HAZAR RAPORU BAHAR 201317

Birçok bölge, küresel ilişkiler çerçevesindeki değerlerini keşfetmeye ve bunu ispat etmeye çalışmaktadır. Uluslararası haber başlıkları genellikle Orta Doğu, Çin, Rusya, İran ve Afganistan’dan bahsederken, Hazar Bölgesi çoğunlukla kapsam dışında kalmaktadır. Bu durum, Hazar’ın önemsiz olduğu anlamına mı gelmektedir? Aksine, üç ana sebepten ötürü Hazar son derece önemli bir bölgedir.

Konum. Coğrafi olarak Hazar, ismi haber başlıklarında sıklıkla geçen ülkeler ya da bölgelerin arasında kalmaktadır. Küresel hedefler ve dünyanın ikinci büyük nükleer mühimmatına sahip önemli bir bölgesel güç olan Rusya ile nükleer hedeflerinden dolayı çoğu batı ülkesiyle uyuşmazlık yaşayan diğer bir bölgesel güç1İran,2 Hazar’a kıyısı olan ülkelerdir. Rusya’nın aklını halen meşgul eden temel hedefi; ülkeyi nasıl bağımsız bir etki merkezi haline getireceğidir.3 Rusya’nın birçok komşusu tarafından bu durum, açıkça karşı konulacak bir Rus tahakkümü anlamına gelmektedir.

1 Tüm görüşler yazara ait olup, Azerbaycan yahut yazarın bağlı olduğu herhangi bir kurum ile ilişkisi bulunmamaktadır.2 Burada tarif edilen bölge, Çin sınırlarından Türkiye Akdeniz’ine kadar olup, Hazar Strateji Enstitüsü’nün birçok sunumunda kullanıldığı gibidir.3 Fyodor Lukyanov, “Rethinking Russia : Russian Dilemmas in a Multipolar World”, Vol. 63, No. 2, Spring/Summer 2010 page 19-32m http://jia.sipa.columbia.edu/russian-dilemmas-multipolar-world

Uluslararası yaptırımlardan muzdarip İran ise Astana’da düzenlenecek P5+1 ile konuşmaların odağı haline gelecektir. Bu formatta daha önce gerçekleşen birçok müzakere başarısızlıkla sonuçlanmıştır. ABD Johns Hopkins Üniversitesi, Paul H. Nitze İleri Uluslararası Çalışmalar Okulu Dekanı Vali Nasr da “Karşılaşılabilecek en kötü şeylerden biri de; masaya gitmek ve başarısız olmak… Sonrasında gerçekten bir çıkmazın içinde kalırız” demiştir.4 Kontrolden çıkması halinde, olası bir açmaz Hazar için ölümcül sonuçlar doğurabilir. Azerbaycan SOCAR Başkan Yardımcısı’nın Euronest’in meclis üyeleriyle yaptığı bir toplantıda “Birilerinin İran’a saldırdığını düşünelim, bu Amerika olmasın, örneğin İsrail olsun. İran misilleme yapacak ama birçok sebepten ötürü gönderdiği füzeler hiçbir zaman Amerikan topraklarına ya da NATO ülkelerine ulaşmayacak. Ve tabii ki atılan füzeler iki sebepten ötürü İsrail topraklarına da varamayacak. İlki; İsrail yeterince uçaksavar savunma sistemine sahip. Ve ikincisi; İran’ın füze mesafesi İsrail’e varamayacak ölçüde, 500 km ile sınırlı. Bu durumda akla gelen soru füzelerin kimin için yollanacağıdır. Türkiye mi? Hayır. Gürcistan? Hayır. Rusya? Hayır. Ermenistan? Allah yardımcınız olsun. Yegane tepki, İsrail’in müttefikleri Amerika ve Avrupa’nın enerji güvenliği kaynağına saldırmak olacaktır. Ve özellikle Avrupa’nın

4 James Blitz and Quentin Peel, “Iran expected to resume nuclear talks”, Financial Times, February 3

Hazar2

NedeN Bu Kadar Önemli?

KHazar IBraHIM1, Azerbaycan NATO Büyükelçisi

18HAZAR RAPORU BAHAR 2013

Khazar İbrahim

enerji güvenliği Şah Deniz platformu ile garanti altına alınmıştır.”5

Büyük bir NATO operasyonunun yürütüldüğü ve askeri güçlerin 2014’te çekilmesinin planlandığı Afganistan’da (Orta Asya’da iki Hazar ülkesi Türkmenistan ve Kazakistan’a komşu) senaryolar, resmi olarak dile getirilen iyimser havaya rağmen ümit verici değildir. Orta Asya perspektifinden yaklaşıldığında, bugün dış güçler bile Afganistan’daki direnişi kontrol altına almakta zorlanmaktadırlar. 2014’ten sonra Afgan güçleri kendi imkanlarıyla bu durumla nasıl başa çıkacak? Bu arada özellikle güney bölgelerde Taliban’a hala yüksek oranda destek verilmektedir ve bu durumun iyileştiğini gösteren pek az belirti mevcuttur.6

Çin tam anlamıyla bir Orta Asya ülkesi değildir ama Orta Asya’nın büyük bir kısmını çevrelemektedir. Hatta Çin’in Orta Asya ülkeleri üzerinde etkisi bulunmakta ve burada ekonomik ve politik açıdan varlığını genişletmektedir. Kazakistan ve Türkmenistan’ın petrol ve gaz sektörlerine giderek daha fazla dahil olması sayesinde, 5 “SOCAR: it’s impossible to exclude Iran from Shah Deniz contract for security reasons”, Baku, Fineko/abc.az6 Murod Ismailov, “POST-2014 AFGHANISTAN: A SECURITY DILEMMA FOR ITS NORTHERN NEIGHBORS”, 09/05/2012 issue of the CACI Analyst, http://www.cacianalyst.org/?q=node/5832

Çin son 10 yıl içerisinde Hazar’daki ana oyuncular arasına girmiştir. Çin, Orta Asya’nın genelinde, boru hatlarından gaz işleme tesislerine ve demiryolu hatlarından rafinerilere kadar, enerji altyapısının kurulmasına sponsorluk ederek bölgenin jeopolitik oryantasyonunu değiştirmiş ve Çin’in çok hızlı büyüyen ekonomisinin uzun vadede Orta Asya’daki gaz kaynaklarına

erişimini sağlamıştır.7

Parag Khanna’nın “ikinci dünya” düşüncesi, dünya etrafındaki üç dominant imparatorluğun -Amerika, Avrupa Birliği ve Çin- çevresinde ya da arasında yer alan en stratejik ülkeleri bir listede toplamaktadır. Khanna’ya göre ikinci dünya ülkeleri yeni pazarlardır ancak bu ülkeleri yalnızca ekonomik açıdan ele almamalıyız: zira bu ülkeler global ekonominin giderek büyüyen bir parçasını oluşturmakta ve dünya rezervlerinin çoğunluğunu ellerinde bulundurmaktadırlar ancak aynı zamanda bu ülkeler doğal kaynaklar yönüyle zengindir ve kendi politik ajandalarını takip etmektedirler. Tüm ikinci dünya ülkelerinde insanların artık Amerika’yı dinlemeyeceklerine ve “kendi çizdikleri” yolda ilerleyecekleri yönünde konuşmalarına şahit oldum. Hazar, Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve İran, listeye alınan ülkelerin neredeyse yarısını oluşmaktadır.8

Eski etiketler: Kaynaklar ve uyuşmazlıklar. Enerji yönünden bağımlı ülkeler için Hazar’ı ilgi çekici kılan en önemli unsurlar

7 Andrew S. Weiss, F. Stephen Larrabee, James T. Bartis, Camille A. Sawak, “Promoting International Energy Security”, Volume 2, Turkey and the Caspian , RAND corporation, 2012, p.268 Parag Khanna interview with Media Global, http://www.paragkhanna.com/?p=77

Bölgeyi öncelikler listesine almak, fırsatları kazanca dönüştürebilir ve sorunların tehditle-re dönüşmesini engelleyebilir.“

HAZAR RAPORU BAHAR 201319

Hazar Neden Bu Kadar Önemli?

petrol ve doğal gazdır. Dünyadaki kanıtlanmış petrol rezervlerinin yüzde 4’ü Hazar Denizi’nde bulunmaktadır. 2011 yılında Rusya, Suudi Arabistan’ı geride bırakarak dünyanın lider petrol üreticisi konumuna gelmiştir; Rusya dünyanın ikinci büyük doğal gaz üreticisidir; aynı zamanda dünyanın en büyük doğal gaz rezervlerine, ikinci büyük kömür rezervlerine ve sekizinci büyük ham petrol rezervlerine sahiptir. Rusya dünyanın üçüncü büyük çelik ve alüminyum cevheri ihracatçısıdır.9

İran ise dünyanın en büyük dördüncü kanıtlanmış petrol rezervleri ve dünyanın ikinci büyük doğal gaz rezervlerine

9 “Russia Economy Profile 2012”, index mundi

sahiptir. Uluslararası yaptırımlar ve ticari engellemeler, enerji sektöründeki ilerlemeyi sekteye uğratmıştır. İran, OPEC’in ikinci büyük petrol üreticisi ve dünyanın üçüncü büyük ham petrol ihracatçısıdır. 2010 yılında İran, dünyanın dördüncü büyük doğal gaz üreticisi ve yine üçüncü büyük doğal gaz tüketicisi haline gelmiştir.10

Ancak bölgenin en büyük kaynağı, çoğunlukla görmezden gelinen; insandır. Kıyı devletlerinin nüfusu 250 milyonu aşmaktadır. Bölgeyle doğal bağlara sahip Türkiye ve Özbekistan ile bu rakam 350 milyonu bulmaktadır. Bu rakam dünya

10 “Iran”, US Energy Information Agency, http://www.eia.gov/countries/country-data.cfm?fips=ir

20HAZAR RAPORU BAHAR 2013

Khazar İbrahim

nüfusunun yüzde 5’ine tekabül etmekte, dahası, üzerinde konuştuğumuz nüfus yoğunlukla gençlerden oluşmaktadır. İran nüfusunun en büyük bölümü gençlerden oluşmaktadır. 73 milyon nüfusa sahip İran’ın yüzde 60’ı 30 yaşın altındadır.11

Devletlerarası geleneksel uyuşmazlıklar, bölgenin kendine has özelliğidir. 2008 yılında yaşanan Rus-Gürcü savaşı, bu uyuşmazlıkların hala devam ettiğini gösteren ciddi bir ikazdı. Bu sırada Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarını işgali devam etmekte ve devamlı söylenilenin aksine bölgede neredeyse 20 yıldır devam eden bir ateşkes hali bulunmaktadır ve barış görüşmelerinde hiç mesafe kat edilememiştir. Ateşkes günlük olarak ihlal ediliyor ve kendi silah endüstrisini geliştiren, aynı zamanda yüksek maliyetli silahlar alan Azerbaycan’la, askeri müttefiki Rusya’dan ücretsiz silah temin eden Ermenistan arasındaki silah yarışı giderek hızlanıyor.

Devletlerarası çekişme, denizde de etkisini göstermektedir. Deniz yarışı başlamıştır. Hazar uzmanı Aleksei Vlasov’un dediği gibi, Rusya pozisyonunu güçlendirmekte

11 Omid Memarian and Tara NesvaderaniI, “The Youth”, Iran Primer, US Institute of Peace

zira “gelecek 10-15 yıl içerisinde Hazar Denizi; Orta Asya ülkeleri, eski Sovyet cumhuriyetleri ve Avrupa ülkeleri arasında bir köprü haline gelecek. Moskova, Hazar Denizi’nin yasal rejimi hakkındaki tartışmaların uzamasının bölgedeki dengeleri değiştirebileceğinden endişe duymaktadır. Bölgedeki Batı ülkelerini varlığının artışı, Rusya’yı kaygılandırmaktadır.”12 Eskiden buna “Büyük Oyun” denmekte idi.

Yeni güvenlik sorunları. Amerika için, günümüz dünyasında değişen ve devam eden güvenlik problemleri, güçlü bir rakibin sürece dahil olması – potansiyel rakip ülkeler; bölgesel istikrarsızlık, kitle imha silahlarının yaygınlaşması, şiddet, başka bir sorun olarak potansiyel siber saldırı ve sızmaların başlaması, milletlerarası suç örgütleri, uyuşturucu kartelleri ya da uluslararası korsanlar, felaketler, doğal kaynak yarışı ve benzerleri.13 Potansiyel rakipler dışında, (ABD günümüzdeki yegane küresel güçtür) uluslararası toplum için yukarıda sayılanların hepsi geçerliliğini korumaktadır. Hazar Bölgesi bu sorunların yansıtılması hususunda ciddi paya sahiptir. Hazar uyuşturucu trafiğinde kullanılan yollardan biridir… Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC) tahminlerine göre, Afganistan’da üretilen uyuşturucunun yaklaşık % 20’si kuzeyden geçmektedir. Ancak 2001’den beri Afganistan’daki üretimin artmasına rağmen Orta Asya’daki ülke sınırlarına ilişkin

12 Hossein Aryan, Caspian Sea States On Course For Naval Arms RaceJuly 27, 2011, Radio Free Europe Radio Liberty13 Admiral James A. Winnefeld, Vice Chairman, Joint Chiefs of Staff, “Perspectives on National Security Challenges in the 21st Century: 11/27/12”, transcript, http://www.acus.org/event/perspectives-national-security-challenges-21st-century/transcript#sthash.L5Xc5Odq.dpuf

Parag Khanna’nın “ikinci dünya” düşünce-si, dünya etrafındaki üç dominant impara-torluğun -Amerika, Avrupa Birliği ve Çin- çevresinde ya da arasında yer alan en stratejik ülkeleri bir listede toplamaktadır.

“

HAZAR RAPORU BAHAR 201321

Hazar Neden Bu Kadar Önemli?

baskı önemli ölçüde artmış durumdadır. UNODC tahminlerine göre 2006 yılında 123 ton Afganistan kaynaklı uyuşturucu, Orta Asya üzerinden taşınmışken, 2007 yılında bu rakam % 32 oranında artarak 163 tona ulaşmıştır.14

İran’dan gelen ticari tır trafiği, ağırlaşmış ve Türkmenistan, Azerbaycan ve Rusya arasında devam eden Hazar Denizi feribot trafiği alternatif bir kaçakçılık güzergahı haline gelmiştir. Eroin başta olmak üzere uyuşturucu maddeler, Afganistan’dan Rusya, Kafkasya, Türkiye ve Ukrayna’dan geçerek Batı Avrupa’ya yönelmektedir.15 Terörizm ve şiddet taraftarı radikallik, her gün karşılaşılan bir durum olmasa dahi, büyümekte olan bir sorundur. Güncel akımlara göre, yeraltı radikalizm, Kuzey Kafkasya ve Orta Asya’dan güç kazanmaktadır. Bununla beraber kimi radikaller saldırıların başlaması için uygun zaman kollamakta ve muhalif gençleri etraflarına toplamak için yoğun çaba sarf etmektedirler. Kuzey Kafkasya ve Orta Asya otoriteleri radikal grupları kontrol altına almayı başarsa dahi ki bunun garantisi yok, radikal grupların şiddeti tahrik etme ve kimi bölgelerde sivil savaş başlatmaları potansiyeli artacaktır.16

Nükleer teknoloji ve buna bağlı bileşen artışı bölge için büyük bir sorun teşkil etmekte ve konuya dair iki önemli unsur aciliyet arz etmektedir. Bunlardan ilki; arz (Rusya ve Ermenistan) ve talep (İran).

14 “Caspian Sea and Turkmen Border Initiatives”, Report, UN Office on Drugs and Crime, November 200815 “2012 International Narcotics Control Strategy Report”, B. Drug Control Accomplishments, Policies, and Trends, US Department of State, March 7, 201216 Mark Kramer, “Prospects for Islamic Radicalism and Violent Extremism in the North Caucasus and Central Asia”, PONARS Eurasia MEMO number 38, 2008, http://www.gwu.edu/~ieresgwu/assets/docs/pepm_028.pdf

İkincisi; Ermenistan tarafından işgal edilen 132 km’lik İran- Azerbaycan sınırı olan bir gri bölge bulunmaktadır. Ayrıca diğer yasa dışı ticaret unsurlarının yanında, görece daha zayıf sınır kontrolüne sahip Hazar Denizi, kitle imha silahları (WMD) ve diğer hassas ürün geçişi için elverişli bir zemin teşkil etmektedir.

Elbette kara ticareti de gözden kaçırılmamalıdır. Resmi yetkililerin açıklamalarına göre, 2008 yılında Azerbaycan, Rusya çıkışlı bir kargoyu İran Buşehr’deki nükleer santrale ürün götürdüğü için Birleşmiş Milletler yaptırımlarını ihlal etmekten çekindiğinden ötürü bilgi almak amacıyla durdurmuştur.17

Siber saldırılar bölge için büyük bir tehdit unsuru olabilir. Büyük enerji projelerinden ikisi olan Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattı ve Sangaçal Terminali, petrol akışını durdurmak ya da buna zarar vermek maksatlı siber saldırıların hedefi olabilir.

Sonuç

Hazar’ın uluslararası haber başlıklarında yeterince yer almamasının sebeplerinden biri de, önde gelen uluslararası oyuncuların (Amerika, AB, Çin ve diğerleri) önemli gördükleri dış politika öncelikleri arasında bu bölgenin bulunmayışı sayılabilir.

Yukarıda izah edildiği gibi, Hazar çok büyük fırsatlar ve bunun yanında ciddi çekişmeler sunmaktadır. Bölgeyi öncelikler listesine almak, fırsatları kazanca dönüştürebilir ve sorunların tehditlere dönüşmesini engelleyebilir.

17 “Nuclear shipment stopped by Azerbaijan”, AP, 4/21/2008 4:51:33 PM ET,