2

Haya 4 : iiri hinka g , iiri Gannà a iha om na ŋmaari dimi bɛrɛntɛ ganŋi faari

tɔntɔnu bayo ka bisà gannà arzikintɛ om . a a iri i ,gannà a ika om ŋmaari dimi

bɛrɛntɛ faari ,jiiri 2013 bayo ,54 zɔnfɔ kuna duninyan mɛ nna à mɛɛ. (hɛkita milinyɔn 94

)ka bisa ganna areikintɛyom ,46 zɔnfɔ kuna (hɛkita molinyɔ 81) .Gannà yom wɔ sɛ

,B r zi i ,B ga adɛs nna indunizi gannayom.

Haya5: Harufaariyom boro hei ka nn ŋmaari dimi bɛrɛntɛ faari. Batuure jiiri 2013

,ŋmaari bɛrɛntɛ harufari hɛi tɔɔ bɔrɔ dubu-dubu 18 ,tɔntɔni tɛɛ bɔrɔ d b 7 d n’na n

karri nna ba r iiri ,nn k nà ŋmaari dimi bɛrɛntɛ faari. Haya cirici ,harufari

yom dii kuna 90 zɔnfɔ kuna ,ɔu bɔrɔ dubu-dubu 16,5 dɔm barra na harufari cɛɛnɛ

talikayom ka nn goono gannà talikayom kuna.Harufariyom ka nn dɔm hɔnŋ ŋmaari

dimi bɛrɛntɛ faari à ŋmɛnɛ hasarɔ ganà ,nà nn ganŋi faari boorani ka gannà nna safari

nna beiyo(ka faari kɛiyani hɛkitamilinyɔ fɔ nna zeminɛ faari gannà kaanɔ bɔnŋɔ ,ka

tuuriyo nna hundekoniyom sarri). Batuure jiiri dubu 2013 ,harufari cɛɛnɛ bɔrɔ milinyɔ

7,5 Ciini gannà nna 7,3 Indiya gannà fisɔu ka haabù BT faari hɛkita milinyɔ 15,ka sima

nna à liiba ka à goona ganà . Batuure jiiri dubu 2013 Filipiini harufaari dubu 400 duu

agbado DB ( Dimi Bɛrɛntɛ).

a a6 Gannà goni 5 ka nn ŋmaari dimi bɛrɛntɛ faari. Agbado dimi ka à hinni kɔɔgiri nna

soja dimi ka à hinni subu laalɔ nna à safari nna hundekoni.Amarika gannà ya barra

gannà sin ŋmaari dimi k faari k na nna hɛkita miliynɔ 70,1 nna 90 zɔnfɔ kuna ka nn

tilasi ka lati .Haya cirici ,agbado sinte ka a hinni kɔɔgiri barra ka harufari dubu 2 nà à

dumma. Amarika gannà uzeyom hɛkita dubu 50 bɔnŋɔ .Berezili gannà ya barra gannà

hinkantɛ jiiri guù banna-banna wɔ k na ,ŋa a dam d nin an mɔɔjinɛ kpeiyom injim.Ka

à nà ŋmaari dimi bɛrɛntɛ gannà faari bayo ka bisa ganna cinni kulù.Tɔntɔni kaa à tɔɔ

hɛkita milinyɔ 3,7 ,tɔntɔni 10 zɔnfɔ kuna nna manam 2012 halli à tɔɔ kɛkita miliynɔ 40,3

.Brezili gannà yaara kà soja faari kaà hinni subù laalɔ nna safari nna hundekoniyom faari

zaŋa hɛkita milinyɔ , ŋa à d ng ri dimi bɛrɛntɛ kaà à hinni kɔkɔ faari fuù sɔɔlu beeni

n’ma nɛɛra. Arjantini ganna gɔrɔyo gɔrɔdɔ hinzantɛ bɔnŋɔ nna haabù Bt faari hɛkita

milinyɔ 24,4. Indiya gannà ,ka à nà Canada gannà batà gɔrɔdɔ taacintɛ bɔnŋɔ faari halli

haabù BT hɛkita milinyɔ 11 kaà ganna tà sansan. Canada ganna dom barra nɔ gannà

guntɛ nna hɛkita milinyɔ 10,8 faari alma kɔ za faari zobù ŋa gannà nà faari à. Ba r

jiiri 2013 , gannà goni guù baà ifɔ dii nà ŋmaari dimi bɛrɛntɛ faari hɛkita milinyɔ n’na

kɔsɛ cirici ka n daari kaà suba ba boori.

3

a a7 ŋmaari dimi bɛrɛntɛ faari yaasi Bɔrɔbi gannà kuna . Gaabi ganna nà mɔɔ dam ka

kpei mɔɔjinɛ as k nna Afriki d s d kà à d ŋmaari dimi bɛrɛntɛ à bisà jiiri wei .Zàà

Burukina nna Sudan ganna nà haabù BT faari ganŋi ba o ɔntɔn tutuuma baajinɛ 50 ɔu

300 ,batuure jiiri 2013 kuna kà kpei. Gannà 7 ( Camerun, Misra, Ghaana, Keniya , Malawi

,Nɛi ri a nna Uganda) nà ganŋi faari n ma ɛ kaà diya dee à ba tɛ ,d ŋadi beeni noo

nba sinti nɛɛra o. a a iri i , azansi WENA aa dom bà nam n’ma agbado kà à zimbiri

kɔɔgiri Bɔrɔbi gannà kuna ,batuure jiiri 2017. Azansi siriya zaamɛ ka à boo zeeriyo

beiyom gà nna booriyom hɛi/wakati yaa barra saamaci azandi dii sɛɛ.Sariya cirici ,kaa

suu caada yaa ba boori ,aseke nna Gannà talika cɛɛnɛyom kuna.

a a8 ŋmaari dimi bɛrɛntɛ goonoyo yaasi Batuure gannàyom mɛɛfɔ igbɛ kuna. Batuure

Gannà gù (5) nà agbado Bt faari hɛkita 148,013 ɔu zɔnfɔ kuna 15 dee nna karri manam

2012. .ɛsipaŋ Gannà a barra gannà sin ba r ganna om dii k na nna agbado B

faari kɛkita 136,962, ɔu 18 zɔnfɔ k na d n ‘na karri nna nna bɔrɔ 31zɔnfɔ kuna

ka n’ ù.

a a 9 ŋmaari dimi bɛrɛntɛ iiba zaa ba r iiri 996 ha i , ŋmaari dimi bɛrɛntɛ

nà hanfaani tɛɛ ŋmaari ɔyo duninya kuna ,mɔɔjinɛ kp i o iri i nna n nŋù baar o /

ciniji/ kɔgiri, ka ŋmaari gaani faari ɔntɔnu halli à tɔɔ Amarika nɔru dɔla miliyar 116,9;

kà iko nam n ŋ boorani nna angirɛ cilo milinyɔ 497, ka heu sarayo zɔbù cilo miliyar

26,7,kà à barra nɔ zaŋa n’ma ɔlɛ milinyɔ 11,8 kà nn goono hini bɔnŋɔ jiiri fɔ mɛɛ, ka

n ŋ siri ani ,ka h nd koni om sarri,ka gannà hɛkita milinyɔ 123 nam an hinanzɔbù

ba r iiri 996 nna binni ,ka i k har faari ɛɛnɛyom gà n’ma h n a ika ɛrɛ

kuna nna n ŋmɛneɛ iyaaliyom ɔu bɔrɔ dubu-dubu 65 kà nn goono duniyan talikayom

k na.ŋmaari bɛrɛntɛ barra nɔ doo a ma n’nà ii safari. Faari azansi boorani om zaŋa

faari ka kɔɔ i ,nna s bù hanŋa inŋɔ ii o ,bà hinni ka ŋmaari dimi bɛrɛntɛ om gaà zaŋa

n ŋmaari inni om gàà.

Haya10: Suba senni bà boori nna saafulla cɛɛnɛ domù duuri bà tɔntɔn ŋa har fari om

bà yaara ka cimmi nɔ bayo (sɔɔci 90 zɔnfɔ k na ) ŋmaari dimi bɛrɛntɛbeeri –beeri kuna

yobù bɔnŋɔ Gannà talikayom nna arzikintɛyom kuna .Zaa Bengladesh ,Indunizi nna

Panama nà mɛɛ nɔ n n’ma ŋmaari dimi bɛrɛntɛ faari ba r iiri nna n’ma nn

nɛɛra jiiri 2014 nufi.