Henri Alleg Büyük Geri Sıçrama Evrensel Basım Yayın

193

description

Henri Alleg'den Büyük Geri Sıçrama Evrensel Basım Yayın basmış.

Transcript of Henri Alleg Büyük Geri Sıçrama Evrensel Basım Yayın

  • EVRENSEL BASIM YAYIN

  • Biiyiik Geri S1~rama

    Y1kmt1 ve Umut Rusyas'nda Roportaj

    Henri Alleg

  • Dota Basm Yayrn Tic. Ltd. $ti. Galipdede Caddesi

    Sahkulu Sokak

    Sahin I~ Merkezi No: 10 Kat 2

    Tunel I Istanbul

    Tel: 0 212 293 63 45-47

    Faks: 0 212 293 63 3 I

    Evrensel Basrm Yayrn-57

    Buyuk Geri Sr~rama

    Henri Alleg

    ~evwen

    Kerem Kurtgbzii

    Kapak Tasanm

    Sava~

  • B0Y0K GER SI~RAMA

    YIKINTI VE UMUT RUSYASI'NDA ROPORTAJ

  • 1

  • MOSKOVA: NEW-LOOK*

    Vaktiyle Moskova metrosunu goren yabanc!lar i~in o ar-ttk gerc;ekten, hem muzaffer devrimin, hem de bu devrimin yaydtgi inanc;lann sirngesi olan eski metro degildir.

    Temelde degi~memi~ istasyon adlannm (Leninski Pros-pekt, Pervomayskaya, * * Proletarskaya, Komsomolskaya,

    Plo~ad Revoliyutsi ... ) hala uyandtrdtklan kahramanhk c;agn-Imlanna kar~m; yine oyle ba dondiiriicii yiiriiyen merdiven-lere, hollerini geni~ miize salonlarma benzeten bronz heykel-lere, alc;ak-kabartmalara, koca mozayiklere kar~m; bu yerle-rin ac;tga vurduklan bilinmeyen bir diinyadtr.

  • li- ~iiriitiilmez kamtlanm iilkelerine aktarabilmek amaciyla, ziyaretleri boyunca, Moskova sokaklannda, bir "ger~ek dilen-ci" bulmak i~in didinip dururlard1. Gorev, bu goriintii avcila-n i~in o kadar kolay degildi; ~iinkii Sovyet kentlerinde dilenci-ler giderek seyrekle~iyordu. Oysa bugiin dilenciden ge~ilmiyor. Bir "ozgiir toplum" kurmak i~in iilkenin yeni yoneticileri tara-fmdan uygulamaya sokulan "~ok tedavisi" ile gecikme h1zla ve geni~ ol~iide kapauld1. Sadaka isteyen bir yoksulu fotografla-mak aruk ger~ekten bir "scoof" * degildir. Bugiin Mosko-va'da, herhangi bir "uygar" * * kentteki kadar el uzatan insana rastlamr. Ve burada her ki~ soguktan olenler de ~ok fazlad1r. 1996 Subati'nda giinliik gazeteler, yalmz Arahk 1995 ve Ocak 1996 aylan i~inde ba~kentin ~e~itli yorelerinde soguktan don-mu~ yakla~1k 250 ceset topland1gmi bildiriyorlardi.

    Demek oluyor ki, Paris'te ve ba~ka yerlerde oldugu gibi, metronun, evsiz-barks1zlara a~1lmca, ayncahkh bir konukevi haline gelmesinde ~a~Ilacak hi~bir ~ey yoktur. Aktarma ge~itleri boyunca, insan iki yoksul s1ras1 arasmda ilerliyor. Surada, pis bir yasuk iistiine yerle~mi~ bir kotiiriim; orada eski bir te-kerlekli koltuk ii'Stiinde bir ~olak, gelip ge~enleri acmdumak iizere sakathklanm "pazara" ~1kanyorlar. Daha otede duvar dibine ~omelmi~, pis ve ~elimsiz, dokuz on ya~lannda bir ~ocuk; agz1 a~1k ve ba~1 geriye dii~mii~, uyuyor. Dizlerinin iis-tiinde, insanlann ge~erken duraklamadan goz atuklan bir ya-Zlh karton: "Annem bizi terk etti. Babam hasta. YalnlZlm. Ona ila~ almam i~in bana yard1m edin!" Paras1z tedaviye ge-lince, diindii o! Ge~idin obiir yamnda, ba~1 ve omuzlan delik

    de~ik bir ~alia sarmalanm1~ bir kadm, onun da bir pankart1 var: "Kocam oldii! Onu defnedecek param yok! lsa a~kma Atlama haber. -

  • yard1m edin bana!" Onceleri cenaze toreni hizmetleri yok pa-hasma yap1hrd1. Art1k durum oyle degil. lnsanm olen yakm-lanndan birini defnetmesi ~ok pahah bir i~. lnsan bugiin, ya-~ayanlan besleyecek olanaklan olmaymca, olen akrabalanna

    kar~1 yiikiimliiliiklerini nas1l yerine getirir? lki mum arasmda do~eme iistiine konulmu~ bir Meryem

    Ana ikonas1 oniinde dize gelmi~, pa~avralar i~inde bir ba~kasl dualanm oyle derin secdelerle uyumla~tmyor ki, her egili~te almm yere ~arp1yor. Gelip ge~enlerin yam ba~mdaki ayak~ kab1 kutusuna att!klan kag1t paralara kar~l ilgisiz goriiniiyor; kutudan 100 ve 200 Rublelik kupiirler ta~1yor. Tahsilat ve-rirnli gibi goriiniiyor; ama dogr;usu 100 Rublelik on buru~uk kag1t olduk~a biiyiik bir oylum tutarsa da, toplam1 1997 kur-lanna gore, art1k, 1 Frank bile etmiyor.

    Ama bana oyle geliyor ki, dilenmelere kar~1hk veren insan-lann say1s1 bizdekinden daha ~ok. SMIC, "yararlananlar"m her gun (ve yalmzca) bir ekmek satm almalanna olanak veren bir tutar olarak, ayhk 54.000 Ruble (yani a~ag1 yukan 54 Frank) saptad1gmda, boylesi bir comertlik yine de ~a~Irtlcl bir ~ey oldu. Bir kiklonun y1klcl giiciiyle iilkenin iistiine ~ullanan felaketler, insanlan ba~kalannm mutsuzluklanna kar~1

    ba~ka yerlerde oldugundan daha dayam~rnac1 ve daha duyar-h k1lma sonucunu rnu dogurdu? Bana e~lik eden gen~ Mosko-vah Oleg, ars1z bir niikteyle, "sanm1yorum, sadece bu kadar dilenci gormek ah~kanhgm1 heniiz edinemediklerindendir" diyor. Bu kalabahg1 betimleyen bir Moskova gazetesi, bir

    "Kii~iik-Kalkiita" diye yazd1. Heniiz degil, ama nerdeyse. H~la satacak bir ~eyleri kald1gl i~in heniiz dilenmeye karar vermemi~ olanlar da var: Gorece ~Ik -uygun bir manto, koca bir kiirk ~apka, deri eldiven, cilah potinler- altm1~ ya~lannda bir bayan, bir kelime soylemeksizin, elinin ucuyla bir deri ce-ket sunuyor. Goriinii~e gore koyden gelen ve kat kat giydigi yiin giysileriyle gri bir bez topuna benzeyen bir ba~kas1 kuru mantarlanna ovgiiler diiziiyor. Son iiriin garantisi: 5000 Rub-

    II

  • le kordonu. Aydm tavtrh kuru bir ihtiyar iki eski matematik el kitabt oneriyor. Bir ba~kast Amerikan "Time" dergisinin li~ soluk nlishasmt. Blucin giymi~ bir gen~ kadm tabaklanyla bir-likte yere koydugu ii~ eski fincan ve davul ~alan pelii~ bir ayt sunuyor. Onun yanmda duran adam, kara burnunu ceketinin arahgmdan ~tkaran bir kii~lik kopegi -o da sattltk- gogsiinde stkt stkt tutuyor. On metre daha gidince, kemamndan hiiziin-lu notalar doktiiren ~op gibi bir delikanhya rasthyoruz. Tono-zun altmda eski bir Rus havast yanktlamyor ve sanki onu da-ha bir kederle dolduruyor.

  • erkekler- biri olan, izotoplar konusunda uzman, ama halen i~siz olan fizik miihendisi Oleg, ku~kusuz, bu Sovyetler sonra-SI donemde gen\lerin bunahmm1 en ate~li ve co~kulu anlatan

    ki~iydi. Ogrenimi masmda, okul bitince, bir giin i~siz kalabi-lecegini bir an bile akhna getirmemi~ti. 0 zamanki tasas1 ya-pacagt i~in olabildigince en ilgin~, ya~ammm ise, kendisi ve tiim iilke i\in en vars1l, dopdolu, en yararh olmasiydi. Kor de-gildi ve bir\ok ~eyin iyi gitmedigini pekala goriiyordu. Oyesi bulundugu komsomolda olsun, Particle ve Devlette olsun, uzun zamandan beri giderek artan bir bozulma i\inde ve SSCB'nin ya~ammm son ydlannda utanmadan serpilmi~ti. Bitmez tiikenmez kithklar kar~1smda insanlann ho~nutsuzlugunu ve yorgunlugunu; Gorba~ov'un verdigi sozlerden sonra da, durumlarmm daha da kotiile~tigini; magazalann vitrinle-rinin ve raflarmm hi~bir zaman olmadigi kadar bo~ald1gmt saptadiklannda ise ofkelerini gormii~tii.

    Oniversite s1ralarmda yanyana oturdugu dostlanndan (j:O-gu art1k, iilkenin yazg1s1 ve sosyalizmin geleceginden ~ok ken-dilerini dii~iiniiyorlardt. "Bencillik gosterileri, entrikac1hk, a\-gozliiliik, Sovyet toplumunda kotii kar~Ilamrd1", diyordu Oleg, oysa bugiin, tam tersine, diin hor goriilen duygulan, bir ti.ir kt~kirtlci ars1zhkla sergilemek nerdeyse bir moda haline

    gelmi~ti. Ana babalan ve ata-analan gibi, "aptal olmadiklan-m" ve "artlk palavraya inanmadtklanm" one si.irmek okulda ogretilen ortak ahlak. Ba~ka bir deyi~le, insamn arttk, "yeni

    dii~iiniirler"in "ikiyiizlii komiinist tlraf' adm1 verdikleri ~eyi benimsemesine izin verilmiyordu.

    Kimilerine bakdacak olursa, olaylan ciddi ve ger~ek~i ola-rak gormek i(j:in, arttk, her ideolojiye giivenmemek, ba~kalan hakkmda hemen hi~ kaygdanmamak ve yalmz bir kurt gibi, her siiriiye kar~t durmak gerekiyordu. Y a~am denilen bu kavgada, ancak boylelikle iyi bir pay elde edilebilirdi. Ba~ta Amerika ol-mak iizere, kapitalist diinyamn ogrettigi bu degil miydi? Ruslar 1917' den beri, iitopyayt pragmatizme, toplumun iyiligini birey-

    13

  • sel ba~anya yegledikleri i\in her ~ey iflasla sonu\lannu~ degil miydi? "l~te bugiin kimi insanlann, daha \Ok da gen\lerin ag-zmdan duyulan ~ey bu", diyordu yine Oleg. "Bense, bana diin-yamn biitiin dolarlanm sunsalar bile, dii~iinii kurduklan bu ruhsuz ve umutsuz gelecekten hi\bir ~y kabul etmezdim!"

    Dostlan onayhyorlard1. Oleg'in dedikleri, ister heniiz og-renci olsunlar, ister iiniversiteyi \Oktan bitirmi~ olsunlar, tam-dJklan gen\lerin biiyiik bir boliimii i\in ne yaz1k ki ger\ekti. Zengin olmak, yeni toplumsal merdivenin tepesine olabildi-gince \abuk ula~mak, i~te onlan giidi.ileyen buydu. Sosyalist toplumun istedigi moral ol

  • nen yenilenme gibi sunulmu~, o da ba~anstz olunca, anstzm kendilerini haztr olmadtklan bilinmeyen bir dtinyaya itilmi~

    bulmu~lardt. Bu dtinyada yok olmamak i

  • Baka yerlerde oldugu gibi, Rusya'da da, insanlann oncelikle ogrenmek istedikleri dil, "i dunyas1"mn dili olan Ingilizceydi.

    lnsan gen~ ve ailesi paraSIZ olunca ogrenime balamadan once iyice diiiinmesi dogru olurdu. Bugiin en yetenekli gen~ler bile ozel derslerin yardimi olmakslZln bir Devlet Oniversi-tesinden diploma almakta ~ok gii~liik ~ekiyorlard1. Konu-tuklanmdan biri, "ogretim oylesine bozuk ki, diye belirtiyor-du, "kimileyin smavlarda sorulan sorular ders y1h i~inde i-lenmemitir bile."

    Daha alayc1 bir bakasi diizeltiyordu onu: Tam tersine, og-retim; "yoksul ogrencilerin cesaretini kirmak i~in ... gitgide diizelerek diizenlenmi"ti. Ogrenimi ve smavlarda baanyi gittik!fe gi.i!f kiiarak ~ok bi.iyi.ik say1da aday1 i.iniversiteli unva-nmdan elemeyi baanyorlardi. Buna kar~1hk, eger insamn ozel bir okul ya da enstiti.iye yazilma olanag1 varsa (Yilhk ka-yit hare! 1500 - 3000 Dolar, yani 1996'da, Moskova'da "dogru" ayhk i.icret degerinin 15 - 30 kat1), Devlet Oniversi-telerince verilen diplomayla aym degerde bir diploma kopar-mak hemen hemen kesindi. Ote yandan, -paras1 odenmek ko-uluyla- gerekliyse s1mfta kalmak i~in hi~bir engel yoktu, oy-sa resmi ogretimde ogrencilere bu olanak tanmm1yordu. bn-ceki donemin tersine, diplomanm art1k bir i giivencesi degil, yalmzca daha iyi bir i bulma ansi sundugu anlaIhyordu.

    A~1k ya da gizli, acimasJz bir salgm hastahk gibi yayiian gene! yoksulluktan *, en bata ve en ciddi bi~imde etkilenen-ler, yaamak i~in emekli ayhklanndan baka bir eyleri olma-yan emeklilerdi. Mihmandanm Lena'nm evinde bunlardan biriyle tamtim. Moskovah ~ok eski dostum Lena'ya, imdi olmi.i kocasiyla birlikte, ilk kez Cezayir'in bagimsizhgi erte-sinde rastlamitim. Kocas1 o vakit Cezayir'de Moskova Rad-yosu muhabiriydi. "1992'den itibaren," diye yaz1yor Rus gazeteci Aleksandr Sabov, "liberal re-formlarla birlikte iilkemize, Bat1da

  • Lena'nm bana tamtt1g1 ki~i eski bir diplomatt1. Kariyerini SSCB Radyo ve Televizyonlarmdan Sorumlu Bakan Yardim-CISI olarak tamamlamadan once uzun y11lar Washington'da

    kalmi~tl. Emekli ayhg1 300.000 Ruble, demek ki 60 Dolardan daha azd1 (ya da yakla~1k 300 Frank). Donemin ozelligi, hele biiyiik rakamlar sozkonusuysa herkes Dolar olarak hesap ya-plyor; ~iinkii enflasyon -1995'ten bu yana art!~ hiZI yava~lami~ olsa bile Ruble olarak a~1klamnca i~in i~yi.iziinii anlama-YI engelliyor. Ger~ekten, moday1 izleyenler Amerikan argosu-nu kullamyor ve sanki Bronx ya da Manhattan'da oturuyor-

    larmi~ gibi, "bucks" diyorlar. Rus~ala~tmlm1~ sozci.ik, ~ogul ad olarak ''bucksov" haline geliyor.

    1996'da, 1 Dolara kaq1hk size yakla~1k 4500 Ruble veri-liyordu ve bu yeni Rublelerden 12.000'i 1991 'in bir eski Rub-lesine denkti. Bu sonuncu tarihte, ortalama iicret, ayhk 297 Rubleydi. Be~ y1l sonra, bir i~

  • ayh~t nc demektir?
  • Eski bakan yardtmctst -ve benzer, hatta genellikle

  • temcz koyluler"e donu~mu~. Art1k ~ok ciddi olarak meteoro-loji tahminlerini, gelecek kar ya da yagmuru ve si.irmek, dik-mek, budamak i~in en uygun zamanlan merak ediyorlar.

    Moskova eski Belediye Ba~kam Gavril Popov'un bir kara-nndan sonra, vaktiyle kente ait olan konutlann (buyiik ~ogunlugu kente ~ok uzak) kirac!lan, bir tescil hare! odeyerek resmen konutlann sahipleri olmu~lar. Goriinii~e gore ~ahane olan bu armaganm (bir tiir ciilus sevinci armagam) yurtta~m goziinli kama~tlrmas! ve sonu~ta onu, "ekonomik reform-lar"m (yani cebri yiiriiyii~le kapitalizme donii~), ozel ~tkarlara bu kadar comert~e hizmet ettiklerine gore, daha ~imdiden sozlerini tuttuklarma inandumas1 gerekirdi. Ama ger~ekte bu karar, ailelerin ve ozellikle en yoksullann gene! durumunu

    agirla~tlrmaktan ba~ka i~e yaramadt. Eskiden Sovyet yurtta~larmm kiralan, aile iicretinin ancak

    gorece du~iik bir oram kadardt: %5 ila 15 aras1. Kira, su, tstt-ma, elektrik, gaz harcamalanm ve biitiin oteki yiikiimliiliikleri i~ine alJyordu. Telefon kullamm1 i~in, saydan ve siireleri ne ka-dar olursa olsun, kent i~i konu~malara ayn bir fatura ~tkar!lmakstzm, pek kii~iik bir para (ayda iki-i.i~ Ruble) i::ideniyordu.

    Belediye kararnamesinden yararlanan her kirac1; konutu-nun sahibi oldugu i~in, kira bi~imsel olarak kaldmlmakla bir-likte, yine de gcr~ekten yok olmad1. Ayhk "yiikiimliili.ikler"

    bi~iminde yeniden ortaya ~Ikti. Bu yiikiimluliiklerin tutan, konutta oturanlann sadece kiract olduklan zaman odemek zorunda olduklan paradan ~imdi bile ~ok yi.iksektir (ortalama i.icretin ii~te birinden fazla). Bu harcamalar i::iyle ag1r bir yiik olu~turuyorlar ki, art1k Moskovahlann bi.iyi.ik bir bi::iliimii (Moskova'da yay1mlanan Amerikan gazetesi "Moscow Tri-bune"e gore % 60'1) bunu kar~!layamiyorlar.

    Sosyalist di.izen zamanmda hekim ve di~ hekimi baklmlan, cerrahi ameliyatlar, ila~lar, gi::iz doktoru muayeneleri, gi::izliik

    20

  • ve ~e~itli protezlerin saglanmas1, t1pk1 -kre~ten i.iniversiteye kadar- milli egitimde (bu, aynca bi.iti.in i.iniversite ogrencileri-nin yararland1klan gene! bir burs sistemiyle destekliydi) oldu-gu gibi, gen;ekten paras1zdL Dinlenme evleri ile tatil yurtlann-da kah~lar da bedava ya da bedava gibiydi.

    Ukrayna smulanndan Pasifik'e, Kutuba yakm bolgelerden Orta Asya'nm gi.iney s1mrlanna kadar 280 milyon Sovyet yurtta~I (kadmlar ic;in 55, erkekler ic;in 60 ya~mdan ba~layarak) bir emekli ayhgt ahrd1. Emekli ayhklan -upk1 i.icretler gi-bi- gorece di.i~i.ik kalmt~ olsalar bile, ayhk alanlann, fiyat ar-tl~I ve enflasyondan zarar gormemeleri saglanmt~tl. Bu kolay-hklardan ~ve emekliler ic;in kent ic;i ula~1m h~zmetlerinin pa-raslz olmas1 gibi daha ba~kalanndan- yararlananlar buna o kadar ah~ml~lardt ki, arttk bunlann kendiliklerinden i~lediklerini, dikkat edilmeye bile degmeyecek kadar dogal bir ~ey olduklanm di.i~i.inmi.i~lerdi. Biraz, solunan ve var oldugu, size de gerekli oldugu, ancak mahrum kaldigm1zda fark edilen ha-vaya benziyordu.

    Bunlar yine de ele~tiriyi engellemiyordu. Bu elqtiriler umursamazhk, bi.irokrasi ve i.ist di.izey kadrolar ile yakmlan-nm yararland1klan ayncahkh davram~lann (ozel kliniklere, dinlenme evlerine ve ozel magazalara giri~ gibi), halkm c;o-gunlugu ic;in toplumsal hizmetlerin kalitesinin di.i~mcsi ile at-

    ba~I gittigi rejimin son ytllannda daha canlanm1~t1. Ama en sonunda, kusurlanyla birlikte, bu sistem bi.iti.in ni.ifusa geze-genin ba~ka i.ilkelerinin ~ogunda bilinmeyen bir ya~am gi.iven-cesi saghyordu. Bu sistem onlara sonsuz gibi goriiniiyordu ama, i~te tek bir darbeylc yikllml~tl.

    Arna yeni dururn herkesi mutsuz etrnedi. Belediye kreleri, i~letmek i~in gerekli para yoklugundan, kaybolma yolunda ol-salar da Rus olsun, yabanc1 olsun, dad1h yeni-zengin c;ocuklan ic;in bahc;eler Moskova, Saint-Petersburg ve oteki kentlerde ek-sik degil. Dcvlet, sendika ya da baka halk orgi.itlerinin mah olan dinlenmc evlcri ozel ki~ilere satild1klarmdan otel ve pansi-

    21

  • yomara aonu~tj.iriilmii~. Paralan olup da s1k s1k bu otel ve pan-siyonlara gidenler, kalmak i

  • lar, bu yeni "i~" di.inyasmda, ti.im yollara tuzaklar kurulmu~ olacagm1 ve kendilerini her donemec;:te alc;:aklann bekleyecek-lerini hemen anlamal-:: ve sakmganhg1 ogrenmek ic;:in hm1zhk, saldm, cinayet ve dolandmc1hgm gorece seyrekle~tigi bir top-lumda c;:ok uzun si.ire ya~amJ~lard1r.

    Kap1 vuruluyor. Gi.ilec;: ziyarctc;:iler gori.ini.iyor. Ta~mmaz mal "businessman"leri. Yi.izlerinden adeta namus, anhiy1~ ve comertlik okunuyor: "Sevgili dostlar, sLkmulanmzL biliyoruz. Eskilerin, ana-babalanmlZln s1kmulan bunlar. Neden onlar gibi yapm1yor, koye gidip ya~ammJZI di.izeltmiyorsunuz? Biz size bu olanag1 sunuyoruz: Gelin, Moskova'ya birkac;: kilo-metre uzakhkta gi.izel bir dac;:a 'ya kar~1hk, dairenizi bize verin. Orada daha rahat edersiniz; konforunuz, sebze yeti~tirmek ic;:in bir bah\eniz olacak ... "

    Randevu ahmyor. Onerilen ev gori.ili.iyor ve begeniliyor. Hem saglam, hem rahat, bi.iti.ini.iyle bagLmSLZ ve can stklc1

    kom~u yok. Dstelik, ci)mert "satLc!" mobily3lanndan bi.iyi.ik bir boli.imi.ini.i cvJe h1rakacak. Ka\LrLlmamasJ gereken harika bir fLrsat. Pazarl1k bi~tr birmez, ra~mma, ncrJeyse art1k dost-lar haline gelen "cmlak memurlan"nm kaqdtkstz yardLmla-nyla yap1hyor.

    Bir erkek ve kansmm, kaba kaba dac;:a 'nm kaptsmL vur-duklan gi.ine kadar her ~ey iyi gidiyor. Gelcnler klzgm ve of-keli; onlarm evlerine ne hakla yerle~tiklerini soruyorlar. Zo-raki goc;:menlere evi hemen bo~altmalan, yoksa buna zorlana-caklan ihtar cdiliyur. Bi.iti.in a\Lklamalanna kar~m onlann ya-pacaklan ~ey de bu.

  • olanaklar nedeniyle erneklilere konutlanm kaydthayat ~arttyla btrakrnalanm da oneriyorlar: "Bir sozle~rne irnza.hyoruz. Ben, ornriiniiziin sonuna kadar, her ay size ernekli ayhgmtzt ii
  • Moskova'daki "Cosmos" gibi, uluslararas1 ol~ekteki otel-ler, bakanlann ve yiiksek memurlann parayla saglanan ger-

  • ka bir deyi~le, arttk, yiiksekogretirn, bilirnsel egitirn vc ara~ttrrnanm gelecegi giindernde degil. Giindernde alan business ve Dolar. Gerisi bizi ilgilendirrnez! Bu dururnda, iiniversite -ve enstitiilerin yonetirninden dogrudan dogruya sorurnlu olan-lar, 'ba~lannm ~aresine baktyorlar.' Bundan dolayt da kirnse kmayarnaz onlan. Boylece, iyi kotii, giinii giiniine ~ah~rnalan siirdiiriiyoruz. Ne kadar surer? Size bunu kirnse soyleyernez!"

    Moskova Oniversitesi'nde, bir Arap dili ve edebiyatt uzrna-mm ziyaret ettigirnde, ondan, bulundugurnuz bina boliirnii-niin Arap

  • Petersburg Onive:sitesi'ni dii~iiniiyordurn. Y1k1k doki.ik bir-kac; binaya, Arnerikan Kirnya Konsorsiyornu "Proctor and Garnble"m "sponsorlugu" sayesinde "c;ekidiizen" verilebil-rni~tir; konsorsiyorn, iiriinlerini Rus pazannda satarak bunun yiiz katmi geri ahyordu. Herrnitaj Miizesi'ni ve eski K1~hk Sa-ray c;evresine (tarn, 1917 Ekirn ayaklanrnac1lannm hiicurna gec;tikleri yer) rnuzafferane dikilen yiizlerce Coca-Cola flarna-smi da amrns1yordurn; Anierika'mn sirngesi bu kopiiren i~ecek, Rus ve diinya kiiltiiriiniin bu yiice yerinin sivasmi yaptir-

    rni~ oldugu ic;in kideleri rninnettarhga davet eder gibiydi. "Spassiba, Coca-Cola!"*

    "Sa~ol, Coca-Cola!"

    27

  • SON HABERLER ... SON HABERLER .....

    + Yangmla miicadele merkezinin bildirdigine gore, 1996 ytlznzn ilk altt ayt ir;inde, Moskova'da, 250 ki~i yangznlarda olmii~tiir. Ger;en ytla gore bir iyile~me goriiliiyor: Ger;en ytl kurban saytst iki yiiz altmt~a ula~mt~tt. (Agustos 1996)

    + Urallar'daki kiir;iik Berezniki kenti polisleri, dana eti di-ye insan eti satan dart ki~iyi tutukladtlar. Bu "sattctlar"tn "mallar"mt nastl temin ettikleri bilinmiyor. Soru?turma de-vam ediyor. (Temmuz 1996)

    + Sibirya'daki Barnaul kibrit fabrikast, kutu yapmak ir;in karton olmadtgmdan, iiretimini on be~ gun durdurmak zo-runda kaldt. Personelin iicretini odeyemeyen (abrika yonetimi her iicretliye 500.000 Ruble (500 Frank) degerini, yani bir ay-ltk iicreti kar?tltgt;,_t kibrit kutusu bir;iminde verdi. Aldtgt ma-lt paraya r;evirmek ir;in herkes ba?tntn r;aresine bakacak. (Su-bat 1996)

    + Terk edilen kopekler (ne beslemek ne de a?tlatmak ir;in para olmadtgmdan) kamusal bir tehlike haline geldiler. Ocak-Temmuz 1996 arast, Saint-Petersburg'da (eski Leningrad) 1 000' den fazla insan, kopeklerin saldmsma ugradt ve tsmldt. 200 ki~i hastaneye kaldmldt. Aynt donemde, Kiev'de, 3600 kentli, kopek tstrmalarzndan tedavi gordii ve 7000 ba?tbo~ kopek yakalandt. (Agustos 1996)

    + "Uyu~turucu Kar;akr;tltgt ve Kullantmma Kar~t Ulusla-rarast Miicadele Dernegi" yoneticilerinden biri alan Vadim Boliimler arasmdaki "Son Haberler" ba~hk!t metinler, ~ogu Moskova'da lngilizce olarak ~tkan giinliik "Moscow Tribune"den olmak iizere ~e~itli Rus gazetelerinden ("Moskovskii Komsomoletz", "Izvestia", "Obchtchata Gazeta", "Nezavisimaya Gazeta" vb.) almmt~nr.

  • Nijsky'ye gore, 1986'da Sovyet hastarielerinde 46.000 ki~i uyu~turucuya kar~t tedavi goriiyordu. 1992'de ise 1.500.000 saytltyordu. Bugiin, Moskova'da 500.000, Saint-Peters-burg'da 250.000 uyu~turucu tutkunu hesap edilmektedir. Es-ki ba~kent, uyu~turucu ka~ak~tltgmm Avrupa' daki biiyiik merkezlerinden biri haline ge/mi~tir. Asya ve oteki bolgeler-den getirilen uyu~turucu, lskandinavya ve Balttk ulkelerine dagtttlmaktadtr. (Haziran 1996)

    + Belediye miifetti~leri Moskovaltlart, Moskova'ntn kuzey ve giiney mahallelerindeki kimi magazalarda sattlan, kart~tk ve tehlikeli ~araplart satm a/mama/art ir;in uyardt. Bu ~araplartn ir;inde ur;ucu asitler ve hatta hazen cam parr;actklart bulunu-yor. Etiketlere baktltrsa, r;ekici "marka" ad/art da sergiliyor-lar: "Tchornye glaza" (Siyah gozler), "Krasnya Grozd" (Siyah salktm) ve "Solntsev bokalo" (Si~edeki giine~). (Mayts 1996)

    + Elektrik ~irketi "Chitaenergo"nun, demiryolu kumpan-yastntn elektrigini kesme kararmdan sonra, 25 Temmuz per-~embe giinu Sibirya demiryolu seferleri durduruldu. Kumpan-yaya 50 mi/yar Ruble (50 mi/yon Frank) tutarmdaki elektrik faturasmtn odenmedigi hattrlattltyor. Seferler, borcun oden-mesinden sonra, saat iki bur;ukta yeniden ba~ladt. (Temmuz 1996)

    + Mir Uzay lstasyonu'nda bulunan kozmonotlart, ongo-rulen tarihte Baykonur'a getirmek. ir;in Rus Uzay Ajansz'ntn odenegi yok. Yetkililer kozmonotlarm uzayda kalt~lartntn en az 40 gun daha siirecegini bildirdiler. Onceki Mir miiretteba-tmm diinyaya donii~ii 52 giin gecikmi~ti. (Temmuz 1996)

  • Bu ve bundan sonraki desenler -biri d1~mda- Rus basmmda yaymlan-mi~tir. Okurun dogrudan anlayabilmesi i

  • "BUTUN ZAMANLARIN EN BUYUK HOLD-UP'I" *

    Hileyle el konulan ve 'dev bir kapka

  • Madem ki btittin ki::ittiltigtin, temelde, sosyalizmin kendisin-den kaynaklandigi si::iyleniyordu; madem ki "uygar", "demok-ratik" ve "modernlik" i::il
  • sizlikten, Ban icadt oldugu i
  • tini "demokratik" bi

  • Sovyet ekonomisinin onemli dallannda ve i~letmelerinde eski bin;:ok yoneticinin izledigi yolun hem bayagt, hem de ib-retlik oyki.isii. Uygun zamanda olabildigince "voucher" edin-diklerinden, kendi giri~imleri ile kurulan ozel ~irkette bunlan hisse senetlerine 'revirmi~ler ve ~irkette pay 'roklugu ve karar giiciine sahip olmu~lardt. Boylece bunlar genellikle, a'rtk ve basit dolandmcthktan oldugu kadar, 'rtkanlan yeni ve kan~tk yasalardan da kaynaklanan birtaklm numaralarla, bugiinden yanna, kimileyin metelik bile odemeden, Sovyetler donemin-de sadece memurlan olduklan kurumlann ger'rek patronlan ve sahipleri haline geldiler.

    Biitiin iilkede artan bu tiir operasyonlar, sosyalist ekono-mi yaptlannm --bzel kesim yaranna- yiktmmm gen;ek anlam1 konusunda milyonlarca Rusun gozlerinin a'rllmasma katk1da bulundu.

    Bu durumda, iktidardaki "reformcular"m -bunlardan biri Y eltsinci "Evimiz Rusya" partisini kuran, Ba~bakan Viktor

  • lar!tk sermaye biriktirmesine olanak vermi~ti. Ama "reform-cular"m amacma gore, bu sadece bir ba~langu;nr;
  • degerini dii~i.irmek ve ozelle~tirmeyi kolayla~tlrmak i

  • giri~imleri aym niyetten kaynaklamyor. Amerikan federal dt~ahm-dt~sattm bankas1 (Eximbank) 1996 Ocak ayt sonunda, sivil havacthgt gelitirmek i\in Rusya'ya bir milyar Dolarhk bir bor\ verdigini bildiriyordu. Daha a\Ik\ast, bu bor\, 20 yeni llyuin 11-96 yap1m1 i\in "Pratt and Whitney" motorlan ile "Rock-well International" elektronik bileenlerinin satillll finanse edecek. Bu a9k\a demek oluyor ki, "Amerikan yardtmt"nm so-nucu, Aeroflot U\aklannm donammmda kullamlan Rus yap1m1 havacthk gere\lerinin htzla yok edilmesi olacaknr.

    "Rasyonalizasyon" programmm -kukusuz birincisi ka-dar haytrhah bir yeni bor\lanmay1 gerektiren- bir baka evre-sinde, Aeroflot, U\aklanm Boeing'lerle degitirmeye davet edilecektir. Viktor C::ernomirdin -ya da aym tiirden ba~ka bir babakan- gelip de, eski Sovyetlerden davralman Devletin bii-yiik havacthk iletmelerinin arttk verimli olmadtgmJ, bunlan modernletirmek de \Ok pahahya malolacagmdan, ozellqti-rilmelerinin daha yararh olacagmt, "tam da" bir hiiyiik Ame-rikan irketi, hi\ ka\mlmayacak ilgin\ onerilerde bulundugu sira a\tklaymca, kemerler taktlacak.

    Olkeyi ekonomik baktmdan bagtmh hale getirme i~i, he-men hemen klasik hale gelen ve bugiin Latin Amerika, Afrika ve Asya halklarmdan \Ogunun iyi bildikleri bir siirece gore devam ediyor: Bu, Devlet \arklannda yer alan ~u yiiksek bii-rokrasinin iiyeleri ile iilkenin zenginliklerini, bir tiir diizenli yagmalama giriiminde birleen, iireticiden \Ok asalak, her tiirden \Ikarci ve ka\ak\I yeni zenginlerin * i~birligiyle, etkin ve \Ikara dayah kanhmtyla yapthyor. Goriiniie gore, boyle bir giriimde, bu zenginliklerin korunup geli~tirilmelerinden daha \Ok kazanmalan gerekiyor. Bu yeni toplumsal karmana bagh kiileri adlandrrmak i'in Rusya'da bazen "komp-rador" terimi kullamlryor. Marksist siizliikten almma bu terim, siimiirge ya da yan-siimiirge iilkelerin, kendileri hi,bir ey iiretmedikleri halde, yabanCl kapitalistlerin aracrlan ya da vekilleri olarak, 'evirdikleri ilerden yiizdelerini alan U yeni burjuva-lan tammlryor.

  • Her dtahm ya da dtsanm mah (bu son durumda hemen yalmzca hammaddeler sozkonusudur), bunlardan bir~oklanna ulusal ekonominin hi~ de yaranna olmayan bir kazan~ saghyor; ~tinkti elde edecekleri karlar aym tilkede yatmlma-ytp, lsvi~re ya da baka yerlerde a~nklan kiisel hesaplan i-irecek. Boyle bir yabanc1 kapitalist gruba ortak olanlar yap-ttklan hizmetler karthgt odtillerini "rtivet" ve oluturulan karma irketlerde hisse olarak alacaklar.

    Boyle uygulamalar bir ol~tide pazar tezgahlan ve magaza vitrinlerinde bile goriilen sonu~lar da dogurdu. Dtandan ge-tirilen mallar giderek giinliik tiiketim maddelerinin yerini ah-yor. Hem de bu maddelerin iyi kalitede ve yeterli saglandtkla-n alanlar da i~inde. SSCB, halkmm gereksinimlerini kaqila-mak i~in, ttikettigi etin yaklatk ii~te birini, bugdaym ise be~te birini dtandan saglardt. Bugiin, i~ tiiketimi biiyiik ol~iide diiffiii olmasma karm, bu aym gtda maddelerinin %50'si ile % 70'ini dtandan almas1 gerekmektedir.

    Dike ekonomisine uluslararas1 sermayenin dogrudan kanh-mt yine de gorece diiiik kalmtttr. 1994 sonunda, ozel kesim-de yabanc1 yatmmlann pay1 ancak 4 milyar 250 milyon Dola-ra ulatyordu ...

  • Bu durumda, uluslararas1 biiyuk petrol ve gaz ~irketlerinden ~ogunun ("Total" ve "Gaz de France" da bunun i~indedir) dunya dogalgaz rezervlerinin %60'ma sahip bir Rusya ile; Amerikan Chevron ~irketinin de ~ok gu~lii bir bi~irnde

    yerle~tigi Azerbaycan ve Kazakistan gibi, oteki, eski Sovyet cumhuriyetleri ile sozle~me imzalamalan ya da imzaiamak i.izere olmalan atrttct degildir. Amerikan "majors" temsilci-leri bi.iti.in gizli pazarhklarda on madadtrlar. Bunlar, bata, Sovyet komplekslerinin kaht

  • kar~1 savrulan, bir siirii ol

  • maya davet eden yeni reklamlar ortaya ~1k1yordu. Ba~kentliler pasta kutulannda, onlan gozi.ipek olmaya isteklendiren ta-mtma ilanlan buluyorlardt: "Eger bu kadar ablhysan, nastl oluyor da hala bu kadar yoksul oluyorsun?" Soruya baktn!

    "Ba~armm formi.ili.ini.i bilmek ister misin? Oyleyse, acele et!" Bunlan "ogi.it~i.i"ni.in adresi ve telefon numaras1 izliyordu. Y e~il renkli ve bir Amerikan banknotu boyutundaki ilanm ar-kasmda yi.iz Dolarhk kupi.iri.in ttpktbastmt. lnsana di.i~ler kur-duracak bir ~ey.

    Ama Ruslar gitgide daha az di.i~ kuruyorlar. Gerekli bir ge-~i~ doneminden sonra, kapitalizmin bolluk boynuzunun i.izerle-rine bo~altacagt altm yagmuru, kendisini beklettik~e bekletiyor. Yine de, ka~ ki~i bir an peri masalma inanm1~ ve aldattlmt~! Bi.i-yi.ik bir reklam bombardtmamna yaslanan yi.iksek dolandmct-hk uzmanlan enayilerin parastyla servet yaparken, onlar bi.iti.in bir omri.in tasarrufunu battrmt~lar. Dev boyutlara ula~mas1 ve ozellikle odi.in~ veren onmilyonlarca sa insamn felaketine yol as:mas1 nedeniyle, en i.inli.i olay, hep kullandtgt MMM rumu-zuyla, Sergey Mavrodi admda biri tarafmdan ba~lattlan olay-dJr. Bu mad a, dolandJrd1g1 ki~iler hala onun Duma'' se~imlerine girmesini ve milletvekili se~ilmesini istemekteydiler. Ona sunduklan parlamenter dokunulmazhgmm ve resmi ~evrelerle stkt su~ ortakhgt baglanmn korumas1 sayesinde, Mavrodi daha uzun si.ire kovu~turmalardan uzak kalacaktlr.

    Fransa'da ve oteki eski "liberal demokrasi" i.ilkelerinde, genellikle ~ok yi.iksek di.izeylerdeki birtaktm ki~ileri lekeleyen saytstz para skandalmm tamklan olan kimseler, "bunlarda

    ~ok ozgi.in bir ~ey yok", diye di.i~i.inecekler. Ama milyarlann soz konusu oldugu bu ti.irden mali maceralann, eski Sovyetler Birligi yurtta~lannca hala tam olarak duyulmadtgt oluyordu. Ozellikle Brejnev doneminin son ytllannda bazt bi.iyi.ik yol- Rus Parlamentosu.

  • suzluklan ve yoneticiler

  • di.inyanm bi.iti.in gizli pazarlannda satrlan askeri gerec;:lere ka-dar) a~mlmast yoluyla; uyu~mazltklan c;:ozmek ic;:in i~in ic;:ine gencllikle tabanca ve makinelilerin de kan~ttgt uyu~turucu ka-c;:akc;:tltgt ve kadm ticareti dahil her ti.irden kac;:akc;:thk yoluyla; onmilyonlarca Dolara yi.ikselen c;:ok bi.iyi.ik kiisel servetler bir

    ~im~ek hlZlyla olu~tu. y oneticilerin yakmlan olan, genellikle c;:e~itli mafya * grup-

    larmm ic;:inde ya da onlara baglt bulunan, her zaman Devlet Bakanlan gibi, kiisel silahlt korumalanyla korunan bu yeni milyarderler kendilerine inamlmaz villalar yaptmyor; oforle-riyle en pahalt arabalarda geziyor; -"yi.iksek kalite" Merce-deslere di.iki.inler- ve Cote d' Azur'deki otellerde ate~ pahast-na kral daireleri kiralamakta, hatta burada si.irekli yerleri ol-sun diye, gorkemli konaklar satm almakta duraksamtyorlar. Bunlara "yeni Ruslar" ("novi Ruski") deniliyor ve bir sozciik oyunu yapthyor: "yeni Ruslar" ve "yeni zenginler" (Franstz-ca olarak ama Rus tarzmda soyleniyor)* * Bu onlan rahatstz etmiyor: Her devrin ztpc;:tkttlan gibi, zenginliklerini sergilerne-yi seyiyor ve M()skova'da kendileri hakkmda yaptlan akala-nn, komplekssiz, tadmt c;:tkanyorlar. Bu ztpc;:tkt:lardan biri, bir meslektaa soruyor:

    "Bu kravatt kac;:a aldmtz? "250 Dolar" "Sizi kaztklamt~lar, ben aymsmt 500'e aldtm."

    Y a da byle bir ey: "Mersedesi degitirdin, ha? Ama oteki de yepyeniydi ... " "Evet, ama ki.il tablast doluydu."

    Su "ugursuz 1917 ytlt"ndan sonra, aristokratlarla banker-lerin kac;:mak zorunda kaldtklanm, kendi i.ilkelerinin tarihin-

    Ama bu sozciik Rusya'da, ltalya'daki "birle~ik" iirgiit kast edilerek kullamld-gmda, onun dile getirdigi anlam1 tam olarak kar~Ilamiyor. "Geleneksel" toplu-luklar degil, daha

  • den ogrenip aydmlanmi~ olduklanndan, yumurtalanm aym Rus sepetine koymakta sakmgan davramyor ve vurgunlannm i.iri.inlerini lsvi~re, Amerika ya da ba~ka iilkelerin bankalarin-da ac;tlan hesaplarda topluyorlar.

    Bilimler Akademisi Toplumsal-Siyasal Ara~tirmalar Ensti-ti.isii yoneticisi Profesor Genadi Osipov, 1990 ytlmdan beri, Rusya'dan Battya c;tkanlan paralann tutanm 200 milyar Do-lar dolaymda tahmin ediyor. Mihail Gorbac;ov'un "perestroy-ka'? doneminde one siirdiigii rakamla kar~tla~tmlmast gere-ken bir rakam: 0, Amerikan finnalannm, SSCB'nin ekono-mik baktmdan yeni bir silkinmesine yardun ettnek ve "Ame-rika-Sovyetler l~birligi"ni belli etrnek i~in yatlrmak zorunda olacaklan tutan 400 milyar Dolar olarak saptam1~t1.

    Gorbac;ov, San Francisco'da, 1990 Haziram'nda, Hotel Fremont'ta, onuruna verilen resepsiyon strasmda, sec;kin bir dinleyici topluluguna -Amerika'mn en gii\lii IJOkuluslu ~irketlerinin patronlanndan olu~uyordu- seslenetek, ev sahiplerini soylu sozciiklerle dolu, ama gerc;eklerden uzak oldugu kadar da bulamk olan "yeni dii~iince"sini payla~maya davet etmi~ti. Bunlar gerc;ekte en c;ok birkac; rotu~la papanm dinsel bir soy-lqisini aratmayacak, pek yeni olmayan birtaktm dii~iincelerdi.

    Bir kez ban~ saglanmca, "yeni dii~iince"nin c;agtmtza ege-men olacagmt ve "uluslararast politikayt biitiin insanhgm or-tak ahlaki ve manevi ilkelerine" dayanduacagmt ilan ediyor-du. Herkesin -zenginlerle yoksullar, i~sizlerle c;okuluslu ~irketler, bagtmh halklarla silah tiiccarlan-, bu hemen hemen Incil'e uygun anlayt~larda birle~melerinin "Devletlerarast ili~kileri insanctlla~tlrma"ya ve en sonunda "smtf c;tkarlannm otesinde, biitiin insanhgm ortak c;tkarlanm saglama"ya yar-dtm edecegini vaat ediyordu. Ve -bu gerc;ekten sadece safhk-tan mtydt?- elde edecekleri kin hesaplamakslZln ellerinden bir "cent" bile kac;trmayan, para etoburu ev sahiplerini Sov-yetler Birligi'nin geli~mesine yardtm etmeye -c;iinkii c;Ikarlan-nm burada oldugunu one siiriiyordu- ve evrensel bir kucak-

    45

  • la~ma i~inde, yeni peygamberin yolunu gosterdigi pml pml bir dunyamn kurulu~una kattlmaya ~agmyordu.

    Perestroyka ve onunla birlikte "yeni du~unce" gomuldii; ama bugun hesabm ne kadar yanh~ oldugu goruluyor. "Batt-dan do~uya buyuk transferlerin olmamas1 bir yana, SSCB yt-kthnca bu transferler, ozunde, ters yonde, dogudan batlya ya-ptldt" .diyor, yine Genadi Osipov. Rus paras! binbir yoldan, Batmm bankalanna ve dolayh olarak, onlann paraca destek-ledikleri spekulasyonlara ve projelere yatmld1. Sonu~ olarak, daha once D~uncii Dunya Dlkeleri ile ili~kilerinde oldugu gi-bi, koku~mu~ bir "ulusal" azmh~m su~ ortakhg1 ile, zengin ulkeye, yine kendi zaranna daha da zenginle~me olanaklan saglayan, yoksul ulkedir. Kanama durmad1. Ytlda en az 10 milyar Dolarhk bir htzla yine devam ediyor.

    SSCB'nin ytktlmasmdan do~an bankalar, ozelle~tirmenin ve ondan dogan mali operasyonlann ba~hca ara~lan oldu. Pa-ralann kaynagma aldtrmayan -paranm kokusu yoktur-, az ~ok dogrudan dogruya iktidara ba~h bankalarla para babala-nnm, ulkeyle ilgili buyuk ekonomik ve politik kararlan ken-di ~1karlan dogrultusunda yonlendirmek i~in art1k yeterli agtrhklan var.

    Sovyetler doneminde bankacthk duzenlemesi, sadece Dev-let Merkez Bankas1 (Gosbank) ile sanayi ve yap!Cthk, tanm-gtda, konut ve toplumsal sorunlar, tasarruf ve d1~ ticaret gibi, ekonominin temel kesimlerinde uzmanla~an be~ kuruma da-yamyordu. 1988 MayiSI'nda, ticari bankalarm kurulmasma izin verildi; ama ozellikle, 1990 Arah~mda onlara daha ~ok hareket olanag1 veren yeni bir yasanm yaymlanmasmdan son-ra, ozel bankalar ~a~tlacak derecede ~ogald1. 0 kadar ki, ba~kentte art1k ekmek~iden ~ok, banka oldugu soyleniyordu. 1996 ba~mda, Moskova'da, 150'si yabanc1 bankalann ~ubeleri olmak i.izere, 2573 banka saythyordu.

    Orman yasas1; "Menatep", "Inkom", "Stoli~nyi", "Toko",

  • "Imperial" gibi biiyiik bankalan, en sonunda, etkin anapara-lardan asian paymt kendi ellerinde toplamak i

  • bagimsizbgmm yitirilmesi ve somiirge gibi bag1mb hale geti-rilmesi demektir. Bu, iilkenin bekledigi gw;ek reformlann uy-gulanmasi degil, her hatta ve inamlmasl gii\ yikim ol\eklerin-de gerilemedir. Rakamlar i~te burada; korkun\. Dort ydda (1991 'den beri) sanayi i.iretimi %52 di.i~ti.i ve alu bin biiyiik

    i~letme kapanld1. Sava~ s1rasmda, i.iJkenin bi.iyi.ik bir boh.imi.ini.in fa~istlerce i~galine kar~m, korkun\ yikimlara kar~m, iiretimimiz sadece % 24 di.i~mi.i~ti.i. Yalmz endiistri ile yetinirsek, ~u birka\ yd i\inC:e ekonomimize verilen zarar, demek ki, Ikinci Diinya Sa-

    va~I nedeniyle ugradigimiz zarardan iki kat fazlad1r. Tanm alanmda ise i.iretim azalmas1, gene 1991 'e gore, % 48'e ula~tl. K1rsal alan gi.ibreden mahrum oldugu halde, bu durum, vaktiyle tek ba~ma giibre i.iretiminin onda birini kar~dayan Rusya'nm en bi.iyi.ik fabrikasmm kapatdmasmi engdlemedi. Nedenini aramaym. Fabrika bir yabanc1 irkete satildi; irket-se onu, sadece \abmasmi durdurmak ve bize kendi iiriinleri-ni satmak i\in satm ald1.

    Toplumsal planda da sonu\lar dehet vericidir. Resmi i-sizlik oranmm, \ahan niifusun % 6's1 dolaymda donecegini resmi rakamlar gosteriyor. Giihin\. % 20 denilseydi ger~ege daha yakm olurdu. Gi.ivenilir uzmanlann verdikleri bilgilere dayanarak, ni.ifusumuzun yaklaIk % 60'mm yoksulluk eigi-nin" altmda ya~ad1gmi kabul edebiliriz. Ba~ta, eskiden hemen hemen bedava, bugi.inse ya[mz paraSinl odeyebilen[ere a\Ik olan obbi bak1m ve ila\lar olmak i.izere, toplumsal kolaybkla-nn neredeyse yok olmasmdan hi\ soz etmeyelim. Su\lann ve cinayetlerin bu boyutlara ula~masmm nedenini anlamak i~fin de uzun uzun di.ii.inmeye gerek yak. lte yine bir orneklik ra-kam: 1994 yilmda, al\ak\a nedenlerle oldiiriilen kiilerin sa-

    "Yoksulluk qigi'' -llgili ulkenin orralama ya~am dtizeyine gore degi~en kav-rarn- bir hireyin, onun altmda, amk ge

  • ytst, Afganistan. sava~mda olen Sovyet askerlerinin saytsmdan iki kat ytiksektir. .. '"'

    Bu konu~mamn yaptldtgt Strada istatistik

  • hakh gostermek i~in, Marx'a donmekte bir an bile duraksamt-yarlar. "Marx vaktiyle", diye hattrlattyarlar, "kapitalizmin her gozenekten ~irkef ve kan stzduarak diinyaya geldigini" .. saptamamt~ mtydt? Oyleyse neden stzlamyaruz? Dike kendisi-ni kamiinizmin ~eytanlanndan kurtardtktan sanra, anu bera-berinde siirtikleyen kaku~ma ve cinayet, Rusya'nm dagru yala girdiginin tam kamttdtr. Marx'm kendisi de dagrulardt bunu."

    Bu ~a~trttct vargtlan fazla ciddiye almadan -bulunmaz bir arstzhgt sergiliyar bunlar- yine de zaytf naktasmt belirtebili-riz. XXI. ytizytlm ktylS1, ne kapitalizmin yeniden dagu~unu, ne de donti~tinti haber veriyar; tam tersine, anun ttikenmi~ligini, ~tiriimii~ltigtinii ve hatta "~irkef ve kan"m, hi~bir zaman kirletmedigi kadar, yalunu kirletmeye devam ettigini, hJrStz-hk, ~iddet, i~~ilerin actmastz somtirtilmesi, oldtirtimler ve so-mtirge yagmalanyla fiilen ger~ekle~tirilen sermayenin ilk biri-kiminden tam alarak geli~mesine kadar, ge~mi~te Battda a~tlan yallan yeniden ge~menin arttk anun i~in mtimktin alma-dtgmt gosteriyar.

  • lardan biri bu sonuca vanyordu. Ona, eski "Moskova" oteli yakmlanndaki, "Halklar Dostluk Evi"nde a~tlan bir resim sergisinde rastlamtttm. Piyasa toplumuna doniiiin, i.ilkesini ~abucak "zengin i.ilkeler" grubuna yeti~tirecegini one siiren resmi a~tklamalara kanmamttl. "Rusya'nm G-7'ye, bi.iti.in haklara sahip bir iiye olarak kattlmast gerekse bile, bu bir G-8 etmez. G-7 bu~uk bile etmez ... "

    0,. daha kotiisiinii bekliyordu: "Yeltsin ve otekiler bize, Battya ve gonence kavu~acagtmtzt soyli.iyorlardt; ama biz tamgaz Gi.ineye ve azgelimeye dogru g~ttigimizi a~tk~a gorii-yoruz. Bu gidiin sonunda, Rusya yava yava Zaire ya da Ni-jerya gibi bir i.ilkeye benzeyebilir. Meger ki, gemi daha once par~alanll).asm ve Uluslararast Para Fonu ile Di.inya Banka-sl'nm liitfuyla tamamen dagllmasm."

  • ya i~in korkulrnast gereken bu. Onun yoni.ini.i kokten degi~tirecek beklenrnedik bir politik st~rama dt~mda," diye baghyor-du sozi.ini.i.

  • SON HABERLER ... SON HABERLER ...

    + Moskova'ntn tam ortasmda bul~nan eski "Orak ve (:e-ki~" fabrikasmm 5000 iKisi ne satrlacak ne de kullantlacak urunleri uretmeye devam ediyor. lr;ilerin ve memur/arm r;a-ft~ttkfart -gecikmeli de olsa ucretlerini alacaklarznt umarak-askeri kompleksin ~u anda odenegi yok. (Kaszm 1995)

    + BERD'e gore, Rus giriimciler 1994'te yurtdtzna 43,1 milyar Dolar yattrdtlar. Bu tutardan 18 milyart gizlice "kar; tt." "Yasal olarak" aktarzlan geri kalanm (25 milyar Dolar) buyuk bir bolumunu karaborsa ve r;qitli kar;akr;rltklardan do-gan dovizler oluturuyor. (Kaszm 199 5)

    + Or; Rus kadmt, (:,ar'm en kur;uk oglu Nikola'nm 1918' de olmedigini one suruyor ve kendilerinin (:ar'm to run-/art olduklarmz iddia ediyorlar. Rus monaristleri nast! davra-nacaklartnz kararlattrmak ir;in genetik test/ere bavurulmasz-nt isteyeceklermi. lngiliz uzmanlar -DNA testi ir;in- Krali~e Victoria'ntn soyundan geldigi kabul edilen hir prense (Prensin ktz kardei son (:,ar'la evlenmiti) bawuracaklarmt. Tefrika-ntn arkast bekleniyor. (Kastm 1995)

    + IT AR-T ASS Ajanst, "Rosbiznessbank "tn ba~kanmtn da, sekreteri gibi, zehirlenerek olduruldugunu bildiriyor. Telefon altctlarz fosfor esaslz i.)zel bir zehire bulanmt. 1 numaralz ~upheli baka bir bankact: Bu bankact, kurbant olacak kiinin ken-disini gruptan atacagmdan korkuyormu. (Kast1n 1995)

    + lngilizce olarak yayrmlanan "Moscow Time"m kiir;uk ilanlarmdan biri oyle: "Genr; Rus krzlannm biiyiilii ve kat-merli masajt. Tel 24 53166" "Unutulmaz masaj ve r;ok daha fazlast. Tel 3628063" ve biri daha: "Sevg,ili Patron! Dogum gunun kutlu olsun. Hepimiz r;etin iinizde size baartlar dile-riz. Sevgiler. Tum INELSA ekibi." (Kaszm 1995)

    + Moskova'da birdenbire tiireyen biifelerin sahipleri r;e-

    53

  • ~itli anaforculartn kurbanz. Bir sebze sdttctst, "Moscow Tri-bune" den bir gazeteciye, gangsterlerin kendisine zorla kabul ettirdikleri "himaye "nin (Rusfast "kri?ka "= bir r;att) gelirinin %60'mdan fazlastnt yedigini soy/Uyor. Gazeteci "Peki, neden polise ~ikayet etmiyorsunuz?" diye soruyor. Sattctntn yanztt

    ~u: "Bu haydutlarm rahat rahat falt~mak ifin kime para ver-diklerini sanzyorsunuz?" (Araltk 1995)

    t 199 5 so nunda, Rus Devletinin alttn rezervleri 115 ton-du. Oysa rezervler Sovyetler Birligi'nin son zamanlarznda 2500 tona yukselmi~ti. Bu para stokundan 900 tonu eski ba~bakan Igor Gaydar tarafmdan ba~lattlan reformlar strasmda

    kaybolmu~. Buharla~mt~lar! Bir "giivenlik kurulu" soru~turma yaptyor. (Ocak 1996)

    t "Industrial Bank of Japan" -"Nippon Steel" ile "Nis-san Sirketi" hissedarlarz arasmdadtr- Rusya'ntn en buyii:k 20 b.:mkasmdan biri alan "International Moscow Bank"m hisse-le1 inin % 12 'sini ele ger;irdi. Operasyon, J aponlarm Sibirya ve Rus Uzakdogusu'nda yatmm yapmalartnt saglayacak. "Inter-national Moscow Bank", %60 hissesi yabanct (Alman, Avus-turya, Franstz ve Liiksemburg bankalarz}, %40't ise Rus alan bir "joint venture"dtr. (Kastm 1995)

    t Yurtta/tk bilinci olmemi?: Rus halktntn %21 'i (yani yakla~tk 30 milyon ki~i) kamu yararzna r;alt~malara goniillu kattltyor. 20.000 orgiit r;e~itli etkinliklerde bulunuyor: (.:orba gunleri diizenleme, herkese apk alanlar haztrlama, r;evre ko-ruma, ogrencilere yardtm, vb. (Mart 1996)

    t Tek Van Do -Kore astllt sava~ sanatt- Rusya'da ve Ba-gtmstz Devletler Toplulugu'nun (BDT) oteki ulkelerinde bu-yiik bir ba~art kazantyor. Bu sanatt ogretmek ifin daha ~imdiden 65 jimnastik salonu (ozel) ar;tldt. En unlit hocalardan biri alan Ustad Rhee, Bruce Lee, Mohamed Ali ve birfok Amerikan Kongresi iiyesini r;alt~ttrmt~. Kattltm: Ayda 100 Dolar. (Mart 1996)

    54

  • NOSTALjl Mt? NOST ALJt Mt DEDtNtZ?

    1996 yth Arahk aymda, "Leninski Prospekt" i.izerinde, he-men hemen, Gagarin diye birinin amsma dikilen ve 1~d J~d bir metal parlakhgtyla, Kozmosa dogru ft~kmyormu gibi gori.inen heykel-dikiJita~ yiiksekliginde, biiyiik bir se\im levhas1 biitiin

    bakt~lan iistiine \ekiyordu. "Haydi Rusya" hareketinin ba~kam ve Duma adayt Boris Fiodorov'un bir \agrlSlydJ bu: "Aitm1~ milyon i\ sava~ ve tenkil oliisii Ziganov'a oy vermezler!"

    Kendi kendime, gerek rakamlan alabildigine ~i~irmesiyle, gerekse i\ sava~ ?li.ilerini (Beyazlar ve Ktztllar kan~tk) ve siya-sal -"adi", su~suz- su~lu biitiin mahkumlan aym ~ekilde "ko-miinist tenkil"in kurbanlan sayan diizenbazhgtyla bu kadar

    ~a~trttct bir tanltlmm se~menleri nastl etkileyebilecegini soru-yordum. Dogrusu, soru yonelttigimde, bunlan densizlik sa-yanlar dt~mda, bana bu tiir sorulara kar~1 duyarh ~lduklanm soyleyen Rusa \Ok rastlarnadtm.

    Hakstzhklan, kusurlan, unutulup gitmi~ cinayetleri bir yana btrakmadan ;ogu, biitiin bu dramlarm art1k tarihe maloldukla-nm dii~iiniiyorlardt. Hem berbat, hem yi.ice, ama yalmz kar~ttlar arasmda polemigi besleyebilecek ~eylerden uzak durmak

    i~in anunsanmast utandtran son derecede ~att~mah bir tarihe. Bana oyle geliyor ki, bu tutum basit se;im ;er\evesini a~t

    yor; Sovyetler sonrast Rusya'nm ortak anlayt~mt belirtiyordu. Ge\mi~in hem odiinsiiz ele~tirilebilmesi, hem de yok saytl-makstzm, hizaya baktlarak, nesnel olarak seyredilebilmesi ge-rekirdi.

    Once Stalin'in biistleri -"Stalinsizle~tirme" donemindeydi bu- ardmdan SSCB'nin ;okii~iinden sonra, Brejnev'inkiler kaldmldt. Onlii devrimcilerin adlanm ta~tyan bir;ok yerle~me

    55

  • yeri, yeni makam sahiplerinin karan i.izerine, yeniden eski ad-lanm aldtlar; ama Sovyetler doneminde kimi binalarm yi.izi.i-ne konulmu~ c;ok saytda mermer ya da bronz levha -dokunul-

    mamt~, yaZilan taze-, buralarda filanca tarihsel toplantilann yaptldtgmt, falanca se

  • SSCB'nin kurucusunun onuruna dikilcn anlt, garm salonunu yine si.isli.iyor. Ama "klZll ok"un izledigi hattm obi.ir ucunda, yeniden Saint-Petersburg adt verilen kentte, bronz Lenin hey-keli, taze a~tlt~mm kokusu hala duyulan bir Bi.iyi.ik Petro hey-keli ile degi~tirildi. Gen~lik ytllannda,

  • adaylann zaferi, gommii olduklan komiinizmin hala canhhgt-nt korudugunu gosterdigi i~in bunlan akmhga dii~iirdii.

    Bir alt1 ay sonra, bakanhk se~imlerinde Yeltsin'in ba~anSI, bunlann kaygtlanm dagttmaya yetmemi~ti; -;iinkii bu ba~annm, hem de yalmz Bakanm ti.ikenen sagilg1 nedeniyle de~il, dayamkstz oldugunu biliyorlardt. Yine biliyorlardt ki, ikinci turda, onun adt ~evresinde birle~en se~men -;o~unlugu, bunu, ilk yetki donemindeki yonetimini onayladtklan i-;in yapma-mtlardi. Gelecek i-;in ona giivendiklerinden de degil. Oyla-madan dart ay once, Amerikah ekiplerce* yaptlan kamuoyu yoklamalan ona ancak %6 ans tamyorlardt. "lyi bir bakan i

  • sun, ona verilen parasal destekler daha onernliydi. Yine aym ki-~i, "Yeltsin'in kazanrnast i

  • New-York Eyaletinde, Bedford Hills "dam~manhk" fir-masmm yoneticisi de olan ekip i.iyelerinden Richard Dres-ner'in ardrnda zaten uzun bir deneyim vardt. Yetrr..i~li y1llann sonunda ve seksenlerin ba~mda, Bill Clinton'm en yakm poli-tik dam~mam Dick Morris'in yardJmCJSJ olmu~ ve onu Arkan-sas Valisi se\tirmek i\in katkida bulunmu~tu. Ekibin be~inci i.iyesi Felix Braynin, o gi.ine dek, hi\ se\im kampanyalanyla

    ugra~mami~tl. Beyaz Rusya asiih, \i\egi burnunda bir Ameri-kahydi; Birle~ik Devletlere 1 979'da go\ etmi~ ve San Francis-co'ya yerle~mi~ti. Ba~langi\ta profesyonel hokey oyunculugu, sonra bina boyacJhgi yapm1~; sonunda o da, uzmanhg1 Rus-ya'da yatmm yapmak isteyen firmalara ve i~adamlanna yol gostermek olan bir "dam~manhk" bi.irosunu yonetmek i.izere

    i~ di.inyasma yonelmi~ti. Aralannda ba~kanhk se\imlerini ha-ztrlamakla gorevli ba~bakan yardJmcJsi Oleg Soskovets'in de bulundugu kimi Kremlin yoneticilerini boyle tamyabilmi~ti. Biaynin, Ruslan, Dick Morris tarafmdan gizlice sahk verilen, yani Bill Clinton ~a.rafmdan da kabul edilen bu "uzmanlar"la

    ili~kiye g~\irmek i\in arac1hk etmiti. Amerikahlar, gorevi, babas1yla si.irekli bir ili~kiyi si.irdi.ir-

    mek olan Boris Yeltsin'in kiz1 Tatiana Dyachenko'nun da ka-tdmasyla, a\kladklanna gore, se\imi kazand1rabilecek tek taktigi

  • den sec;imleri iptal yo luna ba~vurmamak gerekirdi *- ic;in, nef-rct etmelerine karm, onlan Yeltsin'e oy vermeye ve ba~ka tiir-lii yapamayacaklarma inandtrmak gerekiyordu. Bunun ic;in, korkudan yararlamlmahyd1. "Komunistler kazamrlarsa ic; sa-

    va~, karga~a ve oldiiriimler ba~lar. Her ~ey bugiin ya~adtklanmzdan c;ok daha korkunc; olur. Y a Y eltsin, ya da kan ve ka-os ... " Y eltsin'in tekelinde olan televizyonlar, radyolar (birinci turdan sonra Ziganov'un radyo ve televizyona c;tkt~J gerc;ekten iinlenecektir) durrnadan bu kamtlan vurgulayacaklardJr.

    C..orevi biten ba~kanm, kendisine oy vermelerini istedigi rnilyonlarca sec;men, Devletin kendilerine bon;lu oldugu uc-retleri aylardtr almamt~lard1. Ekip, Yeltsin'in sec;ili~inin he-men ertesinde iicretlerin odenecegini ac;tklamaktan kesinlikle vazgec;mesi kamsma varmt~tt; c;iinkii aruk kimse onun vaatle-rine inanmtyordu ve boyle vaatler aleyhine olurdu. Ocretleri hemen odemeye balamaltydJ. IMF'nin ve 'dost demokrasi-ler'in milyarlan ile bun lara eklenmesi gereken, Y eltsin'in ya-saya aykm olarak el koydugu Merkez Bankast rezervleri bu-nu ktsmen kar~tlayacakt1. Amerikaldar ona aynca, iicretlerin iidenmemesinin sorumlulugunu ac;tkc;a yiiksek mernurlann i.istiine atmasmt ogiitlediler: Kendisi, Yeltsin, herkesin alaca-gmt almast ic;in, c;ok onceden emir vermi~ oldugu halde, bun-lar onun emirlerini yerine getirmemi~lerdi.

    Batmm yogun destegi, yalan ve demagoji, antikomiinist kara c;alma ve korku ekimi, bol keseden dagttdan para ve Ge-. neral Aleksandr Lebed gibi, birinci turun oyun dt~l ettigi kimi adaylara, "iyi" aday lehine davranrnalan ic;in verilen sozler ve makamlar, yani bir arada, biitiin bu malzemeler, sonunda, Yeltsin'in zaferine yol ac;acakttr. Bill Clinton, Jacques Chirac (o, "sevgili dostu Boris Nikolayevic;"i kiisel olarak kutlaya-cakttr), Helmut Kohl, John Major ve dogrusu boyle bir karn- Bu, dam~mam Korjakov'un Yelrsin'e yapt1g1 oneriydi.

    6r

  • panyada gori.ilmeleri istenmeyecek "solcu" tanman birtaktm ba~ka politikactlar, ciddi ciddi, "sonunda, Rusya'da demok-rasi kazandt!" diyeceklerdir.

    Y eltsin 40 mil yon oy, yani kullamlan top lam oylann % 53,5'ini almt~tl. Ziganov'un oyu, % 40,3'li.ik bir oranla, 30 milyondu. * Sahte demokratlarla, sahici yeni zenginlere, teneke reformculara, ycrli mafyalarla dt~andan kampanyayt paraca

    desteklemi~ sozde dostlara gore bir zafer. Ama Batt ba~kentlerinde, c;oziimlemeyi biraz daha ileri gotiiren gozlemcilere gore, yenilen adaym aldtgt sonuc; yeneninki kadar, hatta belki daha anlamhydt. Sec;imler aslmda hic;bir ~eyi c;ozmemi~ti.

    5SCB'nin ve SBKP'nin dagttdmasmdan en c;ok bq ytl son-ra, komiinistlere kar~I seferber edilen bi.iyi.ik kaynaklara kar-

    ~m, onlar yeniden canh ve diri bir giic; olu~turmu~lardt. Y elt-sin sonras1 onlan yine hesaba katmak gerekirdi.

    Oyleyse, "gulag" ile kolelik arasmda sefil bir ya~am si.irdi.ir-di.ikleri soylenen onmilyonlarca erkek ve kadmm, bu "zin-dan"dan kurtulur kurtulmaz, yitirmi~ olduklanmn actsmt bu kadar ac;tk_pmda ozgiirle~me ve toplumsal geli~me hareketine katklSlm inkar etmeyi ya da kesin olarak bilmezden gelmeyi set;tiklerinden, sanki dilleri tutulmu~ gibidirler. Sovyet gen;e-gi hakkmda ta~tdtklan yiizeysel ve smtrlt yargtlar, Ruslann bu garip ve uzun "cehennem ya~amlan"na ili~kin her ~eyi ~oktan

    unutmu~ olacak kadar belleksiz davram~mi at;tklamaya pek yardtm etmiyor.

    Bunlar ba~kanhk se

  • Bir gi.in ve ~ok yersiz olarak, yeni bir sosyalist Devletin, es-ki SSCB'nin kendi ki.illerinden yeniden dogabilecegi di.i~i.incesinden endielenen kimileri, yine de ~oyle bir apklama deni-yorlar: Ruslann arad1klan; rejimleri degil, yalmzca rejimin onlara sagladtgt kolayhklardtr. Anla~tlmast gi.i~ bir dikotomi. Bu kadar igren~ bir sistem -Ronald Reagan'a gore "koti.ili.ik imparatorlugu"-, boylesi yararh sonu~lan nasd dogurabilmi~ ki, bu sistemde ya~amt~ olanlar, bugi.in "kurtulmu~" oldukla-n ~eyin yitimine aglay1p duruyorlar? Insan hem meyvelerin mi.ikemmelligi ile ovi.ini.ip, hem de bunlan i.isti.inde ta~tyan agacm oldi.iri.ici.i bi~imde zehirli oldugunu one si.irebilir mi?

    Daha a~tk~as1, insanlann ozlemle aradtklan kolayhklar -bi.i-ti.in kusurlanna kaqm- temel amact, birilerinin ~tkarlan degil, herkesin gonenci olan bir toplumun dogal i.iri.ini.i degil miydi?

    Dogrusu, Stalin'in oli.imi.inden ve yontemlerinin yi.iri.irli.ik-ten kaldmlmasmdan otuz ytl sonra, SSCB, gerek ekonomik, ge-rekse politik alanda ve daha a~tk~as1, ger~ek bir sosyalist de-mokrasinin i~leyi~i konusunda, yokluklar, gerilikler ve ttkan-maiardan zarar gormeye devam ediyordu. Onci.ileri perestroy-kayt kar~tdevrime battrmadan once, onun resmen gidermek is-tedigi ite bu kusurlard1r. Ama bu aym di.inya, yaammm en ~etin anlannda bile, somi.iri.ini.in saltanatmt ve paranm diktator-li.igi.inii ortadan kaldtrmt~ oldugu ic;:in, insanlann ve balklann eitligi ilkesine dayandtgl ic;:in herkese toplumsal hak ve yarar-lar, egitim ve ki.iltiirel geli~me olanaklan, ba~ka i.ilkelerde bilin-meyer1 bir dostluk ve karde~lik degeri saghyordu.

    U~suz bucakstz i.ilkede ya~ayanlardan ~ogu -degiik yiiz balk- 1917'den beri a~dan yoldan gurur duyuyorlardt. 1917 onlan,

  • kurabilmi~lerdi. Bir kolelik, ulusal ve toplumsal bask1, bencil-lik ve

  • Ku~kusuz, herkes bilir ki, tarihi yeniden yapmak istemek bo~unadtr. Yine de, gi.ili.in~ olmakslZln, insan kendi kendine Unu sorabilir: Daha dogar dogmaz onu ku~atan si.irekli di.i~manhk olmasaydt; 1917'den hemen sonra i.ilkesini yaktp yt-kan 14 kapitalist Devletin silahh mi.idahalesi olmasaydt; aym Devletlerce Beyaz Muhaftzlara ve kartdevrime verilen destek olmasaydt; di.izenlenen ve ytllarca si.irdi.iri.ilen ekonomik ablu-ka olmasayd1. Nazi istilast ve soguk sava~ olmasaydt Sovyet-ler Birligi'nin yolu nastl olurdu?

    Bir ba~ka uluslararast baglamda, sosyalizmi kurmanm gi.i~li.ikleri, ozveriler ve ~ekilen acilar baktmmdan, hi~ ku~kusuz, ~ok daha az bir bedele malolurdu; ne pahasma olursa ol-sun, savunulmas1 gereken bir "ku~anlmt~ kale" i~inde hapse-dilme duygusu daha ~ekilir, halkm bekledigi ti.iketim madde-lerinin bolca i.iretimi daha kolay ger~ekletirilir ve, sonu~ ola-rak, i~ koullar da ger~ek bir sosyalist demokrasinin gelime-si i~in daha uygun olurdu.

    Be yilbk kapitalizm deneyimi -bunu i.isti.i orti.ili.i olarak, i.ist di.izeyde "uygar" bir baka kapitalizm ti.iri.i kartsma koy-mak ister gibi, genellikle bir "vahi" stfan ekleniyor- rekabet ve "serbest teebbi.is" toplumunun ger~ek yi.izi.i konusunda Ruslan ve eski SSCB'nin oteki halklanm aydmlatmak i~in 70 ytlbk "koti.i Sovyet propagandast"ndan daha ~ok ey yaptl . .,. Piyasa toplumuna doni.ii.in i.ilkeye mutlaka getirecegi gonen~ konusunda perestroyka boyunca yaytlan di.iler de geni ol~i.ide dagtldt gitti.

    1996 1 MaylSI'nda, Saint-Petersburg'daki balk yi.iri.iyi.ii.in-de gostericiler (saydan ajanslann haberlerine gore 35.000; di.izenleyenlere gore bunun iki kanydt) kimsenin kulaklanna ftstldama geregi duymadtgt bir slogam haykmyorlardt: "Kah-rolsun kapitalizm!" Slogamn se

  • ttsal degildi. Hem daha once yararland1klan kolayhklann hem de bunlan kendilerine saglayan, ozlemini duyduklan sis-temin yitirili~ini dile getiriyorlard1. Olkelerinde sosyalizmin yeniden canlanmasmm zorunlu olarak esasli di.izeltmeler ge-rektirecegini dii?i.inseler bile, ~ok say1da eski Sovyet yurtta~Inm hissettikleri bunlard1r.

    Bu apa~1k ~eyleri kabul e~mek, -bunlar resmi ve yanresmi tek dii~i.incenin ana konulanna kar~It ~eylerdir- Sovyet ger-

    ~ekliginin, cennet gibi olmaktan uzak olsa bile, yine de onu biitiin ya~am1 boyunca, koti.ilemektcn geri kalmayanlann sunduklan karikatiire hi~ benzemcdigini de teslim etmek de-mektir. Bundan sonra, onlann, ist

  • ~imlerde dile geliyar. Bugiin apgt yukan altmt~ ya~mda Oni-versite Profesorii Svetlana, eski arkadalanm "~arkt soylemek ve aglamak i~in" aradtgmt soyliiyar. Eski Rusya ve Devrimlc ilgili ~arktlar; ~acuklugunda pianiyelerle, iiniversitede ogren-cilerle ogrenilen ya~am sevincini, kardqligi ve umudu anlat~n

    ~arktlar soylemck vc yak alan ideale aglamak i~in. Lena ise, iilkeyi savunmak ve in~a etmek i~in katlamlan

    ozverilerin, ~ckilen actlann; palitik gerekler ve iilke ~1karlan adma, ytllar siircn smtrlamalan sessizcc kabuli.in, onmilyon-larca insanm bi.itiin o karkun~ ~abalarmm sanunda bir i~e ya-raytp yaramadtgmt kendi kendinc soruyardu: "Biliyorsun, yorgunuz biz, yargunuz, ~ak yargunuz. Biitiin bunlardan son-ra yorulmak hakktmtz degil mi? Peki ~imdi, iilkeyi bir kez da-ha yeniden in~a etmek i

  • firmasmz dava ediyor. Yasaya gore bir yabancz ~irketin askeri i~letmeleri satm alma hakkz yok. Ama bu hukum, "Nick and C."nun -Ruslar araczlzgzyla- Rus milli savunmasma baglz 19 ~irkette hisse sahibi olma-smz engellemiyor. Yeni -daha szkz- bir yasa hazzrlanmasz gerekecek. (Mart 1996)

    Oteden beri Manhattanlla ~alz~an bir Amerikan ~irketi Moskovalla yeni bir taksi filosu kuruyor: Kanarya sarzsz Volga'larm her iki yamnda siyah ve san dama ku~agz var. Taksi tutmamn bedeli, kilometre ba~ma 1 Dolar 70 sent. Servis makbuz vermeyi ve gerektiginde yolcuyu otelin giri~ine dek ~emsiye ile ge~irmeyi iferiyor. (Aralzk 1995)

    Avrupa ve Asyallaki fe~itli "zevk mekanlarz"na genf Rus kadm-larz (:artzr seferleri var. Rusyalla seks sanayii tam geli~me halinde. Sanayiciler sex shop'larda satzlabilecek butiin gere~leri Asya ile birlikte iiretmeyi dii~unuyorlar. Bu businessmen'lerden biri, "9 milyonluk nufusu ile yalmz Moskova bile doymu~ olmaktan uzak bir pazar" diye apklzyor. ($ubat 1996)

    Ruslarm ellerinde 100 dolarlzk 15-20 milyar Dolar var. 1996 ba~mda, Ortadogullan gelen bu kagzt paralarm yakl~zk %20'sinin sahte oldugu tahmin ediliyordu. Taklit edilmesi daha giif yeni bir kagzt para yakmda yava~ yava~ dol~tma sokulacak. (Ocak 1996)

    Stalin'in dogumunun 116'ncz yzldi:iniimu, dogum yeri olan Giircistan'm Gori kentinde co~kuyla kutlandz. Gefit ti:ireni, kzzzl bay-raklar, portreler. 69 y~mda bir emekli, bir gazeteciye , "iyi ya~zyorduk, fabrikalar i~liyordu, kolektif fiftlikler falz~zyordu... Bugiinse her ~ey

    karmakarz~zk" diyor. "45 yzl bir fabrikada falz~tzm ve ayda be~ dolar alzyorum. jnsan bu parayla gefinebilir mi?" (Aralzk 1995)

    68

  • KUMLARDA BOGULAN BiR PERESTROYKA

    "Ozgiir diinya: SBKP'nin yasaklanmas1 ve SSCB'nin dagitll-rnasmm ertesinde, haberi nerdeyse inanarnadan selamlarnl~tl: Politikacuarla gazeteciler "bu bir devrirn!" diye haykmyorlard1. Bu tek sozciik onlan genellikle de~etten titretirken, kendilerinden

    ge~j:ip onu tekrarlamaktan bir tiirlii geri kalarntyorlardl. Sozkonusu olanm bir "kar~1devrirn" oldugunu iyi bildikleri i~j:in ku~kusuz. Ama haydi bakalrm, kitleleri "Y~asm kar~1devrirn!" diye hayklrmaya davet ederek heyacanlandmn. Sozciik kendisiyle birlikte, bir giin

    ba~kaldurnaya cesaret etrni~ yoksullar ve zaytflara kar~1 oyle bir Olf ve kin kokusu getiriyor ki, gii~j:liiler s1mf1 uzun zarnandrr bundan ka~j:mrnayt ogrenmi~. Oyleyse "devrim" diyelirn daha iyi, onunla sav~mak sozkonusu olsa bile!"

    Ote yandan tarnarniyle dogal bir ~ey bu.

  • gozleri ya~larla doluyordu: "lnsan, daha \=Ok gereksinimi olan bir ba~kasma; bir hasta \=Ocuga, bir yarah askere vermek i\=in son ekmek diliminden yoksun kaltyordu. Ve bunu verirken, kim olursa olsun, kendi akrabalarmdan biri, bir baba, bir ana, bir karde~ ya da bir hz karde~, Sovyet iilkesinin neresinde olur-sa olsun, a\=, yarah hasta olursa, onun, tammad1g1 hem~erilerden aym dayam~ma ve sevgi i~aretlerini goreceginden emindi. Biitiin insanlara ve diinyanm hangi ko~esinde olursa olsun, biz-den bir destek isteyen biitiin halklara kadar uzanan bir karde~lik. Kiiba, Vietnam, Angola, Cezayir, M1s1r ile tiim 6zgiirliik sa-

    va~\=danna yard1m edebildigimiz i\=in gururluyduk. Simdi ise biitiin bunlar yitip gitti. Ba~ka halklar i~in art1k hi\=bir ~ey ya-pamaylz. Kendi kendimize yard1m etmekten bile aciziz!"

    Ba~ka birileri ise sadece yitip giden gen\=liklerine iiziiliiyor-lar. Bunlar ar;:1k a\=1k, ge:;:mi~i ycnidcn ya~amak gibi bir istekle-ri olmad1gm1 soyliiyorlar. Onlan once, "yeni gidi~"in dogrudan dogruya yarar saglad1g1 ~u azmhk i\=inde buluyoruz. H1zh edi-nilen servetleri ka\=akr;:1hk, biiyiik \=aph dolandmClhk ve 6rgiit-lii SU\= iistiine kurulu \=1karc1 gangsterler var elbette, ama binler-ce yeni magaza, diikkan, "fast food", biife ve stand sahipleri, ticaret aracdan, toptan ve perakende d1~ahm iiriinleri satiCdan, ozcl i~yerlcrini a\=mak i~in gereken paralan bulan hekim, di~ he-kimi ve avukatlar, kcndi hesaplanna i~ kuran ve yeni i~lerinde Devletin i~

  • azmdan, ~imdilik, \=i.inki.i bunlarm yann i~siz kalmayacaklannm hi\=bir gi.ivencesi yok- boyle bir nedenleri yoktur.

    Gene! olarak daha \etin ve daha uzun si.ireli bir \ah~ma kar-~I!tgt aldtklan iicretler Battda verilene gore \Ok di.i~iik, ama yi-ne de ortalama yerel iicrctin \ok i.istiinde. Moskova'da, lngiliz-ce yaytmlanan gazetelerden biri olan "Moscow Tribune" de \a-

    lt~an otuz ytlltk bir yonetim sekreteri bana, i.icretinin 500 Dola-n (2500 Frank) buldugunu, yani bir i~\ininkinden 10 kat fazla oldugunu biiyiik bir gururla soyli.iyor. 0 da sosyalist donem it; in hi\= iizi.ilmemi~ti. Tam tersine, ozellikle korktugu ~ey, ko-mi.inistlerin iktidara d()ni.i~iiydi.i. "Bu", diyordu yine, "demok-rasinin ve ozgi.irli.igi.in sonu" demek olur. Hepsi de Yeltsinci ka-ttkstz demokratlann ellcrinde olan radyo ve televizyon istas-yonlarmm agtz birligi etmi~\=esine vurgulaytp durduklan bir di.i-~i.ince ve sozlere, o, Banlt bir ya~am bi\=emini ozellikle ekliyor-du. Ama bu Batt, i~sizlerinki degil, "kazananlar"m Battstydt ve kendisi bundan boyle onlann bbli.igi.inc girmi~ oldugunu sam-yordu.

    Moskova'da -ciddi istatistiklcr olmadtgmdan \=Ok yakla~tk tahminlere gore- Boris Yeltsin'in deyi~iylc "iyi ya~ayan" insan-lar grubuna giren (aile iiyeleriyle birlikte) ki~ilerin saytst hemcn hemen 700.000'e yiikselecekti. Yani a~agt yukan niifusun % 7'sine. Ama burada sozkonusu olan, zenginligin ve "yasal" ya da mafya i~i "modern" ticaret etkinliklerinin en bi.iyi.ik \ap-ta yogunla~ttgt ba~kenttir. Rusya'nm bi.iti.ini.i i\=in -Moskova, Saint-Petersburg ve birka\= merkez d1~mda- bu oran %3'ii a~amazdt.

    Ti.im gcri kalanlara i~lerin yeni gidi~i ancak ytktm ve sefalet getirmi~ olacak. Bu da nostalji \=agmt a\tyor.

    '' Bu durumda, Moskova'ntn -Saint-Petersburg ve ba~ka birka;; kentle birlikte-, 1996 milletvekili se"imlerinde, Yeltsin-c;:ernomirdin partisinin (" Evimiz Rusya") oy say1smm komi.inisderinkini a~t1g1 sayd1 yerler arasmda olmasmda ~a~dacak bir

    ~ey yoktur.

    7I

  • SON HABERLER ... SON HABERLER ...

    + Riga'da (Letonya), "Nostalji" adz veri/en bir kahve a~tldt. Ortam ve dekor "Sovyetlere ozgu": Kwrtmlt perdeler, Marx ve Lenin'in bustleri, kolhozculart r;altzrken, kentlileri 1 Mayts ger;it torcnine hazzrlantrken gosteren tablolar. Eski arkrlar: "Buyuk ve guzeldir ozgur yurdum ", "Benim evim Sovyetler Bir-ligi", "Ruslar sava isterler mi?" vb. Duygulanan ilk mi,4teriler, kuruluun eksikliklerini tamamlamak i~in ambarlarmda o done-min eya ve mobilyalartnt aramaya soz verdiler. (Nisan 1996)

    + 199 5 Araltk ayz milletvekili ser;imlerinde atrt milliyet-~i Vladimir Jirinouski'nin (Liberal Demokrat Parti) listesinde kendi ailesinden altz kii bulunuyor: Kartst, ktz kardei, kar-dei, kaytnbiraderi ve iki yegen. "Hepsi bu kadar degil'', diye ar;zkladt Jirinovski, bakalart da var; benimkiyle aynt adz tat-madzklart ir;in (ark etmemisiniz!" "Elverili'' yeni bir tuzuge gore, kimi apartman daireleri oncelikle milletuekillerine veri-liyor. ]irinovski, sonur;larz beklemeksizin, daha imdiden bun-lardan 5'ini ailesi ir;in ayrrtmt. (Araltk 1995)

    + Kremlin'deki Spaskaya Kulesi'nin eski saati yakmda onarzlacak ve yeniden "politik doneme" ayarlanacak. Saatin r;algtst vaktiyle dinsel muzik r;almttt. Daha sonra "Enternas-yonal"i r;aldt. Bundan boyle iki Glinka melodisinin nota/art yanktlanacak. (Ocak 1995)

    + NTV tefevizyon kanalt, Moskova'daki Izmailovski Par-kt'nda ir;inde radyoaktif madde olan bir kap bulundugunu ar;tkladt. Po/isler once bir grup (;er;en'in eylemi oldugunu du-unduler, ama bu varsayzm dogrulanamadt. (Kastm 1995)

    + 1994'te, askere r;agrzlan 30.000 kii C:er;enistan'da sa-vamak istemedikleri ve ordudaki yaanttntn kabalzgmdan (zrza ge~me ve angaryalar) urktukleri ir;in r;agrzya kartltk ver-mediler. Askeri makamlar 199 5 sonunda asker kar;aklarmtn,

  • ~agrtlanlarm %60'ma ula~masmt bekliyorlar. (Agustos 1995) + Rusya Ba~savctst, bir Rusun hi/eli aractlzgzyla, askeri u~ak

    fabrikast "Avionika"ntn hisselerini satm aldzgz i~in Amerikan "Nick and C.'' firmasmt dava ediyor. Y asaya gore bir yabanct ~irketin askeri i#etmeleri satm alma hakkt yak. Ama bu hu-kum, "Nick and C. "nun -Ruslar araczlzgzyla- Rus milli savun-masma baglt 19 ~irkette hisse sahibi olmastnt engellemiyor. Ye-ni -daha stkt- bir yasa haztrlanmast gerekecek. (Mart 1996)

    + Oteden beri Manhattan'da ~alt~an bir Amerikan ~irketi Moskova'da yeni bir taksi filosu kuruyor: Kanarya sartst Volga'larm her iki yanmda siyah ve sart dama ku~agz var. Taksi tutmanm bedeli, kilometre ba~ma 1 Dolar 70 sent. Ser-vis makbuz vermeyi ve gerektiginde yolcuyu otelin giri~ine dek ~emsiye ile ge~irmeyi i~eriyor. (Araltk 1995)

    + Avrupa ve Asya'daki f(e~itli "zevk mekanlart"na genr; Rus kadmlart (;arttr seferleri var. Rusya'da seks sanayii tam geli~me halinde. Sanayiciler sex shop 'larda sattlahilecek butun gere~leri Asya ile birlikte iiretmeyi dii~iinuyorlar. Bu businessmen'ler-den biri, "9 milyonluk niifusu ile yalnzz Moskova bile doymu~ olmaktan uzak bir pazar" diye apkltyor. (Subat 1996)

    + Ruslarm ellerinde 100 dolarltk 15-20 milyar Dolar var. 1996 ba~mda, Ortadogu'dan gelen bu kagzt para/arm yakla-~tk %20'sinin sahte oldugu tahmin ediliyordu. Taklit edilme-si daha gu~ yeni bir kagzt para yakmda yava~ yava~ dola~tma sokulacak. (Ocak 1 Y96)

    + Stalin'in dogumunun 116'nct ytldoniimu, dogum yeri alan Gurcistan'm Gori kentinde co~kuyla kutlandt. Ger;it to-reni, ktztl bayraklar, portreler. 69 ya~mda bir emekli, bir ga-zeteciye, "iyi ya~tyorduk, fabrikalar i~liyordu, kolektif r;i(tlik-ler r;alt~tyordu ... Bugunse her ~ey karmakart~tk" diyor. "45 ytl bir fabrikada ~alt~ttm ve ayda be~ dolar alzyorum. lnsan bu parayla ger;inebilir mi?" (Aralzk 1995)

    73

  • KUMLARDA BOGULAN BtR PERESTROYKA

    "Ozgi.ir di.inya", SBKP'nin yasaklanmast ve SSCB'nin da-gttdmasmm ertesinde, haberi nerdeyse inanamadan selamla-

    mt~tl: Politikacllarla gazeteciler "bu bir devrim!" diye hayki-nyorlardL Bu tek sozci.ik onlan genellikle deh~etten titretir-ken, kendilerinden ge~ip onu tekrarlamaktan bir tiirli.i geri kalamtyorlard1. Sozkonusu olanm bir "kar~tdevrim" oldugu-nu iyi bildikleri i~in ku~kusuz. Ama haydi bakahm, kitleleri

    "Ya~asm kar~tdevrim!" diye hayktrmaya davet ederek heya-canlandmn. Sozci.ik kendisiyle birliktc, bir gi.in ba~kaldtrmaya cesaret etmi~ yoksullar ve zaytflara kar~1 oyle bir o~ ve kin kokusu getiriyor ki, gi.i~li.iler stmh uzun zamandtr bundan ka-

    ~mmayt ogrenmi~. Oyleyse "devrim" diyelim daha iyi, onun-la sava~mak sozkonusu olsa bile!*

    bte yandan tamamiyle dogal bir ~cy hu.

  • dugu soylenecek; ama ~ogu, onun diktatorli.ik yetkileri alma giri~imine (ba~anh) kar~t ~tkacak milletvekilleri "gericiler" olarak a~tklanacaklar. ''

    Bi.iti.in umutlanm Y eltsin ve adamlannm iktidarda olmast-na baglamt~ kariyerist politikactlar ya da mafyamn adam!an en gelberi di.i~i.incelerle dolu fmldak ideologlar, "ilericiler" ve

    "~agda~lama yanda~lan" diye amlacaklar. Boyle bir yoneli~i yadstyacak kimselere gclince, onlardan "tutucular" ya da "di-nozorlar" olarak soz edilecek. Ge~miten yeniden ti.ireyen bu

    ki~ilerin, sagduyulu insanlan, kapitalizmin evrensel zaferini ger~ek

  • o da bir tankm iistiinden,.. (1917'de, Lenin'in Petrograd'da yapttgt gibi!) onlan "ozgiirliik ve demokrasi" ugruna dovii~meye ~agtrmak i~in soylev ~ekecek.

    Bu gosteriler ensonu, ancak birka~ bin ki~i topladt. A~agt yukan dokuz milyon niifuslu ve "devrimi yapan" bir kent i~in

    ~ok az. Ama ne onemi var! Kamera ve ~en;eveleme uzmanla-nnm ellerinden ~tkan fotograflar ve filmier, randevuda "bii-yiik kalabaltklar" bulunmasa bile, varmt~ izlenimini vermeye yetecekler. Uzmanlar hepsinin arasma anlamlt birka~ ~arptct haber serpi~tirecekler: Yerinden sokiiliip ayaklar altmda ~ignenen, pek belirgin orak ~eki~li ktztl bayraklar ve bunlann yerlerine ~ekilen

  • y3zg1S1yl3 oyn3nd1g1 S33tlerde emek\ilerin bu derin sessizligi niye ve iktid3r sorumlulugu kendi i.izerlerinde ol3n komi.inist-lerin bu 3\Ik mi.ic3dele k3\3khgi niye?

    Bu nokt3da o kadar iiziici.i soru var ki, iilkelerinin ya~ad1g1 trajedinin, herkesi, biitiin di.i~i.ince ve ~abalanm bugi.in i.izerin-de yogunla~tlrmaya itmesine kar~m, i.ilkiilerine bagh kalan Rus komi.inistlerinin hemen hemen ak11lanndan \Ikmiyor. Evet, bunc3 t3rihsel ve di.iny3 \apmda zaferlerin kazamldigi en az 70 yilhk sosy3list yonetim bu ifl3sa ni\in ve nas1l V3r3bildi?

    Y 3mt, yalmz, eski Birligin onmilyonlarca insamm degil, bi.i-ti.in kit3lard3 (ve en ba~ta i.i\i.incii diinya i.ilkelerinde) SSCB'nin V3rhgmm bile kendi y3zg1lanm ne k3dar etkiledigini bilen mil-y3rlarc3 insam da ilgilendiriyor. Onlar bugi.ini.in "tek kutuplu", y3ni Amerikan emperyalizmi ve ideolojisinin egemen oldugu di.inyasmd3 onun olmay1~mm direnme ve bagimSIZ davr3nm3 yeteneklerini ne kadar 3Z3lttigmt da biliyorlar.

    Soguk S3Va~m ve atom silahm3 sahip iki "si.ipergi.i\"i.in tehlikeli \3tl~m3smin sona ermesi, ins3nhg1 bun3lt3n ni.ikleer yok olu~un korkun\ ipotegini k3ldirmi~ gori.inse bile, bu yine de, halkl3n "bolgesel" sav3~l3rdan ve silahh seferlerden kur-tarmadi. Ostelik, genellikle biiyi.ik devletlerin ve daha \Ok da ABD'nin mi.idahalesi ile ba~laulan ve si.irdi.iri.ilen bu seferler daha da artti.

    Uluslararas1 para babal3n ile onlann Margaret Thatc-her'd3n Ronald Reag3n'a, Helmut Kohl'dan Fr3n\ois Mitte-rand'3 kadar "odevine b3gh vekilleri"nin, SSCB'nin sonunu "T3nnnm liitfu" olar3k k3r~Ilam313n \Ok dogal olsa d3, sol politik3cil3nn, dah3 d3 3\Ik\aSI komi.inist ya da eski komi.i-nist p3rtilerin yoneticilerinin de ho~nutluk a\Ikl3diklanm i~itmek de \Ok ~a~lftiCidir. Onl3r i~te \Ok ~iiki.ir, "si.iri.ikledikleri bu pr3ng3"dan, dediklerine b3kihrsa, gerek Fr3nsa'd3, gerek-se ba~k3 yerlerde sosyalizm yand3l3nnm kar~I k3r~IY3 kal-diklan gerilemelerin herhalde temel nedeni olan bu gori.inti.i-si.i "itici" "model"den kurtulmu~lard1r.

    77

  • Stalin "taptmmt" ve onun yol a

  • kammm giindemine koymak i\in se\ilen an rastlanttsal degil-di. Eksik bilinen, ama ~ok ~iipheli "gen;ek araytctlan"nm, "a\tkltk" ("glasnost") adma kamuya sunduklan "if~aat", "tamkhk" ve "iddialar"la altiist edilen, sarstlan, yolundan \1-kanlan, kimileyin hemen hemen yok edilen bir tarihin bo~luklanm, haklt olarak, doldurmak isteyen militanlarla sade yurt-talann bin;ok sorusuna kar~dtk vermek sozkonusuydu.

    Her ~eyden once gereken CY' reform mu~tulan iizerine, bir\ok Sovyet yurtta~mm inandtklan gibi, act ve korkun\ bo-zukluklann ortaya konulmast, agtr ve inat\1 hatalann sert ama zorunlu onlemlerle ortadan kaldmlmast mtydt; yoksa tam tersine, biitiin bir Sovyet ge\miinin, sosyalizmin kendisi-nin tam ve kesin olarak reddi ile birlikte, kesin bir mahkumi-yeti miydi?

    Gorba\OV "perestroyka"yt, alkt~lar arasmda, "daha az de-gil, daha \Ok sosyalizm" diye tamtmttt. Ama en ytrttct elqtir-menler arttk projektorleri ge\mi~in trajedilerine, ekonomik tu-tarstzhklarla onlara el;k eden ve siiriip giden biirokratik ya-valtklara yoneltmekle yetinmcyip, en anlt sayfalanna vann-caya kadar, Devrimin ve SSCB'nin kuruluunun tarihini tam olamk sapttrmaya koyuluyorlardt. Stalin di:ineminde ilenen cinayetler, \ok sert bir bi\imdc komiinistlcri de vurmu olan tenkil onlemleri, giri~kcnlik ve sorumluluk ruhunu kosteklc-yen o her yerde haztr vc naZir biirokrasi; onlara gore, sosyalist demokrasinin haklt giisterilcmez bozulu~lanmn sonucu degi\, "Marksist-Leninist idcolojinin dogal iiriinii" idilcr.

    Bu sonu\lara varanlann hedefi arttk, Sovyet toplumunun stkmttlanm diizeltmek dcgil; bu toplumu tiimi.iyle en igren\ renklerle boyayarak, kamuoyunu, onun sadecc kesintisiz bir hakstzhk ve haanstzltk dizisi oldugunu, sosyalizmin bir tu-zaktan ha~ka hir ~ey olamayacagmt vc gerek gene! \tkarlan-mn, gerekse aklm ~~kt~stz bir yolun olabildigince \abuk terk edilmesini istediklerini kabul etmeye haztrlamaktt.

    79

  • kapitalist Bahdan gelebiliyordu. Demokrasi en iyi model olarak, yal-mzca Birle~ik Devletlerin ornegini verdigi demokrasiyi alabiliyordu.

    Bu demokrasiyi goklere ;:Ikaranlardan hi;:biri, Devrimi ve onun d~manlanna kar~I almak zorunda oldugu koruma onlemlerini mahkllm etmek i~j:in, kar~Isma, s1mf ;:Ikarlanna ili~meden, "saf demokrasi"nin erdemlerini ~j:Ikaran kimselere Lenin'in verdigi sert yamtlan merak etmi~ ve hatta ammsam1~ goriinmiiyordu.

    0, "Kim i;:in demokrasi? Kimin

  • Bu temel dii~iinceler, Marksizrnle her tiirlii ili~kiyi kesmi~ -ancak "tersini" akillarmda tutrnak isteyen- kirnseler i

  • biiyiik siyasal altiist olulann keskin gorii~lii bir tamgt olan Amerikalt komiinist gazeteci Mike Davidow" bana, "insant

    ~a~trtan", diyordu, "antikomiinist ve anti Sovyetik saldmlara en

  • i~in yetmi~lik ya~m1 ve buyuk ol~ude kariyerinin sonunu bek-lemesi gerekmi~ti. Tersinin soylenemeyeceginden emin olma-mn kendisine verdigi guvenle, 'Stalinci tenkil' yiiziinden 70 milyon insanm oldugii iddiast i~te boyle duyuldu. lkinci Oiin-ya Sava~t'ndaki toplam Sovyct kurbanlannm u~ katmdan faz-la! Aktl almaz rakam ~a~kmhgmda bakahm kim daha ileri gi-decck?

    Belki Aytmatov gibi Plisetskaya ve oteki Sovyet unllilerinin "Politikact" olmadtklan, dolaytstyla bunlann yargtlarmm "uzmanlar"mki kadar onemli olmadtgt soylenecektir. Ama bu uzmanlar daha ileri gitmekten geri kalmadtlar; tam tersi-ne. Tarih~iler, gazeteciler, kuramctlar, arnk yalmzca sosyaliz-min "biitiiniiyle olumsuz sonu~lan"na degil, onun ideolojik temellerine ve ozellikle her tiirlii kotiiliigiin kaynag1 olarak

    a~Iklanan s1mf miicadelesi kuramma saldmyorlardi. Battda, kapitalist sistemin pohpoh~ulan hi~bir zaman daha iyisini yapmadtlar.

    "Pcrestroyka Nedir?" ad1m ta~Iyan ve "Progres" yaymevi tarafmdan yaymlanan bir kitapta, Felsdeci P. V. Kiselyev ~oyle yazmakta duraksamtyordu: "Totalitcr sosyalizmin yeniden yaptlanmasi (perestroyka) ba~anstzhga ugrad1; ama bu sosya-lizm ancak onun Parti ve Devletteki biitiin bile~enlerini ytka-rak ortadan kaldmlabilir ... " Kiselyev ~oziimlemesini Fran~ois Furet'nin yadstmayacagi ~u sattrlarla tamamhyordu: "Ev-rensel bir e~itligin hiikiim siirebilecegi bir kralltgm kurulabile-cegi ve insan dogasmi, onun dogu~tan bireyciligi ile birlikte, kokten degi~circbilecegi yolundaki uydurma dii~iince uygula-maya konuldu ve manevi, siyasi yoksullugu, kolelik uygula-mast, korkun~ bir ahlaki ve toplumsal bayagtla~ma ile kendi-sini belli eden bir sis tern kurmakla sonu~land1..."

    Aym ki~i, "

  • oziimseyip etkili bir bic;:imde kullanmaktan aciz olduklanmn gostergesiydi .. .'"' diye ekliyordu. Kiselyev, sonuc;: olarak, ko-mi.inistlerin Rusya'da olas1 bir yeniden iktidara gelme tehlike-sini onlemek ic;:in, olabildigi kadar c;:abuk, "komi.inist efsane-lere ve dogmalara kar~It herkesi toparlayacak bir antitotaliter gi.ic;:ler ittifaki"mn** kurulmastm dilemekteydi.

    Bu arada, bu olr;iisi.iz sozler kar~tsmda SBKP yonetimi sessiz kahyor; hatta kimi iiyeleri onlan gizlice yi.ireklendiriyordu. Kendi payma Mihail Gorbac;:ov, tamamen susmadtgt zaman, ancak c;:ok yumu~ak bir tepki gosteriyordu. Sosyalizme kaqt saldmlar, onun c;:att~an iki kar~tt aktm arasmda oynamak iste-digi hakem roliini.i giic;:lendirmeye yardtm ettigi olc;:iide ho~ kar-~dandtklan ic;:in, bu tavtr bir taktik sec;:ime uygun dii~iiyordu. Ama yine ucuna diig:nc gcc;:irilmi~ florelcrle vuru~ma kadar.

    llk SITada, sosyali~min yeni bir ac;:tltmtm amac;: edinen Sov-yet sisteminin savunuculan goriiliiyorlardi. lkincide ise gerc;:ek amac;:lan ac;:tkc;:a kapitalizme donii~ olanlar.

    "Demokratlar" admt alan bu sonunculara giivenceler ve-rerek, birincilere ise ho~ sozler ederek Gorbac;:ov htzla her iki-sinden de uzakla~tyordu. "Demokratlar" gerekli adtml at-makta ve ac;:tkc;:a kendilerine kaulmakta duraksadtgt ic;:in arttk onu kamuoyu oniinde ele~tirmekten c;:ekinmiyorlardt. Tehlike kar~tsmda Genel Sekreterin konumunun bozulmasmdan ve edilgenliginden endi~elenen sosyalizm savunuculan ise ona gitgide daha az giiven duyuyorlard1.

    Gerc;:i, biitiin kttalardaki -"aym gemiye binmi~ ve hepsi de niikleer yok olma tehdidi altmda bulunan"- insanlan, silahla-n btrakmaya ve i~birligine davet eden sozleri iyi kaqdanmt~tl; lnsanm kendi halkt hakkmda daha a~agtlaytct olmast gen;ekten zordur. Admt dah:~ once andtgtmtz kitabmda bu sozleri almttlayan Mike Davidow, filozofumu zttn, Gagarin diye birinin ilk uzay adamt oldugunu bilmezden geldigine haklt ola-r;tk dikkari .;eker. Mtke Davidow, amlan yaptt ..

  • ama buna kar~1hk "yeni dii~iince" ve "evrensel degerler" a
  • celer politikact!ann dilinde ve "yeni diiiince"ye katt!an gaze-tecilerin kaleminde her giin bulu~uyorlardJ. Hem ckonomide hem politikada, kiiltiir alanmda ya da toplumsal torede ''
  • parlamento hi

  • rupa iilkelerinin "kurtanciSI" ve "soguk sava~m bitmesinin" nedeni diye nitcleniyordu- Bau'da hala dorugunda oldugu si-rada, kendi iilkesinde artan diizensizlik ve boliinme, giivensiz-lik, kararStZbk ve kithklarla birlikte saygmhgt da ufalamp du-ruyordu.

    Gorba

  • yuyorlardt. Onlara gore, Gorba~ov ekonominin "liberalizas-yonu", politikanm Batth "demokratizasyonu" yolunda yete-rince ileri, yeterince \abuk gitmiyordu.

    Bunlann en iinlii, en etkili ki~ilerinden biri alan, "Mosko-va Haberleri"nin ba~yazan lgor Yakovlev* onu 3\lk\a, ken-disinin ve dostlannm anlam1~ olduklan ve tiim Sovyet politik mirasmm htzla reddedilrnesi dogrultusunda, devarnmt da iste-yecekleri bir "perestroyka" \izgisini terk etmi~ olrnakla su~luyordu. Ba~kentin "demokratlar" ~evresinde arttk yalmzca da-ha radikal, daha enerjik, daha yetenekli yeni bir liderin gerek-liliginden soz ediliyordu. Ote yandan, "Washington Post"un Moskova rnuhabiri David Rernnick, "M. Gorba~ov'un ba~hca destek~ileri alan aydmlann ana verdikleri destegi amk,

    hi~bir zarnan tarn olarak giivenrnedikleri bir adama, Boris Yeltsin'e aktardtklanm" yaztyordu. * *

    Bu ki~i yukanda sozi.i edilen eski Politik Bi.iro i.iyesi Aleksandr Yakovlev ile ka-n~tmlrnarnalldlf. "International Herald Tribune", 28 Mart 1991.

  • SON HABERLER ... SON HABERLER ... +lr;i~leri Bakanlzgz'na gore, 1995'te Rusya'da i~lenen sur;

    ve ci1zayetlerin % 65'i, halk guven duymadtftt ir;in polise bil-dirilmemi~tir. Yine bu ytl i~inde, 755 polis memuru ve 2000'e yakm lr;i~leri Bakanlzgz gorevlisi r;e~itli sut;lar ve ci11ayetler ne-deniyle kovu~turmaya uftramt~ttr. Bu 199 5 ytlt boyunca ulke-de 29.000 ki~i 0/duru/mu~tur. (Nisan 1996)

    +"Total" in bir milyar dolarlzk bir yattrtm kar~t!tgmda, Arktika'daki Karyaga petrol yataftmda onem/i bir pay sahibi olacagz anla~tlzyor. Ama daha once, bu gibi sozle~melere ya-banct ortak kattlm11m duzenleyen yasanm kaderinin Parla-meHto tarafmdan belirlenmesi gerekecek. Yuksek Mahkeme

    Ba~kalll ''Simdiki halde, bu yasa Anayasaya aykmdzr ve ulu-sal stratejik ~tkarlan yabancz yatmmctlarm karlarzna feda et-mektedir" dedi. (Nisan 1996)

    + 17 Mayzs 1996'da, ba~kanltk set;imlerine dart hafta ka-la, ozef kzt11Vetfer, bombaft bir suikasti engel!emek bahanesiy-fe, Duma (Parlamento) binasznt i~gal ettiler. Bir sure sonra, Gen.uii Ziganov halka, hu giir; gosterisinin gerr;ek nede11lerini at;zklzyordu. Yeltsin, gizli bir toplanttda, bakan/arma, ba~kanlzk se(imlerinde yenilmek korkusuyla, olaganiistu durum ilan edeccgini, Dum..1'yz dagztzp set;imleri iptal edecegini bildirmi~ti. Biitun bakanlarm (biri dz~mda) kar~t r;tkt~t onu geriletmi~ti. ( Mayzs 1996)

    + Diinyanm en biiyiik gaz iireticisi "Gazprom" (%40't h,i/:1 Rus Devletinin elindedir) 1995 'te karmz iir; katma t;zkar-dz (J.45 mi/yar Dolar). Yabancz ~irketler yatmm yapmak i~tin /JiJ birleriyle t;eki~iyor, am a '' Gazprom "un -Rusya'da kullanz-lmz ga.zm 'Yu 90 'till saglzyor- ()nee faturalarmz 6deyen mii~terilcrilli kayzrmasz, odcmeyenlere ise hizmet vermemesi i~tinzsrar ediyorlar. (!)'ubat 1996)

  • + Donets (Ukrayna) komur madenlerinde, 1995 ytlmda, olumle sonu(:lanan 339 kaza oldu (Rusya madenlerindekine gore d ;rt kat faz/a). Ukrayna maden i~t;ileri sendikasmdan bir yetkili, "para yoklugundan, apk(:a tehlikeli gorulse bile, miadz dolmu gere(:leri artzk degi?tiremiyoruz", diye apklzyordu. (Ocak 1996)

    + Votka merakltlan daha once "Yeltsin", "Gorha(:ov", "]irinovski" ve "Kremlin" votkalarmz denemi?lerdi. Yakmda

    "Kala~nikov"u tadacaklar. Onlu makineli tufegi bulan ki~i onaymz verdi. Butun bu ir;kiler, kalitesiyle unlu Altay daglan-mn suyu ile, Barnaul'da (Sibirya) bir damrtzmevi tarafmdan uretiliyor. (Haziran 1996)

    + Rusya'daki maden i?t;ileri aylardtr alamadzklan iicretleri-nin kar?tltgt olarak boyuna hisse senetleri altyorlar. ''Troud" ga-zetesine (eski sendika orgam) gore, 1993 'te 264, 1994'te 2000 ve 1995'te 5847 maden i?t;isi greui yapzldz. 1996 Temmuzu'nda, 450.000 maden i~t;isi yeniden grevdeydi. (Agustos 1996)

    + Rus uzakdoguszmdaki iiretim merkezlerinde altm lm-szzlzklarz artzyor. 1995 sonu ve 19% bawzda yaptlan t;e?itli operasyonlarda, Magadmz bijfgesillde, giivenlik servisleri ta-rafmdan 120 kg. altm ele get;irildi. (Mart 1996)

    + Rusya'nm 51 bi>lgcsinde (tiim bulge sayzst 89), 225.000 ogretmen ay/ardzr odCilllle)'Cil iicret/erinill odenmesi Ve iicret-/erde artt it;in -once 1

  • Andrey Miecsko'nun deseni, Politika (Vaqova)

    92

  • YOLDAN
  • Sonraki ytllarda, SSCB'nin kendi i

  • dam~manlan -bunlardan baztlan daha once Gorba~ov'un da-m~manlanydtlar- Gorba~ov'un ~evresindekilerden daha ycte-nekli insanlar ... SSCB'nin i~i~lerine kan~mam1z ve Gorba~ov'a

    kar~I Yeltsin'i tutmamiz gerekir, demiyorum. Su an i~in se~enek yok. Ama Rusya ve oteki cumhuriyetlerdeki reformcular-la, her di.izeyde ili~kilerimizi gi.i~lendirmeliyiz. Bu Gorba-~ov'un ho~una gitmeyecek, ama ammsayalim ki, bizim ona ol-dugundan

  • gi.itlerinin yonetimine aym ekilde kaulmt, stradi.izeninin ay-m basamaklanm doruga kadar ttrmanmtlardt. Her ikisi de Brejnev doneminde boyle bir yi.ikseli~ i;in gereken U temel ni-telikleri gostermilerdi: Orgi.itleyici yetenekleri, bata ekono-mik alanda, yani bir fabrikanm, bir sanayi dahnin bamda, plam ger;ekletirmede ya da bir bolgenin yonetiminde pratik sonu;lar almasmt bilen kiiler olarak tanmmak.

    Aynca, en azmdan donemin olr;iitlerine gore, polirik "sag-lamhk"lanm ve "giivenilirlik"lerini kamtlamtlardt. Zaman arttk, Devrimin ve savam daha trajik koullannda, eskiden oldugu gibi, komiinist davaya haglt!Jgm i;tenliginin, feragat ruhu, ;tkar gozetmezlik ve her gun g

  • Ian ka

  • olarak goriiniiyordu. 0 da ba~taki yonecicilere kar~L, bile iste-ye, bir provokator davram~L sergiliyor, boylece bedava tara-fmdan cesur, ileri gorii~lii, "kohne aygttlar"a, "ayncahklar"a ve bunlardan yararlananlara kaqt dovii~meye haztr bir adam ~ohreti kazamyordu.

    Saygmh~1 o kadar arttt ki, 1989 Mart1'nda, a~a~1 yukan %90 oranmda oyla Moskova milletvekili se~ildi. 1990 Tem-muzu'nda, Partiyi btraktt~mt gorkemli bir bi~imde ilan etmek

    i~in SBKP 28. Kongresi ki.irsiisiinii kulland1. 1991 Haziran se-~imlerinde yeni kurulan Rusya Federasyonu Ba~kanh~1 maka-mma se~ildi. Bu onun Sovyet Devletinin yaptlanna ve Komii-nist Partisine saldtrmasL i~in yeni ve mi.ithi~ bir tramplen oldu:

    Birka~ hafta sonra, 1991 Temmuzu'nda, Rusya Federasyonu-nun yonetsel kurumlarmda ve i~letmelerinde Komiinist Parti-nin ~ah~malanm yasaklayacaktu.

    Onceleri "Rusya i~in kapitalizmin hi'rbir bi~imini isteme-digini" ilan etmi~tir. Ama bu onun, rejimi devirmeye kararh olanlann ve i.ilke i

  • ne ahnarak -ona gore, gen;ek amacmm ge

  • oportiinistlerle kariyeristlerin kendi geleceklerini korumayt dii~iinme vaktinin geldigini hissettikleri andtr. Bunlar Gorba-~ov'un ~ok yava~ giden gemisini hemen terk edip silahlan ve bagajlanyla birlikte Y eltsin'inkine bineceklerdir.

    Bu 1991 yth yazmda, a~tk ve gizli kapitalizm yanda~lan, ~abucak zenginle~me konusundaki sabtrstzhklan ~iddetini ar-ttran ka~ak~t ve vurguncular, kendi konumlanm giic;lendir-mek i~in Birlik'te, geri kalanla baglan koparmakta acele eden ~e~itli cumhuriyetlerin politikacdan zaten sendeleyen bir ya-piya oldiiriicii darbeyi indirmek i~in arttk kendilerini yeterin-ce gii~lii hissetmektedirler.

    Onlara bu darbe ftrsatm1 aym ydm agustosunda, Yeltsin ve dostlannm, "Rusya'yt geriletmek iizere, reformlar yolun-dan aynlmastm isteyen a~m tutucu komiinistler"in bir hiikii-met darbesi giri~imiyle ba~ladigmi soyleyecekleri olaylar ver-

    mi~tir. Dava edilenler ise bunu, "i.ilkeyi yeniden kapitalizme gotiiren sapmay1 onlemek i~in SBKP yonetimi ~ogunlugunun

    hi~ de yasad1~1 olmayan son bir giri~imi" diye di.izeltirler. Ne olursa olsun, "darbe"nin ba~ansizligmdan -ve Mihail Gorba~ov'un suikast~1lann elinden "kurtanlmasi"ndan- son-ra, Batii1 yoneticiler ve arkalarmdaki mcdyalar hep birlikte kayJtSIZ ~artstz Boris Yeltsin'in tezini benimscyecekler ve bu arada onu son Stalincilerin yumurtadayken bogmay1 karar-

    la~urdtklan "yeni dogan Rus demokrasisi"nin kurtancJst ilan edeceklerdir.

    Olaylarm yenenler tarafmdan yaptlan yorumu, billur gibi yahnhgiyla, Rusya dt~mda "eski" ve "yeni" komi.inistler da-hil, konumlanm ~ok giizel bir uzla~ma i~inde koruduklanm tamtlamaya pek dii~kiin hemen herkesi tatmin etmi~ti. Rus-ya'da bile, arttk "demokratlar"m ellerinde olan radyolar, te-levizyonlar ve ~ogu gazeteler aym konulan ele ahyorlard1. Halkm ~ogunlugu da, en azmdan ilk zamanlarda, bunlan omylam1~ goriiniiyordu. 1991'de yaptlan yoklamalara gore, soru yoneltilen ki~ilerden ii~te ikisi, "darbe" ba~anh olsaydt,

    roo

  • durumun daha kotiile~ecegini dii~iindi.ikleri i'Jin, ba~anstz ol-masmdan i'Jten i'Je memnun goriiniiyorlardt. Bir ytl sonra, bu

    gorii~ii payla~anlann oram an1k sadece ii'Jte birdi. * Ama soru oldugu gibi duruyor: Sozkonusu olan, ger'Jekten

    bir hiikiimet darbesi giri~imi miydi? Tiim operasyonun sorum-lulugunu yiiklenen insanlar ve onlar arasmda, sozci.ileri olan, o zamanki Yiiksek Sovyet Ba~kam Anatoli Lukianov, niyetlerinin ve olaylann ak1~1mn ba~ka bir yorumunu yaparlar. * ''

    "Bir hi.ikiimet darbesi nedir?", der Lukianov. "Zorla ya da yasad1~1 yollardan iktidan ele ge'Jirme giri~imidir bu. Oysa ik-tidar o zaman, daha sonra 'hiikiimet darbesi'ni di.izenlemekle

    su'flanmi~ kimselerin ellerindeydi. Insanlann kendi kendileri-ne kar~1 darbe yapttklan hi'J goriilmii~ miidiir?"

    Bu yalmzca, i~lerini beceremeyen, sonra da -yapabilecek-leri ba~ka bir ~ey olmadigmdan- kararlanm hakh gostermeye ve ba~anstzhklanm a\tklamaya 'Jah~an ki~ilerin "pro domo" bir savunmast mtdu? Belki. Ancak her ~eyin soylenildigi ka-dar basit oimad1gt a'Jtkttr.

    Ilk anda basm bildirileri Mihail Gorba'JOV'u "darbeci-ler"in ba~hca hedefi olarak gostermi~, hatta kendisine Mos-kova'dan ivedi gonderilen arac1lann bask1lanna boyun egme-yi reddettigi i'Jin istegine kar~m Kmm'daki da'Jasmda tutuldu-gunu ve d1~anyla her ti.irlii ili~ki olanagmdan yoksun edildigi-ni a'Jtklami~tl. Ama daha sonra Gorba'Jov'un kendisi, Genel Sekreter'in, iddia ettigi kadar "temiz" olmadtgmi ve "su-ikast"in diizenlenmesinde pay bulundugunu SIZdiran Yeltsin tayfas1 tarafmdan su\land1.

    Bu tarihi noktada ger'Jegi bilmenin yaran olmakla birlikte,

    Anatoli Lukianov'un "Hayali Hiiki.imet Darbesi" adh kitabmm ltalyanca o;:evi-risinde belirtilmi~tir. Editions Robert Napoleone, Roma, 1994. u 1991 A~ustos giinlerinden sonra, iilkenin birc;ok yiiksek yoneticisiyle birlikte "Marroskaya Ti~ina"(Denizcinin Sessizligi) hapishanesinde 18 ay hapsedilen Lu-kianov, Duma rarafmdan (Yeltsin'e kar~m) c;1kanlan bir af yasasmdan sonra, arkada~lanyla birlikte serbest birakllacakur.

    IOI

  • yine de asii soru baka yerdedir: "Darbe"nin -ona biz de boy-le diyelim- ger\ek nedenleri neydi ve ni\in sonunda, balatan-lann tam da engellemek istediklerini soyledikleri noktaya, ya-ni iktidann tam olarak Yeltsin ve "demokratlar"ca ele ge\iril-mesine varan bu kadar \abuk bir baansizhga ugrad1?

    Eski Yiiksek Sovyet Bakanmm gordiigi.i gibi ite sorunun dogUU:

    "1991 yilmm bamda iki egilim arasmdaki mi.icadele (sos-yalizmin korunmasmdan yana egilimle onu devirmek ve yeri-ne kapitalizmi getirmek isteyen egilim arasmdaki) partilerin, derneklerin, halk toplannlannm kutuplamasi, doruguna ulaffiltl. Kendilerini 'demokratlar' ve \eitli halk dernekleri-nin sozciileri olarak tamtan, kapitalist yonelim yandalannm baskisi gi.inden gi.ine artJyordu. Zaylf di.irni.i, yoneticilerinin reformculugu yi.izi.inden pan;alanmt~ ve ger\ek politik sava-lan yiiri.itme ahkanhgm1 yitirmi bir komi.inist partisi karI-smda, \eitli toplumsal gi.i\lerin kanIk ama gii~li.i bir topla-masi oluuyordu. :ku gi.i\ler hep birlikte sosyalist rejimi ve ko-mi.inistleri uzakla~nrmak istcgini ta~pyorlard1."

    "Halkm ger\ek honutsuzlugu i.isti.ine oynayan ve milliyet-\i duygulan bir kald1ra\ gibi kullanan bu gii\lerin baskiSI al-tmda" diye devam ediyor Lukianov, "sosyalizm ve sovyet ik-tidan yandalan, Federasyonun birligini savunanlar ve i.ilke-nin anayasal yapilanna bagh kalanlar yava yava, ama dur-madan htzlanan bir bi~imde gerilemcye bahyorlardi. 1991 yazt sonunda gerilim kopma noktasma vanyordu. Sagm en karanhk gi.i\lerinin saldmya ge\mesi i\in sadece bir i~aret, bir bahane gerekiyordu. Bu bahane onlara 19-21 Agustos gi.inle-rindeki olaylarca saglandt ... '" *

    Yeltsin ve bagla~tklarmm yol a\ttgt grevler, gosteriler, ki-mi i.ilke topraklannm aynlma bildirgeleri bi.itiin i.ilkede ~oga- Anatoli Lukianov, amlan yap1t.

    102

  • hyordu. Bu ytktcl gidi~i durdurmaya ~ah~mak i.i.zere, birka~ ay once, 1991 Marti sonunda, Mihail Gorba~ov, SSCB Gi.i.-venlik Kurulu ve Ytiksek Sovyet, yi.i.ri.i.tme orgamm gi.i.~lendirecek bir "olagani.isti.i ha


Basım Teknolojileri (Yüksek Lisans -Doktora)

Basım Teknolojileri (Yüksek Lisans -Doktora)

Pelikan Basım Katalog

Pelikan Basım Katalog

Evrensel/Engelsiz tasarım

Evrensel/Engelsiz tasarım

ikna etmeni̇n evrensel prensi̇pleri̇

ikna etmeni̇n evrensel prensi̇pleri̇

Alleg Quadri Bt MT

Alleg Quadri Bt MT

BTO416 İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ EVRENSEL TASARIM

BTO416 İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ EVRENSEL TASARIM

Hz İsa Evrensel Sevgi Elcisi

Hz İsa Evrensel Sevgi Elcisi

Kitap 43 Evrensel Yönetici Mekanizma

Kitap 43 Evrensel Yönetici Mekanizma

EVRENSEL SIRLAR

EVRENSEL SIRLAR

Henri Alleg-La Question

Henri Alleg-La Question

MSF Medya ve Basım

MSF Medya ve Basım

Basım ve Yayın Üretim Teknolojileri

Basım ve Yayın Üretim Teknolojileri

Evrensel yayıncılık katalog 2013

Evrensel yayıncılık katalog 2013

Toprak Basım, Sarılar Kataloğu

Toprak Basım, Sarılar Kataloğu

Basım Tarihi: 2013¶rdüncü Kitap... · 9 ÖNSÖZ Savunmamın bu bölümünde Ortadoğu kültürünü irdeliyorum. Evrensel insanlık tarihinde hep odak rolünü oynamış bu kültürü

Basım Tarihi: 2013¶rdüncü Kitap... · 9 ÖNSÖZ Savunmamın bu bölümünde Ortadoğu kültürünü irdeliyorum. Evrensel insanlık tarihinde hep odak rolünü oynamış bu kültürü

Alleg Arbe¿t - AIA Ammerland

Alleg Arbe¿t - AIA Ammerland

İlhan - Hangi Batı.pdf · ATTİLÂ İLHANIN KİTAPLARI şiir duvar (10. basım) sisler bulvarı (11. basım) yağmur kaçağı (11. basım) ben sana mecburum (14. basım) belâ

İlhan - Hangi Batı.pdf · ATTİLÂ İLHANIN KİTAPLARI şiir duvar (10. basım) sisler bulvarı (11. basım) yağmur kaçağı (11. basım) ben sana mecburum (14. basım) belâ

Alçaklığın Evrensel Tarihi

Alçaklığın Evrensel Tarihi

EVRENSEL AHLAKİ İLKELER VAR MIDIR?

EVRENSEL AHLAKİ İLKELER VAR MIDIR?

EVRENSEL - Turuz

EVRENSEL - Turuz