27 r. przed Chr.; m. Aleksander
Arystobul IIrz. 69-63 (AC, K [uzurpator]); zm. 49 r. przed Chr.
Aleksanderzm. 49 r. przed Cłu.
Antygonrz. 40-37 (AC, K); zm. 37 r. przed Chr.
Arystobul IIIzm. 36 r. przed Chr.
Mariamme Izm. 29 r. przed Chr.; m. Herod, syn Antypatra Idumejczyka
(powiązanie z rodziną herodiańską)
córka;m. Antypater III
Skróty': zm. zmarł(a); ż. - żona, m. -mąż ; rz. rządzil(a); E=etnarcha; AC=arcy'kaplan; K=krół
OD POMPEJUSZA DO BAR KOCHBY
145 (I) Stronnictwa żydowskie w Palestynie. Okres NT zbiega się częściowo z rzymską okupacją Palestyny. Gdy' Pompejusz został „pierw
szymi Rzymianinem, który prawem podboju poddał sobie Ży'dów i postawił nogę w ich świątyni” (Tacy't, Ann. 5,9), fakt ten symbolizował począ
[81,146-1481 Historia Izraela 1931
tek rzymskiego panowania w tej krainie, dominacji trwającej przez cały okres NT. W tym czasie Żydzi palestyńscy, mimo całej swej narodowej i religijnej solidarności, nie byli narodem zjednoczonym. W ich postawach wobec Prawa i świątyni istniały różnice, które często komplikowały się z powodu różnych aliansów politycznych i intryg. Józef Flawiusz (Dawne dzieje Izraela 13.5.9 § 171) wymienia trzy „sekty" (hairese- is) wśród Żydów: faryzeuszów, saduceuszy i esseńczyków. W Palestynie żyli także Samarytanie (—> 127, 140 powyżej).146 (A) Faryzeusze. Z nazwy' (grec.farisaioi,aram.periśdye, he.br. perùsim ) byli to „separaty'- ści”, prawdopodobnie przezwani tak przez oponentów z powodu ostentacyjnego i bezwzględnego unikania pogan, osób nieczystych, grzeszników i Ży'dów mniej gorliwie przestrzegających Tory (próba innego wyjaśnienia ich nazwy, zob. A.I. Baumgarten,/J3Z 102 [1983] 411-428: „precyzujący”). Choć grupa ta ma korzenie w świeckich „skrybach” (uczonych w Prawie), którzy wyłonili się w powy'gnaniowym i hellenistycznym okresie, jako zorganizowany ruch wyłoniła się za Jonatana ok. 150 r. przed Chr. na krótko przed Janem Hyrkanem I. Wydaje się, że byli związani z asydejczykami (grec. asidaioi, hebr. hastdim, „pobożni”, 1 Mch 2,42), którzy' popierali powstanie machabejskie, dopóki nie stalo się zby't polityczne i zbyt świeckie (1 Mch 7,12-25; —> 132 i 134 powy'żej).
Faryzeusze stanowili głównie grupę świeckich, która za normę przyjęła nie tylko Torę spisaną (torà śe-biktab), ale też ustną (torà se-be- 'al-peh\ zob. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela 13.10.6 §297). Ta ostatnia zaczęła obejmować wyszukane interpretacje tej pierwszej w formie wykładanej przez uczonych w Prawie, prawdopodobnie od czasów Ezdrasza. Takie „powiedzenia ojców” (Pirqé ’Abòt, por. Ga 1,14; Mk 7,3) miały na celu stworzyć „osłonę Prawa” i ostatecznie zostały' skodyTikowane w Misznie (—> Apokryfy'72, 134, 136). Ulegając wpływom idei hellenistycznych na temat wartościpaideia faryzeusze uważali wykształcenie w zakresie Tory oraz jej nakazów i zakazów za gwarancję pobożnego postępowania. Celem wszystkich Żydów było stanie się narodem świętym, uświęconym i oddanym Jahwe; osobliwie faryzejskie było jednak osiągnięcie tego celu przez kształcenie, wiedzę i ścisłą interpretację Tory (Józef Flawiusz, Wojna żydowska 2.8.14 § 162; por. C.F. Bickermann, TheMaccabees [NY, 1974] 92-97). Ta właśnie postawa, bardziej niż cokolwiek innego, oddzielała faryzeuszy od 'ant hà’àres, „ludzi ziemi”, „tłu
mu, który nie zna Prawa” (J 7,49). Charakteryzowało ich skrupulatne przestrzeganie szabatu, rytualnych przepisów dotyczących czystości i dziesięciny jako elementów spuścizny przodków. Z powodu jednak tak silnego nacisku na interpretację ustną faryzeusze potrafili przystosować się do nowych, nieprzewidzianych przypadków i przejawiali żywotność oraz elastyczność, dzięki którym byli „liberałami” swych czasów. Ze względu na to, że inspiracja tego ruchu była z gruntu religijna, faryzeusze wywierali duży' wpływ na innych Żydów przez swoją naukę i pobożność, mimo że ich liczba prawdopodobnie nigdy nie przekroczyła 6 ty's. (Dawne dzieje Izraela 17.2.4 § 42). Poza interpretacją Tory wierzyli oni w pewnego rodzaju ludzką wolność pod kontrolą opatrzności Bożej, w powszechne zmartwychwstanie i w aniołów (Dawne dzieje Izraela 13.5.9 § 172; por. Dz 23,8), w nadejście „Mesjasza” (Ps. Sal. 17,21-18, 12) oraz w zgromadzenie Izraela i jego pokoleń na końcu świata (tamże).147 Mimo że faryzeizm był zasadniczo ruchem religijnymi, z czasem zaangażował się w politykę. Faryzeusze sprzeciwiali się świeckiej postawie hasmonejskiego arcy'kaplana i króla, Jana Hyrka- na I, żądając, aby zrezygnował z funkcji kapłańskiej. W odwecie król odwołał przepisy prawne faworyzujące nauki faryzeuszów i wycofał swoją królewską przychylność (Dawne dzieje Izraela13.10.5 §288-298). W rzeczywistości bał się ich wpływu na naród. Za Aleksandra Janneusza ( 103- -76 r. przed Chr.) faryzeusze znaleźli się wśród 800 Żydów skazanych na śmierć za bunt przeciw niemu (Dawne dzieje Izraela 13.14.2 §380; —> 142 powyżej). Powrócili do łask za panowania królowej Aleksandry (76-69 r. przed Chr.) i raz jeszcze stali się duchowymi przywódcami narodu. Często występowali przeciw saduceuszom, którzy' okazywaną im wcześniej niechęć obrócili na swoją korzyść. Gdy' Pompejusz przybył do Jerozolimy', trwała ostra rywalizacja między' faryzeuszami a saduceuszami. Fary'zeusz Sameas przekonał żydowski Sanhedryn, aby' zaakceptował rządy' Heroda (Dawne dzieje Izraela 14.9.4 §172-174), ale wpływ faryzeuszów zmalał nieco w okresie od objęcia przez niego władzy' do zburzenia Jerozolimy'.148 Fundamentalistyczny' religijny' pogląd faryzeuszów pozostawił niezatarte piętno na judaizmie. Po zniszczeniu Jerozolimy', gdy' nie był już możliwy' kult świątynny, faryzeusze na nowo zjednoczyli Żydów. Ich tradycja rozwinęła się w judaizm rabinacki i w pewnym stopniu do dziś trwa w ortodoksyjnym judaizmie. Nie wiadomo tylko, do jakiego stopnia można posługiwać się pismami rabinackimi, aby ocenić fary'zeizm ju
1932 Historia Izraela [81,149- 151]
daizmu sprzed 70 r. po Chr. Cechy tej grupy pobudziły do jej krytyki Jezusa z Nazaretu, przynajmniej tak jak przedstawia to Ewangelia Mateusza (rozdz. 23). Jednak ewangeliczna ocena faryzeuszów, zapisana w ciągu ostatniego trzydziestolecia I w. po Chr., powstała w kontekście apolo- getycznym i jest zdecydowanie zbyt negatywna. Nie uznaje zasług faryzeuszów jako konstruktywnej siły w duchowości żydowskiej, jaką była.(L. Finkelstein, ThePharisees and theMen o f llie GreatSy- nagogue (NY, 1950], J. Neusner, „The RabbinicTraditions about the Pharisees before A.D. 70: The Problem of Orał Transmission", JJS 22 [19711 1-18; „The Use of the Later Rabbinic Evidente for the Study of First-Century Pharisa- ism", Approaches to AnclentJudaism: Theory and Practi- ce [red. W.S. Green; Missoula, 19781 215-228. E. Rivkin, A Hidden Revolution: The Pharisees’Search fo r the King- dom Within [Nash, 1978). M. Simon.Jewish Sects at the Time o f Jesus [Phi, 1967].)149 (B) S aduceusze. Grupa ta stanowiła przede wszystkim ruch kapłański i arystokratyczny wśród Żydów palestyńskich, ich nazwa (grec. saddonkaio i, aram. sadduqàyé , hebr. saddùqìni) wyraża roszczenie, że pochodzą od dawnej rodziny kapłańskiej Sadoka (Scidóq, 1 Kri 1,26). Jako tacy powinni służyć w świątyni w duchu „synów Sadoka” (Ez 40,46; 44, 15; 48, 11). Należała do nich większość kapłanów Jerozolimy, „arcykapłan i wszyscy jego zwolennicy” (Dz 5,17). Niemało jednak kapłanów było faryzeuszami; do saduceuszy natomiast należeli pochlebcy z innych wpływowych rodzin żydowskich. Józef Fławiusz (Dawne dzieje Izraela13.10.6 §298) opisuje ich jako wpływowych pośród bogaczy, ale o niewielkim oddziaływaniu wśród ludu (por. Dawne dzieje Izraela 18.1.4 §16-17). Pierwsza wzmianka o zorganizowanej grupie saduceusz)' pochodzi z czasów Jana Hyr- kanal (134-104 r. przed Chr.). Drugi brat Macha- beusz, Jonatan, rozpoczął rządy po prostu jako charyzmatyczny przywódca; z czasem przyjął funkcję arcykapłana (—> 137 wyżej). Jako „synowie Sadoka” saduceusze powinni się sprzeciwić temu hasmonejskiemu uzurpatorowi na stanowisku arcykapłana; tymczasem popierali oni królów-kaplanów hasmonejskich, przypuszczalnie po to, by wzmocnić własną pozycję. Ich wpływy zmieniały się zależnie od względów, jakimi cieszyli się u panujących książąt. Te wpływ)' były silne za czasów Jana Hyrkana I, którego zjednali sobie po jego zerwaniu z faryzeuszami. Prestiż ich wzrósł raz jeszcze za Arystobula II (69-63 r. przed Chr.).150 Saduceusze nie mniej niż faryzeusze ulegali wpływowi, może nieświadomie, filozofii i kultury hellenistycznej. Sympatia wobec ob
cych okupantów miała swe korzenie w okresie perskim i seleuckim, kiedy żydowscy kapłani musieli ponosić ciężar odpowiedzialności politycznej wobec obcego władcy. „Stronnictwo”, które wyłoniło się w czasach hasmonejskich było konserwatywne i skłonne strzec swych kapłańskich prz)rwilejów. Sprzeciwiało się faryzeuszom i ich ustnej tradycji ojców (Józef Fławiusz, Dawne Dzieje Izraela 13.10.6 §297) głównie z powodu niechęci do przenikania elementów świeckich do tego, co uważali za domenę kapłańską. Saducejska postawa odrzucania wszelkiego rozwoju i modernizacji Tory pochodziła częściowo z id i świeckiego poglądu i ogólnego braku zainteresowania kwestiami religijnymi. Józef Fla- wiusz przypisuje im ( Wojna żydowska 2.8.14 § 165) negację Bożej opatrzności i podkreślanie absolutnej odpowiedzialności człowieka za swoje postępowanie oraz z brak nagrody czy kary dla dusz)' w przyszłym życiu. NT często przedstawia ich jako przeciwników Jezusa, obok z uczonych w Prawie i faryzeuszów. Przypisuje im też niewiarę w powszechne zmartwychwstanie oraz w aniołów i duchy (Mk 12, 18; Dz 23,8), stawiając ich w ten sposób w opozycji wobec faryzeuszów. Po 70 r. po Chr. saduceusze zniknęli z kart historii. (J. Le Moyne, l.esSadducéetis [EBib; Paris, 1972]. H. D. Man- tel, „The Sadducees and the Pharisees" w: Society and Reli- gion in the Second Tempie Period [red. M. Avi-Yonah i Z. Ba- ras; WHJP l/8;Jerusalem, 1977].)151 (C) Esseńczycy. Trzecia grupa Żydów
palestyńskich (grec. essenoi, assaioi, może = aram. hasajjd’, „pobożni", czy bardziej prawdopodobnie ’dsajjà’, „uzdrowiciele”) mogła być powiązana z asydejczykami (-> 132 wyżej) albo mogła reprezentować grupę Żydów, którzy powrócili z Babilonii ok. połowy II w. przed Chr., usłyszawszy o buncie Machabeuszów. Jako grupa wyłonili się przypuszczalnie ok. 150 r. przed Chr. Pliniusz Starszy {Nat. Hist. 5.17.4 §73) umiejscawia ich na zachodnim brzegu Morza Martwego, między Jerychem a Engaddi. Mogło to oznaczać tylko Chirbet Qumran. Chociaż ich utożsamianie z grupą z Qumran nastręcza pewne problemy, to identyfikację tę przyjmuje większość współczesnych uczonych. (Więcej na temat pochodzenia i historii ąumrańskiego ruchu esseńczyków, -> Apokryf)' 72,96-105). NT nie wspomina o esseńczykach, być może dlatego że ich odosobnienie nie sprzyjało kontaktom z rodzącym się chrześcijaństwem i że niektóre z ich poglądów nie sprzeciwiały mu się wyraźnie.(A. Adam, Antike Berichte ilber Essener [KIT 182, wyd. 2.; Berlin, 1972], J. Murphy-OConnor, „The Esscnes and Their History”, RB 81 [ 1974] 215-244. G. Vermes, The Dead Sea Scrolls: Qumran in Perspective wyd.2.; Phi, 1981 ].)
Historia Izraela 1933
R o d z i n a H e r o d i a ń s k a
Antypater I
Antypater II Józef Iż. Kypros I; ż. Salome I;zm. 43 r. przed Chr. zm. 34 r. przed Chr.
Fazael Izm. 40 r. przed Chr.
Fazael IIż. Salampsio
I
Kypros IIm. Herod Agryppa I
\ I iHerod (Wielki) Józef II Ferorasrz. (40) 37-4 przed Chr. (K); zm. 38 r. przed Chr. zm. 5 r. przed Chr.; zm. 4 r. przed Chr.; rz. Perea10 żon; 5 głównych: 20 r. przed Chr.
— 1. Doris (Idumejka) Antypater IVi z. Kypros III
Antypater IIIzm. 4 r.przed Chr.;m. córka Antygona (Hasmoneusza)
Salome Izm. 10(?) po Chr.;1. Józef2. Kostobar
Berenike Im. Arystobul IV
— 2. M arianinie I (Hasmonejka), zm. 29 r. przed Chr.
|-----------Aleksanderż. Glafira;zm. 7 r. przed Chr.
_____i _________________ :_______________ _i i i
Arystobul IV Salampsio Kypros IIIż. Berenike I; m. Fazael II m. Antypater IVzm. 7 r. przed Chr.____ • ) __________
Herod (król Chalkis) Herod Agryppa Iż. Berenike II; ż. Kypros II;rz. Chalkis (41-48 po Chr.) rz. 37-44 po Chr. (K); (K); zm. 48 r. po Chr. zm. 44 r. po Chr.
Herodiadam. 1. Herod;2. Herod Antypas
M. Juliusz Agryppa II Berenike IIzm. 93-100 po Chr.; m. I. Herod z Chalkis;K: w Chalkis (48-52 po Chr.); 2. Polemon z Cylicji w Iturei (52-ok. 93 po Chr.)
Druzyllam. 1. Azyzus z Emesy; 2. Antoniusz Feliks (prokurator J udei)
— i . M arianinie II
Herod*ż. Herodiada
ISalome III m. Filip
— 4. Maltake (Samarytanka)
Archelaosż. 1. Marianinie IV (?); 2. Glafira;rz. 4 r. pne- 6 r. ne (E)
Antoniusz Agryppazm. 79 r. po Chr.
Herod Antypasż. 1. Córka Aretasa IV (Nabatejczyk K); 2. Herodiada;rz. 4 r. przed Chr.- 39 po Chr. (T)
— 5.Kleopatra (zjerozolimy)I
Filipż. Salome III;rz. 4 r. przed Chr.-34 r.po Chr. (T); zm. 34 r.po Chr.
Skróty: zm. =zmarl(a); ż.=żona; rz. rządzil(a); m.=mąż; E=etnarcha; AC=arcykaplan; K=król; T=tetrarcha* Przez niektórych nazywany „Herod Filip’’, mylony z Filipem.
1934 Historia Izraela [81,152- 155]
15 2 (II) Palestyna rzymska przed narodzen iem Jezusa (63-4 r. p rzed Chr.). W latach 63-37 przed Chr. władza rzymska ostatecznie umocniła się w Palestynie i nastąpił koniec Ha- smoneuszów. Historię upadku tej dynastii i zastąpienia jej dynastią herodiańską jest skomplikowany i pełna intryg. Poniżej podajemy tylko jej najogólniejszy zarys.
(A) Pom pejusz, Ju liusz Cezar, M arek A ntoniusz. Za ją wszy Jerozolimę, Pompejusz przyłączył Palestynę do zreorganizowanej prowincji Syrii, którą rządził legat rzymski. Pompejusz zachował nieudolnego Hyrkana II na stanowisku arcykapłana, ograniczając jego władzę religijną do obszarów zamieszkiwanych przez lojalnych wobec niego Żydów (Jerozolima, Perea, Galilea, południowy kraniec Samarii i północna Idumea). Wybrzeże i reszta Samarii podlegały bezpośrednio namiestnikowi Syrii. Reorganizacja ta przyniosła Żydom pokój i przywróciła dobrobyt. Jedyną ciemną plamą na tych kilku następnych latach panowania rzymskiego było plądrowanie prowincji przez M. Licyniusza Krassusa, który byl triumwirem w 60 r. przed Chr. W 53 r. przed Chr. obrabował on świątynię jerozolimską; Żydzi zbuntowali się, lecz ich bunt szybko stłumił kwestor, C. Kasjusz Longinus.153 W 49 r. Juliusz Cezar przekroczył Rubikon,co miało daleko idące konsekwencje dla przyszłej historii Rzymu. Jego rywal, Pompejusz, wraz ze swymi zwolennikami wycofał się na wschód. Początkowo Hyrkan II i jego idumejski przyjaciel, Antypater II, zabiegali o względy Pompejusza, spodziewając się, że zostanie władcą Wschodu. Kiedy jednak Pompejusz został pokonany w Farsalos (48 r. przed Chr.), szybko przeszli na stronę Cezara. Hyrkan wysłał nawet oddziały na pomoc Cezarowi, z Antypatrem jako dowódcą; zdobyli dla niego Peluzjum i Hyrkanowi udało się przekonać Żydów aleksandryjskich do opowiedzenia się za Cezarem. Gdy ten przybył do Syrii w 47 r. przed Chr., wynagrodził Hyrkana tytułem etnarchy (władcy grupy etnicznej w obrębie prowincji). Jego urząd arcykapłański został zatwierdzony, a jego potomkowie ogłoszeni sodi popali Romani. Spiskującego Antypatra także wynagrodzono - obywatel
stwem rzymskim i wpływowym stanowiskiem prefekta Judei. Dwóch jego synów' mianowano namiestnikami (strategoi) - Fazaela nad Jerozolimą i Heroda nad Galileą. Następne lata były okresem intryg przywódców żydowskich, usiłujących zdobyć albo zachować względy gubernatora rzymskiego.154 W dniu Id Marcowych 44 r. Juliusz Cezar został zamordowany i żaden z narodów' podlegających Rzymow i nie opłakiwał jego śmierci tak bardzo, jak Żydzi (Swetoniusz, Caesar 84). Gdy zabójcy uciekli na Wschód, do Syrii przybył L. Kasjusz, sięgając po władzę nad prowincją i jej legionami. Antypater I i jego syn Herod zebrali w Judei i Galilei 700 talentów, ab)' poprzeć jego przedsięwzięcia. W 43 r. przed Chr. Antypater został otruty przez podczaszego Hyrkana. Hyrkan II, aby umocnić związki między swą hasmonejską rodziną a jej idumejskimi rywalami, zaoferował swą wnuczkę Marianinie za żonę Herodowi, synowi Antypatra; zaręczyny odbyły się w 42 r. przed Chr., a ślub w 37 r. przed Chr.155 Tymczasem, w 42 r. przed Chr. Kasjusz, po wyeksploatowaniu prowincji, wycofał się i w końcu został pokonany w Filippi przez Marka Antoniusza i Oktawiana. W tym czasie władza rzymska w prowincji Syrii była słaba, co wykorzystali Par- towie, następcy dawnych Persów, wkraczając do niej w 40 r. przed Chr. Poparli oni Antygona (syna Arystobula II i bratanka Hyrkana II), który właśnie został arcykapłanem i królem na trzy' lata (40-37 r. przed Chr.). Antygon podstępem pojmał Fazaela, brata Heroda, oraz Hyrkana. Ten pierwszy popełni! samobójstwo, a drugiemu Antygon kazał obciąć uszy, uniemożliwiając mu w ten sposób dalsze pełnienie funkcji arcykapłana (por. Kpi 21,17-23). Hyrkan został deportowany do Babilonu, ale Herodowi udało się zbiec do Rzymu, gdzie zdobył przychylność, najpierw Antoniusza, a potem Oktawiana. Został na mocy senatusconsultum (grudzień 40 r. przed Chr. [= 714 od założenia miasta]) ogłoszony „królem Judei”, ale musiał jeszcze wywalczyć swoje królestwo. Zrobił to trzy lata później z pomocą oddziałów rzymskich, po egzekucji Antygona przez Rzymian w Antiochii. (Zob. E.M. Smallwood, TheJewsunderRoman Rutefrom Pompey toDiocletian [SJLA 20; Leiden, 1976].)
D w u d z i e s t u o ś m i u a r c y k a p ł a n ó w o k r e s u h e r o d l a ń s k i e g o
Lp. Daty Imię Osoba mianująca Źródła1 37, 35 przed Chr. Ananel (z Babilonu) Herod Wielki Ant. 15.2.4 §22
3.1 §39-412 36 przed Chr. Arystobul III Herod Wielki Ant. 15.3.1-3 §41,563 ?-23 przed Chr. Jozue, syn Fiabiego Herod Wielki Ant. 15.9.3 §3224 23-6 przed Chr. Szymon, syn Boetosa
(z Aleksandrii; ojciec Mariamme II)
Herod Wielki Ant. 15.9.3 §320-22 17.4.3. §78 18.5.4 §136
[81,156- 158] Historia Izraela 1935
5 6-5 przed Chr. Mattias, sym Teofila (z Jerozolimy')
Herod Wielki Ant. 17.4.3 §786.4 §164-67
6 ? (1 dzień) Józef, sym Ellemosa Herod Wielki Ant. 17.6.4 § 165-677 5-4 przed Chr. Joazar, sym Boetosa
3 przed Chr.- 6 po Chr. (brat żony Heroda)Herod Wielki Ant 17.6.4 §165
18.1.1 §3 2.1 §26
8 4 przed Chr. Eleazar, brat Joazara Archelaos Ant 17.13.1 §339,3419 4 przed Chr. Jozue, syn See Archelaos Ant 17.13.1 §34110 6-15 po Chr. Annasz (Ananos),
sym SetiegoP. Sulpicjusz Kwirynlusz
Łk 3,2; J 18, 13, 24; Dz 4,6; Ant 18.2.1-2 §26-34; itd.
11 15 po Chr. Izmael, sym Fiabiego Waleriusz Gratus Ant 18.2.2 §3412 16-17 po Chr. Eleazar, syn Annasza Waleriusz Gratus Ant 18.2.2 §3413 17-18 po Chr. Szymon, sym Kamitha Waleriusz Gratus Ant 18.2.2 §3414 18-36 po Chr. Józef Kajfasz
(zięć Annasza)Waleriusz Gratus Mt 26,3, 57; Łk3,2;J 11,49;
18, 13,14,24,28; Dz 4,6; Ant 18.2.2 §35; 4.3 §95
15 37 po Chr. Jonatan, sym Annasza* L. Witeliusz Ant 18.4.3 §9516 37-41 po Chr. Teofil, syn Annasza* L. Witeliusz Ant 18.5.3 §123;
19.6.4 §31317 41 po Chr. Szymon Kanteras,
syn BoetosaHerod Agryppa I Ant 19.6.2 §297
18 43(?) po Chr. Matias, syn Annasza Herod Agry'ppa I Ant. 19.6.4 §31619 44(?) po Chr. Elioneusz,
syn KanterasaHerod Agry'ppa I Ant 19.8.1 §342
20 45(?) po Chr. Józef, sym Kamitha Herod, król Chalkis Ant. 20.1.3 §1621 47-59 po Chr. Ananiasz,
syn NebedeuszaHerod, król Chalkis Ant 20.5.2 § 103
6.2 §131 9.2-4 §205n;
Dz 23,2; 42, 122 59-61 po Chr. Izmael, syn Fiabiego Agryppa II Ant 20.8.8 § 17923 61-62 po Chr. Józef Kabi,
syn SzymonaAgry ppa II Ant 20.8.11 §196
24 62 po Chr. (3 mieś.) Annasz (II), syn Annasza
Agryppa II Ant 20.9.1 §197
25 62-63 po Chr. Jozue, sym Damnajosa Agryppa II Ant. 20.9.1 §20326 63(?)-65 po Chr. Jozue, sym Gamaliela Agry'ppa II Ant 20.9.4 §21327 65(?)-67 po Chr. Mattias, syn Teofila Agryppa II Ant. 20.9.7 §22328 od 67 po Chr. Faniasz/Fanni/Fanazes, Zbuntowany naród
sym Samuela* To prawdopodobnie jedna osoba: Jonatan, zwany Teofilem, syn Annasza.
Ant 20.10.1 §227
156 (B) Herod Wielki (37-4 r. przed Chr.).W 37 r. przed Chr. (717 r. od założenia miasta) Herod, pełen wigoru atleta, intrygant bez skrupułów i autokrata, został niekwestionowanym panem Palestyny. Nie podlegał pobliskiemu legatowi Syrii, lecz był wasalem odpowiadającym bezpośrednio przed Rzymem. Jako bystry poli- tyk najpierw sprzyjał Markowi Antoniuszowi, ale po jego klęsce pod Akcjum w 31 r. przed Chr. pospiesznie odwiedził Oktawiana na wyspie Rodos, zdjął koronę w obecności zwycięzcy i wyjaśnił swoją postawę. Oktawian przywróci! mu koronę i zatwierdził panowanie dekretem {Wojna żydowska 1.20.2 §392). Herod stał się re.x socius Rzymu, z pełną wewnętrzną autonomią i zwolnieniem z daniny; w sprawach wojny i polityki zagranicznej był zależny od prin-
cepsa. Rządy Heroda można podzielić na trzy okresy.157 (1) 37-25 r. przed Chr. Te wczesne lata, wykorzystane przede wszystkim na umocnienie władzy', cechowała sy'stematy'czna eliminacja z zimną krwią każdego, kto mógłby zagrozić jego władzy' (m.in. Ary'stobula III, którego wcześniej mianował arcykapłanem; Józefa, męża własnej siostry Salome; Hyrkana II; własnej żony Marianinie I; swojej teściowej, Aleksandry'). Jego okrucieństwo, zakorzenione w nienasyconej ambicji, stało się powszechnie znane; otaczały go intry'gi i spiski, zmuszające do walki o samo istnienie.158 (2) 25-13 r. przed Chr. Pozbywszy się opo- zycji, Herod zajął się wszechstronnym i nie liczącym się z kosztami rozwojem życia kulturalnego w swymi królestwie, finansowanym głównie
1936 Historia Izraela [81,159- 160]
z podatków (o pozostałościach z jego budowli, —> Archeologia biblijna 80,138,141-43,148,151). Popierał kult cesarza; aby uświetnić obchodzone co cztery lata uroczystości sam pilnował budów)' świątyń na cześć cesarza, teatrów, hipodromów, gimnazjów, łaźni, a nawet nowych miast. W Jerozolimie wzniósł teatr, amfiteatr, parki i ogrody, fontanny, pałac królewski i twierdzę Antonia. W osiemnastym roku swego panowania (ok. 20 r. przed C h rDawne dzieje Izraela 15.11.1 §380) Herod rozpoczął odbudowę drugiej świątyni. Świątynia właściwa wkrótce została ukończona, ale rekonstrukcja okręgu świątynnego trwała jeszcze długo i została zakończona ok. 63 r. po Chr. (Dawne dzieje Izraela 20.9.7 §219), zaledwie na siedem lat przed jej zburzeniem. (Zob. A. Parrot, The Tempie o f Jerusalem [London, 1957].) Podobne budowle Herod prowadził poza Jerozolimą. Odbudowano Samarię i przemianowano ją na Sebaste (grec. odpowiednik „Augu- stus”) na cześć imperatora; w mieście wzniesiono świątynię Augusta (Zob. A. Parrot, Samaria [SBA 7; NY, 1958]). Wieża Stratona na wybrzeżu stała się ważnym miastem portowym, Cezareą Nadmorską. Mantrę, uświęcone pamięcią Abrahama, otoczono masywnymi „herodiańskimi” murami kamiennymi. W całym kraju budowano albo for- tyfikowano na nowo, umacniano twierdze (Ky- pros, Aleksandriom, Herodium, Hyrkania, Mache- ront, Masada itd.); niektóre z nich wyposażono w apartamenty królewskie. Ulubionym miejscem pobytu Heroda stało się Jerycho, ozdobione teatrem, torem wyścigowym, gimnazjum i wieżą.
Herod znajdował się pod wpływem kulmry wieku augustiańskiego i otaczał się greckimi filozofami i mówcami, którzy byli jego doradcami. Najsłynniejszym był Mikołaj z Damaszku, uczony, filozof (zwolennik Arystotelesa) i historyk, na którego kronikach opierał się Józef Flawiusz (—> Apokryfy 72,128). Herod jednak niewiele interesował się judaizmem, ponieważ był z przekonania hellenistą; mimo że był królem Żydów, nie był królem żydowskim. Nigdy nie udało mu się zdobyć poparcia Żydów, którzy7 w rzeczywistości nienawidzili go (Dawne dzieje Izraela 15.1.2 §9-10, gdzie cytowany jest testament Strabona). Jako Idumejczyk był dla nich „na pól-Żydem” (Dawne dzieje Izraela 14.15.2 §403). Według własnej woli usuwał i mianował arcykapłanów, którzy nie byli już saduceuszami (z powodu ich hasmonejskich sympatii), ale ludźmi przesiąkniętymi kulturą i filozofią hellenistyczną. Ich największymi przeciwnikami byli faryzeusze. Ci ostatni dwukrotnie odmówili złożenia przysięgi wierności Herodowi i cesarzowi (Dawne dzieje Izraela 15.10.4 §369-370; 17.2.4
§ 41-42). Herod stosował więc politykę siły wobec Żydów, pokrywając cały7 kraj siecią fortec.159 (3) 13-4 r. przed Chr. Ostatnie lata rządów Heroda by7ły okresem konfliktów wewnętrznych. Miał on dziesięć żon (Wojna żydowska 1.28.4 § 562), kilka żon oddalił razem z dziećmi, które miał z nimi. Prawdziwe kłopoty sprawiali mu dwaj sy7- nowie, których miał z Madamine I, Aleksander i Ary'stobul IV (który7ch ostatecznie zabił w 7 r. przed Chr.) oraz najstarszy7 Antypater III (którego pozbawił ży7cia na pięć dni przed własną śmiercią). Podczas jego ostatniej choroby dwóch żydowskich uczonych w Prawie namówiło swych uczniów do zdjęcia złotego orła wiszącego nad bramą świątyni herodiańskiej w Jerozolimie. Herod za karę kazał spalić ich żywcem (Wojna żydowska 1.33.2-4 §648-655). Józef Flawiusz podaje (Dawne dzieje Izraela 17.8.1 § 191; Wojna żydowska 1.33.8 §665), że Herod zmarł 37 lat od „chwili, gdy7 go Rzymianie mianowali królem” (714 r. od założenia miasta) i 34 lata „licząc od czasu stracenia Antygona, czyli od chwili przejęcia władzy7 w państwie” (717 r. od założenia miasta) - a zatem (tuż przed Paschą) w 750 r. od założenia miasta = 4 r. p.n.e. (E.L. Martin, TheBirth o f Christ Recalculated [wycl.2.; Pasadena, 1980] argumentował za datą 1 r. przed Chr.; lecz por. P.M. Bernegger,/TS 34 [1983] 526-531; tak samo O. Edwards, PEQ 114 [1982] 29-42.) Za jego ciałem szła wielka procesja żałobna od Jery7- cha do Herodium, kilka kilometrów na południowy7 wschód od Betlejem, gdzie został pochowany7 (—> Geografia biblijna 79,91).(M. Grant, Herod the Grent [NY, 1971 ]. W.J. Gross, Herod the Great [Baltimore, 1962], A.H.M. Jones, The Herods o f Jndaea [Oxford, 1938] 35-155. S. Perowne, The Life and Times o f Herod the Great [Nash, 1959]. S. Sandmel, Herod: Profile o f a Tyrant [Phi, 1967]. A. Schalit, Kónig Herodes: Der Mann undsein Werk [Stjud 4; Berlin, 19691)160 (III) Palestyna rzym ska za życia Jezusa (4 r. p rzed Chr-30 r. po Chr.).
(A) N arodziny Jezusa. Według Łk 1,5;2,1 Jezus urodził się za czasów Heroda i cesarza Augusta (por. Mt 2,1). Chociaż ta data nie jest pewna, narodziny nie nastąpiły7 w 1 r. po Chr. Datowanie ery chrześcijańskiej, która miała się rozpocząć w roku narodzin Jezusa, opiera się na pomyłce w obliczeniach wprowadzonej ok. 533 r. po Chr. przez Dionizego Małego (Dionysius Exigu- us), scytyjskiego mnicha, „opata” klasztoru rzymskiego, który sprzeciwił się panującemu systemowi datowania według ery7 Dioklecjana, „bezbożnego prześladowcy” i postanowił oprzeć liczenie lat „Pańskich” na dacie wcielenia (Ep. adPetron. 61; PL 67.487). Zrównując annum Domini z 754 r. od założenia miasta, pomyłił się przynajmniej o 4 lata; [zob. J. Naumowicz, Geneza chrześcijan-
[81,161- 163] Historia Izraela 1937
skiej rachuby lat (Kraków, 2000)]. Dionizy mógł znać tradycję (zachowaną przez Klemensa Aleksandryjskiego, Stroni. 1.21.145; GCS 15.90), według któr.ej August rządził 43 lata. Na podstawie Łk 3, 1. 23 trzydziesty rok życia Jezusa, początek jego działalności publicznej, przypadał na piętnasty rok panowania Tyberiusza. Zatem Jezus żyłby 15 lat podczas panowania Augusta i urodził się w dwudziestym ósmym roku jego rządów. Odnosząc dwudziesty ósmy rok rządów Augusta do 727 r. od założenia miasta, otrzymujemy 754 r. od założenia miasta, który równa się 1 r. ery chrześcijańskiej. Jednak Herod zmarł przypuszczalnie w 750 r. od założenia miasta (—> 159 wyżej), więc obliczenia Dionizego oznaczałyby', że Jezus urodził się cztery' lata po śmierci Heroda. (Zob. BBM 547-555; H.U. Istinsky,DasjahrderGeburtChri- s ti[Miinich, 1957].)Martin(Birth [-» 159wyżej]) datuje narodzinyjezusa na 11 września 3 r. przed Chr.; wielu uczonych skłania się do daty ok. 6 r. przed Chr.l6 l Po podboju przez Pompejusza prowincją Syrią rządzili legaci rzy'mscy' (wymienieni w: Schii- rer, HJPAJC 1.244-66). Łk 2,2 wymienia P. Sulpi- cjusza Kwiiyniusza. Jaka byłaby kolejność legatów wy'konujący'ch swój urząd w czasie, kiedy' narodził się Jezus? Oto ich przypuszczalna lista:M..Wipsaniusz Agryppa M. Tycjusz( ' )S. Sencjusz Saturninus P. Kwinktyliusz Warus (?) L. Kalpurniusz Pizon C. Juliusz Cezar L. Woluzjusz SaturninusP. Sulpicjusz KwiryniuszQ. Cecyliusz Metellus Creticus Silanus
23-13 r. przed Chr. ok. 10 r. przed Chr.
ok. 9-6 r. przed Chr.7/6-4 r. przed Chr. ok.4-1 r. przed Chr.1 r. przed Chr.- 4 r. po Chr. 4-5 r. po Chr.6-7 (?) r. po Chr.12-17 r. po Chr.
Pewne jest, że Kwityniusz był legatem w 6-7 r. po Chr. (=759 r. od założenia miasta) i w tym samymi roku przeprowadził spis ludności (37 lat po bitwie pod Akcjum [31 przed Chr.= 723 r. od założenia miasta]; Dawne dzieje Izraela 17.13-5 §355; 18.1.1 §1-2; 18.2.1 §26; Wojna żydowska2.8.1 §118; 7.8.1 §253; por. Dz 5,37). Jeżeli wzmianka Łukasza o „pierwszym spisie” odpowiada rzeczywistości, to ten z roku 6-7 r. po Chr. może być drugim. Kiedy zatem był „pierwszy'” spis? Legaci z ostatnich lat życia Heroda (9-4 r. przed Chr.) są znani z całą pewnością, nawet jeśli istnieją wahania co do początku czy końca ich kadencji. Jeśli wiadomo, że Kwiryniusz był konsulem w 12 r. przed Chr. (Tacy't, Ann. 3.48), to najprawdopodobniej niedługo potem pełnił funkcję legata pro- konsularnego (jako taki mógł toczy'é wojnę z Ho- monadensami w Cylicji [Tacyt, tamże; Strabon, Geogr. 12.6.5 ]). Nie ma jednak wyTaźnych dowo
dów, że był legatem w Syrii w ostatnich latach panowania Heroda. ChoćTertulian {Ada Marc. 4.19) zauważa, że Jezus narodził się podczas spisu za S. Sencjusza Saturninusa, wcale nie ma jasności co do tego, czy Kwiryniusz w tym czasie sprawował w Sy'rii imperium maius, co jest często proponowaną, problematyczną tezą. Datowałoby to narodzinyjezusa na bardzo wczesny rok. Należy' raczej sądzić, że Łukasz podaje jedynie ogólną wskazówkę co do czasu narodzin Jezusa, datując edy'kt o spisie mniej więcej na czasy Heroda i Augusta, bez podania bliższych szczegółów chronologicznych; por. Dz 11,28 - podobne uogólnienie. {FGL 1.392-417. E. Gabba, Iscrizioni greche e latine per lo studio della Bibbia [Turili, 1958] 52-61. Schiirer, HJPAJC 1.399-1.472. R. Syme, „The Titulus Tiburtinus”, Akten des ri. internationaìen Kongressen fiir griechische and iate- inischeEpigraphik [Miinich, 1973] 585-601.)162 (B) Cezar August (27 r. przed Clir.-14 r. po Chr.). Właściwe czasy' NT zaczęły' się za panowania Augusta. Po śmierci Juliusza Cezara dwóch jego krewnych walczyło o władzę, Marek Antoniusz i Oktawian (do 44 r.przed Chr. znany jako C. Oktawiusz; później Gajusz Juliusz Cezar Oktawian). Ostatecznie w g ra ł ten drugi, pokonując Antoniusza pod Akcjum we wrześniu 31 r. przed Chr. Wkrótce stał się jedynym panem rzymskiego świata. Dwa lata później, kiedy odby'wal swój triumfalny wjazd po raz pierwszy' od 200 lat drzwi rzymskiej świątyni Janusa były' zamknięte, symi- bolizując przywrócenie pokoju. W 27 r. przed Chr. senat nadal Oktawianowi tytuł Augustus, „dostojny'” w uznaniu wyjątkowych zasług dla Rzymui. Tak powstał zwyczaj przyjmowania tego imienia przez cesarzy rzymskich (zob. Dz 25,21,25 [o Neronie - Najdostojniejszy']). Zwyczajowo również od tego czasu datuje się początek nowej formy rzymskiej państwowości - Cesarstwa. August sprawował rządy w stylu pryncypatu, tzn. łagodnej dyktatury; rozpoczął się wówczas i trwał przez stulecia Jia.x Augusta, pokój i pomyślność w większej części świata śródziemnomorskiego.(G. Charlcs Picard. Augustus and Nero: The Secret ojEmpire INY, 1965]. V. Ehrenberg i A.H.M. | o ik :s, Din inneiiisillustra tingtheReignsofAugustns & Tiberius [wyd. 2.; Oxford, 1976], V. Gardthausen, Augustus und seine Zeit [6 t.; repr. Aaalen, 1964], A H.M Joncs, Augustus (NY, 1970], F. Millar i E. Segai (red.), CaesarAugustus:Seren Aspects [Oxford, 1984 ]. M. Reinhold, The Golden Age o f Augustus [Toronto, 1978]163 (C) Spadkobiercy' Heroda. Kodycyl do testamentu Heroda podzielił jego królestwo między' trzech synów, Archelaosa, Heroda Antypasa i Filipa. Intrygi rodzinne nie ustawały', a nienawiść Żydów do Heroda Wielkiego wzbudziła sprzeciw wobec sukcesji jego synów jako władców. Ze wszystkich stron wysyłano poselstwa do Rzymu; w końcu August uszanował wolę Heroda.
1938 Historia Izraela [81,164- 167]
164 (a) Archelaos (4 r. przed Chr.-ó r. po Chr.), starszy syn Maltake, odziedzicz)! połowę królestwa Oudea, Samaria, Idumea). Herod chciał, aby nosił on tytuł króla, Rzym jednak zgodził się tylko na tytuł etnarchy. Był on najmniej łubianym z synów, głównie z powodu wyniosłego, arystokratycznego usposobienia. Archelaos arbitralnie zwolnił arcykapłanów. Mimo rozległych programów budowlanych i znacznej szczodrości wobec kraju, tak rozjątrz)! Żydów, że wystali delegację czołowych przedstawicieli z Jerozolimy i Samarii, aby poskarżyć się na jego złe rządy. Zakończyło to jego dziewięcioletni okres władz)'; został wygnany do dzisiejszej Vienne (południowa Galia) w 6 r. po Chr. Rzym wykorzystał tę okazję, aby Judeę, Samarię i Idumeę zamienić w prowincję rzymską.165 (b) Herod Antypas (4 r. przed Chr.-39 r. po Chr.), młodszy syn Maltake, odziedzicz)! Galileę i Pe- reę jako tetrarcha (pomniejsz)' książę, który rządzi jedną czwartą określonego terytorium; tak Łk 3,2.19; Mt 14,1; ale Mk 6,14 nazywa go „królem”). Wybudował dla siebie wspaniałą stolicę w Tyberiadzie na zachodnim brzegu Jeziora Galilejskiego, nazwaną tak na cześć imperatora. Herod Antypas miał kilka z cech swego ojca: był próżny, leniw)', nienawistny i przebiegł)' (Lk 13,32 „ten lis"); wiedział jednak, jak zabiegać o względy Rzymu. Rozwiódł się z córką króla nabatejskiego Aretasa IV, aby poślubić Herodiadę, żonę swego przyrodniego brata Heroda, syna Madamine II (Dawne dzieje Izraela 18.5.4 § 136; por. Łk 3,19). W Mt 14,3; Mk 6,17 Herodiada pojawia się jako żona „Filipa”. Skoro nie może być nim Filip tetrarcha, którego żoną była Salome III, córka Herodiady i Heroda, komentatorzy często zakładają, że Herod, mąż Herodiady, nosił przydomek Filip (założenie nie poświadczone w inny sposób). Jan Chrzciciel został ścięty przez Heroda An- typasa (por. Mk 6,17-29; Dawne dzieje Izraela 18,5,2 § 117-119). Oddalenie córki króla nabatejskiego Aretasa sprowadziło wojnę do kraju Heroda An- typasa; Aretas zadał dotkliwą klęskę Herodowi w 37 r. po Chr. Zabiegi Heroda o ukaranie Aretasa ostatecznie nie przyniosły rezultatu, ponieważ rzymski legat Syrii, L. Witeliusz (35-39 r.), z różnych względów nie dotarł ze sw'oim wnjskiem, aby mu pomóc. Cesarz Kaligula zesłał go ostatecznie do Lionu (39 r. po Chr.) po 43 latach panowania.166 (c) Filip (4 r. przed Chr.-34 r. p o Chr.), syn Kleopatry z Jerozolimy, został tetrarchą regionów na wschód i północ od Jeziora Galilejskiego, czyli Auranitydy, Batanei, Gaulanityda, Paneas, Tracho- nitydy (Trachon) (Dawne dzieje Izraela 17,8,1 §189; 17,11,4 §319; Wojna żydowska 2,6,3 §95; Łk 3,2 wymienia tylko Trachon i Itureę). Były to obszar)' buforowe przed Nabatejczykami i Parta
mi, gdzie zamieszkiwała ludność w' przeważającej mierze nieżydow'ska. Filip był dobrym władcą; często chwalono go za życzliwość i sprawiedliwość. Nieco przed 2 r. przed Chr. przebudował wioskę rybacką Betsaidę (na północnym wybrzeżu Jeziora Galilejskiego) w swoją stolicę i nadał jej nazwę Julias, na cześć córki Augusta, Julii. U źródeł Jordanu rozbudował stare greckie miasto Paneas i nazwał je Cezareą Filipową (por. Mk 8,27; Mt 16,13). Po 37 latach panowania zmarł bezpotomnie ok. 34 r. po Chr., a jego terytorium stało się formalnie częścią rzymskiej prowincji Syrii.(V.K. Harfowe, The Destroyers o f Jesus [Oklahoma City, 1953]. H.W. Hoehner, Herocl Àntipas [SNTSMS 17; Cambridge, 1972J. S. Perowne, HieLaterHerods [Nash, 19581. M. Stern, „The Status of provincia judaea and Its Governors in thè Roman Empire under Juiio-Claudian Dynasty”,Zalman Sha- za r Volume [Erlsr 10;Jerusalem, 1971] 274-282.)167 (D) Prokuratorzy. Po zesłaniu Archela-osa na banicję (6 r. po Chr.) kraina Judei, Samarii i Idumei została „sprowadzona do rzędu prowincji, a jako prokuratora przysłano Rzymianina Ko- poniusza, rycerskiego stanu, którego Cezar wyposażył w pełnię władz)' (epitropos), do prawa wydawania wyroków śmierci włącznie” ( Wojna żydowska 2.8.1 § 117). W ten sposób główną częścią wasalnego królestwa Heroda Wielkiego przestali rządzić tetrarchowie (z wyjątkiem krótkiego okresu 41-44 r. po Chr.), a władzę sprawowali namiestnicy rzymscy („prefekt” był tytułem namiestników aż do czasów Klaudiusza, który zmienił go na „prokurator"; por. A.H.M. Jones, „Procurators and Pre- fects in die Early Principate”, Studies in Roman Government and Law [Oxford, I960] 115-125). Praefecti czypi ocnratores byli finansowymi i wojskowymi administratorami, którzy rządzili prowincjami cesarstwa, mieszkali w pałacu Heroda w Cezarei lub Jerozolimie i mogli w razie potrzeby wezwać na pomoc legata Syrii. Zbierali daninę dla imperatora i utrzymywali porządek publiczny. Kiedy założono nową prowincję, wezwano legata Syrii, P. Sulpicjusza Kwiryniusza, do przeprowadzenia spisu ludności (--> 161 wyżej). Dało to okazję do lokalnego buntu Żydów palestyńskich przeciw Rzymowi, który wzniecił Judasz Galilejczyk (Dz 5,37), oskarż)! on swych rodaków' o tchórzostwa i służenie ziemskim panom, podczas gdy w rzeczywistości Jahwe jest ich praw'dziwym Panem. Niewiele wiadomo o większości prefektów/prokuratorów z wyjątkiem ich imion (podanych przez Józefa Fla- wiusza, Dawne dzieje Izraela 18,2,2 §29-35 do 20,9,5 §215):Koponiusz M. Ambibulus Aimiusz Rufus Waleriusz Gratus Poncjusz Piłat
6-9 r. po Chr. 9-12(?)
12-15C?)15-2626-36
[81,168- 169] Historia Izraela 1939
Marcellus 36-37Marullus 37-41 (?)C. Kuspiusz Fadus 44-46Tyberinsz Juliusz Aleksander 46-48Wentidiusz Kumanus 48-52M. Antoniusz Feliks 52-60 (?)Porcjusz Festus 60-62 (?)Lucjusz Albinus 62-64Gesjusz Florus 64-66168 (E) Poncjusz Piłat (26-36 po Chr.). Najlepiej znanym prefektem Judei byl Poncjusz Piłat (Łk 3,1). Inskrypcja dedykacyjna odkryta w Cezarei Nadmorskiej w budynku zwanym Tiberieum, wzniesionym na cześć cesarza, potwierdza obecność Piłata w tym miejscu za panowania Tyberiu- sza. Przypisuje mu tytuł praefectus Iudaeae (nie procurator, jak u Tacyta, Ann. 15.44.2 [zob.J. Var- daman./BZ, 81 (1962) 70-71]). Mianowany przez Sejana, antyżydowskiego doradcę Tyberiusza, Piłat był wyniosłym, surowym władcy, który nigdy nie starał się przypodobać Żydom. Herod Agryp- pa I w liście do Kaliguli opisuje go jako „nieelastycznego z natury i okrutnego z powodu uporu” i oskarża o „przekupstwo, zniewagi, rozbój, agresywność, rozwiązłość, skazywanie na śmierć bez procesu, niepohamowane okrucieństwo" (Filon, DeLegationeadCaium 38 §301-302). Po [trzyIrydu do Judei Piłat nocą kazał wnieść do miasta sztandary wojskowe z wizerunkami imperatora. Żydzi, których zwyczaje zabraniają takich wizerunków, poprosili go o ich usunięcie. Kiedy odmówił, Uwali w niemym proteście przez pięć dni wokół jego rezydencji w Cezarei. Wtedy kazał żołnierzom z wydobytymi mieczami otoczyd ich i zabić, jeśli będą kontynuować protest. Nie chcąc dopuścić do takiego pogwałcenia Dekalogu, Żydzi odsłonili szyje, gotowi umrzeć w obronie swoich przekonań. Zdumiony tym widokiem Piłat rozkazał usunąć sztandary{Wojna żydowska 2,9,2-3 § 169-174; Daume dzieje Izraela 18,3,1 §55-59; przypuszczalnie ten incydent jest opisany' przez Filona, De Legatione ad Caium 38 §299-305). Gdy Żydzi ponownie sprzeciwili się Piłatowi, ponieważ użyj pieniędzy' ze skarbca świątynnego (korbonas, por. Mt 27,6) w bardzo pilnej, ale świeckiej sprawie budowy' akweduktu, kazał żołnierzom wmieszać się w tłum i bić ludzi pałkami. Wielu zmarło wskutek uderzeń albo stratowania przez tłum ( Wojna żydowska 2.9.4 § 175-177). Tekst Łk 13, 1 pośrednio nawiązuje do tego brutalnego aktu, nie poświadczonego przez inne źródła, popełnionego przez Piłata przeciw Galilejczykom, „który'ch krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar”, przypuszczalnie gdy szli złożyć ofiarę do Jerozolimy'.
Postawa Piłata wobec ludu prowincji obróciła się na jego własną zgubę. W 35 r. zaatakował, uwię
ził albo zabił wiernych Samarytan, którzy' zebrali się na górze Garizim, aby być świadkami „odkrycia” świętych naczyń, rzekomo zakopanych przez Mojżesza na ich świętej górze. Samarytanie udali się w pielgrzymkę na górę bez rewolucyjnych zamiarów. Wnieśli na Piłata skargę do legata Syrii, L. Wite- liusza. Ten wysłał Piłata do Rzymu, aby'wytłumaczy! się przed cesarzem (Dawne dzieje Izraela 18,4,1-2 §85-89). Nie wiadomo, co stało się później z Piłatem. Legendy mówią o jego samobójstwie za rządów Kaliguli (Euzebiusz, HE 2.7) albo o skazaniu go na śmierć przez Nerona (Jan z Antiochii, Fragni, hist. graec. 4.574). Tertulian uważał (Apol. 21,24), że Piłat był w głębi duszy’ wyznawcą chrześcijaństwa. 0- Blinzler, The Trini ojJesus [Westminster, 1959) 177-184. J.-P. Lémonon, Pilate et legotweriieinent eie la Jttdée (EBib; Paris, 1981 ]. F. Mormon, And Pilate Said [NY, 1940). P. Winter, On thè Tria! u f Jesus [Stjud l;wyd. 2.; Berlin, 1974] 70-89).169 (F) Jan Chrzciciel. Za prefektury Poncju-sza Piłata i rządów Heroda Antypasa na Pustymi Judzkiej i w dolinie Jordanu pojawił się Jan Chrzciciel i „głosił chrzest nawrócenia dla odpuszczenia grzechów” (Łk 3,3). Łukasz (3,1) datuje to wydarzenie na piętnasty rok panowania Tyberiusza, które prawdopodobnie rozpoczęło się 19 sierpnia lub 17 września 18 r. po Chr. (= 781 r. od założenia miasta). Możliwe, że Jan, syn Zachariasza, kapłana świątynnego, przebywał na pustyni z powodu bliżej nieznanych wczesnych powiązań z ąumrański- mi esseńczykami, od których odszedł po tym, jak „zostało [do niego] skierowane słowo Boże”, aby głosił słowo Boże wszystkim, którzy' zechcą go słuchać. Hipotezy' takiej, choć możliwej (zob. J.A.T. Robinson, HTR 50 [1957] 175-181), nie potwierdzają ani nie negują żadne świadectwa. Według Józefa Flawiuszajan byt to „mąż zacny; nawoływał Żydów, aby prowadzili cnotliwe życie, kierowali się sprawiedliwością we wzajemnych stosunkach, gorliwie Bogu cześć oddawali i... chrzest przyjmowali” {Dawne dzieje Izraela 18,5,2 §117). Jan gromadził uczniów (I 1,35-37; Mt 9,14; Łk 7, 18), którzy' następnie znaleźli się nawet w Aleksandrii i Efezie (Dz 18,24-25). Został uwięziony przez Heroda Antypasa z powodu wpływu wybieranego na lud i dlatego, że krytykował Heroda za poślubienie Herodiady (—> 165 wyżej). Umieszczono go w twierdzy' Macheront na wschodnim brzegu Morza Martwego, gdzie został stracony {Dawne dzieje Izraela 18.5.2 §119; por. Mk 6,17-28). NT opisuje Jana jako poprzednika Jezusa, zapowiadającego nadejście „mocniejszego ode mnie" (Mk 1,7), jako reformatora przychodzącego na podobieństwo Eliasza (Mt 11,3,10-14; por. Ml 3, 1.23).0- Becker, Johannes der Tdufer w id Jesus eon Nazareth [Neukirchen, 1972).J. Finegan,HandbookojBiblica!Chro- nology [Princeton, 1964) 259-280. H. W. Hoehner, Chro- nologicnlAspects oftheLife o f Christ [GR, 1977). R. Schiitz,
1940 Historia Izraela [81,170- 173]
Johannes der Tattfer [ATANT 50; Zurich, 1967). C. Scobie, John thè Baptist [London, 1964).J. Stcinmiuiii, SaintJohn thè Baptist and thè Desert Traditimi INA7, 1958).)170 (G) Działalność i śm ierć Jezusa. Na krótko przed uwięzieniem Jana Chrzciciela rozpoczął swą działalność Jezus z Nazaretu - daty nie da się określić z całą pewnością, lecz przypuszczalnie mogło to być w tym samym roku, w którym pojawił się Jan Chrzciciel (28-29 po dir.). J 2,20 sugeruje, że Jezus działał w czterdziestym szóstym roku budowania świątyni herodiańskiej (rozpoczętej pod koniec 20 r. przed Chr.), czyli w 27/ 28 r. nowej ery. W każdym razie Jezus, podobnie jakjan, gromadził wokół siebie zwolenników, których nauczał. Głównym terenem działalności Jezusa była początkowo Galilea, terytorium Heroda Antypasa. Wędrując, nauczał jako żydowski przywódca religijny Palestyny początku I w. Niekiedy nie zgadzał się z aktualnymi poglądami innych nauczycieli religijnych, którzy utrzymywali, że interpretują Pismo Święte dla narodu. Głosił nową drogę zbawienia, ale Jego wpływ na ludzi w naturalny sposób budził sprzeciw.171 Z czasem wykrystalizowała się negatywna postawa wobec Jezusa. Kiedy przeniósł miejsce swej działalności do Jerozolimy z okazji święta Paschy (nie można ustalić dokładnej daty; być może 30 r.), podjęto środki przeciw Niemu. Przy pomoc)7 jednego z Jego uczniów, Judasza Iskarioty, Jezusa aresztowano i postawiono w stan oskarżenia przed Sanhedrynem. Trudno powiedzieć, czy posiedzenie było formalnym procesem, czy rodzajem śledztwa, tini też, czy zapadł na nim oficjalny wyrok. Fragment w Mk 14,64 pada oskarżenie o bluźnierstwo. Ponieważ władza Sanhedrynu była w przypadkach kary śmierci ograniczona (f 18,31), Jezusa przekazano rzymskiemu prefektowi, Pon- cjuszowi Piłatowi (Mk 15,1), który sprawował najwyższą władzę sądowniczą w Judei, z prawem decydowania o karze śmierci ( Wojna żydowska 2.8.1 §117). Tacyt {Anit. 15.44.2) zapisał: „Chrystus został skazany za panowania Tyberiusza przez Pon- cjusza Piłata, prokuratora [Judei]”. Piłat, nie rozumiejąc kwestii religijnej, podejrzewał, że chodzi o sprawę polityczną, dotyczącą Rzymu. Dowiedziawszy7 się, że Jezus jest Galilejczykiem, odesłał go do władcy7 Galilei, Heroda Antypasa, który7 przy7- był do Jerozolimy na święto Paschy (Łk 23,6-12). Herod nie chciał jednak podporządkować się takiej procedurze i odesłał Jezusa z powrotem do Piłata, który7 ostatecznie uległ żądaniom przywódców7 i tłumu (Mk 15, 15). Jezus został ukrzyżowany przez żołnierzy7 rzymskich poza murami miejskimi Jerozolimy7 i pochowany7. Dwa dni później Jego grób okazał się pusty. Wkrótce jego zwolennicy7 zaczęli mów7ić, że w'idzieli Go żywego. Ci ostatni
trzymali się razem i w7 czasie najbliższego święta Pięćdziesiątnicy7 zaczęli głosić: „Niech więc cały dom Izraela wie z niewzruszoną pewnością, że tego Jezusa, którego wyście ukrzyżowali, uczymil Bóg i Panem, i Mesjaszem” (Dz 2,36). Wzywali do wiary w Niego jako zmartwy7chw7stałego Sy7na Bożego i jedymej drogi zbawienia dostępnej człowiekowi. Ruch religijny, któryyjezus z Nazarem rozpoczął za swego ży7cia, został z czasem nazwany Kościołem chrześcijańskim (Dz 11,26). (Bibliografia i szczegółowe omówienie życia Jezusa, —> Jezus 84.)172 (IV) Palestyna rzymska po ziemskiej działalności Jezusa (30-135 r.).
(A) Rozwój Kościoła. Wczesna społeczność chrześcijańska stopniowo nabierała świadomości swej misji głoszenia „Ewangelii o Jezusie Chrystusie” (Mk 1,1). Po początkowym sukcesie w7 nawracaniu Żydów7 palestyńskich (Dz 2,41,47; 6,7) apostołowie zwrócili się do miejskich ośrodków cesarstwa rzymskiego. „Dobra nowina" rozprzestrzeniła się od Jerozolimy po „krańce ziemi” (Dz 1,8), adresowana najpierw do Ży7dów diaspory a potem do pogan.
Przypuszczalnie w 36 r., kiedy Piłat został odesłany do Rzymu, a na jego miejsce powołano nowego prefekta, Marcellusa, wybuchło „wielkie prześladowanie w7 Kościele” (Dz 8,1), męczeńską śmiercią zginął Szczepan, a Szawel z Tarsu „dyszał żądzą zabijania” (Dz 9,1). O zwdązku tego okresu z nawróceniem Szawła, —> Święty Paweł 85,13,20.173 (B) Herod Agryppa I (37-44 r.). Kiedy 16 marca 37 r. zmarł Tyberiusz, legat rzymski L. Witeliusz przebywał jeszcze w Jerozolimie, próbując uspokoić emocje Ży7dów, oburzonych decyzją Piłata. Na wieść o wyborze nowego cesarza, Gajusza Kaliguli (37-41 r.), Żydzi jako pierwszy naród w Sy7rii ślubowali mu wierność i wychwalali jego rządy, pokojowe i spokojne przez pierwsze 18 miesięcy7. Podczas gdy Tyberiusz zrezygnowali z kultu cesarza, Kaligula teraz kładł na niego nacisk. Wymagał, by jego podobizny jako boskiego stawiano we wszystkich przybytkach i świątyniach (także w7 synagogach) imperium.
Niedługo po objęciu tronu cesarskiego Kaligula przydzielił swemu przyjacielowi Herodowi Agryppie I, bratu Herodiady i wnukow7i Heroda Wielkiego, terytorium tetrarchii Filipa w północnej Transjordanii (—> 166 wyżej). Nadaniu temu towarzyszy) tytuł króla. W drodze powrotnej do Palestyny7 król Herod zatrzymał się w Aleksandrii. Jego krótki pobyt w7 tymi miejscu sprowokował poważny wy'buch zamieszek przeciw niemu i miejscowymi Żydom, które tolerował prefekt Egiptu, A. Awiłiusz Flakkus (Filon, Flctccus 5 §25- -75). W rezultacie doszło tam do gwałtowmych
[81,174- 179] Historia Izraela 1941
prześladowań antyżydowskich (38 r ). Żydzi aleksandryjscy w proteście wysłali w 40 r. poselstwo do cesarza któremu przewodnicz)'! Fiion (—> Apokryfy 72,-124). Ale poselstwo zakończyło się jednak niepowodzeniem (Dawne dzieje Izraela18.8.1 §257; Filon, De Leg. Ad Caiani).174 Kiedy w 39 r. Herod Antypas został skazany na wygnanie, jego terytorium (Galilea i Perea) przyłączono do królestwa Heroda Agryppy I. Ten ostatni, znieważony wcześniej przez rzymskiego prefekta Egiptu, miał więcej szczęścia w oddziaływaniu na legata Syrii, P. Petroniusza, wysłanego przez Kaligulę w 39 r. Król Herod nalegał, by nie zmuszał on do oddawania czci cesarzowi; Pe- troniusz zatem zwlekał jak długo mógł z wykonaniem rozkazu cesarza, przynajmniej jeśli chodzi o Jerozolimę. Kiedy jednak pogańscy mieszkańcy Jamni wznieśli ołtarz na cześć cesarza, miejscowi Żydzi zburzyli go. O incydencie doniesiono cesarzowi, który w odwecie rozkazał natychmiast postawić swój kolosalny posąg w świątyni jerozolimskiej (Filon, De Leg. ad Caiani 30 §203). Petroniusz zwlekał, próbując namówić przywódców żydowskich, aby wykonali ten rozkaz. Przerażeni Żydzi zgromadzili się w Ptolemaidzie, gdzie miał kwaterę Petroniusz, i błagali go, by nie stawiał posągu. Petroniusz napisał do Kaliguli, ale to jedynie ściągnęło gniew cesarza na niego samego - cesarz kazał mu popełnić samobójstwo. Herod Agryppa próbował osobiście przekonać Kaligulę, w nadziei nakłonienia go aby odwołał rozkaz. Całą sprawę zakończyło ostatecznie zabójstwo Kaliguli, 24 stycznia 41 r.175 Kiedy oddziały' wojskowe obwołały cesarzem Klaudiusza (41-54), rozpoczął on swoje rządy się od edyktu o tolerancji wobec Żydów (Dawne dzieje Izraela 19.5.2-3 §279-291). Klaudiusz wynagrodził Heroda Agryppę za wspieranie rządów rzymskich, poszerzając jego terytorium o et- narchię Archelaosa (Judea, Samaria, Idumea). Herod Agry'ppa aż do śmierci panował nad obszarem prawie tak rozległymi, jak terytorium Heroda Wielkiego. Rozpoczął on budowę „trzeciego muru” jerozolimskiego, który', gdy'by' go ukończono, uczy'- niłbyjerozolimę miastem nie do pokonania ( Wojna żydowska, 2.11.6 § 218). Zanim jednak go ukończono, Klaudiusz, ostrzeżony przez legata Syrii, Marsusa, zakazał dalszy'ch prac przy' murach {Dawne dzieje Izraela 19 7.2 §326-327). Lokalizacja tego muru pozostaje sprawą sporną (—> Geografia biblijna 79,94; BARev 13 [3,1987] 46-57).176 Herod Agry'ppa I był niewiele znaczącym, lecz pobożnym królem, a naród opłakiwał jego śmierć. Chociaż za granicą swobodnie opowiadał się za kulturą hellenistyczną, wspierając po
gańskie instytucje w Berycie (współczesny Bejrut), to w kraju sprzyjał faryzeimowi. Nic zatem dziwnego, że prześladował chrześcijan (Dz 12,1- -19), skazując Jakuba, syna Zebedeusza na ścięcie (ok. 44 r.). Herod Agry'ppa zmarł nagle w Cezarei w 44 r. po uroczystościach w Vicennaiia, obchodzonych na cześć cesarza (Dz 12, 19-23; Dawne dzieje Izraela 19.8.2 §343-450).177 (C) Od Agryppy II do pierwszego powstania żydowskiego. Po śmierci Heroda Agiyp- py I Klaudiusz ponownie zreorganizował kraj, czy'- niąc go prowincją rzymską, którą mieli rządzić prokuratorowie. Ostatnim członkiem rodziny he- rodiańskiej, który miał sprawować częściową władzę, był Marek Juliusz Agryppa II, syn Heroda Agryppy I. Jak większa część jego rodziny, wychowywał się w Rzymie. Miał siedemnaście lat, gdy zmarł jego ojciec. Nie od razu odziedziczył królestwo po ojcu; ale kiedy zmarł jego wuj, Herod, król Chalkis (48 r.), został władcą tego małego terytorium na zboczach Antylibanu. Następnie opuścił to królestwo (ok. 52 r.) i otrzymał od Klaudiusza dawną tetrarchię Filipa, do której później Neron dodał części Galilei i Perei. Jego stosunki z siostrą Berenike wywołały skandal w Rzymie (prawdopodobnie kazirodcze; Dawne dzieje Izraela 20.7.3 § 145; Juwenalis, Sat. 6.156nn). Więzień Paweł bronił swojej sprawy przed Agryppą i Berenike (Dz 25,23-26,32). Po upadku Jerozolimy Agryppa II udał się do Rzymu i mieszkał tam z Berenike; przez jakiś czas był pretorem i zmarł między' 93 a 100 r. Sprawując władzę w Palestynie, miał niewielki wpływ na ludność żydowską. Był w stałym konflikcie z kapłanami, arbitralnie nominował i odwoływał arcykapłanów. Koniec dynastii herodiańskiej nie należał do chwalebnych.178 Za panowania prokuratora T. Juliusza Aleksandra (46-48 r) Judea i inne części świata śródziemnomorskiego cierpiały dotkliwy głód (—> Święty Paweł 85, 11). Królowa Helena z Adia- beny, nawrócona na judaizm, pomagała dotkniętej klęską ludności palestyńskiej sprowadzając zboże z Egiptu (Dawne dzieje Izraela 20.5.2 §101). Wkrótce potem odbył się sobór jerozolimski, przy'- puszczalnie w 49 r. (—> Święty Paweł 85,25-33).179 Prawdziwymi władcami Palestyny byli teraz prokuratorowie, którzy' nie próbowali rozumieć Ży'dów, nie pozwalali im na zgromadzenia ludowe, i szukali okazji, aby ich nękać. Okres ten znaczy' seria mniejszych buntów {Dawne dzieje Izraela 20.5.1 §97-98; 20.5.3 § 106-112; HE 2.11.2- -3). Najbardziej znanym prokuratorem był M. Antoniusz Feliks (ok. 52-60 r.), który spowinowacił się z rodziną herodiańską, zostając drugim mężem Druzylli, siostry' Agry'ppy II (Dz 24,24). Za jego rzą
1942 Historia Izraela [81,180- 182]
dów sporadyczne sprzeciw)' przerodził)' się w otwartą wrogość. Cesarz wysiał go do Palestyny na prośbę zwolnionego arcykapłana, żyjącego w tym czasie w Rzymie. Tacyt tak napisał o Feliksie: „Realizował swe królewskie obowiązki w duchu niewolnika, z wyrafinowanym okrucieństwem i lu- bieżnością” (Hist. 5,9; por. Dz 24,24-26; Dawne dzieje Izraela 20.7.2 § 142). W latach poprzedzających jego przybycie do Palestyny pojawili się żydowscy „rozbójnicy” (lestai), i Józef Flawiusz donosi, że Feliks ukrzyżował „niezliczoną” ich liczbę (Wojna żydowska 2.13.2 §253), chcąc „oczyścić" od nich kraj. Zaraz po nich zaczęli działać „sykaryj- czycy” (nacjonaliści uzbrojeni w krótkie sztylety, sicae, którzy w sposób skrytobójczy usuwali przeciwników, często pełniących funkcje publiczne) (Wojna żydowska 2.13.3 §254-55). Morderstwa polityczne zdarzały się niemal codziennie; ich pierwszą ofiarą padł arcykapłan Jonatan, co zresztą ucieszyło Feliksa. Pojawiły się także inne grupy złoczyńców, którzy mieli „czyste ręce, lecz bardziej bezbożne zamysły” (Wojnażydowska 2.13.4 §258) i którzy podburzali naród do szaleńczych wystąpień przeciw Rzymowi i rościli sobie pretensje do boskiej misji. Do tego okresu można chyba zaliczyć przypadek egipskiego szarlatana, opisany w Dz 21,38. Ten fałszywy prorok żydowski wyprowadził lud na Górę Oliwną, obiecując, że na jego słowo rozpadną się mury Jerozolimy, tak że lud będzie mógł wejść do miasta i uwolnić je z rąk Rzymian. Na jego spotkanie wyszedł Feliks z ciężkozbrojną piechotą. Egipcjanin zbiegi, lecz większa część jego zwolenników została wzięta do niewoli albo zabita. W czasie kadencji Feliksa zmarł Klaudiusz (13 października 54 i cesarzem został Neron (54-68 r.). Przez ostatnie dwa lata prokuratury Feliksa Paweł przebywał w więzieniu w Cezarei (Dz 23,33-24,27). 180 Na miejsce Feliksa Neron mianował prokuratorem Porcjusza Festusa (ok. 60 r.). Stara! się być uczciwym zarządcą (okazując nawet przychylność Żydom, por. Dz 24,27). Za rządów Feliksa sytuacja stala się jednak na tyle zapalna, że przekroczyła punkt krytyczny Wkrótce po przybyciu Festusa powstał spór między żydowskimi a syryjskimi mieszkańcami Cezarei; cesarski reskrypt rozstrzygnął go na korzyść Syryjczyków. Wywołało to jeszcze większe rozgoryczenie wśród Żydów. To właśnie Feshis wysiał w końcu Pawła do Rzymu, gdy jako obywatel rzymski wykorzystał swe prawo odwołania się do cesarza (Dz 25,llnn.). Za następnego prokuratora, L. Albinusa (62-64 r.), sytuacja nie uległa poprawie: „Nie sposób wyobrazić sobie takiego lotrostwa, którego by się nie dopuścił” (Wojnażydowska 2.14.1 §272).(F.B. Marsh, The Reipn ofTiberìus [NY, 19591. A. Momi
gliano, Claitdius: The Emperor and His Achievement (NY, 1961 ]. E.M. Smallwood, Docnments IHustrating thePrinci-
pales o j Galas Clandlns and Nem (Cambridge, 1967].)181 (D) Pierwsze powstanie (66-70 r.). Ostatnim rzymskim prokuratorem był Gesjusz Florus (64-66 r.); w porównaniu z nim jego poprzednik wydawał się „wzorem cnotliwości” (Wojnażydowska 2.14.2 §277). Otwarcie, ograbiał ludzi, plądrował cale miasta i brał łapówki. W tym mniej więcej czasie pojawili się zeloci (grec. zèlótai, a nim. cja- nnd-ndye), szowiniści fanatycznie sprzeciwiający się władzy rzymskiej. Żydzi poczuli się głęboko upokorzeni, kiedy Neron postanowił przyznać poganom nadzwyczajne prawa obywatelskie i „Hellenowie" utrudniali dostęp do synagogi, stawiając stragany przed wejściem. Odwołali się do Florusa, ten jednak nie zrobił nic dla poprawy sytuacji. Później, gdy zabrał ze skarbca świątynnego 17 talentów, Żydzi jerozolimscy nie potrafili zapanować nad emocjami. Z najwyższym sarkazmem składali do kosza, by zebrać datki dla „ostatniego biedaka” Florusa (Wojnażydowska 2.14.6 §293-295). Ten z kolei z zemsty oddal część miasta na rabunek swym żołnierzom. Ponieważ kapłani starali się uspokoić Żydów podczas tych incydentów i radzili ludziom zachować cierpliwość, pominą postawa ludu, który nie reagował na widok żołnierz)7 była potem interpretowana przez tych ostatnich jako przejaw pogardy. Nastąpiła rzeź, ale Żydzi wycofali się na teren świątyni i odcięli przejście przez portyk między świątynią a twierdzą Antonia. Florus, chwilowo zbyt slaby, ab)' opanować buntowników, wycofa! się do Cezarei. W ten sposób bunt przeciw Rzymowi stal się jawny i przyjął charakter formalnego wystąpienia przeciw władzy rzymskiej.182 Żydami kierował Eleazar, wspomagany przez Manahema, syna zelockiego przywódcy, Judy Galilejczyka. Kraj był przygotowany do walki. Sanhedryn powierz)! Galileę Józefowi, synowi Mattiasa (= historyk, Józef Flawiusz; —> Apokryf)' 72, 127). Jednak Jan z Giskali, przywódca zelotów galilejskich podejrzewał go o nielojalność; Józef bowiem poświęcał więcej czasu na powstrzymywanie powstańców od działań niż na ich organizowanie. Początkowo Żydom udało się rozgromić oddziały Florusa, a nawet C. Cestiusza Gallusa, legata syryjskiego wezwanego na pomoc. Neron wysłał doświadczonego dowódcę wojskowego, Wespazjana, który rozpoczął działania w Antiochii zimą 66-67 r. i wkrótce wyrusz)! przeciw Galilei. W ciągu roku Galilea upadla, Józef Flawiusz poddał się Rzymianom w Jotapata (Wojna żydowska 3,7,36 §339).183 Po raz kolejny północna Palestyna znalazła się pod władzą rzymską. Dwa legiony, V i XV, zimowały w Cezarei (67-68 r.), a legion X stacjono-
[81,183- 189] Historia Izraela 1943
wal w Scytopolis (Bet-Szean). Tymczasem Żydzi zwrócili się o pomoc do Idumei, ale Idumejczycy szybko zorientowali się, że sytuacja jest groźna i wycofali się..W tym czasie jerozolimscy chrześcijanie najprawdopodobniej uciekli do Perci, osiedlając się przede wszystkim w Pelli (Euzebiusz, HE 3,5,3). 183 Na wiosnę 68 r, Wespazjan wyruszył w kierunku Jerozolimy przez dolinę Jordanu, po drodze zdobywając i paląc zbuntowane okręgi (Samaria, Jerycho, Perea, Macheront, Qumran). Poszedłby wprost na Jerozolimę, ale 9 czerwca 68 r. zmarł Neron. Wespazjan wstrzymał działania wojskowe i obserwował rozwój sytuacji w Rzymie. Tymczasem wjerozolimie wybuchła wojna domowa (wiosna 68 r.). Szymon bar Giora najechał kraj ze swymi oddziałami, plądrując wszystko, co pozostawili Rzymianie. Kiedy wkroczył do Jerozolimy, naród zmęczony tyranią Jana z Giskali, przyjął go jako nowego przywódcę. Jan i jego zwolennicy wycofali się do świątyni, zamykając się w niej, podczas gdy Szymon rządził w mieście.185 (E) Oblężenie Jerozolimy (69-70 r. po Chr.). Byl to rok czterech cesarzy: w Rzymie Nero na zastąpi! Galba, którego zamordowano w styczniu 69 r. Cesarzem został Othon, ale wkrótce jego miejsce zajął Witeliusz. Ten ostatni rządził tylko do grudnia 69 r. Gdy Wespazjan wyruszył na Jerozolimę w czerwcu 69 r., oddziały rzymskie obwołały go cesarzem w dniu 1 lipca. Wrócił więc do Rzymu, zostawiając swego syna Tytusa, by kontynuował atak na Jerozolimę.186 Właściwe oblężenie rozpoczęło się na wiosnę 70 r., przed Paschą. Miasto było dostępne tylko od strony północnej (od zachodu, południa i wschodu otaczały je głębokie doliny) i dlatego Tytus rozbił obóz na północny wschód od wzgórza Skopus. W czasie święta Paschy w obrębie miasta, w zasięgu wzroku Rzymian, wybuchł)’ zamieszki, jednak Żydzi zjednoczyli się w obliczu wspólnego wroga. Tytus otoczył miasto szańcami i na oczach obrońców krzyżował wszystkich, którzy próbowali uciec z oblężonego miasta. Głód i pragnienie dawały się we znaki i w lipcu Rzymianie zdobyli twierdzę Antonia i zburzyli ją aż do fundamentów. Tytus miał teraz otwarte pole do ataku na świątynię. Ósmego dnia miesiąca Ab (sierpień) podłożono ogień pod bramy, a następnego dnia wkroczyły oddziały rzymskie. Tytus chciał oszczędzić świątynię (Wojna żydowska 6,4,3 §240-241), żądając w zamian poddania się. Obrońcy' świątyni nie zgodzili się. Kiedy 10 sierpnia wybuchły kolejne walki, jakiś żołnierz wrzucił płonącą pochodnię do pomieszczeń otaczających Przybytek. Zamieszanie przeszkodziło próbie ugaszenia ognia przez Tytusa. Zanim ogień pochłonął miejsce Święte Świętych,
Tytus w otoczeniu oficerów zdążył je obejrzeć ( Wojna żydowska 6,4,6-7 §254-266). Wkrótce naprzeciw wschodniej bramy zatknięto rzymskie sztandary, a żołnierze „wśród gorących owacji obwołali Tytusa imperatorem” ( Wojna żydowska 6.6.1 §316).187 Nastapila rzeź Żytlów. Jan z Giskali wycofał się do pałacu Heroda w Górnym Mieście i rozpoczęło się kolejne oblężenie. We wrześniu 70 r. całe miasto zostało ostatecznie zdobyte, splądrowane i zrównane z ziemią; mury miejskie zburzono i pozostawiono tylko kilka fragmentów. W mieście stacjonował garnizon rzymski. Jan, Szymon i siedmioramienny świecznik zabrany ze świąty- ni, to były trofea, które uświetniały triumf Tytusa w Rzymie w 71 r. W kraju pozostały jeszcze do pokonania ogniska buntowników (Herodium, Masa- da, Macheront). Ostatnia twierdza, Masada, została zdobyta dopiero w 74 r. (—> Apokryfy' 72, 123).188 Od tej pory na monetach rzymskich wybijanych dla tej prowincji widniał napis Iadaea capta. Wytażał ona prawdę, z którą naród żydowski musiał ży'ć przez długie wieki. Z wyjątkiem krótkiego okresu „wyzwolenia Jerozolimy” przez Szy'- rnona bar Koclibę (—> 191 niżej), kiedy przywrócono składanie ofiar w świątyni, zniszczenie Jerozolimy w 70 r. znaczyło o wiele więcej niż samo zrównanie z ziemią świętego miasta. Położyło ono kres starożytnej tradycji składania ofiary dla Jahwe tylko wjerozolimie, która była dla Żydów centrum świata. Teraz nie było już świątyni; nad krajem panował Rzytn. Upadek Jerozolimy oznaczał definitywne zerwanie z przeszłością; od tej chwili judaizm miał przyjąć inną formę. Zniszczenie to dotknęło również społeczność chrześcijańską. Dla Rzymian byli oni, podobnie jak Żydzi, ludnością podbitą; Żydzi ostatecznie mieli idi za miniar „heretyków”. Palestyńscy uciekinierzy chrześcijańscy zanieśli do diaspory wspomnienia z życia Jezusa i realiów palestyńskich opisanych w Ewangeliach.189 (F) Między powstaniami (71-132 r.). Tytus zostawił Jerozolimę w gruzach, a garnizon rzymski sprawował wojskową kontrolę. Los Żydów nie by ł łatwy. We Flavia Neapolis (współczesne Nablus) osiedlili się rzymscy' koloniści; w Emaus posiadłości otrzytnalo 800 weteranów wojskowych. W samej Jerozolimie zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie, zaczęli żyć obok Rzymian, o czym świadczą osuaria i groby tego okresu. Tytus uznał całą krainę Judei za swoją osobistą własność.
Społeczność żydowska, przyzwyczajona do płacenia podatku świątynnego w wysokości pół sykla, teraz musiała płacić taką samą kwotę jako//- sens iudaicas na rzymską świątynię Jowisza Kapi- tolińskiego. Praktyki religijne zmieniły się w formy kultu synagogalnego i intensywniejsze studio
1944 Historia Izraela [81,190- 193]
wanie Tory. Po zburzeniu świątyni osłabi wpływ Sanhedrynu jerozolimskiego, któremu przewodnicz)! arcykapłan. Akademicki uczony Sanhedryn 72 starszych (czy rabbich) wjamnii, pod przewodnictwem Jochanana ben Zakkai, a później Gama- liela II stał się instytucją kierującą religią żydowską. Chociaż Judeą rządzili Rzymianie, to ta jeszi- wa cieszyła się pewną autonomią. Ustalała kalendarz i funkcjonowała jako sąd (—> Kanon ksiąg świętych 71,35; por. J. Neusner, First CenturyJn- daism in Crisis [Nash, 1975]).190 Zarówno w Palestynie, jak i w diasporze pragnienie „odbudowy Izraela” podsycane było wspomnieniami o odrodzeniu kraju po zburzeniu Jerozolimy w 587 r. przed Chr. Podczas gdy pod koniec swego panowania cesarz Trajan (98-117 r.) podejmował działanie w związku z zagrożeniem ze stron)' Partów, w różnych częściach imperium w latach ok. 115-116 wybuchały bunty Żydów (Cyrena, Egipt, Cypr, Mezopotamia). Ich przyczyną był ucisk okupanta, także oczekiwania mesjańskie, wciąż żywe wśród Żydów. Dowódcą, który ostatecznie stłumił bunt mezopotamski, był zromani- zowany Maur, Luzjusz Kwietus, wynagrodzony następnie stanowiskiem namiestnika Judei.191 (G) Drugie pow stanie żydowskie (132- -135 r.). Nie wyjaśniona sytuacja wjudei dala o sobie znać w drugim powstaniu. Jego przyczyny nie są pewne. Dio Kasjusz (Rom. Hist. 69.12.1-2) donosi, że wznieciła je próba Hadriana wybudowania grecko-rzymskiego miasta Aelia Capitolina na miejscu Jerozolimy i wzniesienia świątyni na część Jowisza na ruinach świątyni jerozolimskiej. Vita Haciriani 14.2 przytacza jako powód raczej edykt cesarski zabraniający obrzezania. Poprzednio Ha- drian (117-138 r.) zakazał kastracji i mniej więcj w tym czasie ponowił ten zakaz, uznając, że obejmuje on także obrzezanie. Chociaż edykt nie był wymierzony bezpośrednio w Żydów, dotknął ich w ważnej sprawie religijnej. Obie okoliczności mogły przyczynić się do wybuchu powstania.
Ponownie Żydzi judejscy wystąpili przeciw Rzymowi. Wybijane przez nidi monety głosiły „Wyzwolenie Jerozolimy” i „Odkupienie Izraela”. Przywódcą intelektualnym był rabbi Akiba, duchowym kapłan Eleazar, a dowódcą wojskowym Szymon bar Kosiba zwany Bar Kocltba. Ten ostatni sprawował władzę polityczną z kwatery głównej, która mieściła się prawdopodobnie w wyzwolonej Jerozolimie. Zachował on szczegółowo opracowaną strukturę administracyjną i podział Judei na toparchie wprowadzone przez Rzymian. Judea była teraz jego własnością prywatną, a dzierżawcy ziemi płacili czynsz do jego skarbca. Wobec Rzymian zastosował taktykę wojny partyzanc
kiej, prowadzonej z osad i placówek rozsianych po całym kraju (Herodium, Tekoa, Engaddi, Me- sad Hasidhn [=Chirbet Qumran]).192 Na początku buntu rzymski namiestnik, Tynejusz Rufus, był bezradny, chociaż miał w kraju oddział)' rzymskie. Na pomoc pospiesz)! mu legat Syrii, Publicjusz Marcellus. Ostatecznie jednak Hadrian musiał wysłać swego najlepszego dowódcę, Seksnisa Juliusza Sewera, wz)rwając go z Brytanii, Sewer stłumił powstanie dopiero po długim okresie głodzenia Żydów, którzy schronili się w twierdzach i jaskiniach na pustyni. Jaskinie przy Wadi Murabba‘at, Nachal Zeechim Hewer i Selim były kryjówkami dla całych rodzin, które uciekły tam z dobytkiem domowym, zwojami biblijnymi i rodzinnymi archiwami. Oficerowie z Engaddi uciekli do jaskiń przy Nahał Hever, zabierając ze sobą listy od dowódcy Szymona (—> Apokryf)' 72, 119-122). Gdy Jerozolima wpadła w ręce Rzymian, Szymon zorganizował swoje ostatnie stanowisko w Bether (współczesne Bittir, 9,5 km na zachodni południowy zachód od Jerozolimy). W osiemnastym roku panowania Hadriana (134-135 r.), po oblężeniu, Beter zostało ostatecznie zdobyte przez Rzymian. Hadrian zrównał Jerozolimę z ziemią, aby na jej miejscu zbudować Aelia Capitolina. Wydał dekret „że nikomu z narodu [żydowskiego] nie było wolno zbliżyć się do okolic Jerozolim)', zakazano im nawet z oddali patrzeć na ziemię ojczystą” (Euzebiusz, HE 4.6.3).(|.A. Fitzmyer, „The Bar Cochba Period ", ESBNT 305-354. W.J. Fulco, „The Bar Kokhba Rebellion”, TBT 64 [19731 1041-1045. Y. Yadin, Bar-Kokhba [London, 1971 ].)193 Bardzo niewiele wiadomo na temat chrześcijaństwa w Judzie w tym okresie, kiedy nastąpił rozłam między synagogą a Kościołem. Kiedy chrześcijanie powrócili do Jerozolimy po 70 r., Kościołowi przewodnicz)! Symeon, syn Kleofasa, który był biskupem aż do męczeńskiej śmierci w 107 r. po Chr. (Niektórzy identyfikują go z Szymonem, „bratem” Jezusa [Mk 6,3], tak że linia krewnych Jezusa rządziłaby Kościołem jerozolimskim na wzór „kalifatu”.) Przy mniejszej ilości dowodów [Apost. Const. 7.46] B.H. Streeter [The Primitive Cli m d i (NY, 19290] identyfikował Judę, „brata” Jezusa jako trzeciego biskupa). Po Symeonie Kościołem jerozolimskim kierowało trzynastu innych judeochrześcijańskich biskupów za czasów Hadriana: Justus, Zacheusz, Tobiasz, Beniamin, Jan, Maciej, Filip, Senekas, Justus, Lewi, Efres, Józef, Judasz (HE 4.5.3). Euzebiusz pisze również, że po męczeńskiej Symeona wielka liczba Żydów uwierzyła w Chrystusa (HE 3-35). (K. Baus, From thè Apostolic Community to Coiistantine [History of che Church 1; NA', 19801 70-158. K. Bihlmeyer i T. Tiichle, Church History i: Christian Antiquity [West- minster, 1958] 33-102.)