Red

akto

r: B

en A

ndon

i; G

rafi

ka A

rtan

Buc

a 29

5

Në këtë numër: In Memoriam Dhimitër Shuteriqi (poezi), Luan Rama, Veton Surroi, D’Annunzio nga Seldes etj…

Vijon në faqen 14

e-mail: milosao2005@yahoo.com

E DIEL30 Korrik

2017

NGA LUAN RAMA

Në ditët e para të prillit të vitit 1861, dyudhëtarë francezëishin nisur me një

mision tepër të veçantë, tëngarkuar vetë nga perandoriNapoleoni i III, (LouisNapoléon Buonaparte, nipi iNapoléon-it të madh - 1808-1873): arkeologu LéonHeuzey, anëtar i «Akademisësë Arteve të Bukura» si dhe i«Akademisë së Mbishkri-meve dhe Letërsisë», në Par-is, dhe Honoré Daumet, ar-kitekt e piktor. Ata ishin ni-sur nga Marseille, në jug tëFrancës, me një anije tëposaçme dhe duke rrahur de-tet e Mesdheut, ata përsh-kuan Detin Jon, duke shkuarthellë në Egje, për të mbërri-tur në Selanik. Që andej, atamorën rrugën për në Maqe-doninë antike, drejt Farsale-s, ku ishte zhvilluar beteja efamshme dhe vendimtare mi-dis Cezar-it dhe Pompe-ut,çka do të përfundonte me dis-fatën e këtij të fundit. Në fakt,pas një beteje të ashpër të «ca-hortave» ushtarake e legjion-eve të dy gjeneralëve të fam-shëm Cezar dhe Pompeu nëApoloni e Durrës, ushtritëkishin marrë udhën drejt«Via Egnatia» për tu rinde-shur pastaj në Maqedoni. Pramisioni i dy shkencëtarëveishte i qartë: duhej t’i rapor-

tonin Napoléon-it të III, që drejton-te Francën në atë kohë, se si ishtezhvilluar kjo betejë e famshme,strategjia e luftës dhe gjetjet arke-ologjike që trashëgonte njerëziminga kjo epokë.

Gjatë tri muajve vëzhgime egërmime në qytezat e vjetra, nëPharsale, (Farsale), në Filipopoli,në Palitzia dhe në drejtim të Pel-agonisë, (jo larg nga Manastiri isotëm), Heyzeu mblodhi një mate-rial të pasur arkeologjik, mes tëcilave bazorelieve e statuja si ajo eDemetrës, (me vello), dhe figuravetë tjera të antikitetit: koka të

hyjnive, stela funerare, një kokëluani në bronx e plot objekte tëtjera. Një muaj ata e kaluan vetëmnë Philippe, (qyteti i themeluar ngababai i Aleksandrit të madh), atjeku kishin qënë Brutus dhe Cassius.Në Pelagonia, ai zbuloi dhe nje ba-zoreliev të dy kalorësve, vëllezërveDioscure, me të cilët lidhet dhe njënga poemat më të vjetra epike tëBallkanit. Ja pse raporti i tyre nëfund të ekspeditës, që ishte e paraekspeditë e perëndimorëve në këtoanë, pra Misioni arkeologjik i Maqe-donisë, (La Mission archéologiquede la Macédoine), mbetet dhe sot si

një tekst referencë. Por mjerisht,siç thotë dhe arkeologu, histori-ani i Antikitetit dhe miku ynë,Pierre Cabanes, dy shkencëtarëti kaluan anash një prej vëndbani-meve më historike të historisë sëAntikitetit të kësaj zone, varrevemadhështore të mbretërve tëMaqedonisë, Grande Toumba, siçe përcakton Cabanes, (120 metratë gjatë dhe 12 metra të lartë), kuarkeologë të mëvonshëm do tëzbulonin sekretet e tij si, varrine mbretit Filipi II i Maqedonisë,kurorat mbretërore, diademat,relievet në fildish, enët në

Léon HeuzeyHonoré Daumetdhe

argjent, madje dhe kockat embretit të vdekur. Sidoqoftë,kërkimet në Palatzia, Farsale, etj,ishin për ta një ngjarje e madhe,siç shkruan dhe Heuzey nëshënimet e tij. Ai kujton vizatimete mikut të tij Daumet rreth „kalittë Thesalisë” dhe gëzimin e tyrekur zbulonin skulpturat. „Imagji-noni se ç’gëzim patëm në Farsalekur ishim përballë bazorelievit të„Ekzaltimit të lules”, ku arkaizmifin i tij, i kujtonte mikut tim mrek-ullitë italiane të Bottiçelit”.

Dy artistët e Napoleon III nëgjurmë të Çezarit në Shqipëri

E diel 30 Korrik 201714 - HISTORI

KKUJTIME

Në ditët e para të prillit të vitit 1861, dy udhëtarë francezë ishin nisur me një mision tepër tëveçantë, të ngarkuar nga vetë nga perandori Napoleoni i III, (Louis Napoléon Buonaparte, nipi iNapoléon-it të madh - 1808-1873): arkeologu Léon Heuzey, anëtar i «Akademisë së Arteve tëBukura» si dhe i «Akademisë së Mbishkrimeve dhe Letërsisë», në Paris, dhe Honoré Daumet,arkitekt e piktor. Ata ishin nisur nga Marseille, në jug të Francës, me një anije të posaçme dheduke rrahur detet e Mesdheut, ata përshkuan Detin Jon, duke shkuar thellë në Egje, për të mbër-ritur në Selanik. Kalvarin dhe gjetjet e tyre na i prezanton studiuesi i njohur Luan Rama...

NGA LUAN RAMA

VVVVVijon ngijon ngijon ngijon ngijon nga fa fa fa fa faqja 13aqja 13aqja 13aqja 13aqja 13

Pas ekspeditës në Maqedoni, Léon Heuzey morrirrugën drejt Shqipërisë. Ainuk donte ta humbte ras-

tin tani që po lundronte jo largbrigjeve të Ilirisë dhe të shikontejo vetëm vëndet ku luftuan legjion-arët romakë të Cezar-it, por edhetë vëzhgonte nga afër ato vëndepër të cilat shkruanin jo vetëm his-torianët e mëdhenj antikë si Hero-doti, Straboni, Plini, etj, por dhedisa vëzhgues me shije para tij, siCiriaco de Pizziccoli, i njohur mëpas me emrin Cyriaque d’Ancôna;konsulli francez i Janinës,François Pouqueville, apo kapite-ni anglez, i dërguar nga mbreti iAnglisë tek Ali Pasha, MartinLeake. Në fakt, asnjëri prej tyrenuk kishte qënë arkeolog, por si-doqoftë, shkrimet e tyre ishin tepërtë rëndësishme: shënimet e Ciri-acco-s së Ankonës; Udhëtimi nëMoré, Greqi dhe Shqipëri, i Pou-queville; si dhe Në Greqinë e veri-ut, të Martin Leake. Ciriacco dePizziccoli, e kishte vizituarApoloninë dy herë rradhazi gjatëjetës së tij, në vitet 1435-1437. «Më20 qershor 1436, - shkruante ai, - nembërritëm në qytetin antik tëApolonisë dhe pamë tempullin eDianës, me rrënoja të vjetra rrot-ull saj. Pastaj vazhduam drejt fush-ave me bar, duke lënë rrugën, nënjë shteg dhensh… Eshtë itinera-ri më i mirë drejt Aulona-s(Vlorës)». Ky shkencëtar i Antiki-tetit dhe i kohrave të Mesjetës njof-tonte dhe për mbishkrimet e Gra-mata-s në brigjet shkëmbore tëKaraburunit, të cilat ai i kishteparë nga afër. Kapiteni anglez Wil-liam Martin Leake, një ndër miqtëe afërt të Ali Pashës, më 1835, shk-ruante për mbresat që kishte pa-tur nga Apolonia shumë vite mëparë «Pamja e jashtme e ndërtesësnuk ka ndonjë gjë piktoreske, poroborri i brëndshëm, i mbushurgjithë rrënoja që dergjen mbi bar,është një pamje tepër prekëse.Kudo syri pikas dëshmi të një kohetë shkuar, një përzjerje të çudit-shme mes rrënojave greke, kol-lonave romake dhe kapiteleve mes-jetare …»

Në vNë vNë vNë vNë vendin e shenjtëendin e shenjtëendin e shenjtëendin e shenjtëendin e shenjtëtë Dioskurëvtë Dioskurëvtë Dioskurëvtë Dioskurëvtë Dioskurëveeeee

Pas ankorimit të anijes së tyrenë Vlorë, Heuzey dhe Daumet,morën rrugën drejt jugut për tëzbuluar një nga vëndet më të për-mendura në kohën e luftrave tëCezar-it, për të cilat dhe vetë per-andori kishte shkruar në kujtimete tij. Shënimet e këtij udhëtimimjaft interesant, Léon Heuzey dot’i botonte pak më vonë në sh-krimin e tij «Qyteti i Orikumit dhevendi i shenjtë i Dioskurëve nëmalet Akrokeraune», ku ndër tëtjera, për këtë qytet-port, ku Cezari

dikur kishte vendosur garnizonine tij, ai shënonte: «Para udhëtimittonë në këtë vend, hartat e Greqisësë vjetër, nuk e shënonin saktëpozicionin e qytetit të vogël të Ori-kumit në brigjet e gjirit të Vlorës,në Epir, pra si një nga stacionetbregdetare më të famshme dhe mëtë fortifikuarat e Antikitetit. Nëatë hartë, ajo vendosej shumë mënë lindje, ndërkohë që ajo gjëndejnë jug-lindje, në pjesën më tëtërhequr të gjirit, midis maleveAkrokeraune dhe lumit Kélyoinos,apo Lumit të Bardhë, siç e quajnësot. Gjiri, i futur në radën e mbyl-lur të Vlorës, është vendi i vetëmqë mund të ofrojë qëndrimin embrojtur të anijeve kundër gjithëerërave. Ky vend quhet nga ban-orët “Porti i Dukatit” dhe në pjesënmë të thellë të tij, quhet “Pasha-Liman”, në kujtim të kapiten-pa-shës, meqë aty strehoheshin za-konisht flotilet turke, ashtu siç nëOricum-in e vjetër qëndronin ani-jet romake. Në mesjetë, në Jeriko,siç e quanin atëherë, strehoheshinanijet bizantine apo normande.Pikërisht atje, ne zbuluam në vitin1861, gjurmët e qytetit antik dheshënuam të dhënat e ndryshmetopografike, çka shpjegojnë emrine tij të famshëm, gjithashtu dhe sinjë kantier detar… Shtëpitë for-monin atje një vazhdimësi sh-kallësh koncentrike, secila merrugë në çdo rreth të tyre dhe meshkallare të shumta që ngjiteshinnë të gjitha anët deri në lartësitë eakropolit. Ai vetë është i përbërënga një mur rrethues, i ndarë me

dy pjesë përmes një muri të brënd-shëm. Në majë ishte një shapelë errënuar, ku dhe vetë shenjti ishteharruar, çka shënonte dhe sheshinqëndror të tempullit të qytetit. Kypozicion i krijuar nga natyra si njëlloj vizatimi, i përgjigjet katër-cipërisht, asaj ç’kemi mësuar mbiOrikumin dhe pikërisht përshkri-mi shumë i saktë, dhënë nga Ju-lius Cesar mbi këtë strehim breg-detar në brigjet e Epirit… Por ngakoha e Perandorisë Romake shi-hen ende gjurmët madhështore të“rhéteur”-it Herode Atticus, i cilie ringriti këtë qytet me shpenzimete tij… Pjesa më e egër e maleveAkrokeraune na bëri të mundurtë shohim mbishkrime të shum-ta…”1

dalë të qytezës, një shtyllë çkambetej nga një tempull i madh, atau informuan se shtyllat e tjera tëtempullit ishin thyer dhe ishinmarrë për ndërtimet e sarajeve tëpashallarëve, një vit më parë.

Heuzey ishte në atë kohë një nganjohësit më të mirë të Antikitetitgrek dhe kjo eksperiencë ishtepadyshim shprehje e inteligjencëssë tij, ku kishte spikatur që nëbangot e liceut Charlemagne nëRue d’Ulm, në Paris. Që andej aiishte formuar në ShkollënFranceze të Athinës, (L’EcoleFrançaise d’Athènes), nga ku ka-lonin gjithë ata që merreshin meantikitetin grek. Por ai kishte njëshpirt shkencëtari dhe artistinjëkohësisht, duke kërkuar të de-shifronte madhështinë e artit dhetë shpirtit grek. «Artistët grekë, -shkruante ai, - nuk rreshtën sëfrymëzuari nga jeta familjare dhekur ata gjenin motive të gëzue-shme, u pëlqente që t’i përcillninato përmes një arti të madh, dukei ngritur vlerat e tyre gjer në vleraheroike e hyjnore, larg çdo llojvulgariteti…» Heuzey ishte i paringa studjuesit e Antikitetit grek eromak që veshjen antike, për tëcilën bëri mjaft studime të pub-likuara në botimet më prestigjioze,i demostronte me njerëz të veshur,hipur në një lloj skene, për tëtreguar kështu virtuozitetin dhediversitetin e veshjeve të një egjip-tiani të kohës së faraonëve, të njëasiriani, të një ushtari grek, njëlegjionari apo senatori romak.

Kur mbërritën në Apoloni, taki-

mi i parë i Léon Heuzey-it dhe iHonoré Daumet, ishte me murgjite manastirit të Shën Marisë, siç dota përshkruajë dhe Heuzey nëraportin e tij, murgj, të cilët e rre-thuan me shumë përkujdesje. Viz-itorët e huaj ishin tepër të rrallënë këtë vënd dhe ata shihnin tekfrancezët, mbrojtësit e vëndeve tëtyre të kultit, të kishave e manas-tireve që edhe pse të përgjumuranë atë periudhë të errët otomane,ato mbijetonin ende. Në kishën evjetër të Shën Marisë, të shekullitXIII, ata panë me kureshtje njëafresk të perandorit bizantin An-droniku II dhe të familjes së«basileus»-it të Konstantinopojës,por edhe plot objekte antike që ish-in përdorur në zbukurimin ekishës. Duke hedhur sytë mbikapitelet, bazorelievet, kokat emermerta të Athinasë, apo skulp-turat prej mermeri kushtuarApolonit dhe hyjnive të tjera, kyansambël arkeologjik i dhaHeuzey-it një lloj përshtypje seç’farë kishte ndodhur në atë qytetantik, të braktisur me përmbytjene portit dhe nga termetet që e sh-katërruan pothuaj gjithë qytetin.Për Apoloninë e Ilirisë, (meqë nëkohën antike kishte disa qytete tëquajtura Apoloni të shpërndarakëto nëpër Ballkan), Plutarku apoApiani jepnin plot të dhëna. Di-odore i Siçilisë, tregonte «përKasandrën që zbarkoi në Apolonime një pjesë të ushtrisë që ta rre-thonte, meqë ata ishin bashkuarme ilirianët dhe kishin përzënëgarnizonin e tyre. Por banorët ibënë ballë luftës, sepse ishin mësuperiorë. Meqë humbi shumë ush-tarë, Kasandra u kthye në Maqe-doni…

Murgjit e ApolonisëMurgjit e ApolonisëMurgjit e ApolonisëMurgjit e ApolonisëMurgjit e Apolonisëdhe Nymfeu qëdhe Nymfeu qëdhe Nymfeu qëdhe Nymfeu qëdhe Nymfeu që

heshti…heshti…heshti…heshti…heshti…Në Apoloni, murgjit e atjeshëm

i treguan Heuzey-it dhe Daumet-itedhe për ekzistencën e një Nymfeu,(Nymphaeum), i cili lidhej melegjenda tepër të vjetra e që vininqë larg nga bota antike. Në fakt,kishte qënë Herodoti, ai që tregon-te pikërisht për Nymfeu-n e Apolo-nisë, ku toka nxirrte parreshturnga nëntoka shatërvanë zjarri eavujsh që nuk shuheshin. Madje ifolën dhe për historinë e bariutEvenios, e cila ishte përcjellur nga

Heuzey, në gjurmëtshqiptare të luftës së Cezarit

Cili ishte Heuzey?!Heuzey ishte në atë kohë njënga njohësit më të mirë tëAntikitetit grek dhe kjoeksperiencë ishte padyshimshprehje e inteligjencës sëtij, ku kishte spikatur që nëbangot e liceut Charlemagnenë Rue d’Ulm, në Paris. Qëandej ai ishte formuar nëShkollën Franceze tëAthinës, (L’Ecole Françaised’Athènes), nga ku kaloningjithë ata që merreshin meantikitetin grek. Por ai kishtenjë shpirt shkencëtari dheartisti njëkohësisht, dukekërkuar të deshifrontemadhështinë e artit dhe tëshpirtit grek.

Drejt “Magna urbsDrejt “Magna urbsDrejt “Magna urbsDrejt “Magna urbsDrejt “Magna urbset get get get get grararararavis”vis”vis”vis”vis”

Pas udhëtimit në Orikum, tëhipur në mushka dhe të shoqëru-ar nga një drogman dhe përfaqë-sues të pashait të Vlorës, Heuzeydhe Daumet u nisën drejt Apolo-nisë së Ilirisë. Vallë mbërritën qëatë mbrëmje? Këtë nuk e dimë. Porsidoqoftë ata do të qëndronin veçpak kohë. Brënda një dite u duhejtë bënin vëzhgimet e rastit dhe tëvizatonin gjetjet arkeologjike, tëcilat në atë periudhë, siç dësh-mojnë ata, nuk ishin të pakta.Kapitele, statuja, kollona tëmëdha, dergjeshin në një qetësimortore. Vëndi ishte larg rrugëvetë rrahura, pra askush nuk in-teresohej për to. Megjithatë, kurshohin një shtyllë të madhe në tëLéon Heuzey

E diel 30 Korrik 2017 - 15HISTORI

Vijon në faqen 16

njëri brez në tjetrin: “Në Apolonikishte bagëti që i ishin kushtuardiellit. Çdo vit, një nga banorët ezgjedhur, natën ruante bagëtitë.Por një natë, kur ishte roje Eve-nios, ujqit kishin ardhur në vathëdhe kishin coptuar 60 prej tyre.Atëherë, prijësit e Apolonisë, bari-ut Evenios i krryen sytë. Mirëpobagëtia filloi të shkretohej dhetokat të mos prodhojnë më. Njerëz-it shkuan te orakujt e Dodonës dhetë Delfit dhe u ankuan për këtë.Orakujt u thanë se kjo kishtendodhur, pasi ata i kishin kërryersytë Evenios. Pra ata duhej tëkënaqnin dëshirat e tij në mënyrëqë ai vend të bëhej sërrish i shen-jtë. Njëri nga prijësit e atij vëndi uul një ditë pranë Evenios së ver-buar dhe e pyeti si rastësisht seçfarë do të donte në këtë jetë. Eve-nios i foli atij për toka dhe shtëpinëmë të bukur të qytetit. Atëherë ataia dhanë ato dhe që atëherë, vendiu bë përsëri i shenjtë.”

Lidhur me vëzhgimet e asaj dite,Honoré Daumet, pati kohë veçsesa të skiconte disa nga bazorelie-vet dhe kokat e mrekullueshme tëgjetura aty. Heuzey u mahnit ngashtylla e vetme që kishte mbeturnga Tempulli i Dianës. «Eshtë evetmja shtyllë greke që gjëndet nëvënd dhe në gjithë zonën e madhembi veri të Athinës… Përsa i për-ket akropolit, vendosja e tij ështëe konturuar nga muret mbajtësedhe nga disa tarraca në një pllajëtë kultivuar, e cila me ekstremite-tin lokal të kodrinës krijon njëpikë dominuese nga ku kemi njëpamje të gjërë mbi të gjithë pllajënmidis dy lumenjve si dhe mbi detinmë larg. Pak më poshtë është njëplatformë ku është vendosur ma-nastiri i Pojanit, që ruan ende em-rin disi të ndryshuar të Apolonisësë vjetër të Ilirisë».

Krahas Daumet, edhe Heuzeyvizatonte me laps atë që më vonëdo të jetë një lloj gravure e një vënd-banimi të hershëm antik. Në hyrjetë raportit të misionit të tij, dorë-zuar Napoleonit të III, Heuzey kish-te shkruar: « Sir… Duke zbritur nërrafshinat e Turqisë qëndrore,përmes Via Egnatia ne gjetëm mëpas në bregun e Adriatikut, dyqytete antike të dorës së parë. Nësajë të një pozicioni të shkëlqyer,përballë Perandorisë, dhe nëkryqëzimin e rrugëve ushtarake qëlidhin kryeqytetin e Perandorisënë komunikimin me Orientin,Apolonia e Dyrrachium kanë gë-

zuar një fat me zgjerimin e push-timit romak. Sot, megjithë gjënd-jen e shpërndarë të rrënojave, seci-la nga këto qytete ruan ende njëkarakter të veçantë, që i përgjigjetroleve të ndryshme që ato kanëluajtur gjatë historisë. Sot,megjithë gjendjen e shpërndarë tërrënojave, secili nga këto qyteteruan ende një karakter të veçantë,që i përgjigjet roleve të ndryshmeqë kanë luajtur gjatë historisë…

Heuzey ishte një shkencëtar mepërvojë dhe nuhatje të thellë pro-fesionale, dhe shqiptarët i kishtenjohur që në udhëtimin e tij të parënë Ballkan, në Thesali, në vitin1858, atëherë kur shqiptarët e sho-qëronin si roje, (në fillim 12 sh-qiptarë e pastaj një i vetëm), gjatëudhëtimit të tij për në Larisa e në

Meteorë, siç kujtonte ai nëshënimet e udhëtimit që i botoi nëParis nën titullin Excursion dansla Thessalie turque en 1858, (Es-kursion në Thesalinë turke më1858). Madje i sëmurë nga ethet, aikishte qëndruar diku në një fshatarvanitasish, ku i bëri përshtypje,që ndryshe nga turqit, shqiptarët,me kostumet e tyre karakteristike,i mbanin gratë pranë tyre dhe nuki largonin kur vinin të huajt. Ish-te gruaja dhe dy vajzat e shqiptaritqë u përkujdesën për të. Më 21 qer-shor të atij viti, nga Lamia ai kish-te mbërritur në Derveni-Furka, nëkufirin me Greqinë, në anën tjetër,siç shkruante ai, ishte shefi iPostës, Hasim Aga i famshëm, njëshqiptar me kostum kombëtar, nëcep të një kazerme të shkatëruar,ky luftëtar që tri vjet më parë kish-te luftuar kundër malazezëve. NëDamasi atë e shoqëronte një sh-qiptar që quhej Muria, “i quajturkështu në mënyrë romantike, poremri i tij në të vërtetë ishte Omer”.Dhe tani, përsëri shqiptarët ishinata që po e prisnin me aq bujari në

grumbulluara pothuaj nga njëzetndërtime të ndryshme, kanë gjur-mët e një stili më pak të ashpërsesa monumentet e shekullit tëPerikliut: një «antefix» në merm-er që paraqiste dy valltare tëpërqafuara nga përdredhja e njëpalme, ishte ndoshta shëmbulli mëi shkëlqyer i artit grek «të zbuku-ruar», që nuk habitemi ta gjejmëgjithashtu në një koloni të Korin-tit. Në shumë fragmente dorike dheveçanërisht në kokën e një luaniqë ka rënë nga korniza e një tem-pulli, duken gjethet dhe ornamen-tet korintase që pleksen me orna-mentet gjeometrike. Një «atlant»prej guri,(trupi i një gjigandi qëmban një tempull, L.R.), i cili kambajtur arkitraun e ndonjë por-tiku, mjerisht shumë i dëmtuar,është një dëshmi tjetër e pasurisësë një popullsie të zhvilluar,veçanërisht në ndërtimet publike.Ne gjetëm gjithashtu dhe kokën enjë gruaje me shami, por vetëmbukuria e kësaj koke mjafton përtë treguar se asnjë nga artet e Gre-qisë antike nuk degjeneroi në du-art e kolonëve të Korintit në këtobrigje të largëta të Ilirisë. Apolo-nia dhe porti afër tij, Oricum, gjur-mët e të cilit unë i gjeta, ishte përne fundi i këtij udhëtimi…»

Gjatë udhëtimit nëpër Maqedo-ni e Shqipëri, miku i tij HonoréDaumet2 hodhi në letër figura tëshumta të asaj bote të vjetër qëshfaqej para tyre: statuja, kollona,shapitelë, buste e koka të mrekul-lueshme mermeri, shprehje të njëarti të madh. Për Heuzey-n udhëti-mi me të ishte jo vetëm një kënaqë-si, por dhe një ndihmesë e jashtëza-konshme. Ata ishin njohur disavite më parë, kur Daumet ishte nëRomë, në Shkollën Franceze tëRomës, ku kishte fituar një bursëstudimesh, („Prix de Rome”) dherestauronte njëkohësisht vilën efamshme „Villa Hadrien”. Ato viteDaumet kishte punuar si arkitektpër zgjerimin e fasadës perëndi-more të „Pallatit të Drejtësisë” nëParis, një vepër e njohur arkitek-turale. Pra, nga arkitektët e rinj,ai ishte një nga talentet më prem-tuese dhe ja pse Heuzey kishtezgjedhur pikërisht atë që ta sho-qëronte gjatë atij misioni të vësh-tirë. Gjatë këtij udhëtimi nëpërShqipëri, ishte arkitekti Daumetqë do t’i shikonte mbishkrimet nëGramata të Karaburunit, buzëdetit, për të cilat kishte shkruarqë në shekullin e XVI kronisti Cir-iaco di Ancona. “I kisha kërkuarzotit Daumet, - kujtonte Heuzey, -të shkonte në anën e pasme të ma-leve që binin mbi det, në gjirin evogël të Gramata-s, atje ku Cyri-aque d’Ancone kishte kopjuartashmë në greqisht dhe latinishtdisa dedikime për nder të Diosk-

urëve, (Kyriacus Annicotanus,Epigrammata riperta per Illyri-acum, p.19, Epistolae, III.1824). Mendihmën e një varke, z. Daumetpreku gjirin e vogël në një të futurku kishte rërë, rrethuar aty ngashkëmbenj, vend i cili, nga anamalore iu duk pa dalje. Por ajo çar-je shkëmbore ofronte një vend tëmrekullueshëm shpëtimi në raststuhie kundër shkëmbenjve që bi-nin thikë mbi det. Atje, në dy vendetë faqeve shkëmbore prej kalkeri,kishte mbi njëmijë mbishkrime qënë greqisht justifikonin emrin “åéòÃñáììáôá”, dhe që na kujtojnë em-rat e vizitorëve të shumtë që rastë-sia e udhëtimit në det i kishte sjellënë këtë vënd të shkretuar. Atje atajanë zbavitur dhe kanë shkruarmbi shkëmb, duke dëshmuar nd-jenjat e tyre fetare, në këtë strehëtë krijuar si mrekullisht kundërrreziqeve më të mëdha… Por mjer-isht, koha i kishte fshirë mbishk-rimet mbi shkëmb, duke e bërë lex-imin e tyre pothuaj të padeshi-frueshëm. Ato mbishkrime të rral-la që kopjoi, Daumet mendoi sevetëm ato mund të shënonte lehtë-sisht dhe që i përkisnin periudhavetë ndryshme. Mbishkrimet e Cyri-aque, janë “proscynèmes”, pra përnder të Dioskurëve, zotërve-shpë-tues, mbrojtësve të anijeve dhe tëmarinarëve. Por udhëtarët, nëevokimet e tyre në këto mbish-krime, nuk mendonin vetëm përveten: shpesh, përpara hyjnive, ataluteshin në emër të një apo disafamiljarëve të tyre, apo njerëzve qëi kishin ngarkuar të bënin për taatë akt përkushtimi fetar, dukeshkruar e gërvishtur mbi gur em-rin e tyre… Duket se vendi i Diosk-urëve të maleve Akrokeraune,“Dioscoureion”, nuk kishte vetëmvizitat e rastësishme të mari-narëve në fatkeqësi, por ai ishtekthyer në një vend të vërtetë pele-grinazhi. Zoti Daumet ka parë njëfaqe shkëmbore dhe një gurore kunxirreshin gurë, të ngjashëm meato të gjetura në shumë nga anti-kitetet e Dyrrachium dhe të Apol-onisë. Vështirësia e transportimitnga toka, përmes maleve të Epirit,bëri që banorët t’i gjenin e merr-nin gurët më mirë në faqet shkëm-bore anës detit. Më pas, unë pikasaatë çka kisha vënë re në gurët eFilipopolis, në Maqedoni. Përkush-timi kristian i kishte zëvëndësuarkëto formula e simbole dhepërkushtimet e paganëve. Një nu-mur i madh mbishkrimesh mban-in tashmë kryqe dhe pikërisht nëtë njëjtën faqe shkëmbore, ku ish-in bërë mbishkrimet për Dior-skurët. Ata luteshin për ndihmëne Zotit. Një mbishkrim i datës 1367,tregonte në greqisht emrin e per-andorit Joan Paleologut I, i cilimbretëroi nga viti 1356 deri nëvitin 1391. Viti 1367, është pikër-isht viti kur ai ndërmorriudhëtimin detar drejt Venedikut eItalisë me shpresën e kotë që edhepse pranonte nga halli të konver-tohej në katolik, ta nxiste PapënUrban V që ta ndihmonte nëmbrojtjen e perandorisë së tij qëpo pushtohej tashmë nga turqit.Sigurisht, ai mund të ketë kaluarkëndej dhe ndalur në gjirin e vogëltë Gramata-s. Një tekst në gjuhënvulgare, (popullore), tregon gjith-ashtu për zakonin shqiptar të tëbërit “vllam”. Mbishkrimet vazh-dojnë gjer në kohra të afërta mene, ku më të fundit janë ato të njëviti më parë se udhëtimi ynë, pratë vitit 1860. Siç e dimë tashmë, atjeka një ansambël monumentesh, kuudhëtari që do të kishte kohë t’i

Flaubert dhe HezeyNjihet gjithashtu bashkëpunimi iHeuzey-t me shkrimtarin efamshëm Gustave Flaubert. Nëromanin e tij Salambo, Flaubertshfrytëzoi pjesën më të madhe tëshënimeve të Heuzey-t për tëdhënë atmosferën përrethpersonazheve të tij. Heuzeyishte aq i mahnitur nga jeta e“qytezës greke” (“la citégrecque”), dhe nga poemathomerike, saqë në leksionet e tijme studentët mbi historinë dheantikitetet, thoshte se “Gjithë artigrek ka lindur nën ehon dhezhurmat e këngëve të Homerit”.

Apoloni. Por Heuzey atë ditë nxi-tonte. Ai duhej të vëzhgonte sa mëshumë, edhe pse dëshira ia kishteqë të ndalonte gjatë dhe të hidhtekazmën e parë të arkeologut, çkabëri dhe në Maqedoninë antike, nëPhilippe e Farsale.

«Rrënojat e Apolonisë, - do tëshënonte ai nga ky qëndrim i sh-kurtër, - paraqesin imazhin e njëqyteze që gjatë gjithë antikitetit ika ruajtur traditat e jetës heleni-ke, madje edhe gjatë pushtimit ro-mak. Kur vëzhgojmë objektet qëjanë grupuar në vëndin e dikur-shëm të akropolit dhe që formojnënë manastirin e Pojanit një muzetë vërtetë, ndjejmë një gëzim tëveçantë të gjëndemi këtu si në Gre-qi. Megjithatë, këto fragmente të

Honoré Daumet

Një nga punët e Daumet

E diel 30 Korrik 201716 -HISTORI

studionte shkëmbenjtë e Grama-ta-s, do të bënte të njohura gjërashumë interesante…”

Informacioni i dhënë ngaHeuzey, veçanërisht për mbish-krimin në gjuhën vulgare, d.m.th.shqiptare, është mjaft interesant,për më tepër që flet për një zakontë vjetër të „vllaznisë”, përmespirjes së gjakut. Por mjerisht, ash-tu si shumë mbishkrime akomamë të vjetra, koha do t’i fshintekëto mesazhe lënë nga dora dheshpirti njerëzor.

DemetraDemetraDemetraDemetraDemetraBusti i një gruaje me vello mbi

kokë tërhoqi vëmndjen e veçantëtë Heuzey-it. Ajo ishte ndryshenga të tjerat dhe në shprehinë esaj kishte një dhimbje të madhe.Eshtë hynesha Demetra.3 Në faktkëtë skulpturë e kishte ndeshurmë parë kapiteni anglez MartinLeake, i cili kishte vizituarApoloninë dhe manastirin e ShënMaria-s në shtator të vitit 1805. Nëshënimet e tij ai shkruante për një«Bust gruaje me vellon e hedhurmbi flokë e që pastaj i kalonte nëgjoks. Siç thonë murgjit, ky bustishte i përsosur, derisa disa ush-tarë të Beratit, menduan se ishte ipërshtatshëm për tu argëtuar,duke e goditur me mushqetat etyre, gjë që i shkatërroi hundën emjekrën…» Pikërisht kjo skulp-turë, kishte mbijetuar gjer ditënqë kishte ardhur Heuzey. Ja çfarëdo të shkruante ndër të tjera mëvonë Heuzey rreth kësaj skulptureqë gjeti në Apoloni në studimin etij të njohur Kërkime mbi tipin eDemetre-s së mbuluar me vello nëartin grek, skulpturë të cilën ai emorri me vete dhe e solli në muze-un e Louvre-it: «Monumenti që nashërben si pikënisje në këtë stu-dim është gruaja me vello, nëmermer, një fragment i një statujegreke të gjetur në Apoloninë eEpirit dhe që unë e solla në Lou-vre. Së pari, ajo që e bën këtë kokëtë Apolonisë të denjë për t’i kush-tuar një vëmëndje të veçantë, ësh-të qëndrimi i saj i rëndë, pornjëherësh, i trishtë e i ëmbël, çka edallon nga disa lidhje me idealinpagan… Dhe kjo është veçsehyjnia Demetre, ku kulti dhelegjenda, si diçka thelbësore, qën-drojnë në imazhin tragjik të njëhyjnie në zi. Në himnin homerik,vello mbi kokë, ishte mbi të gjithashenjë e dhimbjes dhe e trishtit tëzymtë që ajo donte ta fshihte ngavështrimet e të gjallëve. Ne sho-him se në legjendën dhe misteret esaj, skulptura kërkonte të krijon-te një keqardhje për fatkeqësitë ehyjnisë, e dërmuar nga lodhja dhee dobësuar nga uria e dhimbja. Dhekjo duket si në vizatimin e vazosantike të Poniatowski-t, ku hyjne-sha shfaqet në krah të karros sëTriptoleme-ut, por e shohim dhenë një statujë të Demetre-s me vel-lo në muzeun e Londrës apo nëMuzeun e Louvre-s, ku bustiparaqet pikërisht një hyjni me vel-lo në kokë, e njëllojtë për ngazymtësia fetare me kokën e gjeturnë Apoloni…»

Heuzey na kujton se këtë vepëre kishte parë dhe anglezi MartinLeake gjatë udhëtimit të tij nëApoloni, i cili në ditarin e tij kish-te shkruar për “bustin e një grua-je me vellon e hedhur mbi flokë eqë pastaj i shkon nën gjoks”. “Kybust, thonë murgjit, ishte i përso-

sur, gjersa disa ushtarë të Beratitmenduan një ditë se ai ishte i për-shtatshëm për tu argëtuar, çka ishkaktoi hundën e mjekrën, dukee qëlluar atë me mushqetat etyre”.

Duke u larguar nga Apolonia,Heuzey vështronte sërrish tutjenga horizonti, andej nga kishinkaluar trupat e Pompe-ut. Gjener-ali romak, pasi kishte shkelur nëOrikum, në portin e lashtë të gjir-it të Valonës, (Vlorës), në 29 nën-

in vendosur dhe prisnin legjionetdhe «cahortat» e Pompe-ut merreth 50 mijë ushtarë të mbrojturnë hekur. Po këtu nisi legjionet etij Cezar-i me Marcus Antonius,duke rrethuar gjeneralin kundër-shtar në Dyrrachium, duke prerë

një kalorës romak, prefektin epërhershëm të kolezhit të pun-torëve ndërtues, janë të vetmetgjetje të qytetit grek, i cili ishtedhe shkaku i Luftës së Pelopon-ezit. Ndërsa në të kundërtën, gjet-jet romake tregojnë muralin e njëfortese të Durrësit, duke u gërsh-etuar me stemat napolitane e nor-mande. Edhe disa pjesë skulpturee të arkitekturës, duken se i përka-sin një epoke të afërt me atë tëRepublikës romake. Mund të për-

Vijon nga faqja 15

Heuzey, në gjurmëtshqiptare të luftës së Cezarittor të vitit 49 para erës sonë, ishtenisur drejt Dyrrachium-it. Pjesëntjetër të ushtrisë gjigande,ngarkuar në 500-600 anije, e kish-te nisur nën drejtimin eCalpurnius, armikut të betuar tëCezar-it, 50 mijë ushtarë, të inkua-druar në 6 legjione të mëdha, sh-kelnin tokën e Ilirisë. Pastaj, ish-in trupat e Cezar-it që do tëniseshin po nga Brindizi drejtbrigjeve shqiptare, për të nisurbetejën e famshme kundërPompeu-t.

Në «TNë «TNë «TNë «TNë «Taaaaavvvvvererererernën enën enën enën enën eAdriatikut» tëAdriatikut» tëAdriatikut» tëAdriatikut» tëAdriatikut» të

kthkthkthkthkthyyyyyer në një fshaer në një fshaer në një fshaer në një fshaer në një fshattttttë humburtë humburtë humburtë humburtë humbur

Një etapë interesante, edhe psee shkurtër, ishte ndalesa e dy sh-kencëtarëve francezë në Durrës.Majë kodrinës së qytetit, Heuzeyhidhte vështrimin mbi ultësirënpërreth dhe imagjinontemadhështinë e asaj beteje që kish-te ndodhur në këtë vënd, një ngamë tronditëset, pas asaj të RobertGuiscard-it dhe birit të tij Bohe-mund, në vitet 1081 e më pas më1105. Këtu, në atë që quhej «Taver-na e Adriatikut» nga Catulle,(prostitutat gëlonin në atë kohëdhe Dyrrachium-i ishte bërë i fam-shëm edhe për këtë), në fundin emijëvjeçarit, para erës sonë, Cice-roni, ishte fshehur kur iku fshe-hurazi nga Roma, meqë kishtekundërshtuar Cezar-in. Këtu ish-

gjithë furnizimet e qytetit me ujë,edhe pse Pompe-u tentoi të dalëdisa herë, gjersa më së fundi e kish-te çarë dhe rrethimin. Ato ditë tëfundit të prillit të vitit 48 para erëssonë, fusha përballë qytetit, ishtembushur me mijra të vrarë dhekuaj të dergjur. Dyrrachium ra nëduart e Cezar-it, por jo Pompe-u,të cilin ai do të duhej ta ndiqte pas.

«Në Dyrrachium, si dhe në Phil-ippes, gjëndet ngado kujtimi iRomës, - shkruante Heuzey, nëraportin e tij drejtuar Napoléon-it të III. - Vendosja e racës së push-tuesve pothuaj i ka zhdukur tërë-sisht gjurmët më të vjetra. Njëstelë funerare, fragmenti i një ba-zorelievi dhe emërtimi Epidam-nus, një mbishkrim latin i një pe-riudhe të largët, që tregojnë për

menden veçanërisht dheluftëtarë, pamja e të cilëve i bën tëadmirueshme, pavarësisht ngaekzekutimi jo me finesë e siç du-het. Shumë fragmente, pjesë ndër-timesh të ndryshme, japin idenë emadhështisë së ndërtimeve tëbëra në Dyrrachium nga romakët.Murali turk ka ende pjesët krye-sore të një «Harku Triumfi».Mbishkrimet flasin gjithashtupër një akuaduk, të ndërtuar ngaperandori Hadrian dhe një bib-liotekë të ngritur në kohën e Tra-janit. Asnjë pjesë e këtyre ndërti-meve nuk ka mbetur në këmbë.Madje nuk gjënden as gjurmët errethimit antik. Atje, u morragjithashtu dhe me rilevimin e for-tifikimeve bizantine, të cilat ish-in shumë më të shpërndara semurali modern turk, dhe kjo përtë dhënë idenë e gjëndjes dhe tëzhvillimit të kësaj qëndre të mad-he të Perandorisë, e cila ka ruaj-tur gjer në mes të Mesjetës, njërol të një rëndësie të parë…»

Në Durrës, Daumet kishte skic-uar muret rrethuese të qytetit an-tik, të cilat janë ende të plota. Prashkatërrimi i tyre nuk ka filluarende. Ishin muret e ringritura nëkohën e perandorit Anastas I, icili sipas leksikografit Suidas, ish-te me origjinë nga Durrësi dhekishte hipur në fron në vitin 491.Muret rrethuese të Durrësit ai ikishte përforcuar disa herë, meqëtërmetet në atë zone ishin tëshpeshta. “Muret e Anastasit I, -shkruante Heuzey, - krijuan thel-

bin e mbrojtjes së Durrësit gjatëgjithë Mesjetës. Këto fortifikimedhe rindërtimi i torrave, u pësh-tatën në mënyrë perfekte me atotë kohës së Justinianit si dhe kar-akterin roman të mureve rre-thuese me tulla byzantine”.

Statujat vdesinStatujat vdesinStatujat vdesinStatujat vdesinStatujat vdesingjithashtu…gjithashtu…gjithashtu…gjithashtu…gjithashtu…

Eshtë muaji nëntor i vitit 1861.Me tu kthyer në brigjet e Adria-tikut, hipur në anijen “La Biche”,pas një mungese prej dhjetë mua-jsh nga kryeqyteti francez, Heuzeydhe Daumet, morrën udhën drejtKorfuzit. Kur lexon librin eHeuzey-it rreth misionit të tij arke-ologjik në Ballkan, e kupton seqytezat arkeologjike të Apolonisëe të Durrësit, edhe pse të braktisu-ra në harresë dhe të lëna pas dorenga otomanët, ishin ende të pasu-ra me objekte të mrekullueshme:kapitele, koka, mbishkrime, ba-zorelieve, vepra që dëshmonin ar-tin e madh të epokave helenike eromake në këto troje ilire qëfshihte “tumat” e vjetra autoktone.Por çdo të ndodhte më vonë?Vetëm pesëdhjetë apo shtetëdhjetëvjet më vonë, gjëndja do të ndrys-honte në mënyrë të jashtëzakon-shme. Brenda kaq pak vjetësh, be-jlerët shqiptarë dhe guvernatorëtturq, shkatërruan e zhdukën nëmënyrë barbare gjithçka ishte emundur të merrej nga këto sitearkeologjike. Pashallarët dhe be-jlerët dallkaukë i përdornin gurëte kapiteleve për gëlqere, apo ndër-tonin sarajet e tyre, duke i për-dorur për themelet e shtëpive.Gurët transportoheshin me karro-ca nga Apolonia drejt Beratit, qëishte qëndra më e afërt. Në Apolo-ni, vetëm një vit para se tëzbarkonte atje arkeologu tjetërfranco-zviceran Alfred Gilliéron,(16 korrik 1876), ishte shkatërru-ar tempulli i famshëm i Dianës nëdalje të qytezës, duke lënë në këm-bë veçse një shtyllë. Fshati që do tëkrijohej më vonë aty do të quhejfshati “Shtyllas”, siç quhet edhesot. Le të imagjinojmë një çast sh-katërrimin e një tempulli të tillë,që sot do të ishte një nga objektetmë të bukura në Shqipëri, ku brën-da pak kohësh, shtyllat mbajtësetë tempullit, rrëzoheshin një e nganjë, për të ndërtuar ca saraje tërëndomta. Po kështu ndodhte dhenë Durrës. Muret e vjetra bizan-tine rrënoheshin dita ditës, aq sakur Léon Rey do të mbërrinte nëDurrës në vitin 1924, kur kishteparë se po prishej përfundimishtmuri bizantin i kohës së Anasta-sit të I-rë, menjëherë i kërkoi qever-isë shqiptare ndalimin e“masakrës”, pasi ai mur ishtedëshmia e vetme e fortifikimevebizantine të atij lloji në Evropë.Rey e gjeti Apoloninë të mbuluarnga shkurret, ku veç ca mure qën-dronin ende në këmbë si dhe disaobjekte që ruheshin në manastirine Pojanit. Pothuaj gjithçka ishtezhdukur. Dhe kjo gjatë më shumëse gjysmë shekulli.

Nëse Heuzey dhe arkeologë tëtjerë të huaj, disa gjetje arke-ologjike të siteve antike shqiptarei çuan në muzeumet e mëdha tëmetropoleve, në Paris, Londër,Romë, Vjenë, etj, nuk të vjen keq,kur mendon se po të kishin qënëashtu në fushë të hapët, ato mundtë kishin përfunduar në saraje pa-shallarësh, apo në gropat e gëlqer-eve për tu zhdukur njëherë epërgjithmonë. Pas udhëtimit nëMaqedoni dhe Shqipëri, LéonHeuzey do të merrej me botimin e

Katastrofa meobjektet e kulturore

Pashallarët dhe bejlerët dallkaukë ipërdornin gurët e kapiteleve përgëlqere, apo ndërtonin sarajet e tyre,duke i përdorur për themelet eshtëpive. Gurët transportoheshin mekarroca nga Apolonia drejt Beratit, qëishte qëndra më e afërt. Në Apoloni,vetëm një vit para se të zbarkonteatje arkeologu tjetër franco-zviceranAlfred Gilliéron, (16 korrik 1876),ishte shkatërruar tempulli i famshëmi Dianës në dalje të qytezës, dukelënë në këmbë veçse një shtyllë.Fshati që do të krijohej më vonë atydo të quhej fshati “Shtyllas”, siçquhet edhe sot. Le të imagjinojmë njëçast shkatërrimin e një tempulli tëtillë, që sot do të ishte një ngaobjektet më të bukura në Shqipëri, kubrënda pak kohësh, shtyllatmbajtëse të tempullit, rrëzoheshinnjë e nga një, për të ndërtuar casaraje të rëndomta.

E diel 30 Korrik 2017 - 17MEA CULPA

NGA BEN ANDONI

Qasja në disa gjini artistikee ka bërë Veton Surroin,publicistin e njohur koso-

var, që të duket se mund të shkrua-jë lirisht në disa forma subjektin etij. Këtë herë esse-të e tij, nën titul-lin “Gorrillat që si pamë” përcjellfatin e Kosovës që pas pavarësimit.Ritmin e mbajnë emrat e viktimavekosovare shqiptare dhe serbe, fëm-ijë, që ende sot e kësaj dite, nuk udihet vrasësi. Në emër të tyre, aingre fabulat, por edhe shpjegon tëgjithë paradokset kosovare. Ash-tu si Tabucchi, që e mban ritmindhe kërshërinë stilistikore me anëtë Perreirës, në çdo moment ritmi,por edhe vëmendja e librit të Sur-roit mbahet prej viktimave fatkeqe.Nëse dikush pretendon të mësojëdiçka për Kosovën ose thelbin pseshumë reforma mbesin, pse ka kaqshumë ngërçe të vazhdueshme in-stitucionale do gjejë përgjigje realenë librin e Veton Surroit. Ku iro-nia e hollë, deklamimi i hapur, aku-za dhe parashtrimi i fenomenevebëhen jo thjesht shumë hapur, portejet qartë përmes një analize, që esharton disi kuptimin e vetë esse-së.

Stili është i zhdërvjedhët dheaty-këtu duket se autori pret tëshkojë në pjesën artistike. Por, fatii Kosovës nuk e kërkon fikshënin,por publicistikën e ashpër. Këtuështë Vetoni. Materia e vet.

Autori nuk mundohet të ruhetdhe guximin nuk ia jep vetëm situ-ata e Kosovës por edhe fati i mjerëi fëmijëve, viktimat e asaj kohe, qëpo të ishin të gjallë, do të ishin sër-ish viktima të një lloji tjetër. RitaVejsa, Diona Caka, Rina Haxhia-vdija, Arlind Vejsa, Egzon Haxhia-vdija dhe Radmilla Zhivanoviç për-menden rregullisht dhe në çdo esseata akuzojnë nga e përtejma. Sur-roit i duhet të përcjellë zërin e tyre,përmes kuptimit të esse-ve së veta.Tek e fundit, viktima ka nevojëvetëm për drejtësi dhe këtë VetonSurroi nuk e negocion pas fjalëvetë bukura. “Kosova është një vendiu padrejtë për shumicën e qyteta-rëve të vet, në masë të madhe, sepsepërpiqet t’i heshtë rrëfimet e fun-dit të jetëve të këtyre fëmijëve. Ko-sova e shpëtuar nga gjenocidi falënjë ndërhyrje të NATO-s mbi

Kosova duke neglizhuar fillimishtndotjen e ajrit. Një armik që vretpërditë edhe më shumë se armiku idikurit serb. Për 18 vjet ndërsa kanumëruar pasimet, Kosova nuk kaparë pasojat e ndotjes ardhur ngaObiliç. Problemi i dytë është mad-hor dhe lidhet me arsimin, ku nëmuajt e fundit Kosova mori një ngarezultatet më të ulëta në botë tëPISA-s, testit ndërkombëtar të ar-simit. Dhe një problematikë tjetërështë ajo që lidhet me atë trajtimtë tmerrshëm të gruas në vend, kuduke cituar Institutin Riinvestështë thënë se 81.5% e grave tëmoshës së punës janëjoaktive!!!Vëzhgime të thella, poredhe që duhet të qëndrojnë si ka-mbana alarmi për Kosovën.

Libri përmban gjëra thelbësoredhe realisht atë që e shqetëson re-alitetin e Kosovës. Autori mëtonse këto janë shkrime heretike, pornë fakt ato janë shkrime akuzue-se për nivelin se ku ka arritur nëditët tona zhvillimi në vend.

Kosova shfaqet me të gjithëproblematikën e vet, si një shtetqë ende është në fazën e shtet-

ndërtimit, dhe se ende nuk e kapërfunduar identitetin shtetëror,njësoj si vendet e tjera, pasi nukushtron sovranitet në tërë terri-torin e saj dhe se ka dukje të pro-tektoratit, citojmë autorin.Ndërkohë akuzat janë direkte përkulturën e ashtuquajtur “Pronto”të presidentit aktual, referuarskandalit ku presidenti aktualdhe kryetari i grupit parlamentartë PDK-së, komunikonin me njëri-tjetrin, me këtë kod.

“Nëse ju thyhet një asht dhedikush që jua do të mirën, nuk jurekomandon një mjek, por ju sug-jeron ta mjekoni me ca barishte”,qesëndis ndërkombëtarët nëraport me Kosovën, duke i reko-manduar gjithnjë zgjidhje tëpërkohshme, por jo atë të du-hurën.

Këtë thyerje, që nuk u shëruanasnjëherë do të mund ta ndiejnëfëmijët e lindur 18 vjet më parë, dheqë këtë vit kishin mundësi të vo-tonin për herë të parë. Ashtu, si për-mendëm më parë, vepra të mbanlidhur dhe të bën një evokim për fëm-ijët kosovarë të vrarë në luftë.

E përsërisim: Kujdes, libri s’ështëthjesht akuzë ndaj Serbisë por de-maskim ndaj të këqijave që Kosovanuk po i shkul dot me vetëdije dhepa dituri nga trupi i saj. Dhe, ndajkemi një mesazh për dijen. “Nëkomunitetin e dijes, më shumësesa të kesh dije ka rëndësi të keshqasje ndaj dijes”, shprehet ai. Meluftën ndaj kësaj të fundit, duke edefinuar baltën në një fjali që dotë përpiqej të përmblidhte edheargumentet e këtij libri. Bashkë-sia e cilësive të munguara bën qështeti i vogël i shqiptarëve se për-fundon ende dot sot e kësaj ditekonfliktin me Serbinë dhe pondikon në përditshmërinë ekosovarëve...Do e mbyllnim këtërevieë, me atë frazë ku autori e për-mend me citimin e Friedman: “Nukështë aq e vështirë: fitojnë njerëzitmë të arsimuar, të cilët inkuadro-hen në më së shumti rrjedha e qëgëzojnë qeverisjen dhe infrastruk-turën më të mirë”. Mësim, që do tëthotë se në Kosovë duhet të trium-fojë dija dhe besimi, në mënyrë qëtë formohet një cak i ri shoqëror...

premisa morale të “përgjegjësisëpër të mbrojtur”, u pushtua pasçlirimit nga një kastë uzurpa-torësh, të kapësve të shtetit, që zh-bënë çdo premisë morale të shtetndërtimit”, e thotë hapur.

Titulli duket disi i papercep-tueshëm, por në një nga esetëzbërthehet kuptimi, që lidhet menjë eksperiment social, ku ndër-futet imazhi i gorillës, të cilën dystudiues amerikanë e kishinlançuar në një eksperimentpsikologjik me imazhin e një stu-dente veshur si gorilla në dygrupime studentore që numërojnëpasime. Të përqendruar në eksper-iment askush prej njerëzve në eks-periment nuk e ka parë imazhin evajzës, kamufluar si gorillë dheveprimin e saj. Kjo ndodhte, -refer-uar autorit sepse “përqendrimi i sëpaku gjysmës së vullnetarëve ish-te aq i madh tek numri i pasimeve,sa nuk kishte vëmendje të mbeturpër një paraqitje kaq ektalante”.

Në libër akuza ndaj Serbisë nukështë patetike, por e argumentuarmë së miri dhe e motivuar nga stu-dimet më të mira, që lidhen me këtoargumente, e të cilat ngërthejnë tëdrejtën ndërkombëtare dhegjykimin logjik. Ai shpjegon qartëparadoksin kosovar post-pavarësi,që ndërsa flet institucionalisht tëgjithë kohën për krimet serbe nukpërton që nga viti 2010, të ulet në tënjëjtën tavolinë negociatore mepërfaqësuesit e shtetit serb, apo qënuk pranon se në Kosovë janë bërëkrime kundër njerëzimit. “Legjiti-miteti i së vërtetës së vrasësve të ...çon te rehabilitimi i së drejtës sëideologjisë që i çoi në këto vrasje”,e shpjegon këtë moment.

Në këtë trajtesë, Kosova në vitet1999-2007 harxhoi një energji tëmadhe, lidhur me përpjekjen se sitë bëhej e pavarur, teksa nuk ishteasfare e përqendruar në problema-tikat e tjera, ashtu si më vonë, vë-mendja ka qenë sesi të mundesh qëkëtë shtet ta bënin njësoj si shte-tet fqinje, si ky shtet të ishte real-isht normal, si të legalizoheshinvizat, e si të marrë sa më shumënjohje. Sak këtu nuk shikohen go-rillat e Kosovës. Autori shpjegonshumë mirë sesa keq ka vepruar

...nga numri i shkuar“Milosao” e këtij numri kishte në

përbërje të ti j dy argumente.Megjithëse dukej vizualisht se temae reportazhit të Polonisë kishte mëshumë vend në ballinë, në fakt ishteajo që lidhej me një zbulim folklori, ecila zinte peshën kryesore të sh-tojcës. Redaktori shtoi temën e re-portazhit, për efekt të imazhit, poredhe se ishte vetë në Warshaw dhepërshkoi sfidat e këtij vendi tejet kon-trovers, sa i përket demokracisë dhekështu me radhë. Ka shumë para-dokse në lidhje me historinë dheidentitetin polak: njëra sigurisht katë bëjë me ndarjet. Identiteti mod-ern polak u krijua në kushtet his-

torike të ndarjeve, të ashtuquajturit“Kombi pa shtetin”. Megjithatë, rastipolak nuk përbën ndonjë modelatipik për formimin kombëtar tëEvropës Lindore, shkroi redaktori.

Argumenti i profesor BardhylDemiraj ishte shumë interesant, sai përket një zbulimi që lidhej metrashëgiminë tonë muzikore. Duhetthënë se shkrimi ishte trajtuarshumë profesionalisht dhe përbënnjë model për gazetarët për shkrimetë këtij lloji. Trashëgimisë së kulturësshqiptare i shtohen tash do përmen-dore me vlerë disafishe, meqë kemitë bëjmë jo thjesht dhe vetëm meregjistrimet deri sot me të hershmenë folklorin muzikor shqiptar —-– atyrreth vitit 1650 (!) -–, por plot tri sosh

i përcjellim qoftë si tekste këngëshshqip, ashtu edhe me notacioninmuzikor përkatës. Prashtu nuk ekza-gjerojmë aspak, nëse u shtojmënjëherësh këtyre fjalëve hyrësedëshirën tonë sa të patëkeqe aqedhe realiste me e përjetuar gjith-kush dikur atë ditë, kur këto këngëtë hershme të debutojnë në skenën emuzikës sonë folklorike, shprehteurimin e tij në fund autori, që tëmrekullon me përdorimin e shqipes.

Një risi mund të quajmë dhe sh-krimin e artistit Stefos. Shpesh në“sherrnajën” e pakuptimtë midis Sh-qipërisë e Greqisë, që më shumë ështëmediatike e parapolitike se sa reale,por që përsëritet kohë pas kohe apokur vetë koha është në ngërç, ndodh

që rishfaqet më dukshëm mania përtë shpjeguar historinë greke, miteapo fjalë, të cilat sipas një opinionidukshëm fanatik, shpjegohenvetëm me ilirishten (kupto shqipen),apo “iliropellazgishten”, me një sig-uri alkimisti për tu pasur zili. E buku-ra këtij ligjërimi patetik arrin kulminkur thuhet se meqë nuk kishim gju-hë të shkruar, komshinjtë tanë,mundën ta vjedhin pa lënë gjur-më, e tërci e vërci. Krijimtaria enumrit ishte patetike dhe po ashtuedhe pjesa tjetër e mbetur e“Milosao”. Numri ishte në pjesëndërrmuese i mirë, ndërsa layoutpunoi si pa përkushtim këtë herëedhe pse në fund përfundoi njënumër të mirë.

studimeve të bëra. Shënimet e tijishin të shumta nga hulumtimete bëra nëpër Greqi, të cilën e kish-te rrahur nga të katër anët, ngaishujt e Qefallonisë e gjer në ishujte Egjeut, pranë brigjeve të Tur-qisë. Duke u caktuar përgjegjësi,apo konservetor i Musée du Lou-vre, tashmë ai do të ishte një “arke-olog kabineti”, i cili do të udhëzon-te e drejtonte ekipe arkeologështë tjerë për zbulime të reja, siç ndo-dhi dhe me ekipin e arkeologëvetë kryesuar nga Ernest de Sarzec,për të cilët flitet në historinë earkeologjisë. Njihet gjithashtubashkëpunimi i Heuzey-t me sh-krimtarin e famshëm GustaveFlaubert. Në romanin e tij Salam-bo, Flaubert shfrytëzoi pjesën mëtë madhe të shënimeve të Heuzey-t për të dhënë atmosferën përrethpersonazheve të tij. Heuzey ishteaq i mahnitur nga jeta e “qytezësgreke” (“la cité grecque”), dhe ngapoemat homerike, saqë në leksio-net e tij me studentët mbi his-torinë dhe antikitetet, thoshte se“Gjithë arti grek ka lindur nënehon dhe zhurmat e këngëve tëHomerit”. Botimet e Heuzey-it nukrreshtën dhe ai u bë një nga zëratmë të fuqishëm të arkeologjisëfranceze e evropiane. Të tilla ish-in botimet si, Histoire du costumeantique, Découvertes en Chaldée,Le mont Olympe et l’Acarnanie,Un palais grec en Macédoine:etude sur l’architecture antique,etj, si dhe një numër i pafund ar-tikujsh në revistat më në zë të ko-hës si në Revue archéologique,Gazette archéologique, Revued’assyriologie, Comptes rendus del’Académie des Inscriptions et desBelles-Lettres, etj.

ShënimeShënimeShënimeShënimeShënime4 Orikumi ka qënë porti kryesor

i fisit ilir të Amantëve. Në shekul-lin e I-rë Orikumi ishte një sheshbeteje mes Ilirisë, Romës dhe Maqe-donisë. Pas shkatërimeve në luftratmes Cezarit e Pompeut, në shekul-lin e I-rë pas erës sonë u ndërtuanjë teatër dhe në shekullin e II-të,ishte Herod Atticus ai që e rindër-toi qytetin. Dy shekuj më vonë undërtua Akropoli. Në kohën bizan-tine qyteti quhej Jericho, mesaduket nga hebrejtë që banonin aty.

2 Pierre Jérôme Honoré Daumet,(1826-1911). Pas misionit meHeuzey-n, Daumet punoi për rikon-struksionin e kështjellës Chantillytë Henri d’Orléans, për Basiliquede Sacre-Cœur të Montmartre-s,restaurimin e teatrit në Orange,restaurimin e kështjellës së vjetërtë Saint-Germain-en-Lay, etj.

3 Një nga dymbëdhjetë hyjnes-hat e Olimpit, e cila përfaqësonsimbolin e «Tokës-mëmë», por dhetë bujqësisë dhe të korrave. Ishte ebija e Cronos dhe Rhéa-s, të cilënromakët e quajtën Cérès.

BBOTIM

Botimi përmbledh disa esse, që kanë lidhje me njëra-tjetrën dhe disa syresh kanë qenë tënjohura prej kohësh për publikun kosovar. Në to mund të kuptosh shumë zhvillime përKosovën, për të mos thënë vetë thelbin e saj dhe të gjithë kundërshtitë që e pengojnë aqshumë vendin në rrugën e vështirë të integrimit...

Titulli: “Gorillat që s’i pamë”Autor: Veton SurroiÇmimi: 8 EuroBotimet: KohaFaqe: 252

“Gorrillat që s’i pamë”, por që poua ndjejnë pasojat kosovarët dhe

fryma e Antonio Tabucchi

E diel 30 Korrik 201718 - IN MEMORIAM

LLETËRSIA

Frymëzimebodleriane

Për Dhimitër S. ShuteriqinPër Dhimitër S. ShuteriqinPër Dhimitër S. ShuteriqinPër Dhimitër S. ShuteriqinPër Dhimitër S. Shuteriqin (26 korrik 1915 – 21 korrik 2003) (26 korrik 1915 – 21 korrik 2003) (26 korrik 1915 – 21 korrik 2003) (26 korrik 1915 – 21 korrik 2003) (26 korrik 1915 – 21 korrik 2003)

Në vitet e para të liceut francez tëKorçës, një ngjarje e rrallë i trazoi ëndrrat dhe dëshirat e Shuteriqit të ri. Eshtë fjala për librin «

Les Fleurs du mal » (Lulet e së keqes). Varg-jet e Bodlerit e tronditën dhe e shtangën.Nuk ishte thjesht magjia ligjëruese dhe për-sosuria metrike e poezive, por brenga ethellë dhe përpjekja e poetit për të zbuluare për të dhënë me art atë që është e veçantënë jetë. Ishte një botë e çuditshme :njëherësh ideale dhe e moçme në njëndeshje të hapur midis trupit dhe shpirtit.E lexoi përsëri e përsëri me një frymë. Mar-ramendja ishte po njëlloj. Shumëçka ishtee veçantë në atë libër, duke nisur qysh metitullin e çuditshëm, thuajse të pash-pjegueshëm e duke vazhduar me emrin epoetit, i cili përftoi në sytë e liceistit ngjyrate madhështisë. Një poet i vetmuar, por soli-dar me njerëzit e sfilitur. Kjo cilësi e tërheqsë tepërmi. Poeti ngrihej edhe kundërperëndisë dhe i lutej satanait të kishtemëshirë : « O satan aie pitié de ma pauvremisère ! » (O satana, ki mëshirë për mjer-imin tim të gjorë !). S’mundi të thotë asgjë,por zuri të bridhte nëpër ngjyrat e hirtadhe në tingujt e trishtuar të një hapësire tëpanjohur. Thellë-thellë liceisti i ri kishtezbuluar ëndrrën e tij : do të bëhej poet. Ish-te pesëmbëdhjetë vjeç. Kishte filluar të qën-diste në heshtje ndonjë varg. Por në atëkaos mendimesh e kuptoi se ëndrra e tijpër t’u bërë poet kishte pritur atë çast që tëshpërthente. Krizalida kishte çelur. Dhe iuvu asaj pune të çuditshme e madhështoreqë quhet krijim poetik. Ajo iu shfaq si ske-na e transformimeve të mëdha kozmike.

Një mbrëmje doli shëtitje vetëm. U ndalnë një vend nga mund të shihje tërë qyte-tin. Iu duk pa jetë, si një send i flakur tutje,

shkujdesshëm. Vështroi muzgun, një muzgthuajse vajtimtar, i zymtë si vdekja. Qën-droi një grimë here me sy ngulur në hapë-sirë, i trishtuar dhe pastaj i ngriti qepallatlart, drejt qiellit të kaltëruar që u shndër-rua befas në mavi. Çfarë ishte poezia ? Mbaseedhe krenari e shpirtit që po farkëtonte in-dividualitetin. Poezia duhet të pasqyrojë «me ngjyrat, tingujt dhe ritmet, të gjithabukuritë e universit », thotë Mme de Stael.Poezi ai kishte lexuar dhe ato i kishin dhënënjë ndjenjë të gëzuar, kurse tani ra në dësh-përim. Bota kishte ndryshuar përnjëherë.Gjithçka filloi t’i dukej misterioze : jeta,njerëzit, natyra. Përse poeti i këndonte njëfati përjetësisht vetmitar? Veç kësaj never-ia e Bodlerit për botën bashkëkohëse qëshfaqej vende-vende në mënyrë të pamëshir-shme, i shkaktonte hidhërim. Ai nuk emohon se u mbush edhe me mëri. Poeti ngri-

hej kundër Zotit.Kur e rilexonte « Les Fleurs du mal » në

ditët që erdhën, rrëqethej, tjetërsohej, idukej se edhe ai ishte « i sëmurë ». Qanteme dhimbje fshehtas. Ndiente « le mal dusiécle »* në shpirt. Adoleshenti që ëndërron-te të bëhej poet, që nuk dinte se çfarë ishtenjë qytet i madh, sepse jetonte në një vendku pak dallim kishte mes qytetit dhe fshatit,nisi të përjetonte atë që nuk e gjente dot nëjetë. Në fillim shkroi një poezi kundër poet-it heretik, pastaj provoi të riskiconte njëpoezi me frymë bodleriane për një çupëzkorçare që i pëlqente ta shihte. Ai mbushipastaj radhonj të tërë me poezi. I imagji-nonte vetes vuajtje që s’i kishte jetuar. ShënGjoni me kokën e prerë në manastirin eShijonit, ishte ai vetë. Gurët e varrit të prin-cit Karl Topia në manastir ishin gjymtyrëte tij të copëtuara. Pra, jeta qenkësh artifi-

ciale dhe ai pandehte se kishte hyrë në jetëne vërtetë ! Shkroi pastaj poezinë « Kum-bonat » në të cilën vargu « Po sa i shkurtëngëzimi qenka n’dhe », ishte një konceptimkrejt i ri në peizazhin poetik shqiptar. Va-jzën që e kishte mahnitur në fëmijëri, e që ikishte hedhur një karafil nga dritarja si nërrëfimet romantike, por që nuk e pa mëkurrë se e rrëmbeu vdekja, e përfytyroi sinjë send të gjallë bukurie që ecën përpara es’ndalet ose si një trup që fluturon drejtgjithësisë së pafund. Herë të tjera ajo i dilteparasysh si diçka e palëndët, një masëajrore ngjyrë argjendi që largohej e afro-hej. Shkurt ajo u shndërrua në një shpirtkimerik që i qasej pranë për ta ngushëllu-ar.

Kështu ai filloi të argëtohej me muzën epoezisë natën, ditën, kur kishte çaste tëgëzuara, por kryesisht si mjeshtri i tij,Bodleri, kur ishte i trishtuar. Ndonjëherëai shprehte një vuajtje aq të madhe nëpërpoezi, sa mund të mendoje se rrugëdalja evetme ishte ikja nga kjo botë. Drita e hënëse frymëzonte si të gjithë poetët, por ajo idukej e zbehtë si fytyra e një meiti. Te bodle-riani i ri sidoqoftë ndihet diku një frymëprofetike, diçka shkëlqen e nis të thurë njëlegjendë mes qetësisë:”Sa herë në madhningritur unë veten e kam pa, / Dafinat qëstolisshin kryet tem, nuk janë tha” (Andër-rtari i penduëm).

Shumë shpejt ai bindet për risinë e pa-krahasueshme që kishte sjellë poeti në fush-ën e krijimit dhe e bën të njohur mendimine tij në një shkrim teorik të titulluar « Ini-ciatori i poezisë moderne », botuar te « Il-lyria », më 6 maj 1934. Në këtë shkrim ndërtë tjera ai thotë : « Në dy numrat e kaluemt’Illyrisë, lexuesit shqiptarë patën rastin errallë me shijue disa pjesë të bukura nga «poemthat në prozë » të Baudelaire-it, të përk-thyer prej mjeshtrit të njoftun z. E. Koliqi.Kur këndojmë poezinë e Baudelaire-it hyjmënë një botë të re ndjenjash, përfytyrimeshdhe mendimesh ».

Fryma bodleriane i mbush ëndrrat dhefrymëzimet e tij djaloshare. Imazhi i lirisëshpirtërore të poetit francez e mbërthen fort.Poezitë që shkruan ngjajnë përherë e mëtepër si rrëfimet intime të një zemre. Shkurtato filluan të transmetojnë korrespon-dencën midis botës së jashtme dhe ankthevetë brendshme të shpirtit njerëzor. Autori ityre boton më 1935 librin poetik « KANGETE RINIS SE PARE», duke u bërë kështu defacto simbolisti i parë shqiptar. Dhe pas njëviti, më 1936 boton librin e dytë « KANGE ? ».

FFFFFeride Peride Peride Peride Peride PAPLEKAAPLEKAAPLEKAAPLEKAAPLEKA

NGA DHIMITËR S. SHUTERIQI

KUMBONAN’qiellin plot dritë e gaz, kur e lëshove,kumbonë, hymnin e naltë të lindjes s’reun me nji shpresë të re që në shpirt më zgjove,e ngrita kangën teme për në re.

Po sa i shkurtën gëzimi qenka në dhe !

Kumbona shpejt lajmoi të zezën zi !Shif ! në ktë ditë të qeshun ti këndonmbasandaj qan e qesh e prapë vajtonKumbonë ! Sa fort ngjan me i shpirt të ri !

1933

PENDIMAsht errët n’zemër teme, vashë e re.N’at tempull prej mermeri mbretënonnji qetësi e frikshme si në re,dhe madhështor, i ftofët ai qëndron.

Po, kur shkel kamba jote në kto shkallë,gjëmon tempulli i gjithë në t’thellë gjansin !Gjëmimi ma fort rritet kur ti mbrrinëma afër e ma afër, me zjarr në ballë.

Sa i butë qe zani i parë, që lehtë ushtoi !Sa i egër zani i fundit ! Si u dëgjue !Se kamba e njomë aq shumë shkalla përshkoi,sa u lodh e në të fundit u dërmue.

U kput, n’rrasë u përpoq…Tempulli i ziNdriçoi, ushtini ashpër me nji herë…

1933

DHUNTIPo thur, o Zanë e ambël, nji kunorëdafinash gjith njomshti dhe t’dashme erë ;ti merre e çoja vashës që një herës’më harron zemra me kte t’njomën dorë.

Në mos e dashtë, m’i thuej-o se i kam thurëNjë tjetër thurë me zemër, jo me duer.

Kunorë plot madhështi dhe plot shkëlqimkam thurë, po mbi farë gjaje ajo nuk mbahet ;as duket e as preket, copash s’dahet ;për t’bukur nuk ka shoqe n’rruzullim.

Veç zemra n’jetë, i thuej, mund ta kuptoj,se plot nji zemër t’gjanë ajo kushtoi.

1934

KANGEPoetënve Lasgush Poradeci dhe Ernest Koliqi

Pyeta Trandafilin : « Trandafil gjithë erë,ç’kangë këndon Bilbili ?-Si kallam i çamun u ba zogu i mjerë ! »më tha Trandafili.

Dhe un pyeta Vashën : « Vashë, ç’këndon Bilbili ?

-Bilbili këndonkangën e Bukurisdhe të Dashunis,kur çel Trandafili që ai dashunon ».

Pyeta at’herë Bilbilin : « Thuejmë, Bilbil, ç’këndon ?Më pa me çudi.Nalt ia hudhi kangës siç e ka zakonDhe m’u tret për fare në gjethin e ri !…

NJE TRANDAFIL PICERRAKA thing of beauty is a joy for everJ. Keats

Kam një trandafil picërraknë dorëdhe e shikoj. Lehtë i marr erëlules së kuqe si gjak,që i hap fletët e para si kunorëedhe i mbështjell të tjerat porsi zemër.Sa e dashun erëdel nga e vogla zemër !

T’besohet brenda saj të ketënji botë me një jetëtë qeshun e të lehtësi trandafili i dashun picërrak ?

O trandafil, dhe unë kështu jam si ti !Në duer m’u thave lehtë, për pak,pa u ndie.Fletët t’u thanë,

Dhimitër S. Shuteriqi

E diel 30 Korrik 2017 - 19PERSIATJE

po erën vdekja ta ka lanë.

O zemr e vogël, o e vogla kunorë,M’u ba se m’u tha zemra e eme n’dorë.

1934

ANDERRTARI I PENDUEMPër të sgidhun misteret, që nuk i zgidh njeri,un, i lodhun e i këputun, i letë e i marrë fëmi,u mundova…Kuptova se s’ishte për mue gja,edhe at’herë kërkova një jetë tjetër në jetë.Rashë n’mister prej misteri ! Ktu ku dëshira m’la,gja nuk kërkoi ta sgidhja dhe un u shplodha i qetë…

Për mue qielli dhe deti, toka, të ri shkëlqimmuerën dhe nuk më folën si at’herë…s’më dhanë mundim.Ndieva ndriçim’n e tyne dhe u ndieva madhërim !ndër andrra ngushëlluese, andërrtar i vetmuem,buzën më gaz un bana dhe pata lumtënim,atë që, ndër të vërteta, na kërkojmë të verbuem.

Ti vije e më trondisje : « Sa keq, vlla ! n’andërr rron ! »Dhe un qesha dhe qesha, të thosha : « S’më kupton ! »Për mue mëshirë, vlla kishe si unë kisha mëshirëpër ty…Sa e ambël asht andrra në jetë, kurrë s’e kuptove !Inatin që t’mundonte, në sy ta shifja mirë,se me të vërtetë më doje dhe s’besoj që m’harrove.

n’errësinën që t’frikson.Vërvit ndër fusha t’verdhat fletë,fletët e sëmuna dhe jetime,i çon në mal, në detplot uturime.Vërvit e çjerrleckat grisëe rrëqisë** ,leckat e bardha e t’murrme, retë,e nëpër shkrepa i vjerr.

Çahet era e çmendun mbi çati,thyen xhamat e çel dyert me furidhe fishkëllin ndër odat pa njeri,n’errsinën e ftohtë. Zgjon gjarpërinjtë e shpisë,që fishkëllijnë ndër perdet grisë,rrëqisë,ndër rafte e pjata, në fund të kusisë.

Si fishkëllin !Gjithë jeta nxinE vuen.

Dëgjo klithmat e largëta si lajmojnëvajet e vargut t’gjatë pa punë,pa bukë, që tue tha n’prag, pret ta kujtojnë,të shohin se si vuen.1935*(fr.)-Ja era si ulërin, ja si i bie bririt në nëntor.**Bërë si zhele.

Më tha : « Errsina e jetës, kangtar, kudo më tremb !S’u gjindka drita ma ! »

U shofsh, pra, o kanga e eme, që kot kërkove dritënnëpër skëterrë të jetës e më erdhe pa ngadhnim !« Po bota - më tha kanga - nuk do tingllim,e fjalë t’bukura s’do ma. »

VDEKJA E LYPESITGjinkalla fushë e pyll e mal shurdhon,e dielli pjek e djeg. Me shkop në dorë,nximë në fytyrë, flokët e bardhë si borë,plaku rrugën e gjatë ma s’po e mbaron.

Katund m’katund e mbushi thesin thesin plotme grushta misri, tue lypun me i’ lottë ngrimë n’syun pa dritë, me za të shuem :-Fëmijtë s’kanë bukë në shpi. Qofshi bekuem !

U kput e s’duroi ma. Buzë një përroitë thatë u shtri dhe e zu gjumi. Kur fle,qielli n’perëndim bahet pus. T’shuem’n e shoinëpër andrra t’idhta prroi me dallgë pa fre.

1936

MANDOLINA E VJETERN’at kand të zi, kapicë me vjetërsina,lecka e hekra, kuti, shishe e pjata,n’at kand për vorfëni e harresa t’ngrata,endun me merimanga, mandolinapo qan e qan nji t’vjetër dashuni.

Drunin me zogj fildishi tue kënduepër dashuninë e luleve lulzue,e ka bre krimbi, qi i kërclletdhambët e tij të fshehtë herë pas hereutërin mandolina pa potere,rrëfen, tue u dridhun lehtë, dhimbjen e vet,dhe qan e qan nji t’vjetër dashuni.

Ndryshku i ndrydhi telat që kënduenlumtuni e mjerime. Në minuk fluturojnë bilbilat që adhuruenbukurinë flutururuese. Ma nuk qanpërmbi la shpirti i vashës në gulçi,nuk shket kujtimi i tretun i një puthje,as fjala e dashun ma nuk tingëllon,Në re s’shpërthen furia, nuk gjëmondëshprimi. Dhe në sol, fundi i një lutjeu shue dhe u shue përjetë.

Dhe telat mbajnë nji zipa fund, tue qa pa ngashërime,këputë e varë, pa shpirt e pa shkëlqime ;me mandolinën qajnë po at dashuni,që u shue dhe u shue përjetë.

Kshtu qan kangtari me një kambë në dhetë,kur s’i gufon ma kanga mu në gji.Do t’thotë dhimbjen e vet e s’ka fuqi ;i del nga plaga e zemrës një za i shuemdhe qan, dhe qan kangtari brenda vetë,se askush se ka dëgjuem.

1935

VDEKJA E PESHKATARITN’furtunë deti përzihet, ngrihet, rrëmujë pa fund ;përmbi shkambij përplaset, ikën, vjen prap t’thërmohet.Vala oshëtin, ujnat shkumëzojnë, qielli shkundrrufe e shi ; e gjithë jeta uturin e drithtohet.

Dhe barka e zezë, guaskë e lehtë, kreshtash vërvitete në greminë rrëzohet. Peshkatari shtrëngonzemrën e gjanë si deti, kur vala e mbulon,dhe merr thellë frymë n’erën vringëlluese, kur në kulm ngjitet.

Vala ia theu lopatën e velën ia coptoi.Burri lufton së koti me lopatën që i mbeti,se rrëmuja e rrëmbeu e mbi shkuma e flakroi,dhe luen, tue iu kërcënue asaj cope t’gjallë, deti.

E rrokullis, mbi maja me fletë shkumuese i bi,i thyen krahët si hekur, i plas sytë e përgjakun,i çan gjoksin e nxjerr nji klithmë, tue e flakunsi gur mbi thepa t’mprehtë…Nesër deti n’qetsi

do bjerë e, me kambë zbathët, disa forma njeriume vaj do të vijnë të mbledhin mishin e copëtuem.Nji barkë të re do ngrehë për mort të vet i riu,do çajë ujnat ku burrat e shpisë me radhë kanë shkuem.1936

Zgjedhur nga librat poetikë:Dhimitër S. ShuteriqiKANGET E RINIS SE PARE”, 1935, KANGE ? 1936 , Shtyp. & Libraria DHORI KOTI - Korçë.

(Footnotes)* Le mal du siécle (fr.) – Sëmundja e shekullit

Un kam dashun ndër shije, drita, ngjyra e tingllime,të shueja zjarr’n e shpirtit, po e shova ndër andrrime.Sa herë n’madhni ngritun unë vehten e kam pa !Dafinat që stolisshin kryet tem, nuk janë tha :gjithnji kam për t’i pamun të blerta e të nderuemeun këndoj në mjerime dhe kanga më huton.

Po pse t’mos shuhesh fare në kohën tonë prej zije,o kangë, o kangë hutuese ? O t’ bahesh një kangë zije,që n’dallgë dhe mundime ti shpirtin t’më dërrmosh ?të më mësosh, kur vllazën kanë lindun në mjerim,të këndoj kangën e tyne në shpirtin tem djalosh,të ngushëlloj shpirtin e tyne tue iu ndiell pak gëzim ?

ERAVoici le vent hurlant,Voici le vent cornant en novembre.*E. Verhaeren

Era grindet si gratë e këqijandër brima e shpella. Hingëllinsi pelat n’grazhd nga uria.ndër plepa e tela fishkëllin,era fishkëlline ulërin.

Ndër dete e pyje n’valë,era kumbon,gjëmone zgjonpalë-palënë fushën e gjanëtinjgujt e lanë

KANGA E FUNDIT E POETITPër kujtimin e të madhit Ch. Baudelaire

Po, u shuen zjarri dhe drita ! Kanë jetë errsina e hini !Dhe në ktë natë të ftofët po dergjem në hutim !-Me të vërtetë u shueki ? Zemrën s’do ma ngrini ?se në funt të shpirtit t’ashpër nuk gjekësh ngushëllim !

Un desha vetë të tretem në flakën e lindjes s’re,që kuqëlon aq ambël në fresk e madhëriE ndieva et’n e largët të çohesh për në redhe këndova e vallova mbi një tingllim të ri.

Po në kuqlim t’perndimit me flakën un u tretadhe, me një rreze t’vdekme, që zemrën pak m’gëzoi,u tretën për gjithnji për mue em kanga em jeta !I mallëngjye t’shof desha, po syu ma s’më shikoi !

Po, u shuen zjarri dhe drita ! Shkoi kangë e bukuri !Iku gufmimi i zemrës n’burim’n e lashtë të tij,atje ku ambël treten ngjyra e shije n’poezi !U shuen !…Si nuk do mundem ma t’këndoj e të ndiej ?

1934

« VERITAS » ?Këndova këngën teme, që shkoi të kërkojë dritënnëpër skëterrë të jetës, ku shpirti m’qe drithtuem,Dhe një herë thellë e ndieva shpirtin tem të munduem,po lot nuk derdha ma.

E ndieva kangën teme, që shkoi të kërkojë dritënnëpër skëterrë të jetës, të kthehet n’shpirtin tem.

Sharl Bodler

E diel 30 Korrik 201720 -LETERSIA

PPERSONAZH

Një pamje ndryshe e D’Annunzio nga një njeri që e ka njohur dhe ka ndjekur të gjithë veprimtarinë e tij...

NGA GEORGE SELDES

Gibbons, një irlandez, icili nuk kishte qenëkurrë në Irlandë, i

pëlqyen aq shumë shkrimete mia për Irlandën sa që endërpreu vizitën time të sh-kurtër në Londër, më bëri ko-rrespondent shëtitës, punamë e mirë e më të mirave nëtë gjithë Europën. Ai mëtelegrafoi në fund të vjeshtës1919: SHKO FIUME INTERV-ISTO D’ANNUNZIO. Unë va-jta.

Një nga mitet më tëmëdha të kohës tonë, ndosh-ta i caktuar nga fati për tëjetuar për breza të tërë, menderimet (apo me çnderimet)është Musolini me fillimin eFashizmit. Fakti është se ro-mancieri me mendjen poetikedhe romantike, GabrieleD’Annunzio, organizoiLegjionin Dalmat, vizatoiuniformat, paraqiti këmis-hat e zeza, ringjalli përshën-detjen ala Romane dheshpiku tërë Fashizminpërveç terrorizmit dhe gjak-derdhjes. (Kur u formuaFashio e parë në Milano,Musolini nuk ishte njëri ngathemeluesit: karta e tij e par-tisë mbante numrin 7.)

Me Legjionin e tij Dalmattë këmishëzinjveD’Annunzio “zaptoi” njëqytet jugosllav tashmë i push-tuar prej trupave të rregullttë Ushtrisë Italiane. “Zapti-mi” kish të bënte me një bash-këbisedim të tijin me një gjen-eral të quajtur Pitaluga, i cilie përshëndeti dhe iku në sh-tëpi. Lidhja e Kombeve ekërcënoi se do ta bombardon-te D’Annunzio-n, me njëluftanije, të cilën nuk e kish-te dhe bota europiane i lex-onte gazetat dhe qeshte.

Nga viti 1919, ky njeridikur djalosh i bukur, ky i rime flokë të derdhur dheveshje të përkorë, ky i vetësh-pallur dashnor i madh, kyD’Annunzio, gjeniu lëvdatë-madh tani ishte veç një tul-lac, një plak i ndyrëlapërdhar, ndonëse i veshurme një uniformë të shkëlqy-er mareshalli, duke u mbur-rur përqark si ndonjë ka-cagjel me hap të shtrirë posiNapoleon. Ai e nxirrte vetennë dukje thuajse çdo ditë,duke kaluar në revistë tru-pat e tij. Po ky njeri i reko-mandoi botës politike ballko-nin prej nga duhej të fliste.

Falë një takimi të pash-mangshëm në sallën epushimit të të vetmit hotel tëasaj kohe në Fiume, nuk kishturistë dhe pothuajse nukkish fare ushqim, shumëshpejt u miqësova me njënjeri, i cili e quante vetenTogeri Henry Furst, banor nëSamit Avenju, Njuark, Nju

Xhersi, tani sekretar vullne-tar i D’Annunzio-s. Ai më rrë-feu historinë e “zaptimit” dhemë rregulloi një takim përintervistë.

D’Annunzio më priti nëpallatin e guvernatorit, nënjë dhomë të mbushur plot epërplot me perde të gjata tëpurpurta, statuja të dorës sëdytë, piktura të dorës sëtretë, tapiceri të trëndafilta,me shumë karrige, një kana-pe e stërmadhe dhe me shumënënkresa.

Pyetja e parë që i bëra ish-te, çfarë do të bëni në qoftë sePresidenti Ëilson dhe Lidhjae Kombeve do të dërgojnëkundër jush një flotë? Unëflisja me një frëngjishte tëkeqe; ai u përgjigj në ato qëma rrok mendja se janë gjas-htërrokëshat daktilë:

Të gjithë rebelët e të gjitharacave duhet të mblidhen nënflamujt tanë

Dhe të paarmatosurit dotë armatosen,

Dhuna do t’i kundërvihetdhunës.

Do të jetë një kryqëzatë ere e të gjithë kombeve tëvarfër dhe të skamur, e të

gjithë njerëzve të varfër etë gjithë njerëzve të lirë.

Kundër kombeve qëzotërojnë pushtet dhe grum-bullojnë pasuri.

Kundër kombeve gra-bitqarë,

Kundër kastës të kama-tarëve, të cilët dje nxirrninpërfitime nga lufta dhe sot

nxjerrin përfitime ngapaqja.

Dhe ne do të rivendosimdrejtësinë e vërtetë të cilënnjë njeri i ftohtë dhe budalla

me një çekan ia moriborxh një kancelari gjer-man të dikurshëm, kryqë-zuar me

Katërmbëdhjetë Gozh-dë...

Katërmbëdhjetë Gozhdëtkishin kuptimin e Katërm-bëdhjetë Pikave të Ëilson.

Por ai nuk kishte kohëpër të humbur. Përkufizimetparaprirëse e thuajse të

gjitha ato të mëparshmet dhevijueset u shfaqën fare shpe-jt paskëtaj në një vëllim tëhollë poetik të D’Annunzio,botuar në Fiume.

Ndërsa po largoheshanga poeti, ai më shtiu nëmendje që të intervistoja tëashtuquajturin president tëFiumes, i cili më siguroi sejugosllavët, po aq mirë saedhe italianët e përkrahninatë. Dr. Grosiç ishte një bur-rë shumë plak dhe ndoshtanuk e dinte kuptimin e asajqë po thonte. Teksa e pyetarreth plebishitit, që e zgjodhidhe mbështeti D’Annunzio-n, ai u përgjigj:

“Ishte i mirë dhe u zhvil-lua me ndershmëri. Të gjithëqytetarët e mirë u lejuan tëvotojnë, ne i hoqëm qafe tëgjithë elementët epadëshiruar, të gjithë social-istët, punëtorët që ishin bërëshkaktarë turbullirash, nedëbuam pesë mijë prej tyre.”

Plebishiti që miratoi ko-mandantin italianD’Annunzio kishte shu-micën e pak më shumë se një-qind personave. Të pesë mijëtqë u dëbuan para votimit ish-in të gjithë jugosllavë.

Kur kjo histori e vogëldoli në botimin e Parisit tëChicago Tribune, e patakaluar kontrabandë tekstine intervistave tri ditë mëparë, pronari i hotelit mëlajmëroi që ta lija hotelin dhe

t’ia mbathja me trenin më tëparë përndryshe“D’Annunzio do të të vrasë.”

Në Abacia, në gjysmë tërrugës për në Trieste, treanëtarë të Legjionit Dalmathynë në kabinën time dhe mëurdhëruan të ktheheshaprapë në Fiume. Nuk prano-va. Pastaj të tre më qëlluandisa herë me grushta, mëkapën nga krahët dhe ngakëmbët dhe më nxorën në st-acion. Unë këmbëngula që t’itelegrafoja konsullit ameri-kan në Trieste dhe u thashëatyre që më kishin kapur sekonsulli do të dërgonte njëluftanije amerikane për tëmë liruar. Ata nuk e dërguantelegramin tim, por besuanfjalët që thashë përluftanijen amerikane. Mëlejuan që të kap trenin tjetër.

Në të vërtetë D’Annunzioishte i mundur. Ishte idetyruar të dorëzohej. Kurpati organizuar Këmishëzin-jtë e tij dhe pati pushtuarFiumen, ai pati caktuar njëbotues të gazetës së MilanosPopolo d’Italia, një mik, përtë mbledhur pare e për t’i dër-guar atij ushqime dhe arma-time. Ky mik, gazetari B.Musolini, mblodhi njëzet epesë deri në pesëdhjetë mijëdollarë, shumicën prej ital-iano-amerikanëve. Ai nuk idërgoi D’Annunzio-s asnjëkacidhe. Kur Musolini doli nëgjyq para Shoqatës së

Gazetarëve të Lombardisëpër vjedhjen e këtyre pareve,e mohoi “vjedhjen”, por pra-noi se u kishte “ndërruardrejtimin” pareve, por për tënjëjtin qëllim, pajisjen e tru-pave ilegale të këmishëzinjveme emrin “Fashistë” për tëzëvendësuar Legjionin Dal-mat.

Me këtë mënyrë të dykup-timtë, italiano-amerikanët ubënë mbështetësit e parë tëFashizmit. Me pesëdhjetëmijë dollarët amerikanë që ivodhi D’Annunzio-s Musoli-ni mundi të krijojë Fashion eMilanos me një ushtri ko-mbëtare të Këmishëzinjve, ecila në të vërtetë mori push-tetin në vend.

D’Annunzio ndoshta ish-te një shkrimtar i madh. Dynga librat e tij janë quajturkryevepra nga shumë njerëzgjykimit të të cilëve u besoj.Frances Ëinëar në punimine saj Flatrat e Zjarrit elavdëron D’Annunzio-n dhepo ashtu informon lexuesit evet se Il Fuoco (Flaka) “ështëfëmija i tij dhe i Duse, pikër-isht sikurse Trionfo dellaMorte (Triumfi i Vdekjes)pati qenë fryti i dashurisë sëtij për Barbara Leon.”

Me sa duket këtij gjeniu inevojitej një dashuri e re përçdo libër të shkëlqyer, pikër-isht siç bënte Hemingway(kështu bënte edhe F. ScottFitzgerald më tregoi njëherëMorley Callaghan). Pormegjithëse Hemingway umartua katër herë dhe shk-roi nga një libër të bukur pasçdo martese, ai as nuk izvetënoi as nuk i tradhtoifrymëzimet e sukseseve të tijletrare, thjesht i largoi ato.D’Annunzio i përdortedashuritë e veta për përpa-rime letrare, e duke bërëkështu, ai i flakte tutje. Nërastin e Eleonora Duse, aikreu një krim të pafalshëmduke e shitur “fëmijën” edashurisë së tyre për parà.

Për më tepër, më parë setë botohej Il Fuoco, Duse-s ipatën thënë se në atë libërnuk ishte vetëm historia e

D’Annunzio, Qen BirQeni im - Numër Një

dashurisë së tyre, por gjith-ashtu një libër kushtuartërësisht mënyrës së tyre tëtë bërit dashuri dhe seks, tëcilat qenë shkruar nëmënyrë kaq të hollësishme,kaq shkoqur sa që ky libërdo të trondiste botën letrarejo vetëm të Italisë, por edhetë Anglisë dhe Shteteve tëBashkuara. Eleonora Duseme ngut vajti tekD’Annunzio.

D’Annunzio e siguroi atëse heroina Foskarina, nukishte aktorja Duse dhe atoqë kish shkruar nuk ishinposhtëruese ose tronditëse,siç i patën thënë Duse-s. Sipër t’u mbrojtur ai mund t’ilexonte asaj disa faqe, të cilatia lexoi dhe Duse e mblodhimendjen e u largua.

Ndonëse ka qenë e pam-undur për mua që të gjej pro-va të dokumentuara për këtëhistori e cila vazhdon, po etregoj këtu siç ma kanë rrë-fyer persona nga burime tësigurta të cilëve u besoj.

Duse erdhi për herë të dytëta takojë D’Annunzio-n. Ajoi tha atij se e kishte gënjyer.D’Annunzio u rrudh dhe itha se ishte trokë ama faretrokë dhe se i duheshin pare.

Duse e pyeti sa pare.D’Annunzio tha se botue-

si i tij i Milanos i pati prem-tuar 25.000$.

Duse i kërkoi ish të dashu-rit që ta priste për njëfarëkohe. Me ngut ajo rregulloinjë sërë shfaqjesh “lam-tumire” në Amerikë, luajtinëpër salla të mëdha, shumëkritikë shkrojtën se ajo ish-te më madhështore se sa patiqenë ndonjëherë Sara Bern-hardt. Ajo u kthye në Italiduarplot me 25.000$ dhe iadha paret D’Annunzio-s. Aii dha dorëshkrimin.

Në apartamentin e saj,përpara oxhakut, Duse lex-onte Il Fuoco. Ishte një libërshumë i bukur, thuajse njëkryevepër. Por si një romana clef nuk kish nevojë përçelës. Foskarina ishte plotë-sisht e ngjajshme me të; dheme prozën e tij më të mrekul-lueshme poetike ai ia kush-tonte kapitull pas kapitulliçdo hollësie të të bërit dashu-ri midis syresh, madje paharruar as damarët e kaltërtek shalët e hapura të dash-nores dhe as leshnajën e pu-bisit.

Fletë pas flete Duse e ho-dhi dorëshkrimin në zjarrine oxhakut.

Rreth tre muaj më vonëlibri doli në të gjitha li-braritë e Milanos. Libri u çuanë shtyp nga kopja e dytë mefletë karboni, që kishte bërëautori, gjë për të cilën Dusenuk ishte në dijeni – dheD’Annunzio kësaj radhe për-lau edhe një dorë tjetër me25.000$

(Tradhtia është tradhti, sindaj një njeriu po ashtu ndajnjë shteti. Shumë tradhtarëkanë tradhtuar vendin e tyrepër atë që besonin, për një çësh-tje të lartë. Ky njeri thjesht idyfishoi paratë e veta. Mendojse ai ia meriton të jetë në kryetë trinisë sime të pashenjtë tëQen Bir Qenve.)

Shkëputur nga libriShkëputur nga libriShkëputur nga libriShkëputur nga libriShkëputur nga libri“Dëshmitari i një shekulli”“Dëshmitari i një shekulli”“Dëshmitari i një shekulli”“Dëshmitari i një shekulli”“Dëshmitari i një shekulli”Përktheu: Meri LalajPërktheu: Meri LalajPërktheu: Meri LalajPërktheu: Meri LalajPërktheu: Meri Lalaj

Gabriele D’Annunzio

Gabriele D’Annunzio dhe Benito Musolini