Hindi Ki Bhoomika New

56
रचनाकार क तुत. हंद क अंतरेीय, सावदेशीय एवं अंतरराय भूमका . महावीर सरन जैन 1 -बुक (http://rachanakar.blogspot.com ) क तुत --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- हद क अतर-ेीय, सावदेशीय एवं अतरराय मका ोफेसर महावीर सरन जैन एम00, डी0फल, डी00 (सेवानव त नदेशक, केय हद संथान) 123, हरएकलेव, चांदपुर रोड, बुलदशहर - 203001 अनुम अयाय 1. हद भाषा का े एवं हद के ेगत प अयाय 2. हद एवं उदू का अवैत अयाय 3. हद भाषा क सावदेशीय भूमका ( भारत म हद का सपक भाषा के प म यवहार अयाय 4. वदेशी ववान वारा हद वामीमांसापरक अययन (फलॉलािजकल टडीज) (सन् 1940 ईवी तक)

description

प्रो. महावीर सरन जैन की ई-किताब : महावीर सरन जैन की किताब : हिंदी की अन्तर-क्षेत्रीय, सार्वदेशीय एवं अंतरराष्ट्रीय भूमिका

Transcript of Hindi Ki Bhoomika New

-

(http://rachanakar.blogspot.com )

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- , 00, 0 , 0 0 ( , )

123, , , - 203001

1.

2.

3. (

4.

( ) ( 1940 )

. ,

.

1

5. :

6.

7.

8. /

9.

- , -

, , , ,

600-700 , , , , , , , , ,

,

8 , 1948

. ,

.

2

'

:

(

, 8 - 11 - 1948) (1) 10 15 (2) (3) 26 ,1949 14 ,1949 - '

: - - -

'

-

- , ,

19

20 21 ,

-

, ,

Text to Speech Speech to Text ,

, ,

1998 , , , 1997 -

1991

( 0 Census of India 1991 Series 1 - India Part I of 1997, Language : India and

states - Table C - 7) 13 , 1998

25 ,1999

(1997 , -57) .

. ,

3

33,70,00,000 (33 , 70 ) 1991 83,85,83,988 33,72,72,114 04,34,06,932 38,06,79,046 44.98

, , , , ,

, -

, - , ,

'

,

,

-

-

-

:

,

- ,

- ,

,

. ,

.

4

93

93

( I ) 40

( II ) /

,

( III ) - - -' , 60 , , , , /

; ; , , ,

, ,

, .

,

, -

- ' 6

. ,

.

5

,

1.

'

- 1.

2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

11.

'

20

'

'

' '

' ' ' : ' ' '

'

' ,

,

'

-

' ( ,

: , 4

, , 1985 )

: 20 20 , ,

- ,

1. - 1. 2. 3. 4. 2. - 1. 2. 3. 3. - 1. 2. 3. 4. . ,

5.

.

6

4. - 1. 2. 3. 4. 5. ( ' '

, , '

)

5. - ' . - ,

'

1.

2. '

, , , , - , '

( , 60)

'

'

, '

,

,

,

'

,

'

',

', '

'

'

,

. , .

7

'

'

(Ferguson: Diglossia:

Word,15 pp. 325 - 340) ' ( Gumperz: Speech variation and the study of Indian civilization, American Anthropologist, Vol. 63, pp. 976 - 988)

, -

-

-

-

,

'

,

, - -

-

1997

,

28 07

,

, -

- ,

, , , , , , ,

, . , .

8

,

:

2.

, - ' ( ', ') 1985 . ( ) .. ' - - -

-

, ! '' ,

- , '' ?

''

,

, - , - , , ''

''

. ,

.

9

( - -

''- , 30, 6, (, 1991), 10-22)

' ' ' , ,

' ' ', '

'

' ' '

', ', ' ' ' ( 522 486 ) ' ' '

' ( 531 - 579 ) ' ' ' '

-- ' '

-- ' '

- -- ',

-- '

' ' - - ' , ' -

, ' 1253 0 1325 0 '

(1) (2)

' : ')

, (

. ,

.

10

' : , ' : , , -- ' , ( )

--- ' ' ' ' ' ' ' - - ( 1700 . )

' , , 1648 . ' , - --- '

- -- (1712-1810 .)

-- ''

, () , ( ) , ( )

, ,

, 1928 .

18 , , , , , , '' ( ) , , ( )

, ,

. ,

.

11

-

'

Glottopolitics

19 - - , - - ' - -

() '

1804 . ' ' - , , ,

1804 . ' ' ,

1812 .

- ' ' 1812 .

''

-

,

' - , ,

1. 2. 3. ?

, - . ,

.

12

-

,

, - , - - -

-

,

' , ' , - ' ( ) ' - , ,

() , , ,

,

' , ' (1) (2) , ( ), , , , , ,

: , , , , , - - ' ?

, , , - , ,

, .

. ,

13

, , -

- -

- - ' ( ) ' (

')

,

- '' '

1/- , ' ,

2/- , , , (711-713 . ) (1175-1206) (1206-1290), (1290-1320), (1320-1412), (1414-1451) (1451-1526) - - ' . , .

14

'

1526 . ( )

1540 . ' 15 1555 . 15 , , , , , ' ( )

-

, , , ,

, ,

( ) ( ), , ( ) ) (- ), ( -) -

( ) (-), , (

'

(- )

(-, -), (-), , (- ), ( - ) ( )

( )

, , , , , , (-), , , - - - , , , , - , , , , , -

, , , , , , - - . ,

.

15

( ) - ,

' Monday Market - -

, , ,

, , , , , , , - ' ( ) ' ( - ) , , , , , , , , , ,

-', -', -'

, , , - ', - ',- ', - ' ,

, , , - , ,

-

, , -

- ' -

, ,

, - '

' [ '

]

'

'

' -'

-' ' -

- - ' '

' ' [

- ' - ' -

] -

' , ( ) , ( -, - ) , ( ) , () , -, -, , , ,

. ,

.

16

-

-' ( ) , , , ' -

' -

, , ,

-

, -

- -' , -', -', -'

-'

' , ', ', ',

' -' , , , , , , , , , , ,, , , , - , ' ' ''

- -

3.

, -

- - , -

, , , ,

600-700 , , , , , , , ,

,

,

. ,

.

17

8 , 1948

' (

:

, 8 - 11 - 1948) (1) 10 15 (2) (3) 26 ,1949 14 ,1949 - '

: - - -

'

-

, , 2001

'

4.

( ) ( 1940 )

. ,

.

18

; , ,

,

, ,

, . 0 0 , 0 .

:

1. (1659-1718) , (Isaac Van der Hoeve) 1698 1743

0

:

( , ) 0 '' (1)

1715 1698

0 ' 0 -

' 0

(Isaac Van der

Hoeve) 1698 0 (Hague) '' (2)

1985 :-

. ,

.

19

"instructe off onderwij singe der hindostane en persianse talen nevens hare declinatie en conjugative etc. door joan josua katelaar, Ellingensem en Gekopiert door Isaacq Van Der Hoeve Van Utreght tot Gechenawe A. 1698. 0 :

0

............... '' ........ 30 -

, - ' ,

', '', '' , (3) (4) - ( ), '' '' '', '' '' ''

'' ' ''

''

'', ''

, , ,

, '' ( , )

2. :

,

0

1760 0 - , ............. , - - '' (5) 30

30 1741 0

1745 0 . , .

20

, , (,

,

, , ) , , , , ,

0

:

............... Benjamini Schulzii, Grammatica, Hindostanica, .................. - .......... '' ''(6) ,

''

(, ), (, )

'' '' '' '' '' ''

''

:

'' ( ( ) )

3. :

' 1771 0

:-

"taking it together, the Alphabetum Brammhanicum is, for its time, a wonderfully good piece of work." (7) , , , , - , , ,

,

,

, ''

'' '' . ,

.

21

:-

'' , , '' (8) 0 '' ''

(9) :

, - (linqua media) ''(10) 1771 0

, ,

- ,

0 :-

, 1650 1800 ,

, '' (11) (12)

:-

,

4. : ( 1763-1771) ( 1798 0) 0

1773

(13)

1801 0 .

. ,

22

(5) : - ' - ' 1773 0

(6) : (1759-1841) (i) - , (1787) (ii) (1796)

(1798-1805)

4 1800 0 1800 1800 0

' ' ' Sterling - Standard, Genuine. '

:-

- 1860 ( 1803 0) , , , ' ''(14)

7. : : , (1790)

8. (1749-1820) 1785 1800 0

1801 0 '

-

9. (1793-1835)

1808

. ,

.

23

- '

10. (1755-1812) (i) - , (1808) ( )

(ii)

: ( )

11. : (1774-1858) (i) 1808 1849 0 - ' - '

(ii)

(1813) -

- 1818,

- 1826, - 1843, - 1846

(iii)

(1845)

12. - 1813 0 - - 1805 0

13.

: (1780-1830) ,

(i) :

(1814) -

(ii) (1828) (iii) - (1828)

14. : (1781-1819) (i) . , . , (1811)

24

(ii) ( 0

0 9)

1819 0 0 1824 0

15. (1786-1860) ( 0 0 14)

16. ( 1819-1830) (i) ( ) (1827) (15)

(ii) , (1829)0 (16)

17. (1792-1845) (i) ( (ii) - , (1847) ) (1827)

18. 1836 0 -

19. (i) 1864

. ,

.

25

(ii) , (1839)

(iii) , (1839)

20. : (1798-1868) (i) : , (1845) 1850 0 1874

,

(ii)

, (1846)

(iii) , (1847)

21. 0 : (i) , (1846)

22. : (1814-1883) (i) , (1847)

23. 0 : ( 1890) (i) ) , (1847)

( 104-105

24. 0

:

(i) - , (1850)

25. (1825-1889) ( 0 -21)

. ,

.

26

26. : (1794-1878)

)

-- '( 1839 0

1870 0

(i) , (1868) (ii) (1850) (iii) - , (1849) (iv) (v)

27. (i) , (1852)

28. 0 : (1820-1886) (i) , , Vol. XXI (1852)

29. 0 (1817-1880) (i) - , (1858) (ii) , (1876) (iii) - , (1879) (iv) (00 ) (1886)

30. (1808-1877)

. ,

.

27

(i)

(1861)

(ii) (1862) (iii) (1862)

31. - , , - , -

(1858) (1860)

(i)

(ii) :

(iii)

(1862)

32. : ( 1825 0) -

1859 0

33. : (i) - , (1871) 1870 0 - '

00 0

-

34. (1820-1881) (i) , (1872)

(ii) (1872)

35. (1837-1902)

. ,

.

28

1857 0 , , '

, , , , , , 1875 0 1879 0

1872 0 ,

36. (1830-1904) (i) , (1874) 1926, 1941

(ii) , , (1911)

37. 0 : (1839-1899) , , , , , , , ,

-

, , ,

-

(i) (1875-76) 1893

(17)

38. ( - 1845 0) (i) (1880)

. ,

.

29

39. : (1841-1918)

1880 0 0

, , - ) (,

0

0 :

(i)

( 582 - ) , (1880) (ii) (1880) (iii) , (-0 (iv) , (1880) ), (1885)

() - , , () - , , , () - , , () -

40.

( - 1846 0)

(i) , (1881) (ii) - - , (1888) . , .

30

(iii) , (1889)

41. : (1840-1882) (i) , , (1882)

42. (1836-1896) (i) , (1882) 1883, 1890. (19)

(ii) ' 1888 0 0

1888

, ''(20)

43.

(1851-1941) 0

1993 0

0 '' 14 , 1994 (21)

' 1889 0

,

: . ,

.

31

(i)

-

, ,

(1883-1887)

(ii) , , , Vol. 64, No.-1 (iii) 1894 0 33 1927 0 ( , , , ) - - - ,

, ,

, , - , 0

-

0

44. ( 1832 0) (i) , ,

,Vol. XVIII (1885)

45. ( 1849 0) ( 0 40) 1888 1889 0

46.

:

(i) , (1891)

. ,

.

32

47.

( 1854 0)

(i) (1896)

48. 0 ( 1838 0) (i) , (1898)

49. ( 1850 0) (i) , (1897)

(ii) , , fVol. XXXII (1903)

50.

(1860-1930)

(i) , (1910) (ii) - - (1911)

51. (i)

, - (1911)

52. 0 00 (1888-1919) 0 '

' ' ' 1911 0 ' 1912 1913 0 :

. ,

.

33

(i)

, , (1914)

(ii) , , Vol. XXXXIII & XXXXIV (1914-1916)

53. 0

(i) , (1934) (ii) , (1938) 54. 00 (i) , (1940) (1950)

55. (i) (1931)

' (22)

(ii) - , (1969) 0 (23)

.

5.

: , 1997 1998

1998 ,

. ,

.

34

100

-

(i) 40

(ii)

(iii) - , , , , / , - -' , ,

,

(1)

(2) -

(3) , ,

(4)

(5) ( )

:

. ,

.

35

( )

( )

(6) - , -

(7) (8)

(9) ' , , ,

(10) :-

(11) ,

,

(12) ' - '

(13)

(14) (15)

(16) , ,

,

, , ,

-

, - ,

,

-

. ,

.

36

6.

, ,

-

1 (1) -

1. - - ( 1945) , 2. : ( 1955) ,

3. : - - 1 (1960) , 4. - 1-8 (1960) , 5. . . ( , ) : (1961)

6.

(0 00 ) : - -

(1962-63)

7. : : (1965) , 8. 0 : (1966) ,

9. 0 : (1966) 10. : (1967), , ,

11. : (1969)

1979 1983 .

. ,

37

(2)

- 0 , 0 0

-

(3) - 1967 '

0 0 1970

(4)

( ) - 0

' 1970

1972

'

(5) - 0

(1963) (1966)

0

1966 - 1977 - ) , 1980 1999 0 :

' (

0

', 0

'-

'

(6) - 0 ' ( ) 1963 -

(7) - (1911-1984) : 1. , (1959) 2. , (1983)

(8) -

0 1972 ' 0

1980-81 ' ( )

. ,

.

38

(9) -

'

, 1987

(10). -

0 -- '

0 '

(11)

-

' 11

1993

(12) - , . ( )

(13) -

(14) - 0 . ' ( , )

2

0

0 - ',

', 0 ( )

0 - ' ' '

3 , , , , , ,

1. - : 2. - : 0 00 ( ) 3. - : 0

. ,

.

39

4. - :

5. - : 0 6. -

:

7. - :

8. - : 0 - -

9. - : 0 -

10. - : 0 11. - - 00 12. 13. - - - 00 0

( - - ) :

14. - -

15. - -

30 (

16. - - 45 )

17. - -

90

18. - : 0 0

4 -

1- -

:

. ,

.

40

:

-

2- - 0 00 :

'

3- - 0

:

'

4-

- 0 :

'

, ,

5-

- 0 ' ( ) 1991

6. - ,

0 - '

: ) : 0 2. : 3. :

1- (

4. : 5. : 6. :

2-

7. -

( )

8. - 0 .

. ,

.

41

7.

, , , , , ,

:

1- - 1971 ' 11 , , ' , , 0

23 8 10 - , ; - - , , - 1. .2. 3. 10.

4.

5. . 6. 7. 8. 9.

'

0 , ,

-

- , , , ', 0 , 0 , , ', '

1- 2. 3. 0 4. 5.

1-

- 1979 '

(1967)' (1971)' ' (1972)

. ,

.

42

2-

- , , '

25 ', ', ', ', ' ' ' '

' , ,

3-

0 -

-

50

4-

- ,

, , ,

25

5

- , , ,

(2) -

: ' ' 1978 0

'

'

(3) - '

0

'

, , , 0

, , ,

15

. ,

.

43

(4)

' , '

(5) - 0 1. (1982) 2. (1982) 3. 0

8

(1983) 4. (1983) 5. (1988) 8. ( -1

(1984) 6. (1985) 7. 2) (1984)

(6) -

1. 2.

,

0 00

00 1968 ( ) 1992

' , '

0 0

,

1999 - - '

. ,

.

44

- :

0

'

- 1. : 2.

2.

' '

- 1. :

8.

/ :

1.

-

,

, , , , , ,

, , ,

, , , , ' '; -'

'; ' - , , , 1973 27 200 , , , , , ,

' ,

, , , , , , , , , , ,

. ,

.

45

1. 00 4. 5. 6. 7.

2. 3.

2. - , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

, ,

, , , , , 121

1. 2. 3.

:

( - )

( - ) ( - ) , ) - ) - , - ,

4. ( 5. (

6. ( , , ) 7. 8.

( ) 1951 1980 201

9. ( - , - , ) 10. -

3 . - 0 ( ) ,

. ,

.

46

' '

'

'

4 - 0 '

' 0 ' 5 - 0 0 , ,

0 . , 6 7 0

8. - 9. -

'

, , ,

- 10.

' 0

, ,

, , , , 11. - 0

0 12. - ' ' ,

22

13. - ' ' 14. - 0 15. 0 0 ' '

16. -

. ,

.

47

1.

', ' ' 0 0. 0

' - 2. 3. ()

80 () () () ..

()

() ()

() 4. 5.

() () () () .

' ' ' '

6. ' 7. 8. - ' ' '

9. 0

, , , , ,

17. - , 18.

'

/ 1 - , , , , , ( ) '

( 2 - 0

)

3. - 0 0 0 27

67 4

. -

. ,

.

48

'

5 6-

.

-- 0 101 -

-

00 7 -

- , , ()

, , , ' 1992 ( - , ) ------

9.

6 : 1. , 2. 3. 4.

, 5.

6.

( 0 Year Book of the United Nations 1955, Vol. 49, pp. 1416-17, New

York ) 6 (IAEA) (2) : (1) (ITU) (4)

(IDA) (3)

, (UNESCO) (5)

(WHO) (6)

(UNIDO) (7) :

- (UNICEF)

1998 , , , 1997 -

1991

( 0 Census of India 1991 Series 1 - India Part I of 1997, Language : India and .

states - Table C - 7) 13 , 1998

. ,

49

25 ,1999

(1997 , -57) 33,70,00,000 (33

, 70 ) 1991 83,85,83,988 33,72,72,114 04,34,06,932 38,06,79,046 44.98

, , , , ,

, -

-

93

93 ( I ) 40 - 2. 3. 4. 5.

- 1.

( II ) /

,

. ,

.

50

() 6. 7. 8. 9. () : 10. 11. ( ) 12. 13. ) 16.

14. 15. (

17. 18. 19. 20.

21. 22. 23. 24. 25.

26. 27. 28. 29. ( ) : 30.

31. -

() : 32. 33. 34. 39. 40.

35. 36. 37.

() 38.

41. 42. 43. 44. 45.

( )

: 46.

( III ) - - ( ) , , , 60 , , , , / -' ( ) , , ;

, , , ,

, , , ,

:- 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. ' 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 92. () 93. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. , 00 :

, , 00 -

. 67

1995 00 .

. ,

51

. ; , 0 00, , , , 00

-

1984 1988 18 , 000, , , (

, 4.

- 1. 2. 3. ,

5. 6. - , - 7. , , , , 8. , 9. , 10. , 11. 12. 13. 14. ! 15. , 17. ? , 17. , ,

18. ! , 19. , ) 1995 :

1998

6

( )

836 333

(1) 800 550 400 400 200 170 874 366

(2) 874 366 322-358

(3)

(4)

332 322 186 170

322-358 341 ----167 341 ---167

. ,

.

52

072

090

077

077

(1) Encarta Encyclopedia--- article of Dr. Bernard Comrie (1998) (2) D. Dalby: The Linguasphere Register of the Worlds Languages and Speech

Communities, Cardiff, Linguasphere Press (1999)(3) Ethnologue, Volume 1. Languages of the World: Edited by Barbara F. Grimes, 14th. Edition, SIL

International (2000)(4) The World Almanac and Book of Facts, World Almanac Education Group(2003)

---------------------------------------------------------------(1) 1. 836 (83 60 ) 2. 333 (33 30 ) 3. 332 (33 20 ) :

4. 322 (32 20 ) 5. 186 (18 60 ) 6. 7. 170 (17 ) 72 (7 20 )

(2)

-

1. 800 (80 ) 2. 550 (55 ), 3. 400 (40 )

4. 400 (40 ), 5. 200 (20 )

. ,

.

53

6 7.

.

170 (17 )

90 (9 )

(3)

(The World Almanac and Book of Facts) :

1. 874 (87 40 ) 2. 366 (36 60 ) 3. 322-358 (32 20 35 80 )

4. 341 (34 10 ) )

, , 5. 167 (16 70 ) 7 . 77 (7 70 )

(

:

-2

- 550 (55 ), - 366 (36 60 )

/

? 3 4

-

366 (36 60 ) - 553 (55 30 ) -4 -2 - 550 ( 55 ) -3 11 (Regional) (Stylistic)

-

,

- 553 (55 30 ) . , .

54

,

- ,

700-800 (70 80 )

6.

-3 4

/

:-1.

2. 3. 4. 5.

7. 8.

9. 10. 11.

, - -

1997

'

,

,

, -

- -

-

,

28 07

,

, -

- ,

, , , ,

, ,

, , ,

:

. ,

.

55

1991

( ) 90.11, ( ) 80.86,

( ) 85.55, 89.56, 61.06

88.88, 91.00, 81.64

(First Language Speakers)

(Second Language Speakers) ; (The Linguasphere Register of the World's Languages and Speech Communities)

960

...........................................................................................

. ,

.

56