HE A KE KAHULU KA ILI ‘ANA O lA MAU KAHULU ...na pepeke mole, ‘o ia ho‘i ka pepeke painu a me...
Transcript of HE A KE KAHULU KA ILI ‘ANA O lA MAU KAHULU ...na pepeke mole, ‘o ia ho‘i ka pepeke painu a me...
-
HE k a l a il a in a o k e k A h u l u p e p e k e p a in u m e KE KAH U LU p e p e k eKALELE ‘AKEN A a m e KA IL I ‘A N A O lA M A U K AH U LU PEPEKE ILO K O O
N A M 0 ‘0 L E L 0 ‘O KALAPAN A a m e KALUAIKO 'O LAU
HE PEPA M ULIPUKA K E IA I H O 'O UNA ‘LA I K A MAHELE W L IP U K A O KE K U LA N U IO H A W A I‘1
IM E A E HO'OKO lA AJ N A K O IN A O lA MAHELE O KE
KEKELELAEO'O
M A K A
‘OLELO A M E K A M O'OKALALEO H A W A II
MEI2004
NaJason D. Cabral
Komike Pepa Puka:
Pila W ilson, Luna Komike Kalena Silva
Kauanoe Kamana
Pepa M ulipuka Laeo‘o Ke Kulanui o Hawai‘i ma H ilo
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
UMI Number: 1419766
Copyright 2004 by
Cabral, Jason D.
All rights reserved.
INFORMATION TO USERS
The quality of this reproduction is dependent upon the quality of the copy
submitted. Broken or indistinct print, colored or poor quality illustrations and
photographs, print bleed-through, substandard margins, and improper
alignment can adversely affect reproduction.
In the unlikely event that the author did not send a complete manuscript
and there are missing pages, these will be noted. Also, if unauthorized
copyright material had to be removed, a note will indicate the deletion.
UMIUMI Microform 1419766
Copyright 2004 by ProQuest Information and Learning Company.
All rights reserved. This microform edition is protected against
unauthorized copying under Title 17, United States Code.
ProQuest Information and Learning Company 300 North Zeeb Road
P.O. Box 1346 Ann Arbor, Ml 48106-1346
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
Ke ho'oia nei mSkou i ko makou heluhelu ‘ana i keia pepa puka a
me kona kapono, i ko makou mana'o, ma kona ‘ano akea a me ka
m a ika 'i i pepa puka no ke Kekele Laeo‘o ma ka ‘Olelo a me ka
M o'okalaleo H aw ai'i.
N A KOM IKE
Luna KSmike
11
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
i 2004 na Jason D. Cabral M ei 2004
m
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
HO‘OMAIKA‘l
Ua ho'oko ‘ia keia pepa Laeo'o ma m u ll o ke kako'o a me ke kokua ‘ana
m ai o ka po‘e he lehulehu ia ‘u ma keia hana ‘ana o‘u. He ho 'om aika l a he
ho'onani aku i ke Akua Nana m ai na mea a pan, i kona malama a k ia 'i man ‘ana
m ai ia ‘u ma keia ala o‘u e hele nei, E ‘ole ‘o ia, loa‘a ai keia man pom aika'i ia ‘u.
He ho‘omaika‘i a he mahalo palena ‘ole i ko‘u man lua u 'i makua, ‘o George laua
‘o Beatrice Cabral, a me ke koena o ko ‘u ‘ohana i ke kako'o ‘ana m ai ma hope
o‘u me ka ha 'aw ipio ‘ole ma ka‘u man hana e komo ai.
He nu i nO ho‘i ka ho‘om aika‘i ‘ana aku i na lala o ku ‘u kom ike pepa
Laeo‘o, i ka luna kom ike, ke Kauka W illiam H. W ilson, ke Kauka Kalena Silva, a
me Kauanoe Kamana. ‘A 'ole loa i h ik i ke ho'oko ‘ia keia kakau pepa ‘ana me ka
loa‘a ‘ole ‘ana o ko ‘oukou kako‘o, alaka‘i, a paipai ‘ana m ai me ka lu h i ‘ole.
He nu i n5 ko‘u mahalo i ‘elua kanaka nu i loa o ka lokom aika‘1, ‘o ia ho‘i ‘o
Jean ‘Ile i Beniamina laua ‘o James Kalei Shintani Jr no N i‘ihau, i ke kukakuka me
ke p i ‘ole i ko laua ‘ike i ka laua ‘olelo makuahine.
He nu i no ko 'u mahalo i ka po‘e i kukakuka pu me a‘u no keia kakau
pepa ‘ana, mai ke ‘ano o ka ‘ike p ili i komo i loko o keia pepa, ka ho'olana ‘ana i
ku ‘u na‘au i ka wa i piho ai a i ka ho‘omanawanui ‘ana m ai i ko ‘u mau ‘ano a pau,
‘o ia no ‘o Haunani Bernardino, Karla Hayashi, Kainani Kahaunaele, Hanakahi
Kalua, K eiki Kawai‘ae‘a, Larry K im ura, ke Kauka Kale Langlas, Hana Pau, H iapo
Ferreira, Namaka Rawlins, Kehau Shintani a me na kum u a me na haumana o ke
Kula ‘o Nawahlokalani'Opu'u.
He nu i no ko ‘u mahalo ia Kaulana Dameg i kana hana ho'onohonoho i na
mea n u i a me na mea ik i o keia pepa. ‘A 'ole n5 h ik i ke puka me kona kokua ‘ole.
IV
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
‘A 'o le no paha i pau loa ke kala ila i ‘ana i keia kumuhana ‘o ke kahulu
pepeke painu a me ke kahulu pepeke kalele ‘akena ia ‘u ma keia kakau pepa ‘ana.
Ua hana nu i ho‘i ka ho‘ohaiki ‘ana i keia kumuhana ma ho'okahi w ahi no ka nu i
a lehulehu o na h i‘oh i‘ona o ke kahulu pepeke, a no ia kum u ho‘i paha i hala ai
kekahi mau ka la ila i ‘ana i ko‘u kakau ‘ana i keia pepa. ‘O iai ho‘i he palena ko na
mea a pau, ua pono e ho‘oku‘u ‘ia pela. No na hemahema, na hewa a me na pa‘i
hewa o keia pepa, no‘u no.
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
MANA‘0 H5‘ULU‘ULU
He kalaila ina keia pepa o ke kahulu pepeke painu a me ke kahulu pepeke kalele
‘akena i loko o kekahi hapana o ka mo'okalaleo ‘olelo H aw ai‘i. ‘O iai ‘a‘ole i hana
mua ‘ia he kalaila ina e wehewehe piha ‘ia ai na h i‘oh i‘ona o ia mau kahulu
pepeke, no la ila ke kakau ‘ia ‘ana o keia pepa i kum u w aiw ai na na kum u, na
haumana a me ka po‘e ‘e a‘e i ho ihoi i ke a‘o no ke kahulu pepeke. E ka la ila i ‘ia
na pepeke mole, ‘o ia ho‘i ka pepeke painu a me ke kalele ‘akena, na maka painu,
ka ‘ao'ao ka‘ihua, ka ‘ao'ao kulana aula’a a me ka i l i ‘ana o ia mau kahulu pepeke
i loko o na m o‘olelo ‘o Kalapana a me Kaluaiko‘olau. Ma waho aku o ka
ho‘ahuwale ‘ana he mau ‘ike hou a he mau k i‘ina no‘ono‘o hou no ke kahulu
pepeke, he ho‘oia na ‘ike p ili o keia pepa i ke ka o ke k i‘inaa‘o ma na papa ‘olelo
H aw ai‘i o Ka Haka ‘U la o K e'e likslani no ke kahulu pepeke i ke ‘ano o na kahulu
pepeke e ho ‘ohana ‘ia e ka manaleo.
ABSTRACT
This paper presents an analysis o f verb phrase and actor emphatic relative
clauses w hich occur in selected Hawaiian language and lite ra ry sources. Due to
the lack o f research on the use o f kahulu pepeke (relative clauses) in Hawaiian, this
paper was w ritte n as a resource to be used by teachers, students, and others who
are interested in learning about this grammatical form . Root sentences, verb and
actor emphatic sentences, syntax, semantics, and the d istribu tion of those kahulu
in Kalapana and Kaluaiko'olau are analyzed. Besides producing new insight on
relative clauses, this paper affirm s the current pedagogy concerning this
grammatical form used in Ka Haka ‘U la o Ke‘elikOlani's Hawaiian language
courses vis-a-vis the forms used by native speakers.
vi
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
PAPA KUHIKUHI
HO‘OMAIKA‘ l ................................................................................................................................................. iv
MANA'O HD 'ULU 'ULU................................................................................................................................vi
PAPA PAKUHI..............................................................................................................................................xi
MOKUNA 1: Ho'o launa................................................................................................................................11.0 H o 'o la u n a ............... 11.1 Na pahuhopu a me ka ho'onohonoho ‘ia ‘ana.................................................................... 11.2 Ka ‘ik e p i l i ..................................................................................................................................... 21.3 Na no i'ina i hana m ua ‘ia .......................................................................................................3
1.3.1 Na no i'ina a Andrew s a i ka Baker............................................................................31.3.2 Ka lo ilo i ‘ana i nS kala ila ina kahu lu pepeke............................................................ 8
1.3.2.1 Ka wae'anona ‘Qwehe o ke k i'a alaka'i i loko o ke kahu lu pepeke............... 81.3.2.2 Ke kalana o ke k i'a alaka'i i loko o ka pepeke m ole.....................................91.3.2.3 Na kalaila ina kahulu pepeke 'elua ma ka ‘olelo M a o ri................................ 9
1.4 Na n o i'in a i hana m ua ‘ia ................ 10
MOKUNA !!: Na Pepeke Mole............................................................................................................... 112.0 H 0 ‘u lu ‘u lu ....................................................................................................................................112.1 Ka pepeke p a in u .................................................................................................................... 112.2 Ke kale le ‘akena..................................................................................................................... 11
2.2.1 Ke kalele ‘akena p iko ‘o le ...........................................................................................122.2.2 Ke kalele ‘akena p ik o ...................................................................................................12
2.3 N o na ‘akena ‘a'ole he kanaka.............................................................................................12
MOKUNA III: Na Maka Painu................................................................................................................ 143.0 H o ‘u lu ‘u lu ................................................................................................................................... 143.1 Na maka pa inu o ka pepeke m ole ......................................................................................143.2 Na maka painu o ke kahu lu pepeke.................................................................................. 16
3.2.1 Na maka pa inu o ke kahu lu pepeke pa inu ............................................................ 163.3 Na maka painu o ke kahu lu pepeke kalele ‘akena..........................................................16
MOKUNA IV: Na Kahulu Pepeke.........................................................................................................184.0 H o 'u lu 'u lu ...................................................................................................................................184.1 Ke kahu lu pepeke.................................................................................................................. 184.2 Ke kahu lu pepeke p a in u ..................................................................................................... 19
4.2.1 Ke kahu lu pepeke painu p iko 'o le ............................................................................ 194.2.2 Ke kahu lu pepeke pa inu p ik o .................................................................................... 20
4.2.2.1 Ke kahu lu pepeke p iko pa inu kau hope....................................................... 204.2.2.1.1 Ke kahu lu pepeke painu p iko kau hope ku'S lu la ............................ 20
4.2.2.2 Ke kahulu pepeke painu p iko k ino ‘o a k lno 'a .............................................. 214.2.2.3 Ke kahulu pepeke pa inu p iko k ino ‘ole........................................................ 224.2.2.4 Ke kahulu pepeke pa inu p iko k i'a alaka'i ‘ole............................................ 22
4.3 Ke kahu lu pepeke kalele ‘akena.........................................................................................234.3.1 Ke po'o manuahi a manuahi ‘ole o ke kahulu pepeke kalele ‘akena.....................234.3.2 Ke kahulu pepeke kalele ‘akena po'o manuahi..................................................... 234.3.3 Ke kahulu pepeke kalele 'akena po'o m anuahi ‘ole.............................................. 244.3.4 Ka lolelua o kekahi mau kahu lu pepeke kalele ‘akena........................................ 244.3.5 Ke kahulu pepeke kalele ‘akena p iko ‘ole.............................................................. 264.3.6 Ke kahulu pepeke 'akena p ik o ................................................................................. 26
4.4 Na ku 'e lu la ............................................................................................................................. 26
v ii
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
4.4.1 Ke kapae ‘ana ia "mea." ma hope o "ka " a me na kahulu pepeke painup ik o 'o le ....................................................................................................................... 26
4.4.2 Ke kapae ‘ana i ke k i'a alaka'i ‘o "ka manawa" ma n§ kahulu pepekep a in u p ik o ..................................................................................................................... 27
4.4.3 Ke ka h u lu pepeke m oku .............................................................................................284.4.4 Ke kahu lu pepeke p iko k i'a alaka'i ‘o le...................................................................294.4.5 Ke ka h u lu pepeke k i'a a laka 'i ka h u lu ......................................................................29
4.4.5.1 Ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu o ke po 'o ...........................................304.4.5.2 Ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu o ka p ik o .......................................... 304.4.5.S Ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahulu o ka 'awe.......................................... 30
MOKUNA V: Ka ‘Aui Mole a me ke Kulana Aula'a Mole o ke Ki'a A laka'i....................................325.0 H o 'u lu 'u lu ...................................................................................................................................325.1 Na ku lana aula'a o na k i'a .....................................................................................................325.2 Ka ‘akena....................................................................................................................................32
5.2.1 Ka 'akena o ka ham ani a me ka hehele...................................................................325.2.2 Ka ‘akena o ka 'a'ano a me ke k ik in o .....................................................................33
5.3 Ka...........‘okena............................................................................................................................ 335.3.1 Ka 'okena o ka ham an i............................................................................ 335.3.2 Ka 'okena o ka ‘a'ano a me ke k ik in o ......................................................................34
5.4 Na ka lana aula'a 'e a'e............................................................................................................ 345.4.1 Na ku lana aula'a 'e a'e o na k i'a ...............................................................................34
5.5 Ka ‘akena, ka 'okena, a me na kalana aula'a ‘e a'e i loko o ke kahulupepeke............................................................................................................................................345.5.1 Ke k i'a a laka 'i ‘akena...................................................................................................35
5.5.1.1 Ke k i'a alaka'i 'akena no ka ham ani...............................................................355.5.1.1.1 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke p iko 'ole me ka hamani....355.5.1.1.2 Ke ki'a alaka'i 'akena o ke kahulu pepeke p iko ‘ole me ka hupua
me ka ham an i.......................................................................................................355.5.1.1.3 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p iko ‘ole
me ka ham an i......................................................................................................355.5.1.1.4 Ke k i'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p iko
me ka ham an i.................................................. 355.5.1.2 Ke k i'a alaka'i ‘akena no ka hehele................................................................ 36
5.5.1.2.1 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko‘ole me ka hehele...............................................................................................36
5.5.1.2.2 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko‘ole hupua me ka hehele................................................................................. 36
5.5.1.2.3 Ke k i'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p iko'ole me ka hehele...............................................................................................36
5.5.1.2.4 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p ikome ka hehele....................................................................................................... 36
5.5.1.3 Ke k i'a a laka'i ‘akena no ka 'a'ano..................................................................375.5.1.3.1 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko
kau hope me ka 'a'ano.....................................................................................375.5.1.3.2 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko
kau hope 'am i p iko ‘o me ka 'a'ano......................... 375.5.1.3.3 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahtilu pepeke painu p iko
k in o ‘5 me ka 'a 'ano...........................................................................................37
5.5.1.3.4 Ke ki'a alaka'i 'akena o ke kahulu pepeke painu p ikok ino 'ole me ka ‘a'ano......................................................................................37
5.5.2 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke me ka ham ani......................................38
v iii
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
5.5.2.1 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke painu p iko kauhope me ka ham an i.................................................................................. 38
5.5.2.2 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahu lu pepeke painu p iko kauhope ‘am i p iko ‘o me ka ham ani........................................................................... 38
5.5.2.3 Ke k i ‘a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke painu p ikok ino 'a me ka ham an i................................................................................................ 39
5.5.2.4 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke painu p iko k ino'o le me ka ham an i.....................................................................................................39
5.5.2.5 Ke k i'a alaka'i 'Okena o ke kahulu pepeke kalele ‘akenap iko 'o le me ka ham an i...........................................................................................39
5.5.3 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahu lu pepeke me ka ‘a'ano........................................395.5.3.1 Ke k i'a alaka'i 'Okena o ke kahulu pepeke painu p iko ‘ole
m a ka ‘a 'ano.................................................................................................................395.5.3.2 Ke k i'a alaka'i ‘okena o ke kahulu pepeke painu p iko ‘ole
hupua i kapae ia "m ea" ma hope o "ka " me ka ‘a'ano......................................405.5.4 Na kalana aula'a '5 a'e ma ke kalana k i'a alaka'i o ke kahulu
pepeke me ka ham an i.....................................................................................................405.5.4.1 Na kulana aula'a '6 a'e ma ke kulana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke pa inu p iko kau hope me ka ham ani.........................................405.5.4.2 Na kalana aula'a ‘0 a'e me ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahulu pepeke painu p iko kau hope ka'e lu la me ka ham ani.............................405.5.4.3 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke pa inu p iko kino 'a me ka ham ani.............................................405.5.4.4 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke pa inu p iko kino'O me ka ham ani.............................................. 405.5.4.5 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kulana k i'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke painu p iko k ino 'ole me ka ham ani........................................ 415.5.5 Na kalana aula'a ‘S a'e ma ke kalana k i'a alaka'i o ke kahulu
pepeke pa inu me ka hehele...................................................................................... 415.5.5.1 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke ki'a alaka'i o ke kahulu
pepeke pa inu p iko kau hope me ka hehele........................................................415.5.5.2 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke kahulu
pepeke painu p iko kau hope 'am i p iko 'o me ka hehele...................................415.5.5.3 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke painu p iko k ino 'a me ka hehele................................................415.5.5.4 Na kalana aula'a ‘g a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke painu p iko k ino 'o me ka hehele................................................425.5.5.5 Na kalana auala'a 'e a’e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke painu p iko k ino 'ole me ka hehele............................................425.5.6 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kulana ki'a alaka'i o ke kahulu
pepeke me ka 'a 'ano....................................................................................................... 425.5.6.1 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke painu p iko kau hope me ka ‘a'ano............................................425.5.6.2 Na kalana auala'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahulu pepeke painu p iko kau hope ka'e lu la me ka ‘a'ano............................ 425.5.6.3 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahu lu pepeke painu p iko k ino '5 me ka ‘a'ano................................................. 435.5.6.4 Na kalana aula'a ‘6 a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke
kahulu pepeke p iko k ino ‘ole me ka ‘a'ano........................................................ 435.6 Na la'ana o ke k ik ino i loko o na kahulu pepeke............................................................435.7 He mau mana'o no ke k ino '6 a me ke k ino 'a ...................................................................43
5.7.1 N o ka ham an i...............................................................................................................44
ix
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
5.7.2 N o ka hehele...................................................................................................................445.7.3 N o ka ‘a 'ano...................................................................................................................445.7.4 N o ke k ik in o ................................................................................................................... 44
5.8 Ka p i l i o ke kalana aula'a a me ke kalana ‘au i....................................................................45
MOKUNA VI; Ka Laha o ke Kahulu Pepeke....................................................................................... 466.0 H 5 ‘u 1u ‘u 1u ....................................................................................................................................466.1 N a maka pa inu o ke kahu lu pepeke pa inu p iko ‘ole....................... 476.2 Ke k i'a alaka'i ‘akena no ka ham ani a me ka hehele...................................................... 48
6.2.1 Na kahu lu pepeke painu i loa‘a ka ‘akena ma ke kalana ki'aa laka 'i no ka ham ani a me ka hehele.........................................................................50
6.2.2 Na kahulu pepeke kalele ‘akena no ka ham ani a me ka hehele...........................506.3 Ke k i'a a laka 'i ‘Okena no ka ham ani.................................................................................. 526.4 Ke k i'a a laka 'i ‘akena no ka ‘a'ano......................................................................................546.5 Ke k i'a alaka'i aula'a ‘e a'e no ka ham ani a me ka hehele.............................................. 556.6 Ke k i'a a laka 'i aula'a no ka ‘a'ano.......................................................................................576.7 K ah i o ke kahu lu no ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu ........................................... 586.8 Ka ho'ike 'ana i ke kahulu o loko o ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu .................... 59
MOKUNA VII: Ke Rani............................................................................................................................ 617.0 H o 'u lu 'u lu .................................................................................................................................. 61
PAKU'INA A: Na Kahulu Pepeke Piko Ho'okahi...............................................................................62
PAKU'INA E: Na Kahulu Pepeke Painu Ki'a Alaka'i Kahulu......................................................... 63
PAKU'INA 1: Na Kahulu Pepeke Kalele ‘Akena Ki'a Alaka'i Kahulu............................................. 65
PAKU'INA O: Ka Pilina ‘Aui i Waena o ke Ki'a Alaka'i a me ka Pepeke Mole............................. 66
PAPA HUA'OLELO HOU........................................................................................................................70
PAPA KUMOLE.........................................................................................................................................72
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
PAPA PAKUHI
Pakuhi ‘Ao'ao
1. Na Maka Painu o ka Pepeke Painu a me ke Kalele ‘Akena.................................. 15
2. Na Maka Painu o ke K ahu lu Pepeke Paunu.........................................................17
3. Na M aka Painu o ke Kahulu Pepeke Kalele ‘Akena............................................ 17
4. Na H upua o ke Kapae ‘ana ia M ea.........................................................................27
5. Ka I l i ‘ana o na Pepeke Painu Piko ‘Ole Nona na Maka Paimi I-, E-, I-A i,
E -A i............................................................................................................................. 48
6. Ka I l i o na Kahulu Pepeke Painu Piko ‘Ole a me na Kahulu PepekeKalele ‘A kena ..........................................................................................................49
6A. Ka I l i o ke Po'o ma hope o na K i'a A laka 'i H e lunu i no na Kahulu PepekeKalele ‘Akena Po‘o M anuah i............................................................................. 49
7. Na Kahu lu Pepeke Kalele ‘A kena............................................................................51
8. Na Kahu lu Pepeke K i'a A la ka 'i ‘Okena H am ani...................................................53
9. Ka I l i ‘ana o ke K i'a A laka 'i ‘Akena no ka ‘A 'ano................................................. 54
10. Ka I l i ‘ana o ke K i'a A laka 'i Aula 'a ‘e a'e no ka Hamani a me ka Hehele............ 56
11. Ka I l i ‘ana o ke K i'a A laka 'i Aula 'a ‘5 a'e no ka 'A 'ano .........................................57
12. Ka I l i o Kahi o ke Kahulu no ke Kahulu Pepeke K i'a A laka 'i Kahu lu ..................59
13. Ka I l i ‘ana o ka Ho'ike ‘ana i ke Kahulu o Loko o ke Kahulu Pepeke Kahulu.... 60
XI
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
MOKUNAI Ho‘olauna
1.0 H o'olauna
A ia i loko o keia mokuna na pahuhopu a me ka ho'onohonoho ‘ia ‘ana o
keia pepa, ke ‘ano o na kQmole i loa'a ai ka ‘ike p ili no keia pepa, a me ke kala ila i
‘ana i na no i'ina i hana mua ‘ia no ke kahulu pepeke ma ka ‘olelo H aw a i'i a me
kekahi ‘olelo p ili ‘ohana i kala ila i nu i ‘ia. He ‘elua ‘ano kalailaina kahulu pepeke
nu i i ‘ike ‘ia i loko o ia mau no i'ina mua. ‘O ka mea mua, he kalele i ka wae'anona
‘Owehe o ke k i'a alaka'i o ke kahulu pepeke. ‘O ka lua, he kalele i ke kulana ‘aui o
ke k i'a alaka'i i loko o ka pepeke mole. E kala ila i a lo ilo i pU ‘ia ana ia mau
kalailaina kahulu pepeke ‘elua ma ka mahele 1.3.2.
1.1 Na pahuhopu a me ka ho onohonoho ia ‘ana
‘O ka pahuhopu nu i o keia noi'ina, ‘o ia ho 'i ke ka la ila i a me ka wehewehe
‘ana i ke ‘ano o kekahi o na kahulu pepeke i loko o ka ‘olelo H aw ai'i. He ‘elua
‘ano kahulu pepeke e kala ila i ‘ia ana i loko o keia pepa, ‘o ia ho‘i ke kahulu
pepeke painu a me ke kahulu pepeke kalele ‘akena. ‘O kekahi pahuhopu ho‘i, ‘o
ia ka haku ‘ana he kum ole e wehewehe piha ‘ia ai na h i‘oh i‘ona o ke kahulu
pepeke painu a kalele ‘akena ‘oia i ‘a‘ole nO i hana mua ‘ia. ‘O kekahi pahuhopu
no ho‘i, ‘o ia ke kala ila i ‘ana i ka i l i a me ka laha o ka lolohuako'a o ia mau ‘ano
kahulu pepeke i loko o na mo'okalaleo H aw ai'i.
A ia ma ka Mokuna I ka ‘ike p ili i kuku lu ‘ia ai keia noi'ina. E kala ila i a e
lo ilo i pu ‘ia ana na kalailaina i hana mua ‘ia no ke kahulu pepeke. A ia ma ka
M okuna II ke kala ila i ‘ana i na ‘ano pepeke mole ‘elua i kau ‘ia ai ka palena o keia
pepa, ‘o ia ho 'i ka pepeke painu a me ka pepeke kalele ‘akena. A ia ma ka
M okuna III ke kala ila i ‘ana i na maka painu o ia mau pepeke mole. A ia ma ka
M okuna IV ke kala ila i ‘ana i ke kahua o ke ka'ihua o ke kahulu pepeke. A ia ma1
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
ka M okuna V ke ka la ila i ‘ana i na kulana aula'a mole o na k i'a alaka'i o ke kahulu
pepeke a me ko lakou p ili i ko ke kahulu pepeke mau ‘aui mole. A ia ma ka
M okuna V I ke ka la ila i ‘ana i ka i l i a me ka laha o ka lolohuako'a o ia mau ‘ano
kahulu pepeke ‘elua i loko o na mo'okalaleo ‘o Kalapana a me Kaluaiko'olau.
1.2 Ka ikepili
Ua loa‘a ka hapanui o ka ‘ike p ili no keia noi'ina ma ka n o i'i ‘ana i loko o
na m o'okalaleo H aw a i'i o ke kenekQlia ‘um ikum aiw a me ka ho'omaka ‘ana o ke
kenekulia iwakalua. He mea nu i na mo'okalaleo H aw ai'i kahiko i ko 'u n o i'i ‘ana
no kekahi mau kum u. ‘O kekahi kum u, ‘o ia ke kakau ‘ia ‘ana o ia mau
m o'okalaleo e ka manaleo H aw ai'i i ka wa i h ilim ia ‘ole ai na kahulu pepeke i na
h i'oh i'ona o ka ‘olelo Pelekania. ‘O kekahi w aiw ai o na mo'okalaleo H aw ai'i i
kakau ‘ia, ‘o ia h o 'i ka huikau ‘ole ‘ana i ka po 'a iap ili a me ka mana'o o ka
ho'ohana ‘ia ‘ana o ke kahulu pepeke. I loko nO o ka h ik i ‘ole ‘ana ke ninau i ka
mea kakau e p ili ana i ka po 'a iap ili a me ka mana'o o ke kahulu pepeke, he
moakaka no, ma ke ‘ano nui, ka ho'ohana ‘ia ‘ana o ke kahulu pepeke i kona
po 'a iap ili i ho'ohana ‘ia ai ma ka nana ‘ana i na mea i kakau ‘ia ma mua a ma
hope ona. Ua n o i'i ‘ia kekahi mau mo'okalaleo i kakau ‘ia e kekahi mau mea
kakau ‘oko'a i mea e pa'ewa'ewa ‘ole ai na la'ana i ka mea kakau ho'okahi. E
ho 'ike ‘ia ana na kahulu pepeke o ia mau mo'okalaleo ma ke ‘ano he mau la'ana,
a ma ke ‘ano he ‘ike p ili i ke kala ila i a me ka lo ilo i ‘ana i na kalailaina kahulu
pepeke i hana mua ‘ia.
‘O kekahi ‘ano kumole i loa'a ai ka ‘ike p ili no ke kahulu pepeke, ‘o ia ka
ninauele ‘ana i na manaleo. ‘Elua a'u manaleo i ninauele ai a i kukakuka pa ai, ‘o
ia ho 'i ‘o Jean ‘Ile i Beniamina laua ‘o James Kalei Shintani Jr. no N i'ihau. He nui
115 h o 'i ka w aiw ai o ka ninauele ‘ana a me ke kukakQka ‘ana me laua ‘o ia i he ‘ike
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
no ko laua i ka ‘olelo kauhale, ‘o ia h o i ka laua ‘Olelo ma'amau o keia la keia la.
N o la ila, ua h ik i nO ke kokakaka me laua e maopopo ai ka i l i a me ka laha o ka
lolohuako'a o ia mau ‘ano kahulu pepeke ‘elua i loko o ka laua ‘Olelo ‘ana a me
ka hO'oia a ho'ole ‘ana paha i kekahi mau la'ana i ‘ike ‘ole ‘ia i loko o na kum ole
‘e a'e.
‘O kekahi ‘ano kum ole ho 'i i no i‘i ‘ia ai ke kahulu pepeke, ‘o ia nO na puke
a‘o ‘Olelo H aw ai'i. He kaka'ikahi na puke a'o ‘Olelo H aw ai'i wehewehe no ke
kahulu pepeke. I loko no na'e o ia mau puke e wehewehe ‘ia ai ke kahulu
pepeke, ‘a'ole nO i wehewehe piha ‘ia na hi'oh i'ona a pau. He mea ma'amau, i
loko o ia mau puke, ka ‘ike ‘ia ‘ana o ke kalailaina e kalele ana i ka wae'anona
‘Owehe o ke ki'a alaka'i a me ka painu ma kahi o ke kulana ‘aui a me ke kulana
aula'a o ia mau mea ma ka pepeke mole.
Ua loa'a ka ‘ike p ili no ka 'Olelo M aori a me ka ‘Olelo Poroto Polenesia mai
na puke kala ila i ‘Olelo no ia mau ‘Olelo. Pela pu no ho 'i no na kalailaina kahulu
pepeke no ia mau ‘Olelo.
1.3 Na noi'ina i hana mua ia
1.3.1 Na noi'ina a Andrews a i ka Baker
‘O ka Rev. Lo rrin Andrews kekahi o na mea mua loa i kala ila i i ka ‘Olelo
H aw a i'i i ke kenekulia ‘um ikum aiwa. I loko no o kona kala ila i ‘ole ‘ana i ke
kahulu pepeke, ua kala ila i nO 'o ia i kekahi mau mapuna ‘Olelo i komo kekahi
mau hi'oh i'ona o ke kahulu pepeke i loko. Ma ko Andrews (1854) kala ila i ‘ana i
na h i'oh i'ona o ka hunekaime ‘o "a i" kahi i ‘ike ‘ia ai ia mau hi'ohi'ona o ke
kahulu pepeke.
The use of the syllable ai in connection w ith verbs is a
peculiararity. I t generally follows a verb when a preceding noun,
3
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
verb, or adverb express tim e, place, manner, instrum ent, or cause.
Its use m ust be learned more by practice than by rule. The
Hawaiians use it sometimes in places where it is d iffic u lt to reason
its use.
He mau m akahiki pokole ma hope o ka hana a Andrews, ua ka la ila i ‘o
W .D. Alexander (1864) i ke kahulu pepeke i loko o ka ‘olelo H aw ai'i. Ma ke ‘ano
m alani loa, ua ho'ike nO ‘o ia i ka ‘oko'a ma waena o ke kahulu pepeke painu
p iko a p iko 'ole a me ke kahulu pepeke kalele ‘akena. I loko no o kona ho'ike
'ana i na la'ana e kako'o ana i kona ka la ila i 'ana, 'a'ole no i wehewehe pono ‘ia e
ia na kum u i 'oko'a ai na h i'ohi'ona o ka ho'ohana ‘ana i na 'ano kahulu pepeke
like ‘ole.
He 66 m akahiki ma hope m ai o ka Andrews, ua 'ike hou ‘ia ke kala ila i
‘ana i ke kahulu pepeke na M ary H. A tcherley (1930). Ua haku 'ia kekahi mau
lu la e ia no ke kQkulu 'ana i ke kahulu pepeke ma ke 'ano laula loa. No ke kahulu
pepeke painu p iko 'ole, ‘a'ole 'o ia i ho'oko'a i ke kahulu ma'amau m ai ke kahulu
pepeke. Ua hewa pu kana lu la i haku ai no ka h ik i 'ole 'ana ke ho'ohana i ka
hehele ma loko o ke kahulu pepeke kalele 'akena a no ka h ik i 'ana no ke
ho'ohana ‘ia ke kahulu pepeke kalele ‘akena ina he hamani wale no ka painu a
he kanaka ke k i'a alaka'i. ‘A 'o le no ho 'i 'o ia i ho'oko'a i ke kahulu pepeke kalele
'akena p iko m ai ke kahulu pepeke kalele ‘akena p iko ‘ole. I loko no o ka loa'a
'ana o ke kahulu pepeke painu p iko 'ole hupua i loko o na la'ana, 'a'ole i
wehewehe 'ia kona ho'ohana ‘ia 'ana. No ke kahulu pepeke painu piko, ua laula
loa kona wehewehe ‘ana. Ua wehewehe ik i ‘o ia no ka ho'ohana ‘ana i ka nono'a
i loko o ke kahulu pepeke, 'a'ole na'e ‘o ia i ho'oko'a i ke kino'O me ke kino 'a a
me ka h ik i ‘ana ke waiho i ka p iko ma hope o ke kahulu pepeke kekahi. No na
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW
-
maka painu, ua kakau ‘o ia no ka ho'ohana ‘ana i ka hunekaime ‘o "a i" me n§
kahulu pepeke painu p iko me ka h ik i ‘ana i na hunekaime ‘o "n e i" a me "la " ke
pani i kahi o "a i." ‘A 'o le na‘e ‘o ia i kakau no na ku ‘a, na hunekaime ‘S a'e i koe a
me ke ‘ano o ka ho'ohana ‘ia ‘ana o ia mau maka painu.
A hala na m akahiki he ‘eiwa, ua kala ila i pu ‘o Henry P. Judd (1939) i ke
kahulu pepeke. Ua ‘ike nO h o 'i ‘o ia i ka ‘oko‘a ma waena o ke kahulu pepeke
piko a me ke kahulu pepeke piko ‘ole. Eia na'e, ‘a'ole i piha pono kona kala ila i
‘ana i ke kahulu pepeke. Ma kona kala ila i ‘ana i ke kahulu pepeke piko, ‘a‘ole ‘o
ia i wehewehe no na ‘ano kino like ‘ole o ia ‘ano kahulu pepeke, ‘o ia ho 'i, ‘a'ole
‘o ia i wehewehe i ka ‘oko'a o ka p iko nono'a a me ka p iko kau hope i loko nO o
kona ho 'ike ‘ana i ia mau ‘ano la'ana. ‘A 'ole no ho 'i ‘o ia i wehewehe i ka 'oko'a o
ka ho'ohana ‘ia 'ana o ke kino 'o a me ke kino'a ke ho 'o lilo ‘ia ka p iko he nono'a
no ke k i'a alaka'i. No ke kahulu pepeke piko 'ole, ua mana'o ‘o ia he kahulu
pepeke ia i ho'ohana ‘ia me ka hehele a me ka ‘a'ano wale n5. Ua ho'olauna pu ‘o
ia i ke kahulu pepeke kalele ‘akena, aka ua mana'o ‘o ia he kahulu pepeke ia i
ho'ohana ‘ia ina he kanaka ka ‘akena, e like me ka Atcherley. Ua ‘ike ‘ia no na
la'ana i ku'e i ia mana'o. E nana ma ka mahele 2.3. Eia kekahi:
‘o ka make wale n5 ka mea nana e lawe pio i keia kino...
(Kaluaiko'olau, p. 28)
A 'a'ole no ho 'i 'o ia i ho'oko'a i ke kahulu pepeke kalele 'akena p iko a me ke
kahulu pepeke kalele ‘akena p iko ‘ole. No na maka painu i loko o na kahulu
pepeke ana i kalaila i ai, ‘a'ole no i kala ila i piha ‘ia na maka painu a pau i h ik i ke
loa'a.
‘O Edward Kahale (n.d.) kekahi mea nana i kala ila i i ke kahulu pepeke ma
kekahi ‘ano. ‘O iai ua kalele kona kala ila i 'ana i ka hunekaime ‘o "a i," ‘a'ole i
kala ila i 'ia ke kahulu pepeke piko ‘ole. I loko o kona kala ila i 'ana i ke kahulu5
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.
PREV
IEW